TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARIacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/5621/Mehmet Ali... · t.c....

T.C.

ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

TARĠH (YAKINÇAĞ TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI

TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARI

Doktora Tezi

Mehmet Ali YILDIRIM

Ankara-2010

T.C.





Doktora Tezi

Mehmet Ali YILDIRIM

Tez DanıĢmanı

Prof.Dr.Musa ÇADIRCI

Ankara-2010

T.C.





Doktora Tezi

Tez DanıĢmanı: Prof.Dr. Musa ÇADIRCI

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı Ġmzası

Prof.Dr. Musa ÇADIRCI …………………………

Prof.Dr. Necdet HAYTA ........................................

Doç.Dr. Mehmet SEYĠTDANLIOĞLU ........................................

Doç.Dr. Hamiyet SEZER FEYZĠOĞLU ………………………….

Doç.Dr.Bekir KOÇ .........................................

Tez Sınavı Tarihi 14.05.2010

TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ


SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranıĢ

ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin

gereği olarak, çalıĢmada bana ait olmayan tüm veri, düĢünce ve sonuçları andığımı

ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(22 / 03 / 2010)

Mehmet Ali YILDIRIM

ĠÇĠNDEKĠLER

KISALTMALAR…..……………………………………………………………...VII

TABLOLAR…………………………………………………………………….......X

ÖNSÖZ………………………………………………………………………….....XII

KONU ve KAYNAKLAR..……………………………………………………….XV

GĠRĠġ………………………………………………………………………………..1

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

MEMUR YETĠġTĠREN OKULLAR

1.1. Tanzimat Döneminden Önce Memur YetiĢtirme Sistemi…………………...…...7

1.2.Tanzimat Dönemine Doğru Sivil Eğitimde Önemli Bazı GeliĢmeler….………...9

1.3.Mekteb-i Maârif-i Adliye (Adlî).………………………………………………..14

1.3.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………….16

1.3.2.Eğitimci Kadrosu.……………………………………………………..21

1.3.3.Mektep Binası…………………………………………………………22

1.3.4.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………………………..23

1.4. Mekteb-i Maârif-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm)…………………………………..30


1.4.2.Eğitimci Kadrosu……………………………………………………...33

1.4.3.Mektep Binası…………………………………………………………35

1.4.4.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………………………..36

1.4.5.Önemini Kaybetmesi ve Kapatılması…………………………………43

1.4.6.Ġstanbul DıĢında Memur YetiĢtiren Mektepler………………………..45

II

1.5.Lisan Mektebi…………………………………………………………………...47

1.5.1.Mektebin Açılması…………………………………………………….49


1.5.3.Eğitimci Kadrosu……………………………………………………...52

1.5.4.Mektebin Kapanması………………………………………………….54

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

ÖĞRETMEN YETĠġTĠREN OKULLAR

2.1.Tanzimat Döneminden Önce Sivil Okullara Öğretmen YetiĢtirme Sistemi.........55

2.2.Dârülmuallimîn‟in AçılıĢına Doğru Eğitim Reformları………………………...58

2.3.Dârülmuallimîn………………………………………………………………….62

2.3.1.Mektebin Açılması…………………………………………………….64

2.3.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Öğrencileri……………………………………65

2.3.3.1851 Tarihli Dârülmuallimîn Nizamnâmesi…………………………..69

2.3.4.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn……………………73

2.3.4.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………..………74

2.3.4.2.Eğitimci Kadrosu…………………………………….………77

2.3.4.3.Mektep Binası……………………………………….………79

2.3.4.4.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………...……80

2.4.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Dârülmuallimîn‟in Yeniden

Yapılandırılması……………………………………………………….…….86

2.5.1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn….90

2.5.1.RüĢdiye ġubesi (Dârülmuallimîn-i RüĢdî)…………………………….91

III

2.5.1.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………..91

2.5.1.2.Eğitimci Kadrosu…………………………………………….94

2.5.1.3.Mektep Binası……………………………………………….96

2.5.1.4.Mezunlarının Ġstihdamı……………………………………...96

2.5.2.Ġstanbul DıĢında RüĢdiyelere Öğretmen YetiĢtirme GiriĢimleri…..…100

2.5.3.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi………………………………………...101

2.5.3.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………103

2.5.3.2.Eğitimci Kadrosu…………………………………………...105

2.6.Dârülmuallimîn-i Sıbyan………………………………………………………106

2.6.1.Mektebin Açılması…………………………………………………...111

2.6.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Kapatılması………………………………….114

2.6.3.Sıbyan Mekteplerine Geçici Olarak Öğretmen Tayin Edilmesi……..116

2.6.4.Mektebin Yeniden Açılması…………………………………………118

2.6.5.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………...121

2.6.6.Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası…...………………………….…123

2.6.7.Mezunlarının Ġstihdamı………………………………………………123

2.6.8.Ġstanbul DıĢında Dârülmuallimîn-i Sıbyan Açma GiriĢimleri……….126

2.7.Dârülmuallimât………………………………………………………………...128

2.7.1.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde Dârülmuallimât……………...130



2.7.4.Eğitimci Kadrosu…………………………………………………….141

2.7.5.Mektep Binası………………………………………………………..143

2.7.6.Mezunlarının Ġstihdamı………………………………………………144

IV

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

MESLEKÎ-TEKNĠK OKULLAR

3.1.Tanzimat Dönemine Kadar Sivil Meslekî-Teknik Eğitimin GeliĢimi…………146

3.2.Ziraat Mektebi (Talimhanesi)……………………………………………….…152



3.2.3.Eğitimci Kadrosu…………………………………………………….161

3.2.4.Nafia Nezâreti Ġdâresi Altına Alınması………………………………163

3.2.5.Geçici Olarak Mekteb-i Tıbbiye‟ye Nakli…………………………...163

3.2.6.Mektebin Kapatılması………………………………………………..165

3.3.Sanayi Mektepleri……………………………………………………………...168

3.3.1.Islahhaneler…………………………………………………………..170

3.3.1.1.Islahhânelerin Açılması…………………………………….171

3.3.1.2.Gelir Kaynakları ve Giderleri………………………………180

3.3.1.3.Ġdareleri…………………………………………………….183

3.3.1.4.Öğrenci Kaynakları ve Kabul ġartları……………………...187

3.3.1.5. Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler……………………189

3.3.1.6.Disiplin……………………………………………………..196

3.3.1.7.Eğitimci Kadrosu ve Ustalar……………………………….197

3.3.1.8.Mezunlarının Ġstihdamı…………………………………….198

3.3.2.Ġstanbul Mekteb-i Sanayii.……………………………………...........199

3.3.2.1. Mektebin Yapısını Öngören Rapor………………………..200

V

3.3.2.2.Mektebin Açılması…………………………………………208

3.3.2.3.Ġdaresi………………………………………………………214

3.3.2.4.Gelir Kaynakları ve Giderleri………………………………217

3.3.2.5.Öğrenci Kaynağı ve Kabul ġartları………………………...221

3.3.2.6.Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler…………………….225

3.3.2.7.Disiplin……………………………………………………..232

3.3.2.8.Eğitimci Kadrosu ve Ustalar……………………………….233

3.3.2.9.Mezunlarının Ġstihdamı…………………………………….235

3.3.3.Mülkiye Mühendis Mektebi………………………………………….237

3.3.4.Ġnas Sanayi Mektebi………………………………………………….245

3.4.Orman Mektebi………………………………………………………………...247


3.4.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Eğitime Ara Verilmesi………………………251

3.4.3.Yeniden Açılması…………………………………………………….256

3.4.4.1871 Tarihli Orman Mektebi Nizamnâmesi…………………………258

3.4.5.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Eğitim-Öğretim…………………..262

3.4.6.Mektep Binası………………………………………………………..264

3.4.7.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………………………265

3.5.Telgraf Mektebi (Fünûn-ı Telgrafiye/Telgrafhâne-i Âmire Mektebi)…………266

3.5.1.Ġlk Telgraf Memurlarının Eğitimi ve Mektebin Açılması……………269

3.5.2.Eğitim-Öğretim Faaliyeti ve Kapanması…………………………….273

3.6.Posta ve Telgraf Mektebi………………………………………………………276


3.6.2.Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası...……………………………….279

VI

3.7.Maden Mektebi………………………………………………………………...279

3.7.1.Maden Mektebi‟nin Yapısını Öngören Rapor……………………….283



3.8.Müze Mektebi Açma TeĢebbüsü………………………………………………288

SONUÇ....................................................................................................................293

KAYNAKÇA……………………………………………………………………...298

EKLER……………………………………………………………………………319

ÖZET……………………………………………………………………………...329

ABSTRACT……………………………………………………………………….330

VII

KISALTMALAR

A.AMD. Sadâret Âmedi Kalemi

A.DVN. Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi

A.DVN.DVE. Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi Düvel-i Ecnebiye

a.g.e. Adı geçen eser

a.g.m. Adı geçen makale

a.g.t. Adı geçen tez

A.MKT. Sadâret Mektubî Kalemi

A.MKT.MHM. Sadâret Mektûbî Kalemi Mühime Odası

A.MKT.MVL. Sadâret Mektûbî Kalemi Meclis-i Vâlâ

A.MKT.NZD. Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir

A.Ü. Ankara Üniversitesi

AYN.d Ayniyat Defteri

B Recep

BEO. Bâb-ı Âlî Evrak Odası

bkz. Bakınız

BOA. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi

C Cemaziyelahir

C. Cilt

C.BLD. Muallim Cevdet Tasnifi Belediye

C.DH. Muallim Cevdet Tasnifi Dâhiliye

C.ĠKTS. Muallim Cevdet Tasnifi Ġktisat

C.MF. Muallim Cevdet Tasnifi Maârif

VIII

C.ML. Muallim Cevdet Tasnifi Maliye

CA Cemaziyelevvel

D.T.C.F. Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi

H. Hicri

HH.d Hazine-i Hassa Defteri

HR.MKT. Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi

HR.TO. Hariciye Tercüme Odası

HSD.CB. Cavid Baysun Evrakı

Ġ.A. Ġslam Ansiklopedisi

Ġ.DH. Ġrâde Dâhiliye

Ġ.HR. Ġrâde Hariciye

Ġ.MMS. Ġrâde Meclis-i Mahsus

Ġ.MSM. Ġrâde Mesâil-i Mühime

Ġ.MTZ.GR. Ġrâde Eyalet-i Mümtaze Girid

Ġ.MVL. Ġrâde Meclis-i Vâla

Ġ.ġD. Ġrâde ġûra-yı Devlet

Ġ.Ü. Ġstanbul Üniversitesi

L ġevval

M Muharrem

M.E.B. Milli Eğitim Bakanlığı

MAD.d Maliyeden Müdevver Defter

MF.MKT. Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi

N Ramazan

Nr. Numara

IX

OTAM Osmanlı Tarihi AraĢtırma Merkezi Dergisi

p. page

R Rebiülahir

RA Rebiülevvel

S Safer

s. Sayfa

S. Sayı

ġ ġaban

T.T.K. Türk Tarih Kurumu

TCTA Tanzimat‟tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi

vd. ve devamı

Y.PRK.MF. Yıldız Perâkende Evrakı Maarif

Y.EE. Yıldız Esas Evrakı

Z Zilhicce

ZA Zilkade

T. Ticaret, Nafia, Ziraat, Orman, Maadin Nezâretleri Defterleri

X

TABLOLAR

Tablo 1.1.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından 1843 yılında kalemlere atananlar

ve dereceleri…………………………………………………………………25

Tablo 1.2.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından değiĢik yıllarda kalemlere tayin

olunan memurlar………………………………………………………….…26

Tablo 1.3.Mahrec-i Aklâm‟ın ilk mezunları ve atandıkları kalemler……………….38

Tablo 1.4.Mahrec-i Aklâm‟ın 1864 yılı mezunları ve atandıkları kalemler………...40

Tablo 1.5.Tanzimat dönemi sonlarında Mahrec-i Aklâm mezunları ve atandıklar

kalemler.……………………………………………………………………..42

Tablo 1.6.1869-70 yıllarında Lisan Mektebi‟nin eğitimci kadrosu…………………53

Tablo 2.7.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟de okutulan

dersler derslerin hocaları ve öğrenci mevcudu…………………………...…95

Tablo 2.8.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin birinci ve ikinci sınıf hocalarının aldıkları

maaĢlar ile mektepte okutulacak dersler……………………………...……105

Tablo 2.9.Açılacak olan Dârülmuallimât‟ın memur, hoca ve hizmetlilerinin isimleri,

okutulacak dersler ve öngörülen masrafı…………………………..………134

Tablo 2.10.Dârülmuallimât‟ın ilk mezunları………………………………………138

Tablo 3.11.Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri……………………………..………159

Tablo 3.12.1849 yılında Ziraat Mektebi‟nin öğrenci ve hocaları ile aldıkları

maaĢlar……………………………………………………………..………162

Tablo 3.13.Ziraat Mektebi‟nin Nafia Nezâreti Ġdaresi‟ne geçiĢi sırasında öğrenci ve

hoca kadrosuyla bir aylık masrafı…………………………………….……163

Tablo 3.14.Islah-ı Sanayi Mektebi‟nde eğitimi verilmesi öngörülen meslekler ile her

sene alınacak öğrenci sayısı……………………………………………..…206

XI

Tablo 3.15.Tanzimat dönemi sonlarında Sanayi Mektebi‟nin eğitim-öğretim

programı ve öğrenci mevcudu……………………………………...………231

Tablo 3.16.Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin öngörülen senelik masrafı…..………239

Tablo 3.17.1874 Mülkiye Mektebi Nizamnâmesi…………………………………243

Tablo 3.18.1875 Turuk ve Maabir Mektebi‟nin güncel programı…………………245

Tablo 3.19.BaĢarı sıralarına göre Orman Mektebi‟nin ilk mezunları…………...…253

Tablo 3.20.Orman Mektebi‟nin 1869 yılı mezunları………………………………257

Tablo 3.21.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Orman Mektebi mezunları………...264

Tablo 3.22.Vays‟ın raporuna göre Maden Mektebi‟nde okutulması gereken dersler,

dersleri verecek olan hocaların maaĢları ve senelik masraf…………..........285

Tablo 3.23.Müze Mektebi Nizamnâmesi…………………………………………..292

XII

ÖNSÖZ

Tanzimat döneminde meslekî eğitim, her alanda olduğu gibi pratik ihtiyaçlar

doğrultusunda, baĢka bir ifadeyle pragmatist bir yaklaĢımla plan ve program

gözetilmeden ĢekillenmiĢtir. Kabaca II. Mahmut dönemindeki bürokratik reformların

neticesi ve yenilerinin uygulanabilmesi düĢüncesi memur okullarının, eğitimi

geleneksel sistemden soyutlama çabaları öğretmen okullarının, ülkedeki doğal

kaynaklardan bilinçli bir Ģekilde faydalanmak isteği ile teknolojik geliĢmeler ise

meslekî-teknik okulların açılmasını sağlamıĢtır. Bu dönüĢümün esin kaynağı ise

tabiatıyla Batı olmuĢtur.

Eğitimin devlet politikası olarak sindirilemediği bir dönemde açılan bu

okullar, çeĢitli kurumların bünyesinde ve farklı zamanlarda hayat bulmuĢlardır.

Öğrenci ve eğitimci yokluğu, ekonomik sıkıntılar ve öncelik arz eden siyasi

meselelerden dolayı eğitimde sürekliliği sağlamak problem olmuĢtur. Bazı okullar

yeterli sayıda nitelikli eleman yetiĢtirildiği düĢünüldükten ve kısa bir eğitim

serüveninden sonra tamamen kapanırken bazıları ise uzun aralardan sonra yeniden

açılabilmiĢtir. Bu durumun araĢtırmamız esnasında bir bölünme ve dağınıklık

meydana getireceği ve okulların geliĢim sürecinin takibini zorlaĢtıracağı

öngörüldüğünden çalıĢmamız konu ve zaman sınırlamasına tabi tutulmuĢtur.

Dolayısıyla temel kaynağını arĢiv kayıtlarının oluĢturduğu bu çalıĢmaya askerî

okullar, tıp eğitimi veren okullar ve Mülkiye Mektebi dâhil edilmemiĢtir. Zaman

dilimi olarak ise Tanzimat döneminin genel kabul gören kapsamı olan 1839-1876

tarihleri arası belirlenmiĢtir.

XIII

Üç bölümden oluĢan çalıĢmamızın birinci bölümünü, “Memur YetiĢtiren

Okullar” baĢlığı altında -direkt olarak- kalemlere memur yetiĢtirmek amacıyla

açılmıĢ olan Mekteb-i Maârif-i Adliye, Mahrec-i Aklâm ve Lisan Mektepleri

oluĢturmaktadır. Ġkinci Bölüm, Dârülmuallimîn-i RüĢdî, Dârülmuallimîn Ġdâdî

ġubesi ve Dârülmuallimîn-i Sıbyan ile Dârülmuallimât mekteplerinin oluĢturduğu

“Öğretmen YetiĢtiren Okullar”a ayrılmıĢtır. Son bölüm ise “Meslekî-Teknik

Okullar” baĢlığı altında Ziraat Mektebi, Sanayi Mektepleri, Orman Mektebi, Telgraf

Mektebi ve Maden Mektebi ile Müze Mektebi kurma giriĢimi alt baĢlıklarından

meydana gelmektedir.

Mekteplerin farklı alanlara ve hedeflere yönelik olmaları, yapılarını da farklı

kılmaktadır. Dolayısıyla son bölümün kapsamı geniĢ tutulmuĢ ve memur ile

öğretmen yetiĢtirenler dıĢında bütün meslek okulları burada değerlendirilmiĢtir. Her

mektebin, kaynaklar el verdiği ölçüde kuruluĢ süreci, eğitim-öğretim faaliyeti,

hocaları, fiziki yapısı ve mezunlarının istihdamı ayrı ayrı incelenmeye çalıĢılmıĢtır.

ÇalıĢmam sırasında ve genel olarak doktora öğrenimim sürecinde

yardımlarını esirgemeyen hocalarımdan baĢta bilgisi, birikimi ve tecrübesinden

doktora öğrencisi olarak ve danıĢmanlığımı üslenerek istifade etme Ģerefini bana

veren, ayrıca eğitim gibi önemli bir alana yönlendirerek bu çalıĢmayı hazırlamama

vesile olan danıĢman hocam sayın Prof.Dr. Musa Çadırcı‟ya minnetle teĢekkür

ederim. Tez izleme komitemde bulunan ve bu vesileyle kendisini her ziyaretimizde

sıcak bir karĢılamayla tecrübelerinden faydalanmamızı sağlayan sayın Doç.Dr.

Mehmet Seyitdanlıoğlu‟na da Ģükranlarımı sunarım. Yine bütün yoğunluğuna

XIV

rağmen bilgi ve yönlendirmesine baĢvurduğum değerli hocam Doç.Dr. Bekir Koç‟a

teĢekkürü borç bilirim.

Lisans dönemindeki öğrenciliğimden bu yana dostluklarını hiçbir zaman

esirgemeyen bütün samimiyetleriyle her konuda yardımcı olan hocalarım ve daha

ziyade ağabeylerim Erdoğan KeleĢ ve Muhammed Yazıcı‟ya da sonsuz teĢekkürler

ederim. Doktora öğrenciliğim esnasında tanıĢtığım ve gerek arĢiv ve gerekse literatür

ile ilgili sorunlarımda sık sık birikiminden yararlandığım değerli dostum Murat

Hulkiender‟e, yine doktora öğrenciliğim sırasında tanıĢarak memnuniyetle arkadaĢlık

ettiğim, yardımlarıyla öğrencilik yükümü hafifleten Fatih Gencer‟e minnetimi ifade

etmeden geçemeyeceğim. Son olarak lisans döneminden bu yana üzerimde emeği

olan ve isimlerini burada sayamadığım bütün hocalarıma, aileme, eĢime ve çalıĢmam

sırasında Ģefkatimi esirgemek zorunda kaldığım oğluma teĢekkürler.

XV

KONU ve KAYNAKLAR

Doktora Tezi olarak kaleme aldığımız bu araĢtırmanın temel amacı,

açılmalarını gerekli kılan koĢullar, harcanan mesai, atfedilen önem ve maddî ve

kültürel Ģartlar çerçevesinde, meslekî eğitim kurumlarını dolayısıyla meslekî eğitimi

modernleĢme süreci içerisinde değerlendirmektir. Osmanlı Devleti‟nin var olma

mücadelesi verdiği bu sancılı dönemde kendini güncelleme çabasının daha iyi

anlaĢılmasına katkı sağlamak, kendi özelinde çalıĢmamızın bir diğer hedefidir. Bu

doğrultuda modernleĢme tablosundaki resmin tamamını görmek arzusuyla hareket

edilerek Tanzimat döneminde açılan meslek okullarının geliĢimi takip edilmeye ve

yapıları ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır.

Osmanlı eğitim tarihiyle ilgili genel ve özel birçok araĢtırma ve inceleme eser

mevcuttur. Bunların baĢlıcalarına aĢağıda değinilecektir. Birçoğuna ise çalıĢmamızın

ilgili yerlerinde atıfta bulunulmuĢtur. Ancak çalıĢmamız, oldukça geniĢ bir resmi

evrak koleksiyonuna sahip olan BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi kayıtları esas alınarak

vücuda getirilmiĢtir. Bu bağlamda araĢtırmamızın kapsamına giren mevcut

incelemeler de yeniden değerlendirilmiĢ, yeni bilgi ve yorumlar eklenmek suretiyle

geniĢletilmeye çalıĢılmıĢtır.

ArĢiv kayıtları içerisinde en çok müracaat ettiğimiz evraklar içerisinde aynı

zamanda bu konunun seçilmesinde de etkili olan, Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi

kayıtları son derece önemli bir yer tutmaktadır. Konu ile ilgili mevcut çalıĢmalar bu

tasnif sayesinde zenginleĢtirilmiĢtir. Özellikle Maârif Nezâreti idaresi altında

bulunan meslek okullarının, Tanzimat döneminin son yedi yılındaki durumları bu

belgeler sayesinde daha sağlıklı değerlendirilebilmiĢtir. Mahrec-i Aklâm‟ın önemini

XVI

yitirmesi ve Tanzimat sonlarında mezunlarının istihdam edildiği kalemler,

Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunlarının istihdamı, 1873 yılından itibaren

Islahhânelerin ve Ġstanbul Mektebi Sanayii idâresinin yeniden yapılandırılması,

Dârülmuallimât‟ın eğitim sisteminde bir takım düzenlemelere gidilmesi ve 1872

yılından itibaren sıbyan mekteplerinin eğitimci sıkıntısını gidermeye yönelik

teĢebbüsler gibi önemli bilgiler, Maârif Nezâreti yazıĢmalarından elde edilmiĢtir.

Bunun yanı sıra Tanzimat dönemine ait hemen her konu için baĢvurulan arĢiv

kaynaklarından olan Bâbıâlî Sadâret Dâiresi kalemlerine ait irâde tasnifleri, bizim

çalıĢmamızda da temel alınmıĢtır. Zira bilindiği üzere 1832 yılından itibaren

padiĢahların emirleri iradeler yoluyla bildirilmeye baĢlanmıĢtır. Ayrıca irâde

eklerinde yer alan meclislere ve nezaretlere ait mazbatalar karar alma ve alınan

kararların uygulanma sürecini takip etmemizi kolaylaĢtırmıĢtır. Dâhiliye, Hariciye,

Meclis-i Vâlâ, Mesâil-i Mühimme, Meclis-i Mahsus ve Şûra-yı Devlet irâdelerinden

okulların açılmasını gerekli kılan Ģartlar, açılma süreçleri, yapıları, bazı okulların

kapatılması, hocaların tayini ve aldıkarı ücretler ile okutulan dersler gibi önemli

bilgilere ulaĢılmıĢtır.

Sadâret Bâbıâlî Evrak Odası‟nın Divan (Amedi) ve Mektûbî (Mühimme,

Meclis-i Vâlâ, Nezâret ve Devâir) kalemlerine ait belgeleri de yararlandığımız diğer

bir kaynak grubu arasındadır. Bu belge tasniflerinden elde edilen destekleyici

bilgiler, kurumsal takip boyutunda araĢtırmamıza önemli katkı sağlamıĢtır. Bu

bağlamda Nezâret Gelen-Giden Defterleri ile Mektûbî Kalemi‟ne ait ve konumuzla

ilgili dönemleri içeren Ayniyat Defterleri de görülmüĢtür.

XVII

Özellikle ilk dönemlerde Ziraat Mektebi ile ilgili olarak baĢvurduğumuz

Hazine-i Hassa defterleri ile Maliyeden Müdevver defterler yine istifade ettiğimiz

arĢiv kayıtları içerisinde yer almaktadır. Hazine-i Hassa defterlerinde Ziraat

Mektebi‟nin masrafları tafsilatıyla yer alırken, mektebin yapısına yönelik veriler de

bulunmaktadır. Son olarak maârif ve dâhiliye evrakı baĢta olmak üzere özellikle

Mekteb-i Maârif Adliye için Muallim Cevdet Tasnifi‟nden, Şûra-yı Devlet maârif

belgeleri ve Yıldız Tasnifi‟ne ait vesikalardan yararlandığımızı da belirtmek yerinde

olacaktır.

Basılı kaynaklar içerisinde yoğunlukla müracaat ettiklerimizin baĢında ise

Devlet Salnâmeleri gelmektedir. Okulların idari yapıları, öğrenci sayıları, okutulan

dersler, dersleri veren hocalar ve bulundukları mevki gibi son derece önemli ve

istatistiksel bilgiler salnâmelerde yer almaktadır. Aynı Ģekilde Adana, Erzurum,

Diyarbekir, Sivas, Kastamonu, Girit, Halep, Bosna ve Tuna Vilâyet Salnâmeleri de

Sanayi Mektepleri konusunu araĢtırırken müracaat ettiğimiz basılı resmi kayıtlar

arasındadır. Islahhânelerin idâri yapıları, bu kurumlarda verilen teorik ve pratik

eğitim, öğrenci sayıları ve öğrencilerin mesleklere göre dağılımları, hocaları ve

ustalarıyla ilgili bilgiler vilâyet salnamelerinde yer almaktadır.

Telgraf Mektebi, Orman Mektebi, Sanayi Mektebi, Islahhâneler ve Maârif-i

Umûmiye nizamnâmelerinin yer aldığı Birinci Tertip Düstûr ise müracaat etiğimiz

bir diğer önemli basılı kaynak olmuĢtur.

ArĢiv vesikalarının tamamlayıcısı olarak gördüğümüz ve verdikleri bilgi

kadar dönemin düĢünsel atmosferini de yansıtan gazeteler ise çalıĢmamızın özellikle

kurgusal boyutunun oluĢumuna büyük fayda sağlayan süreli yayınlardandır. BaĢta

XVIII

Takvim-i Vekâyî olmak üzere Ceride-i Havâdis, Basiret, Şark ve Diyarbekir ile Tuna

vilâyet gazetelerinden edindiğimiz bilgiler değerlendirmelerimizde yer almıĢtır.

ġânî-zâde Mehmed‟in Şânî-zâde Tarihi, Ahmed Cevdet‟in Tarih-i Cevdet ve

Tezâkir, Ahmed Lütfi‟nin Vak’a-nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi ise yararlandığımız

kroniklerdir.

Eğitim tarihi ile ilgili ve eğitim teĢkilatı kapsamındaki araĢtırma ve inceleme

eserlerin baĢında Ģüphesiz Mahmud Cevâd ibnü‟Ģ-Ģeyh Nafî‟nin Maârif-i Umumiye

Nezâreti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, baĢlıklı çalıĢması gelmektedir. Her ne kadar

Maârif Nezâreti bünyesindeki meslekî okulları içerse de, eğitim tarihi çalıĢan

araĢtırmacıların görmeden geçemeyeceği bir eserdir. Bir diğer önemli çalıĢma ise

yine eğitim tarihine giriĢin anahtarı ve bir külliyat niteliğinde olan Osman Nuri

Ergin‟in Türk Maârif Tarihi isimli 5 ciltlik tetkikidir. Tanzimat döneminde açılan

meslek okullarına, ilk olarak bu çalıĢma içerisinde bütünüyle yer verilmiĢtir. Bu

itibarla bizim için önemli bir baĢvuru kaynağı özelliğine sahip olmuĢtur. Konumuzla

ilgili olan ve yazarın yorumlarıyla bütünleĢtirdiği vesika kaynaklı veriler,

tarafımızdan değerlendirilmiĢ ve meslek okullarının açılıĢ süreçleri ve durumları ile

ilgili önemli çıkarımlarda bulunulmuĢtur. Kullandığımız 1977 yılı baskısında 5 cilt,

üç kitapta birleĢtirilmiĢtir. Meslek okulları, ilk iki cildin yer aldığı birinci kitapta

“Yüksek Tahsil, Meslek ve Ġhtisas Mektepleri” genel baĢlığı altında yer almaktadır.

Bunların haricinde Nafi Atuf‟un, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Faik

ReĢit Unat‟ın, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Hasan Ali

Koçer‟in Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923), isimli eğitim

tarihi ile ilgili klasikleĢmiĢ çalıĢmalar konuya bakıĢ açımızı Ģekillendirmede önemli

XIX

rol oynamıĢlardır. Bu noktada Yahya Akyüz‟ün Türk Eğitim Tarihi isimli kitabının

ve çok sayıda makalelerinin, Necdet Sakaoğlu‟nun Osmanlı’dan Günümüze Eğitim

Tarihi isimli kitabının ve geniĢ kapsamlı bir bakıĢ açısıyla Osmanlı‟da eğitimin

modernleĢmesini ele alan Selçuk AkĢin Somel‟in The Modernization of Public

Education in The Otoman Empire 1839-1908 adlı çalıĢmasının eğitim tarihine giriĢte

bize ıĢık tuttuğunu belirtmeden de geçemeyeceğiz.

Meslek okullarının kurum bazında dağınıklık arz etmesi, ister istemez bu

okulları eğitim ile direkt ilgisi olmayan farklı araĢtırmalarda takip etmek

zorunluluğunu doğurmaktadır. Bunlar içerisinde en önemlisi Ali Akyıldız‟ın Osmanlı

Merkez Teşkilatında Reform isimli geniĢ kapsamlı çalıĢmasıdır. Bu çalıĢma

içerisinde araĢtırma konularımızdan biri olan Mekteb-i Maârif-i Adliye ilgili en

güncel bilgi ve değerlendirmeler bulunmaktadır. Ayrıca Özkan Keskin‟in, Orman ve

Ma‘âdin Nezâreti’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri, konulu doktora tezi, Orman ve

Maden Mektepleri‟ni içermesi bakımından göz önünde bulundurduğumuz önemli bir

çalıĢmadır.

Hasan Ali Koçer‟in, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi ile Cemil

Öztürk‟ün Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası ve Dünden Bugüne

Türkiye’de Öğretmen Yetiştiren Kurumlar adı altında yayımlanmıĢ olan iki önemli

eseri ise öğretmen okullarını araĢtırırken dikkate aldığımız inceleme eserlerin

baĢında gelmektedir. Bu konuda Abdulkadir Özcan‟ın Tanzimat Döneminde

Öğretmen Yetiştirme Meselesi baĢlıklı makalesinin de öğretmen okullarının

geliĢiminin incelenmesi münasebetiyle önemli bir çalıĢma olduğunu ifade etmek

gerekir.

XX

Bu eserlerin haricinde farklı yıllarda ve değiĢik süreli yayınlar içerisinde yer

alan önemli makaleler araĢtırmamızın bir bütün halinde Ģekillenmesine yardımcı

olmuĢtur. Bunların -direkt olarak mekteplerle ilgili olanlarının- baĢında Ġhsan

Sungu‟nun Mekteb-i Maârif-i Adliye’nin Tesisi, baĢlıklı makalesi gelir. Bu makale

adı geçen okulun kuruluĢunu öngören nizamnâmeyi ayrıntılarıyla ele almıĢtır. Yine

bu mektebin devamı niteliğindeki baĢka bir okul olan Mahrec-i Aklâm ise Osmanlı

Bürokrasisinde Kâtip Yetiştirmek İçin Açılan Modern Bir Eğitim Kurumu: Mekteb-i

Maarif-i Aklam (Mahrec-i Aklam), baĢlıklı makalesiyle Gülden Sarıyıldız tarafından

incelenmiĢ ve bizim çalıĢmamıza önemli katkı sağlamıĢtır. Sezai Balcı‟nın Osmanlı

Devleti’nde Modernleşme Girişimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi adı altında

yayımlanmıĢ makalesi de keza bu mekteple ilgili değerlendirmemize katkıda

bulunmuĢtur. Son olarak çalıĢmamızın sanayi mektepleriyle ilgili kısmı için

müracaat ettiğimiz Cemil Öztürk‟ün Türkiye’de Meslekî ve Teknik Eğitimin Doğuşu

I: Islahhâneler isimli makalesi ve Bekir Koç‟un Osmanlı Islahhanelerinin İşlevlerine

İlişkin Bazı Görüşler ile Osmanlı Modernizasyonuna ilişkin Bazı Gözlemler:

Sanayileşme Çabaları ve Islahhaneler isimli iki önemli makalesi araĢtırmamızın bu

alandaki planına yön vermiĢtir.

Konumuzla ilgili olarak yukarıda baĢlıcalarını vermekle yetindiğimiz büyük

emeklerin eseri olan çalıĢmalar son derece önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Ayrıca

daha birçok araĢtırmaya çalıĢmamız içerinde yer verilmiĢtir. Gerek ismini verdiğimiz

ve gerekse atıfta bulunduğumuz araĢtırma ve incelemelerin tamamının künyeleri

ilgili dipnotlarda ve kaynakçada belirtilmiĢtir.

GĠRĠġ

Osmanlı Devleti‟nin genel eğitim sistemi, 1730 yılında açılan

Hendesehane‟ye kadar üç temel kurum üzerinde ĢekillenmiĢti. Bunlardan ilki ülke

geneline yayılmıĢ olan sıbyan mektepleri, ikincisi devletin özellikle ilk dönemlerinde

önemli iĢleve sahip olan medreseler ve üçüncüsü, saray iĢlerini görmek üzere

nitelikli elemanların yetiĢtirildiği saray mektebi, baĢka bir ifadeyle Enderun idi.

Gayrimüslim unsurlar ise kendilerine tanınmıĢ olan din, dil ve kültür hürriyeti

çerçevesinde toplumlarını eğitme özgürlüğüne sahiptiler. Bununla beraber devletin

üstlenmiĢ olduğu bir eğitim politikası bulunmamaktaydı.

Söz konusu kurumlardan sıbyan mektepleri, cami müĢtemilatlarında resmi bir

program veya yönetmeliğe bağlı olmaksızın daha ziyade temel dinî eğitimden oluĢan

ilköğretim hizmetini görmekteydiler. Burayı bitirenlerin devam edebileceği yegâne

eğitim kurumu ise medreselerdi. Ancak ilk zamanlar kaliteli eğitimin verildiği,

hukuk, din adamı ve eğitimcilerin yetiĢtirildiği medreseler, devletin diğer

organlarıyla paralel olarak zamanla çözülmeye baĢladılar. Dünyanın bilimsel

dönüĢümünü takip edemediler. Dolayısıyla modernleĢme sürecinde daha ziyade

problem üreten kurumlara dönüĢtüler. II. Murat döneminde kurulan ve öğrenci

kaynağını belirli Ģartları sağlayan Hıristiyan çocuklar arasından devĢirilen acemi

oğlanların oluĢturduğu Enderun ise ilk etapta, devletin gücünü korumak için

yetenekli kapıkullarının yetiĢtirilmesini sağlamaktaydı. Fatih döneminde saray, ordu

ve hükümet iĢlerinde çalıĢacak idarî ve mülkî kadroları yetiĢtiren bir eğitim

kurumuna dönüĢtü. Memleketin önemli müderris ve sanat üstatlarından oluĢan bir

hoca kadrosuna sahip olan mektep ilim, sanat, kültür ve beceriye yönelik eğitimi

2

sayesinde önemli Ģahsiyetlerin yetiĢmesini sağladı. XIX. yüzyıl ortalarına kadar

özgünlüğünü yitirerek iĢlevini devam ettirdi.

Meslekî eğitim ise var olan sistemin dahi dıĢında görülmekteydi. Dolayısıyla

klasik dönemin aynı zamanda evrensel nitelikteki meslekî eğitim sistemi, usta-çırak

geleneği idi. Gerek devlete memur olarak hizmet etmek üzere kalemlere ve gerekse

bir sanat erbabının yanında meslek öğrenmeye yönlendirilen çocuklar, dinî-ahlakî

öğreti ile desteklenen uzun bir süreç içerisinde hace ve ustalarının gözetiminde

yetiĢmekteydiler.

Devlet memuriyetinde hizmet içi olduğu kadar aile içi eğitim de önemliydi.

Nitekim memur bir babanın oğlunu, kendi yetiĢtirmesi devleti önemli bir yükten

kurtarmaktaydı. Bu yüzden memur çocukları devlet hizmetinde tercih sebebiydiler.

BaĢka bir ifadeyle memuriyette sağlam kefil Ģartı yani referans esastı.

Meslekî-teknik eğitim ise yine çıraklık sistemiyle loncaların sorumluluğunda

organize edilmekteydi. Küçük yaĢta ustanın yanına verilen çocuklar, 20 yıla kadar

uzayan bir eğitim döneminden geçmekteydiler. Bu eğitim tamamlanınca yaklaĢık 3

yıl süren kalfalık dönemi baĢlardı. Lonca geleneğinin öngördüğü kurallara göre bir

meslek dalında ihtiyaç olduğu takdirde de nihayet hiyerarĢinin en üst noktası olan

ustalığa eriĢilirdi.

Sivil genel ve meslekî eğitim ana hatlarıyla bu mecrada seyrederken XVIII.

yüzyılın ikinci yarısında devlet, içinde bulunduğu olumsuz siyasi ve askerî koĢulları

iyileĢtirmek üzere, rakibi olan fakat giderek geliĢen Batı‟ya kültürel manada daha

fazla yönelmeye gereksinim duydu. Bunun eğitim açısından sağladığı en önemli

3

kazanım ise askerî-teknik okullar oldu. 1773 yılında Deniz, ardından 1795 yılında

Kara Mühendishaneleri açıldı. Böylece eğitimde ilk modernleĢme süreci de baĢladı.

Birer harp akademisi hüviyetine sahip olan bu okulları, II. Mahmut

döneminde açılan ve yine askerî ihtiyaçları karĢılamaya yönelik Tıbbiye ve Harbiye

mektepleri izledi. Bununla beraber bir yandan orduyu modernize etmek ve açılan

askerî okullara çağdaĢ eğitim programları kazandırmak düĢüncesiyle Avrupa‟dan

uzman ve eğitimciler getirtilirken, diğer yandan buraya öğrenciler gönderilmeye

baĢlandı. Bu geliĢmeler her ne kadar askerî ihtiyaçların giderilmesi temelinde ortaya

çıksa da aslında dolaylı olarak sivil meslekî eğitimin alt yapısını da

hazırlamaktaydılar. Söz gelimi özellikle Harbiye Mektebi, sadece subay

yetiĢtirmekle kalmayıp Tanzimat dönemi sivil mekteplerinin mühendislik, matematik

ve fen alanlarında modern manada yetiĢmiĢ eğitimci kaynağı da oldu.

Öte yandan XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Ġngiltere‟de ortaya çıkan ve hızla

Avrupa‟ya yayılan sanayileĢme hareketi, çok geçmeden etkisini Osmanlı

topraklarında da gösterdi. Ucuz ve kaliteli fabrika mamulü ithal mallar hızla Osmanlı

pazarını ele geçirmeye baĢladı. Devlet ise Avrupa‟dan geri kalmama düĢüncesiyle

XIX. yüzyılın ilk yarısında endüstriyel atılımlar gerçekleĢtirmek üzere harekete geçti.

Bunun ilk yansıması yine tabiatıyla ordu ihtiyaçları doğrultusunda kendini gösterdi.

ÇağdaĢ fabrikalar ilk etapta askerî gereksinimleri karĢılamak üzere tesis edilmeye

baĢlandı. Özellikle 1840‟lı yıllarda Ġstanbul‟da bir sanayi bölgesi oluĢtu. Ancak tesis

edilen fabrikaların her türlü teknik ekipmanı yüksek maliyetlerle ithal edilmekteydi.

Doğal olarak bunun içerisinde insan gücü de bulunmaktaydı.

4

SanayileĢme, toplumun ilk defa tanıĢtığı mekanik alanlarda nitelikli teknik

personel ihtiyacını beraberinde getirmiĢti. Ġdâreciler bu sorunu kısa vadede pratik

yöntemlerle çözme yoluna gittiler. Avrupa‟dan getirtilen teknik elemanların yanına

yerli ustalar verilmek suretiyle iĢin öğrenilmesine çaba sarf edildi. Ancak çıkarları

gereği son derece ketum olan yabancılar, bilgilerini paylaĢmama noktasında

kararlılık sergilemekteydiler. Neticede dönüĢümün sağlanması yolunda sarf edilen

gayretler meslekî-teknik eğitimi zorunlu kıldı. Medeniyet-i hâzıranın sanayi

sayesinde vücuda geldiği yolunda artan kanaatler ve sanayinin ilerlemesinin eğitim

ile ittifakına bağlı olduğu, teknolojinin görenekle geliĢim kaydedemeyeceği

görüĢünün kabul görmesi, meslekî-teknik eğitime verilen önemi zamanla daha da

arttırdı.

Meslekî eğitimin bir diğer geliĢme sahası ise sanayileĢmeyle de bağlantılı

olan doğal kaynakların etkili kullanımına duyulan ihtiyaç sayesinde ortaya çıktı.

Ekonomik çıkarları ön planda tutmaya azami gayret gösteren devlet, Avrupa ile

irtibatı canlı tuttukça bu konuda da eksikliklerini tespit etmekteydi. Nitekim

modernleĢme sürecinde geniĢ tarım alanlarının onda birini kullanarak bereketli

mahsullere kanaat getirmenin çağdaĢ dünya ile bağdaĢmadığı anlaĢılmıĢtı. Üstelik

ürünlerin kalitesinin, ülkede tesis edilmesi planlanan fabrikaların tarım endüstrisine

dayalı hammadde ihtiyacını da karĢılamaktan uzak olduğu görülmüĢü. Devlet

ihtiyacını karĢılayanlar haricinde verimli ormanların ısınma, gelir elde etme, tarla ve

otlakları geniĢletme ve hatta keyfi olarak çıkarılan yangınlarla ahali tarafından

bilinçsizce yok edilmemesinin gereği anlaĢılmıĢtı. Madenlerden bilimsel metotlarla

daha fazla gelir elde edilebileceğinin, birçok yeni madenin keĢfedilerek usûlüne

uygun iĢletilmesinin gelirleri arttıracağının farkına varılmıĢtı. Nihayet Osmanlı

5

idarecileri bu eksiklikleri gidermek ve kaynakları daha verimli kullanabilmek

amacıyla adı geçen sahalarda yıllardır modern teknikleri uygulayan Avrupa‟dan

uzmanlar sipariĢ etti. Takip eden süreçte ise yetiĢmiĢ insan gücüne duyulan ihtiyaç

iyice hissedilmeye baĢladı. Dolayısıyla meslekî eğitimin dönüĢümü hız kazandı. Bu

bağlamda ilk fiili giriĢim ise Ziraat Talimhânesi‟nin kurulması oldu.

Tanzimat dönemi arifesinde eğitimin, dönüĢümün temel enstrümanı olduğu

yüksek sesle dile getirilmeye baĢlanmıĢtı. Ġlköğretimden baĢlamak üzere geleneksel

eğitimin bir düzene konularak güncellenmesi reformcuların birinci hedefiydi. Ancak

eğitim, dönüĢümün silahı olduğu kadar, geleneğin de kalkanıydı. Zira onu,

yüzyıllardır bağlı olduğu muhafazakâr zihniyetten koparmak oldukça zordu. Bu

nedenle ilk olarak reformları uygulamaya muktedir görevlileri yetiĢtiren orta dereceli

eğitim kurumları tesis edildi. YetiĢmiĢ kadro sıkıntısı nedeniyle yine muhafazakâr

yapının baskın olduğu ilk modern eğitim kurumları olan Mekteb-i Maârif-i Adliye,

Ulûm-ı Edebiyye ve Dârülmaârif bu düĢüncenin eserleri olarak ortaya çıktılar. 1846

yılında eğitim iĢlerini düzene koymak üzere kurulan Meclis-i Maârif-i Muvakkat ile

Sutan Abdulmecid‟in verdiği desteğe de dayanılarak daha cesur adımlar atıldı.

Eğitimin ilk, orta ve yüksek olarak sınıflandırılarak kademeli hâle getirilmesi kararı

alındı ve çalıĢmaları yürütmek üzere bir daimî meclis kurulması teklif edildi. Alınan

kararlar doğrultusunda programında ilim ve fenlere yönelik derslerin bulunması

öngörülen rüĢdiye mektepleri açılmaya baĢlandı. Bu mekteplerin açılması ise meslekî

eğitimin üçüncü sahasında radikal değiĢiklikleri beraberinde getirdi ve ilk defa

medrese dıĢında modern manada öğretmen yetiĢtiren kurumların temeli atılmıĢ oldu.

6

Devletin kurumsal manada kendini güncellemesi ve ilerlemesi, yetiĢmiĢ insan

gücüne, bu ise eğitime verilen öneme bağlıydı. Bu durum idarecileri, koĢullar izin

verdiği ölçüde eğitimi modernleĢtirmeye yöneltti.

BĠRĠNCĠ BÖLÜM

MEMUR YETĠġTĠREN OKULLAR

1.1.Tanzimat Döneminden Önce Memur YetiĢtirme Sistemi

Tanzimat döneminden önce memur/kâtip yetiĢtirme iĢi Bâbıâlî‟nin mektep

mahiyetine sahip olan Kethüda Bey ve Divan-ı Hümayun kalemleri tarafından

görülmekteydi. 7-12 yaĢ civarında kalemlere giren çocuklar, burada Türkçe okuyup

yazmayı, kitâbeti ve her çeĢit yazıyı öğrenirlerdi. Kalemlerdeki Hace diye

adlandırılan baĢ memurlar, aynı zamanda eğitimleri altındaki Ģakirt veya mülâzım

denilen memur adaylarına hocalık ederlerdi. Memur adayları kalemin kural, adap ve

iĢleyiĢiyle yazı çeĢitlerini maiyyetine girdikleri memurların yanında usta-çırak

geleneği çerçevesinde öğrenirlerdi1. Kalemlerde sabah alınan meslekî eğitimi,

Ġstanbul‟un büyük camilerindeki öğleden sonra derslerinde verilen ve donanımlı bir

Müslüman olmayı sağlamaya yönelik dinî-ahlakî eğitim tamamlardı2. Bir çocuğun

kaleme girebilmesi için memur veya devlet ileri gelenlerinden birinin çocuğu olması

tercih sebebiydi. BaĢka bir ifadeyle devlet memuriyetine giriĢte patronaj sistemi esas

alınırdı3. Bununla birlikte nüfuzlu biri tarafından zekâ, terbiye ve çalıĢkanlıklarına

kefil olunan çocuklar da kalemlere girebilmekteydiler. Kaleme memur olarak

girmeye “çırak edilme” denirdi ki, bu tabir modern memur yetiĢtirme usûlüne geçiĢ

sürecinde de kullanılmaktaydı. Bunun yanı sıra çırak olarak kaleme alınan çocuklara

1 Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, C.I-II, Ġstanbul, 1977, s.63-81; Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi

ve ModernleĢme, Ġstanbul, 2004, s.25. 2 Norman Itzkowıtz, Ottman Empire and Ġslamic Tradition, Chicago, 1972, s.56.

3 Findley‟e göre aile içerisinde alınması muhtemel meslekî eğitimden dolayı, kalemlere giriĢte memur

çocuklarının tercih edilmesi akraba kayırıcılığını da akılcı kılmaktadır. Carter V. Findley,

Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, (Çeviren: Gül Çağalı Güven),

Ġstanbul, 1996, s.56-57.

8

meslekî olgunluğa eriĢinceye kadar herhangi bir ücret verilmezdi4. Kendilerini

geliĢtirmek için Bâbıâlî ve Bâb-ı Defteri‟deki bazı hocalardan da ders alan memur

adayları birkaç senelik eğitimin ardından önemsiz yazıları yazmaya baĢlarlardı5.

Böylelikle stajyer olarak düĢük bir de ücret alırlardı. Mesleği öğrenmeye paralel

olarak zamanın akıĢı içerisinde kıdemleriyle birlikte gelirleri de yükselirdi6.

Memurların bu usûlde yetiĢmesi, devletin klasik yapısını koruduğu dönemde

iĢlevseldi. Ancak II. Mahmut dönemiyle birlikte merkezileĢmeye bağlı olarak

etkinleĢen kurumsal reform süreci, memur yetiĢtirme usûlünün de değiĢimini zorunlu

kıldı7. Bu bağlamda 1826 yılından itibaren Arapça Sarf (gramer) ile Nahiv (cümle

bilgisi), derslerini görmeyen dolayısıyla kabiliyeti tebeyyün etmemiş kimselerin

kalemlere kabul edilmemesi fikri gündeme alınmıĢtı. Staj görmekte olan kâtip ve

halifelere ise hizmet içinde aldıkları meslekî eğitimin haricinde adı geçen konulara

yönelik teorik dersler verilmesi kararlaĢtırılmıĢtı8. Fakat kısa vadeli olarak

düĢünülmüĢ ve alt yapıdan yoksun olan bu dar kapsamlı önlem, uzun vadede bir

fayda sağlamaktan uzaktı. Zira 1838 yılına gelindiğinde yine sıbyan mektebinden

çıkmıĢ olan 8-10 yaĢındaki çocuklar, baĢka bir özellik aranmaksızın kalemlerin kâtip

kaynağı durumundaydılar. Sıbyan mektebinde günlük hayatı idameye yönelik basit

4 ReĢad Ekrem Koçu, “Sıbyan Mektepleri” Hayat Mecmuası, C.1/2, Ġstanbul, 1966, s.28.

5 Basit olarak Osmanlı‟da kâtibin görevi devlete ait belgeleri hatasız ve dikkatli bir Ģekilde kayda

geçmektir. Ancak pratikte hukuk, tarih, coğrafya, astronomi, matematik, dil (ilk dönemlerde Arapça

ve Farsça ve sonradan Fransızca) ve literatür gibi geleneksel Ġslâmi ilimler de memurlar tarafından

öğrenilirdi. Christine Woodhead, “From Scribe to Litterateur: The Career of a Sixteenth-Century

Ottoman Katib”, Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol. 9, No. 1. (1982), p. 59. 6 Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez TeĢkilatında Reform, Ġstanbul, 1993, s.26.

7 Sultanın devlet idaresinde öngördüğü reformlar ve yeni kurulan nezâretler, farklı metotlarla

yetiĢtirilmesi gereken donanımlı genç memur ihtiyacını doğurmuĢtu. Faik ReĢit Unat, Türkiye Eğitim

Sisteminin GeliĢmesine Tarihî Bir BakıĢ, Ankara, 1964, s.80e. 8 Tatil günleri dıĢında Bâb-ı Defteri Camii‟nde kâtip ve halifelere ders vermesi için Arapça ve Farsça

konularında mahir bir hoca olduğu ifade edilen El-Hâc Ġbrahim Pertevi Efendi görevlendirilmiĢti.

BOA., C.DH. Dosya No:268 Gömlek No:13354 (17 C 1241/27 Ocak 1826). (Takip eden dipnotlarda

dosya ve gömlek ibareleri kullanılmayacak, belgeler 268/13354 Ģeklinde gösterilecektir).

9

bilgileri dahi öğrenemediklerinden dolayı da girdikleri kalemlerde yapacakları iĢ ile

ilgili hiçbir bilgiye sahip değildiler. Söz gelimi bazı kalemlerde gerekli olan

matematik ve coğrafya gibi ilimlerden habersizdiler. Arapça, Farsça ve Fransızca ile

ilgili bir fikirleri de yoktu. ÇalıĢmakta oldukları kalem için gerekli olan mütevazı

bilgileri ise çoğunlukla kendi çabalarıyla ve uzun bir zaman dilimi içerisinde

öğrenmeye gayret sarf ediyorlardı9.

Tanzimat dönemi arifesinde bu geleneksel usûlde, geniĢleyen sivil bürokrasi

için ihtiyaca cevap verecek süre ve sayıda memur yetiĢtirmek, artık neredeyse

imkânsızdı10

. Çünkü kalemlerdeki iĢ hacminin her geçen gün daha da artması,

devletin çok iĢ çıkaracak aktif ve pratik bir bürokrasiye ihtiyaç duymasına neden

olmaktaydı11

. Modern bürokrasiye iltimastan tecrit edilmiĢ, liyakat sahibi memurlar

yetiĢtirmek için ise mektep bünyesinde modern bir eğitim sistemine geçilmesi

kaçınılmaz hale gelmiĢti.

1.2.Tanzimat Dönemine Doğru Sivil Eğitimde Önemli Bazı GeliĢmeler

Tanzimat dönemine doğru sivil eğitimin modernleĢmesi yolunda ilk etkili

giriĢimler II. Mahmut zamanında baĢlamıĢtı. Her ne kadar 1824 yılında ilan ettiği

hatt-ı hümâyûn ile dinî-ahlâki nitelikteki ilköğretimi -Ġstanbul sınırlarının içerisinde-

mecburi hale getirdiyse de fen ve nafia terimleri onun zamanında literatüre girdi12

.

9 BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32 (Nizamat Defterleri; Kalem Nizamı, Nr.34/32) s.34 (27 ZA

1254/11 ġubat 1839); BOA., MAD.d, Nr.8999, s.15 (27 ZA 1254/11 ġubat 1839); Ġhsan Sungu,

“Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin Tesisi”, Tarih Vesikaları, C.I, S.3 (ayrı basım), Ankara, 1941, s.5-6. 10

Ġlhan Tekeli, “Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Eğitim Sistemindeki DeğiĢmeler, TCTA, C.II, Ġstanbul,

1985, s.466. 11

Ġlber Ortaylı, “Osmanlı Kançılaryasında Reform: Tanzimat Devri Osmanlı Diplomasisinin Bazı

Yönleri”, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Ġktisâdi ve Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Ankara, 2004,

s.497-499. 12

Sultan hatt-ı hümâyûnunda; uzun zamandan beri ailelerin 5-6 yaĢlarındaki çocuklarını ekonomik

nedenerle ve bir meslek edinmelerini sağlamak amacıyla ustaların yanına vermesinin dinlerini

10

ÇağdaĢlaĢmayı eğitimin güncellenmesi paralelinde gördüğünden devlet üzerindeki

yeniçeri vesayetini kaldırdıktan sonra, haricî ve dâhilî siyasi problemlerden fırsat

kaldığı ölçüde, bu konuya daha fazla mesai harcamıĢtı13

. Bu dönemde Mısır‟ın

kültürel manada hızlı dönüĢümünü de göz ardı etmemiĢ ve Mehmet Ali PaĢa‟nın

yolundan giderek Avrupa‟ya ilk öğrencileri de o göndermiĢti14

. Bu sayede Batı‟dan

ilim ve fikir transferinin önü, elçilerin yanı sıra eğitim kanalıyla da açılmıĢ

oluyordu15

.

1838 yılında kurulan Meclis-i Umur-ı Nafia ile sivil eğitim sorunlarını

gündeme almıĢ, ziraat ve sanayi gibi memlekete faydalı iĢler arasında görülen eğitim

meseleleri için yetkilendirilmiĢ uzman bir meclisin oluĢmasını sağlamıĢtı. Nafia

Meclisi‟nin çalıĢmaları sonucunda eğitim, döneme göre daha çağdaĢ ve bilimsel bir

yaklaĢımla ele alınmıĢ, bu doğrultuda bir takım düzenlemeler yapılmasının gereği,

öğrenmekten yoksun kalmalarına neden olduğuna dolayısıyla cahilliğin arttırdığına, oysa dinin

dünyevi iĢlerin de baĢında geldiğine dikkat çekmekteydi. Ardından da çocukların bir mahalle

mektebini bitirmeden ustanın yanına verilmesine yasak getirmekteydi. Bu yasağın delindiği tespit

edildiğinde ise çocuğun ailesine, çalıĢtıran esnafa, esnaf kethüdâsına ve mektebin hocasına ceza

verileceğini bildirmekteydi. Ahmet Cevdet PaĢa, Tarih-i Cevdet, C.XII, Dersaadet, 1309, s.238-240;

Mahmud Cevâd Ġbnü‟Ģ-Ģeyh Nâfi, Maârif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i TeĢkilat ve Ġcraatı,

Matbaa-yı Amire, Ġstanbul, 1338, s.1-3. Değelendirmeler için bkz. Niyazi Berkes, Türkiye’de

ÇağdaĢlaĢma, Ġstanbul, 2004, s.180-181; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.222-223. 13

NeĢet Çağatay, “Tanzimat ve Türk Eğitimi”, Mustafa ReĢid PaĢa ve Dönemi Semineri Bildiriler,

(Ankara 13-14 Mart 1985), Ankara, 1994, s.54-57. 14

Bernard Lewis, Modern Türkiyenin DoğuĢu, Ankara, 1970, s.84; Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw,

Osmanlı Ġmparaorluğu ve Modern Türkiye, C.II, (Çeviren: Mehmet Harmancı), Ġstanbul, 2006,

s.78. Mehmet Ali PaĢa, 1809 yılından itibaren askerî amaçlı olarak Avrupa‟ya öğrenciler

göndermesine rağmen genel eğitimin geliĢimi noktasında Mısır ahalisinin potensiyeline yönelik ilk

izlenimi negatifti. Bir coğrafyacı ve mühendis olan Jombard‟ın Fransa‟ya öğrenci göndermesi

gerektiği konusundaki tavsiyesini dikkate almıĢ ve 1826 yılından itibaren bu ülkeye genel amaçlı sivil

eğitim için öğrenciler göndermeye baĢlamıĢtı. Bill Williamson, Education and Social Change in

Egypt and Turkey, London, 1987, s.62. Sultan II. Mahmut Avrupa‟ya yaklaĢık 150 öğrenci

gönderimiĢtir. Adnan ġiĢman, Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri,

1839-1876), Ankara, 2004, s.2. Bu konuyla ilgili olarak ayrıca bkz. Hamiyet Sezer, “Tanzimat

Dönemi‟nde Avrupa ġehirlerine Gönderilen Öğrenciler”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim

Milletlerarası Kongresi Ġstanbul 12-15 Nisan 1999, ĠRCICA, Ġstanbul, 2001, s.689 vd. 15

…Mahmud devrinin en esaslı ve en faydalı tedbirlerinden biri, o vakte kadar her türlü ıslahat ve

yeniliğe karşı daima muhalefet eden yeniçerilerin lağvı ise, diğeri de müteakip devirlerde faal bir rol

oynayacak adamları yetiştirmek suretiyle garplılaşma hususuna zemin hazırlamaktır. Mümtaz

Turhan, Kültür DeğiĢmeleri, Ġstanbul, 1951, s.200.

11

ayrıntılı bir rapor hazırlanarak dile getirilmiĢti. Özetle raporda, öncelikle eğitimin

insanın ve ülkenin geliĢimindeki öneminden bahsedilmekte, ilmin devletin

ilerlemesindeki rolüne vurgu yapılmaktaydı. Dinî bilgilerin insanı ahirete

hazırladığına, ilmin ise dünyada refah içerisinde yaĢamanın temeli olduğuna iĢaret

edilmekteydi16

. Ardından ise çocukların yaĢları geldiğinde mekteplere

gönderilmesinin ve iyi bir eğitim almalarının temin edilmesinin gereği ifade

edilmekte, geçmiĢe atfen eğitim konusundaki ihmalkârlığın, ona yeni bir düzen

vermek suretiyle sona erdirilmesine değinilmekteydi. Bu doğrultuda evvelâ

ilköğretimin ele alınarak zorunlu hale getirilmesi, hocalarının yetkinleĢtirilmesi, tek

tek ders anlatma usûlünün yerine aynı düzeyde eğitimin verildiği sınıf sisteminin

benimsenmesi, fakir çocuklara özel mektepler açılması, Kuran‟ı hatmedip, Ġlmihâl

derslerini görerek ilköğretimi bitirenlerin selâtin-i izam, baĢka bir ifadeyle orta

dereceli mekteplere yönlendirilmesi, buradan mezun olanların ise yüksek mekteplere

devam etmeleri teklif edilmekteydi. Ayrıca orta öğretimde Türkçe ĠnĢa‟nın yanısıra

Tuhfe ve Nuhbe ile Subha-yı Sıbyan gibi lügat ve Birgivi Risâlesi gibi ahlak

kitaplarının okutulması ve Kitâbet derslerinin verilmesi tavsiye edilmekteydi17

.

Meclis-i Nafia‟nın düĢünce ve tavsiyeleri, tabiatıyla etkinliğini kaybetmek

istemeyen ulema tarafından ihtiyatla karĢılandı. Ağırlıklarının bulunduğu Dâr-ı Ģûrâ-

16

…Delâil-i akliyye ve nakliye ile müsbet ve mevcûd ve meşhûd olan sanayi ve hiref mahzâ ilm ile zuhûra

geldiği ve ulûm-ı dîniyye vesile-i necât-ı ahiret olduğu misüllü fünûn-ı saire dahi muaşeret-i nev‘i

benî âdemin kemâline sebep olacağı vâreste-i kayd-ı beyân ve işâretdir… Raporun ve sair

müzekkirelerin tam metni için bkz. “Meclis-i Umûr-ı Nafi„a‟nın Layihası” Takvim-i Vekâyi, def‘a

176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839); Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.16-21;

Mahmud Cevâd, a.g.e., s.6-10; Unat, a.g.e., s.81-89 (Latince). Değerlendirmeler için ayrıca bkz.

Berkes, a.g.e., s.181-184; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.222-223; Selçuk AkĢin Somel,

The Modernization Of Publıc Education Ġn The Ottoman Empire 1839-1908, Leiden-Boston-

Köln, 2001, s.29-32. 17

Tuhfe, Sümbülzâde Vehbi tarafından yazılmıĢ olan manzum bir Farsça-Türkçe lugattır. Nuhbe ise yine

Sümbülzâde‟nin kaleme aldığı Arapça-Türkçe sözlüktür. Subha-yı Sıbyan ise çocuklar için

hazırlanmıĢ Arapça-Türkçe sözlüktür. Somel, a.g.e., s.31.

12

yı Bâbıâlî tarafından incelenen rapora iki konuda muhalefet ettiler. Bunlardan birisi,

alfabeyi öğrenememiĢ çocuklara uygulanmasının verimsiz olacağı düĢünülen sınıf

sistemi18

, diğeri ise iki defa Kuran hatmederek orta dereceli mektepler için yeterli

bilgilerin edinilemeyeceği görüĢü idi. Dâr-ı Ģûra‟ya göre ilköğretimden mezuniyet,

en az beĢ altı defa Kuran‟ı hatmetmeye bağlanmalıydı19

.

Nafia Meclisi Dâr-ı Ģûra‟nın ihtarlarına cevap vererek çekinceleri gidermeye

çalıĢtı20

. Ardından ise konu, Divân-ı Ahkâm-ı Adliye‟de görüĢüldü. Bu görüĢmede

orta dereceli mekteplerde Arapça dilbilgisi derslerine Emsile‟den baĢlanması Bina,

Maksûd, Izzi ve Nahiv‟den ve Avâmil‟e kadar gösterilmesi, ilerledikçe de Sarf‟dan

Nuhbe ve Birgivî Risalesi‟ne geçilmesi nihayet ahlak ve lügat derslerinin okutulması

görüĢü ileri sürüldü. Ġstanbul‟da birkaç mektebin orta dereceli olarak düzenlenmesi,

hocalar tayin edilmesi, buraya alınacak öğrencilerin tespiti için ise ulemadan birinin

görevlendirilmesi uygun görüldü. Sultanın bu görüĢleri onaylamasının ardından21

ise

18

…Dört beş yaşında henüz mektebe verilmiş ve hey’et-i hurûfu görmemiş ve bilmemiş olan etfâl beher-

hâl hocalarının birer birer hurûfu gösterüb ta‘lim iylemesi lazım geleceğinden bu gibilere birden ders

verilmesi yani onbeş yirmi çocuğu hocaları karşısına oturtub cümlesine birden elifba harflerini hîn-i

kıraatde hocanın lisanından bi’l-istima‘ lâfzen elif ba demeği öğrenmek mümkün ise de hey’et-i

hurûfu irâe itmedikçe bilmesi mümkün olamaz gibi hatıra gelmiş… “Bazı hususun lâzım geldiğini

mübeyyin Dâr-ı Ģûra-yı Bâbıâlî‟den Meclis-i mezkûre (Meclis-i Nafia‟ya) gönderilen ihtar

müzekkeresi” Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839). 19

…Yalnız bir iki hatm-ı şerif itmiş olan etfâl zikrolunan lugat ve inşa ve risale kıraatine kesb-i kabiliyet

idemeyeceğinden bi’l-farz kabiliyeti olsa dahi işbu kitablar kıraatıyla meşgul olub Kur‘an-ı Kerim

kıraati nâkıs kalarak ilm-i tecvid ve vücûh-ı kıraat ta‘allümünden bi-behre kalacağından meselâ

zikrolunan mahallât mekteblerinde halince Kur‘an-ı Azim kıraatine kesb-i isti‘dâd iylemek üzere üç ve

beş veyahud altı hatm-i şerif idüb…Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839). 20

Meclis-i Nafia, Kur„an‟ı bir iki defa hatmederek sıbyan mektebini bitirmenin hafızların azalmasına

neden olmayacağını, sınıf sisteminden kastın ise Elifba, Kur„an, Ġlmihâl ve Tecvid okuyanların ayrı

gruplara ayrılması olduğunu Dâr-ı Ģûra‟ya cevaben bildirdi. Bu görüĢ ayrılığı, aynı zamanda Dâr-ı

Ģûra nezdinde ulemayla mücadelenin de resmi baĢlangıcıydı. Necdet Sakaoğlu “Eğitim TartıĢmaları”,

TCTA, C.II, Ġstanbul, 1985, s.479. 21

Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839); Somel, a.g.e., s.32.

13

gerekli düzenlemeleri yapmak üzere Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti kuruldu ve

nazırlığına Ġmâmzade Esad Efendi tayin edildi22

.

Bu geliĢmeler, özellikle Nafia Meclisi‟nin raporu eğitim teĢkilatının

kurumsallaĢması ve bu doğrultudaki reformların baĢlaması noktasında aynı zamanda

bir milat oldu23

. Zira gerçekçi bir yaklaĢımla modern dünyanın ilim öncülüğünde

Ģekillendiği ve ülkenin ilmin yolunu takip etmekten baĢka çaresi kalmadığı düĢüncesi

ortaya konmuĢtu. Bu bağlamda dıĢ dünya ile ilgilenmeyip, sadece kendi ülkesi

içerisindeki “geleneksel cüzi bilgilerle” yetinen ulemâya24

karĢı da refleks

oluĢmuĢtu25

. Ancak raporda öngörülen bilimsel eğitim, doğal olarak din merkezinden

soyutlanamadı. BaĢka bir ifadeyle tespit yerinde, fakat çözüm için ileri sürülen

öneriler -bu önerileri ileri sürenlerin düĢüncelerinde dahi- bunun oldukça

gerisindeydi. Nitekim meclisler arasındaki fikir uyuĢmazlığı dinî eğitimin teferruatı

üzerinde yoğunlaĢarak çağdaĢ düĢünceleri sığ bıraktı26

.

Gerek modernleĢme yolunda yapılan ıslahatları uygulamaya yardımcı olacak

donanımlı memurlara duyulan ihtiyaç ve gerekse eğitimi modernleĢtirmeye yönelik

giriĢimler, Nafia Meclisi‟nin tekliflerinden olan orta dereceli mekteplerin

kurulmasına zemin hazırlamıĢtı. Nihayet bu mekteplerden ilki, Osmanlı Devleti‟nin

22

BOA., HAT. 1320/51545 (29 Z 1254/15 Mart 1839); Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318

(1900/1901), s.22; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.20-21; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.224-

225. 23

Mehmet Ö. Alkan, “Ġmparatorluk‟tan Cumhuriyet‟e ModernleĢme ve Ulusçuluk Sürecinde Eğitim”,

Osmanlı GeçmiĢi ve Bugünün Türkiye’si, (Derleyen: Kemal H. Karpat), Ġstanbul, 2004, s.91-92. 24

Roderic H. Davison, “Osmanlı Türkiyesi‟nde Batılı Eğitim”, (Çeviren: Mehmet Seyitdanlıoğlu),

Belleten, C.LII/200, Ankara, Ağustos, 1987, s.1031. 25

Bilime dayalı eğitimin (secularization of education) geliĢimiyle ulemanın nüfuzu etkisini kaybetmeye

baĢladı. Walter F. Weiker, “The Ottoman Buraucracy: Modernization and Reform”, Administrative

Science Quarterly, Vol.13, No.3, Dec. 1968, p.456. 26

Berkes, a.g.e., s.183.

14

ilk rüĢdiyesi ve aynı zamanda sivil meslek okulu olan Mekteb-i Maârif-i Adliye,

1839 yılında tesis edildi.

1.3.Mekteb-i Maârif-i Adliye (Adlî)

Mekteb-i Maârif-i Adlîye27

‟nin kuruluĢ gayesi devlet dâirelerine donanımlı

memurlar yetiĢtirmek ve hâlihazırda çalıĢmakta olan memurların mektebe

devamlarını temin ederek seviyelerini yükseltmekti28

. Bu amaç doğrultusunda nasıl

bir yapıya sahip olacağını teferruatlı bir Ģekilde belirleyen bir nizamnâme

hazırlanmıĢtı. Buna göre mektep, yaklaĢık 100 yatılı öğrenciyi barındıracak

kapasitede bir binaya sahip olacaktı. Bunun yanı sıra Bâbıâlî civarında inĢa edilecek

mektep binasında, yine 100 öğrencinin ders görebileceği 6 derslik, bir kütüphane ve

bir de depo bulunacaktı. Ayrıca hocalar için dinlenme ve çalıĢma odaları ile

öğrenciler için ders aralarında vakit geçirecekleri bir oda da yine bina içerisinde yer

alacaktı29

.

Mektebe 4.000 kuruĢ maaĢla bir müdür ve 2.000 kuruĢ maaĢla ulemadan

ikiĢer Arapça ve Farsça hocası ile bir sülüs hocası tayin edilecekti. Öğrencilerin

dersleriyle meĢgul olmaları, mektebin adap ve kurallarına riayet etmeleri müdürün

sorumluluğuna bırakılmıĢtı. Bu konuda müdüre yardımcı olmak, yatılı öğrencilerin

27

II. Mahmut‟un mahlasına nispetle “adlî” ekini alan Mekteb-i Maârif‟e aynı zamanda Mekteb-i

Ġrfaniyye ve Mekteb-i Ġrfan da denmiĢtir. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.395-396; Sungu, a.g.m., s.4. Öte

yandan arĢiv kayıtlarında adlî yerine daha ziyade adliye tabirinin kullanıldığı görülmektedir.

Dolayısıyla biz de belgelerdeki orijinal ifadeye sadık kalmak adına Mekteb-i Maârif-i Adliye ismini

kullanmayı uygun gördük. 28

Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.22; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.25-26; Unat,

a.g.e., s.80e. 29

BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.34-39 (27 ZA 1254/11 ġubat 1839); BOA., MAD.d, Nr. 8999

(27 ZA 1254/11 ġubat 1839), s.15-17. Bu mektebin kuruluĢu ve nizamıyla ilgili çalıĢmalar için ayrıca

bkz. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.394-406; Sungu, a.g.m., s.1-14; Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern

Eğitimin DoğuĢu ve GeliĢimi, Ġstanbul, 1991, s.43-46. Konuyla ilgili son ve kapsamlı çalıĢma için

ayrıca bkz. Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.226-228.

15

ihtiyaçlarını karĢılamak ve binanın temizlik hizmetlerini görmek üzere maaĢları 500

ile 600 kuruĢ arasında değiĢen görevliler tayin olunacaktı. Okutulacak dersler için ise

Bâbıâlî kalemlerinden ehil bir rika ve divani hocası, Bâb-ı Defterî‟den de bir siyakat

hocası tayin edilecekti. Hocalar, cuma günleri hariç her gün sabahtan akĢama kadar

mektepte bulunup, derslerine girecek ve öğrenciler ile ilgileneceklerdi30

.

Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de, Bâbıâlî ve Bâb-ı Defteri kalemlerinde

çalıĢmakta olan memurlar ile devlet ricâlinin çocuklarının eğitim görmesine öncelik

verilmesi planlanmıĢtı. Bununla birlikte kayıt yaptırmak isteyen öğrenciler Hariciye

ve Maliye nezâretlerine dilekçe ile müracaat edeceklerdi. Dilekçe veren öğrenciler

hakkında tahkikat yapılacak ve ancak Ģartları uygun olanlar kabul edileceklerdi.

İstihkak ve kabiliyeti his olunmayanlar, alınmayacaklardı. Kontenjan 100 kiĢiyi

aĢmayacak ve seviyelerine göre sınıf-ı evvel (birinci sınıf), sâni (ikinci) ve sâlis

(üçüncü) Ģeklinde üç sınıfa ayrılacak olan öğrencilerin yaĢı 18‟in altında olacaktı.

Dersler baĢladıktan sonra devam-devamsızlık hususuna dikkat edilecek, derslere geç

kalanlar uyarılacak, gelmeyenler ise araĢtırılıp eğer uygun bir mazeretleri yoksa ikaz

edileceklerdi. Uyarıları dikkate almayan ve mazeretsiz geç gelmeyi veya hiç

gelmemeyi tekrarlayanlar ise uzaklaĢtırılacaklardı. Ayrıca birkaç sene eğitim görüp

kalemlere girecek seviyeye ulaĢamayanlar, becerilerine göre baĢka mesleklere

yönlendirileceklerdi. Eğitimleri sonunda sınavlarını geçerek baĢarılı olanlar ise

istedikleri kalemlerde çalıĢabileceklerdi. Öğrencilerin baĢarı durumu ise her sene

dersler kesildikten sonra yapılacak olan sınav neticesinde belirlenecekti. Sınavda

üstün baĢarı gösteren öğrencilere, “niĢan-ı istidat” isimli küçük altın bir niĢan ile 500

kuruĢ bahĢiĢ verilecekti. Ġkinci ve üçüncü derecede baĢarılı olan öğrenciler de yine

30

BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.34-36; BOA., MAD.d, Nr. 8999, s.15-16; Sungu, a.g.m., s.5-9.

16

niĢan ve para ile ödüllendirilecekti. Sınavlarını baĢarıyla geçen birinci sınıf

öğrencilerine 150, ikinci sınıf öğrencilerine 100 ve üçüncü sınıf öğrencilerine 50

kuruĢ bahĢiĢ verilecekti. Mektepte okutulan derslerle alakalı çeĢitli konulardan ve

ilm-i ĠnĢa (fenn-i kitâbet, vesîka ilmi, diplomatika)‟dan yapılacak sınavlarda ise hiç

kimseye iltimas gösterilmeyecekti31

.

Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de verilecek dersler Arapça Sarf (etimoloji,

gramer) ile Nahiv (formoloji, cümle bilgisi), Farsça, Mantık, Tarih, Coğrafya,

Hendese (geometri) ve Politika olacaktı. Matematik, coğrafya ve geometri gibi

ilimlerin Avrupa‟da ileri seviyede olduğu ve öğrencilerin bu ilimleri anlayacak

derecede Fransızca bilmelerinin gerekliliği de nizamnâmede vurgulanmaktaydı.

Ancak Fransızca eğitimi, gramerlerindeki benzerlik sebebiyle Arapça gramer

öğretildikten sonra öğrencilere verilecekti32

.

1.3.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler

Mekteb-i Maârif-i Adliye, nizamnâmede çizilen tabloya bakıldığında son

derece modern bir mektep görünümündeydi. Ancak 1839 baharında eğitim hizmetini

vermeye baĢlayan mektebin33

öngörülen yapısı, hızlı netice alma kaygısıyla pratiğe

dökülememiĢti34

. Özgün bir binadan yoksun olarak açılmıĢ olan mektep, Sultan

Ahmet Camii‟nin hükümdar mahfilinde geleneksel eğitim sistemine göre dizayn

31

BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.35-37; BOA., MAD. Nr. 8999, s.15-16; Sungu, a.g.m., s.9-11. 32

BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.36-37; BOA., MAD. Nr. 8999, s.16; Sungu, a.g.m., s.3;

Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.226-227. 33

Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin kuruluĢ tarihi, arĢiv kayıtlarında 27 ZA 1254 (11 ġubat 1839) olarak yer

almaktadır. Ancak okulun açılıĢ tarihinin bundan kısa bir süre önce olduğu tahmin edilmektedir.

Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.226. 34

Sungu, a.g.m., s.2; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.227.

17

edildi35

. Okutulması düĢünülen derslerin çoğuna da eğitim-öğretim içerisinde yer

verilemedi.

Mekteb-i Maârif-i Adliye Nizamnâmesi‟ne göre öğrencilerin mektebe kabul

edilebilmek için Hariciye ve Maliye Nezâretlerine baĢvurmaları gerekmekteydi.

Ancak mektep açıldıktan sonra kayıt alma iĢi farklı bir yöntemle gerçekleĢtirildi.

Buna göre bir sıbyan mektebinden mezun olmuĢ olan öğrenciler okula kabul edilmek

için önce dilekçeyle Bâbıâlî‟ye müracaat ediyorlardı. Bu dilekçe öğrenciler ve

ebeveynleri tarafından verilebilmekteydi36

. Gerekli araĢtırmalardan sonra baĢvuru

uygun görülür ise öğrencinin kabul edilmesi için mekâtib-i rüĢdiye nazırına bir

buyruldu gönderiliyordu37

. YazıĢmaların ardından ruûs-ı hümâyun verilmesiyle de

öğrenci mektebe alınıyordu38

.

Yapısı itibariyle Müslüman tebaaya yönelik olan mektebin açılması, ilgiyle

karĢılanmıĢtı. Üstelik bu okuldan mezun olanların haricinde kimsenin kalemlere

alınmayacağının duyurulması mektebe olan talebi de yoğunlaĢtırdı. 1841 yılında ilk

mezunlarını verirken öğrenci sayısı 77‟si kalemlere devam eden kâtipler olmak üzere

35

BOA., C.MF. 25/1241 (27 ZA 1256/ 20 Ocak 1841). 36

Devletlü inâyetlü merhametlü efendim sultanım hazretleri sağ olsun arzuhal kullarıdır ki sâye-i

mücedditvâye-i şehinşâhide tertib ve tanzim buyrulan Mekteb-i Maârif-i Adliye şakidanı zümresine

ilhak ve idhâlim ber-kemâl iylediğü derkâr olmağla bu bâbda müsaade-i aliyyeleri irzân buyrularak

ber-mûceb-i nizam icâb olan rüûs-ı hümâyun yed-i âcizâneme ita buyrulmak bâbında emr ü ferman

devletlü inâyetlü efendim sultanım hazretlerinindir. Emin veled-i Mehmed kulları. BOA., C.MF. 1/24-

4 (1255 M 21/6 Nisan 1839); Fatma isimli kadın, oğlu Ġsmail‟in yaĢı ve eğitim seviyesi ilgili bilgi

verdikten sonra oğlunun ilm-i irfâniye kalemi Ģakirdânlarının ceridesine kaydını talep etmektedir.

BOA., C.MF. 1/24. Dilekçe örneği için ayrıca bkz. BOA., C.MF. 7/338 (29 Z 1255/4 Mart 1840). 37

Mekteb-i Maârif-i Adliye, Kasım 1838‟de kurulan ve nazırlığına Ġmamzâde Esad Efendi‟nin getirildiği

Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti‟nin kontrolündeydi. Nezâretin görevi mektep öğrencilerinin kısa sürede

ve kabiliyetli bir Ģekilde tahsillerini tamamlamalarını sağlamaktı. Takvim-i Vekâyi, def‘a 191 (17

ZA 1255/22 Ocak 1840). 38

BOA., C.MF. 28/1376 (28 C 1259/26 Temmuz 1843); Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.227.

1846 yılından itibaren Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti'nin lağvedilmesiyle, bu nezâretin görev ve yetkileri

Daimî Meclis-i Maârif (Meclis-i Maârif-i Umûmiye)‟in üzerine alındı. Dolayısıyla kalemlere alınacak

kiĢilerin yeteneklerinin tespiti de dâhil olmak üzere bütün iĢlemler bu meclis tarafından yürütülmeye

baĢlandı. Teyfur Erdoğdu, “Maârif-i Umumiye Nezâreti TeĢkilatı-I”, A.Ü. SBF Dergisi, C.51,

Ankara, 1996, s.196.

18

toplam 325 idi. Bundan bir yıl sonra da 326 öğrenci bulunmaktaydı. Bu

öğrencilerden ise 59‟u kalemlerde istihdam edilmiĢ olan memurlardı39

.

Ġdareciler ilk giriĢim olması sebebiyle mektebe hevesle önem veriyorlardı.

Daha eğitim henüz baĢlamıĢken öğrencilere dağıtılmak üzere Maliye Nezâreti 15.000

kuruĢluk atiye tahsis etmiĢti40

. Ayrıca açıldıktan sonra da her sene yapılan sınavlarda

öğrencilere atiye verilmesi gelenek haline getirildi41

. Öğrencilerin imtihanlarına

Ģeyhülislamın, vezirlerin ve devlet ricalinden kimselerin hatta bazen padiĢahın bile

nezâret etmesi de mektebe verilen değeri net biçimde ifade edebilir42

. Aynı önemin

öğrenciler tarafından da gösterilmesine gayret sarf edilmiĢtir. Özellikle ilk yıllarda

devam konusuna dikkat edilmiĢ, düzenli olarak yoklama çizelgesi tutulmuĢtur43

.

Modern manada olmasa da sınıf usûlü ilk defa Mekteb-i Maârif-i Adliye ile

uygulanmaya baĢlanmıĢtır44

.

39

BOA., Ġ.DH. 37/1749, lef.1 (bundan sonraki belge atıflarında irade lefleri/ekleri gömlek numarasından

sonra 37/1749-1 Ģeklinde gösterilecektir). (12 S 1257/5 Nisan 1841); BOA., Ġ.DH. 55/2721-2 (1258 S

15/28 Mart 1842). 40

BOA., C.ML. 534/21947 (14 RA 1255/27 Mayıs 1839); Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform,

s.227. 41

1842 yılında Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiye‟de okuyan öğrenciler ile mektebin memur

ve hocalarına yılsonu sınavının ardından toplam 26.080 kuruĢ atiyye dağıtılması kararı alınmıĢtır.

BOA., Ġ.DH. 55/2721-2 (1258 S 15/28 Mart 1842). Önemli bir çalıĢmada, adı geçen arĢiv kaydına

atfen Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de, öğrencilere hediye olarak kitap dağıtıldığı bilgisinin verildiğine

rastladık. Ancak söz konusu çalıĢmada kitap sayısı olarak verilen rakamlar derslerde okutulan sarf ve

nahiv kitaplarına göre sınıflara ayrılmıĢ olan kâtip ve öğrencilerin sayısıdır. Hediye, baĢka bir ifadeyle

atiyye-i seniyye, maliye hazine-i celilesinden celb ile hoca, öğrenci ve memurlara dağıtılacak olan

toplam 26.080 kuruĢtur. ÇalıĢmamızın kusursuz olduğu iddiasında bulunmadan, sehven gözden

kaçmıĢ olduğunu düĢündüğümüz bu ayrıntıyı düzeltmekte fayda görüyoruz. Bkz. Arzu M. Nurdoğan,

Osmanlı ModernleĢme Sürecinde Ġlköğretim, Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları

Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 2005, (Tablo 3.12) s.333. Hoca, öğrenci ve memurların

atiyyesi 1846 yılında ise 29.455 kuruĢ idi. BOA., Ġ.DH. 99/5000-2 (20 ZA 1262/9 Kasım 1846).

Bununla beraber baĢarılı öğrenciler için verilmesi düĢünülen niĢanlardan vazgeçilmiĢtir. BOA., Ġ.DH.

37/1749-5 (12 S 1257/5 Nisan 1841). 42

Ceride-i Havâdis, Nr.274 (Gurre-i Rebiülâhir 1261/9 Nisan 1845); BOA., Ġ.DH. 160/8865-1, (9 R

1264/15 Mart 1848); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.26; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.402. 43

BOA., C.MF. 7/327 (1 C 1255/12 Ağustos 1839); BOA., C.MF. 50/2479 (29 C 1255/9 Eylül 1839) 44

Modern manada öğrencilerin bilgi sevilelerine ve yaĢlarına göre sınıf usûlü uygulaması rüĢdiyelerin

tesisi ile baĢlayacaktı. Somel, a.g.e., s.16.

19

Ġleriki yıllarda mektebe, açıldığı dönemlerde olduğu kadar talep olmamıĢtır.

RüĢdiyelerin açılması, iltimasla hariçten memuriyete girme, Darülmaârif ve diğer

mektep mezunlarının da kalemlerde istihdam edilmesi gibi nedenlerin mektebin

öğrenci mevcudunu düĢürdüğü görülmektedir45

.

Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de okutulması düĢünülen dersler, nizamnâmede

gerekliliği izah edilerek belirlenmiĢ ve güncellenmiĢ konuları içeren dersler idi.

Bununla beraber meslekî bilginin yanında sosyal ve politika ile ilgili ilimlere ait

derslerin de iĢlenmesinin planlanması mektebe çağdaĢ bir duruĢ kazandırmıĢtı.

Ancak literatür eksikliği ve eğitimci sıkıntısı gibi nedenlerle bu dersler programda

yer almayarak sadece düĢüncede kaldı. Açıldıktan sonra mektepte 1838 yılında

alınan Meclis-i Vâlâ kararları doğrultusunda, orta dereceli mekteplerde okutulması

öngörülen Sarf ve Nahiv derslerine yönelik geleneksel eğitim ağırlık kazandı.

Nitekim Omanlı Türkçesi‟ne hâkim olmanın yolu Arapça ve Farsça dilbigisinin

hakkıyla öğrenilmesinden geçmekteydi. Bu düĢünceden hareketle adı geçen dersleri

tahsil etmeyenlerin memuriyete alınmayacakları ilan edildi46

.

Nahiv baĢka bir ifadeyle cümle bilgisi derslerinde Arapça cümlelerin yapısı

ve kuruluĢu öğretilmekteydi. Bu ders için konu ile ilgili kuralları anlatan ve örnekler

veren “Kafiye”, “Ġzhar” ve “Avâmil” isimli yıllarca okutula gelen kitaplardan

faydalanılmaktaydı. Sarf dersleri için okutulan kitaplar ise Arapça fiil çekimi

45

1850‟de mektepteki öğrenci sayısı 250‟ye kadar düĢmüĢtür. M.A., Ubicini, Türkiye 1850, C.I,

(Çeviren: Cemal Karaağaçlı), s.198. 46

Takvim-i Vekâyi, def‘a 191 (17 ZA 1255/22 Ocak 1840).

20

kurallarını anlatan “Maksûd”, kelimeden kelime türetmeye yarayan kuralları anlatan

“Bina”, gramer bilgilerini veren “Emsile” ve “Izzi” idi47

.

Öğrencilerin seviyelerini bu kitaplar üzerindeki hâkimiyetleri

belirlemekteydi. Nahiv kitaplarını tahsil etmekte olan öğrenciler üç, sarf kitaplarını

okumakta olan öğrenciler ise dört sınıfa ayrılmıĢlardı48

. Kafiye ve Ġzhar sınıf-ı evvel

(birinci sınıf) ve sâni (ikinci) öğrencilerinin, Avâmil ise sınıf-ı sâlis (üçüncü sınıf)

öğrencilerinin okuduğu kitaplardı. Izzi, Maksûd, Bina ve Emsile ise bir nevi hazırlık

gören mülâzım öğrencilerin okuduğu eserlerdi49

. Ayrıca mektepte Arapçanın

haricinde Farsça, Nesih, Sülüs, Divani ve Rika50

ile sonradan bu derslere dâhil olan

Riyâziye (matematik), Coğrafya, Hesap (aritmetik) ve Hendese dersleri

okutulmaktaydı51

.

Ġlk yıllarda öğrencilerin sınıf-ı evvel52

itibarıyla mezun düzeyine

gelebilmeleri için Kafiye‟yi tamamlamaları yeterliydi. Ancak sonradan hissedilen

eksiklik üzerine pratikte daha fazla gerekli olacak derslere ağırlık verildi. Öğrenciler,

Sarf ve Nahiv ile fazla meĢgul ettirilmeyerek daha ziyade ĠnĢa ve Kitâbet olarak

47

BOA., Ġ.DH. 37/1749-1 (12 S 1257/5 Nisan 1841); Kitaplar hakkında daha fazla bilgi için bkz. Mefail

Hızlı, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi Ġlahiyat

Fakültesi Dergisi, C.17, S.1, Bursa, 2008, s.25-46. 48

BOA., Ġ.DH. 85/4250-1 (19 S 1260/14 Mart 1844). 49

BOA., Ġ.DH. 37/1749-1 (12 S 1257/5 Nisan 1841). 50

Hatt hocaları Divân-ı Hümâyûn kalemlerinden becerilerini ispat etmiĢ kiĢiler arasından seçilerek

görevlendirilmekteydiler. BOA., C.MF. 89/4437 (18 B 1257/5 Eylül 1841). 51

Ceride-i Havâdis, Nr.274 (Gurre-i Rebiülâhir 1261/9 Nisan 1845). Mektep-i Maârif-i Adliye

idaresinin 1850 yılında mekâtib-i saire ile birleĢmesiyle riyâziye, hesap ve coğrafya derslerinin

mektepte okutulan dersler arasına girdiği görülmektedir. BOA., Ġ.MVL. 177/5300-2 (18 ġ 1266/30

Mayıs 1850); Ubicini de bu dönemde mektepte tarih ve coğrafya derslerinin okutulduğundan

bahseder. Ubicini, a.g.e., C.I, s.198. Ayrıca bkz. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye (Sonraki

atıflarda Devlet Salnâmesi olarak kısaltılacaktır) H.1277(1860), s.113; H.1278(1861), s.113. 52

Sınıf-ı evvel veya birinci sınıf, eğitimin son senesini baĢka bir ifadeyle son sınıfı ifade eder.

21

adlandırılan meslekî derslere yönlendirildiler53

. 1857 yılı baĢlarında ise mektepte

Hendese derslerini tahsil sırasında Resim dersi de verilmeye baĢlandı54

.

1.3.2.Eğitimci Kadrosu

Tanzimat reformlarının verdiği en büyük açıkların baĢında reformları önce

algılayıp sonra uygulayabilecek eğitimli kadro sıkıntısı gelmekteydi. Bu nedenledir

ki, Mekteb-i Maârif-i Adliye açıldığı sırada modern manada eğitim verecek hocalar

bulunamadı. Doğal olarak ilk müracaat edilen kiĢiler müderrisler oldu. Bununla

beraber idareciler mevcut imkânlar dâhilinde kaliteli hocalar bulmaya dikkat

etmiĢlerdir. Mektep, meslekî eğitim amacıyla kurulduğu için de tabiatıyla müdürler

ve yazı hocaları, daha ziyade en az hocalık rütbesine sahip olan Divân-ı Hümâyûn

Kalemi memurları arasından seçilmekteydiler55

.

Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin iki tip eğitimcisi bulunmaktaydı. Bunlardan

birincisi ders vermeye salahiyeti olan tecrübeli hocalar, ikincisi ise hocalığa yeni

baĢlamıĢ olan asistan mahiyetinde mülâzımlar idi. Mülâzımlar, tecrübe kazandıktan

sonra alanlarında duyulan ihtiyaç üzerine veya mektepten bir vesileyle ayrılan

hocaların yerine geçerek yükselebilmekteydiler. Mülâzımlıktan boĢalan kadrolar ise

hariçten yapılan atamalarla tekrar doldurulmaktaydı56

.

53

BOA., BEO., A.MKT.NZD. 52/70 (20 C 1268/11 Nisan 1852). 54

BOA., Ġ.DH. 367/24296-1 (12 CA 1273/8 Ocak 1857). 55

BOA., Ġ.DH. 78/3880 (28 B 1259/24 Ağustos 1843). 56

Mekteb-i Maârif-i Adliye hocalarından Hasan Efendi‟nin vefatı üzerine yerine mektebin

mülâzımlarından Ebubekir Efendi, boĢalan mülâzımlık görevine ise Sultan Mehmed Camii ders-i

âmmlarından Seyyid Mehmet Efendi tayin kılınmıĢtır. Takvim-i Vekâyi, def‘a 215 (20 Zilkade

1256/13 Ocak 1841); …Mekteb-i Maaârif hocalarından Ahmed Efendi’nin vuku-ı vefâtına mebni

yerine mahsus olan bin beş yüz guruş maâş ile mekteb-i mezbûr mülâzım-ı evveli bulunan Mehmed

Efendi’nin tayini… BOA., Ġ.DH. 403/26689 (18 L 1274/1 Haziran 1858).

22

Zaman zaman bazı düzensizliklere rastlanmakla beraber genel olarak hocalar

1.500, mülâzımları ise 750 kuruĢ maaĢ almaktaydılar57

. MaaĢlar kadroya tahsis

edildiğinden mülâzımlıktan hocalığa geçenlerin maaĢı iki katına çıkmaktaydı. Aynı

Ģekilde mülâzımlığa atananlar da mülâzım maaĢı yani 750 kuruĢ almaktaydılar58

.

1.3.3.Mektep Binası

AçılıĢı sırasında Mekteb-i Maârif-i Adliye için Ġstanbul ġehremaneti binası

düĢünülmüĢtü. Daha doğrusu burada bulunan Bâb-ı Defteri‟nin Topkapı Sarayı‟na

nakledilmesi ve binanın elden geçirilerek Mekteb-i Maârif-i Adliye‟ye tahsis

edilmesi planlanmıĢtı. Ancak Ocak 1839‟da Bâbıâlî‟nin yanması bu binanın Bâbıâlî

olarak kullanılmasını gerektirdi. Bu durumda mektep için Sultan Ahmet Camii

Hükümdar Mahfili en uygun yer olarak belirlendi59

.

Bir müddet sonra geçici olarak Bâbıâlî‟ye verilen binadan da vazgeçilerek

ÇemberlitaĢ‟ta II. Mahmut‟un türbesi civarında yeni bir bina inĢası fikri gündeme

geldiyse de fiilî bir giriĢim olmadı60

. Üstelik Bâb-ı Defteri binası da 1261 (1845)

yılında boĢaltıldıktan sonra Ticaret Nezâreti‟ne verildi61

. Mekteb-i Maârif-i Adliye

1861 yılına baĢka bir ifadeyle kapanıncaya kadar bu binanın bir köĢesinde sığıntı

Ģeklinde varlığını devam ettirmiĢtir62

.

57

BOA., Ġ.MVL. 88/1976-4 (10 S 1263/28 Ocak 1847). 58

Mekteb-i Maârif-i Adliye hocası, Ali Efendi‟nin mektepten ayrılmasıyla yerine 1.500 kuruĢ maaĢ ile

mekteb-i mezbûrda hocalık zeylinde bulunan müderrisinden Tahir Efendi, onun yerine de 750 kuruĢ

maaĢ ile Süleymaniye Camii ders-i âmmlarından ve müderrisinden Hafız Ahmet Efendi tayin

edilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 141/7266 (19 R 1263/6 Nisan 1847). 59

Sungu, a.g.m., s.4 60

BOA., Ġ.DH. 2/64 (1255 B 15/24 Eylül 1839). 61

Ergin, a.g.e., C.I-II, s.406. 62

Devlet Salnâmesi, H.1269(1852), s.87; H.1270(1853), s.94; H.1271(1854), s.104; H.1272(1855),

s.101; H.1274(1857), s.130; H.1277 (1860), s.113; H.1278(1861), s.113; H.1279(1862), s.116.

23

1.3.4.Mezunlarının Ġstihdamı

Mekteb-i Maârif-i Adliye, memur yetiĢtirmek üzere tesis edilmiĢ bir okuldu63

.

Dolayısıyla sınavlarını vererek eğitimlerini tamamlayan öğrencilerin, devlet

dairelerinde istihdam edilmeleri karara bağlanmıĢtı.

Mektebin her sene bahar aylarında ve iĢlenen konulardan yapılan genel

imtihanlarında baĢarılı olan öğrenciler, bir üst sınıfa geçmekteydiler64

. Sınıf-ı evvel

yani son sınıf öğrencileri ise mezun oldukları takdirde kalemlere memur olarak

girmeye dönemin ifadesiyle çırak buyrulmaya hak kazanmaktaydılar65

.

ġevk ve istek kaynağı olacağı ve mektebe olan talebi arttıracağı düĢüncesiyle,

mezun olan öğrencilerin çalıĢmak istedikleri kalemler de kendi seçimlerine

bırakılmıĢtı. Seçilen kalemde aĢırı yığılma olmadığı sürece bu kuralın uygulanmasına

dikkat ediliyordu66

. Bir kaleme aĢırı talebin olduğu durumlarda veya kapasitesi az

sayıda memur istihdamını gerektiren bir kalem tercih edildiğinde memur adayları,

yoğunluğun daha az olduğu kalemlere yönlendiriliyorlardı67

.

63

…Aklâm-ı şâhâneye memur buyrulacak şakirdân ve müstaidd’in evvelemirde Mekteb-i Maârif-i

Adliye’de tahsil-i ulûm-ı lâzıme ve kafiye ile bade istedikleri kalemlere memur tayin olunmaları

nizamdan bulunduğu vechle… BOA., Ġ.DH. 78/3887 (3 B 1259/ 30 Temmuz 1843). 64

Ceride-i Havâdis, Nr. 176, (25 RA 1260/14 Nisan 1844); Nr.274 (Gurre-i Rebiülâhir 1261/9 Nisan

1845); Nr.324 (26 RA 1263/14 Mart 1847); Nr. 378 (20 R 1264/26 Mart 1848); Nr. 426 (13 R 1265/8

Mart 1849). 65

BOA., Ġ.DH. 56/2777 (2 RA 1258/13 Nisan 1842); BOA., Ġ.DH. 85/4250-2 (19 S 1260/10 Mart 1844);

BOA., Ġ.DH. 99/5000-2 (20 ZA 1262/9 Kasım 1846); BOA., Ġ.DH. 168/8865 (29 R 1264/15 Mart

1848). 66

BOA., Ġ.DH.87/4343 (17 R 1260/6 Mayıs 1844); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.26. 67

1843 yılında mektepten mezun olanların atandığı kalemleri gösteren irâdede TeĢrifat-ı Divân-ı

Hümâyun Odası ile Darphane-i Amire Tahrirat Odası ve sair mahallerin memurunun fazla

olamayacağı ve aĢırı talep halinde Mektûbî-i Senâveri odasının dahi memur sayısının artacağı

belirtilmektedir. Bu nedenle de mektepten mezun olarak memuriyete hak kazanan adaylardan bu

odaları tercih eden 11 kiĢinin Mektûbî Odası‟yla Divân-ı Hümâyûn Kalemi Mühimme Odası‟na ve

Bâb-ı Maliye aklâmına, darphaneyi isteyen bir kiĢinin de Dâhiliye Kalemi‟ne memur kılınması tensip

olunmuĢtur. BOA., Ġ.DH. 78/3877 (3 B 1259/30 Temmuz 1843). Ayrıca bkz. BOA., C.MF. 51/2537

(17 R 1260/6 Mayıs 1844).

24

Mezun olan adaylar, göreve baĢlamak için önce çalıĢmak istedikleri kalemleri

belirten dilekçelerini mektep nezâretine sunmaktaydılar. Mektep nazırı öğrencilerin

taleplerini dilekçe ekleriyle beraber bir pusula ile Bâbıâlî‟ye bildirmekteydi68

.

Bâbıâlî tarafından adayların istedikleri kalemler, ilgili nezâretlerle yapılan

müzâkereden sonra aday ve kalem isimlerinin yer aldığı bir listeyle padiĢahın

irâdesine arz ediliyordu69

. Onay alındıktan sonra da adayların görevlendirildikleri

kalemlerden sorumlu nezâretler ile mektep nezâreti bilgilendiriliyordu70

. Son olarak

memur adayları, rüûs-ı hümâyunlarını alarak mesaiye baĢlıyorlardı71

.

Mektebe olan talep de göz önünde bulundurularak göreve baĢlayan

memurlara zamanla kabiliyetleri nispetinde ve atandıkları kalem tarafından bir

miktar maaĢ bağlanmaktaydı. Nitekim bu kararın alındığı yıl mezunlar liyakatlerine

göre derecelendirilerek tayin olunmuĢlardı.

68

…Mekteb-i Maârif-i Adliye’de tahsil-i ulûm etmekte olan şakirdânın imtihanları icrâ olunarak isti‘dad

ve liyâkatleri tebeyyün edenlerin istedikleri kalemlere memuriyetleri nizam iktizasından olduğuna

binâen şakirdân-ı mümâileyhümâdan bu def‘a müntehi (mezun) olarak aklâm-ı şâhâneye çırağ

olmaları zamanı gelenlerin isimleri ve istedikleri kalemler bir pusulaya işaret olunarak mekteb-i

mezkûr nazırı tarafından mümâileyhümânın yazılarıyla beraber Bâbıâli’ye gönderilmiş… BOA.,

Ġ.DH. 147/7630 (29 C 1263/14 Haziran 1847). Memurların atanma sürecindeki bürokratik iĢlemler,

Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti‟nin kaldırılması üzerine Meclis-i Maârif-i Umûmiye‟nin uhdesine

devredildi. Dolayısıyla mekteple ilgili kararlar, bu meclis tarafından gündeme alınıyor ve ardından

Meclis-i Vâlâ‟da görüĢülüyordu. Son olarak alınan kararları içeren Meclis-i Vâlâ mazbatası, ekleriyle

beraber Bâbıâli‟ye gönderiliyordu. BOA., Ġ.MVL., 190/5743 (14 M 1267/19 Kasım 1850). 69

BOA., Ġ.DH. 129/6637 (20 ZA 1262/9 Kasım 1846). 70

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 13/45 (4 B 1265/26 Mayıs 1849). 71

BOA., C.MF. 21/1018 (6 Safer 1267/11 Aralık 1850).

25

Tablo 1.1.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından 1843 yılında kalemlere atananlar

ve dereceleri72

Kalem

Atanan Memurlar

Toplam

1843

Derece-i Evvel Derece-i Saniye

Divân-ı Hümâyun

Mühimme Odası

Esseyid Ahmed Muhtar Efendi

Esseyid Ġbrahim Haydar Efendi

Esseyid Ġbrahim Hatemi Efendi

Mehmed Sadık Efendi

Mehmet Emin Vuslâti Efendi

Mehmed Ġzzet Efendi

Mehmed Galip Efendi

Yusuf Agâh Efendi

Mustafa ġemseddin Efendi

Emin Efendi

10

Maliye Hazine-i

Celilesi Aklâmı

Ahmed Canib Efendi

Yahya Nüzhet Efendi

Hafız Hüseyin Efendi

Osman Efendi

Ġbrahim Nazmi Efendi

Ezher Efendi

Ahmed Münir Efendi

Mehmed Tevfik Efendi

Mehmed Alami Efendi

Ġsmail Efendi

10

Mektûbî-i Hazret-i

Vekâletpenâhi Odası

Hacı Ruhi Efendi

Vasfi Efendi

Ali Hadi Efendi

Mehmed Emin Efendi

Ahmed Saib Efendi

Mustafa Said Efendi

Mehmed Rauf Efendi

Mehmed Ramiz Efendi

Mehmed Nuri Efendi

Esseyid Mehmed Ġzzet Efendi

10

Dâhiliye Kalemi ___

Hasan Raif Efendi 1

Toplam 15 16 31

Mekteb-i Maârif-i Adliye açıldıktan sonra kalemlere memur olarak girebilme

bu mektepten mezun olma koĢuluna bağlanmaya çalıĢıldıysa da rüĢdiyelerin açılması

bu keyfiyete son verdi. Bunun yanı sıra memur olma usûlünün geleneksel yapı,

teamül ve kayırmadan soyutlanması, pratikte uzun zaman gerektirmekteydi. Nitekim

mektebin açıldığı ilk yıllarda öğrenciler bir yolunu bularak eğitimlerini

tamamlamadan kalemlere girmeye meyletmekteydiler73

. 1847 yılına kadar halife ve

kâtip çocuklarının kalemlere imtihansız girme ayrıcalıkları da devam etti. Ayrıca

herhangi bir mektebe devam etmeden bir Ģekilde kendini yetiĢtiren kimseler de

kalemlerde istihdam ediliyorlardı. Öğrencilerin Ģevkini kıran ve mektebe olan rağbeti

72

BOA., Ġ.DH. 78/3877 (3 B 1259/30 Temmuz 1843); Takvim-i Vekâyi def‘a 259 (21 N 1259/15 Ekim

1843). 73

BOA., Ġ.DH. 37/1749-5 (12 S1257/9 Nisan 1841).

26

düĢüren bu durumun üstesinden gelinemeyince 1852 yılından itibaren böyleleri için

sınav Ģartı getirildi74

.

Memuriyete girmede önemli devlet görevlilerin çocuklarına iltimas geçilmesi

ise nizamı bozan baĢka bir mesele idi75

. Yılın imtihan ve atama zamanı olmayan

herhangi bir döneminde liyakatli-liyakatsiz kimseler bir yolunu bularak kalemlere

girebiliyorlardı76

. Ġleriki yıllarda da bu durumun devam ettiği görülmektedir.

Ġmtihana girmeden memur olma yolunu bulanlar, öğrencilere kötü örnek olarak

mektebin düzenini bozmaya devam etmiĢlerdir77

.

Tablo 1.2.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından değiĢik yıllarda kalemlere tayin

olunan memurlar78

Kalem

Atanan Memurlar

Toplam 1846 1848 1850

Maliye Mektûbî

Odası

Mehmed Arif Efendi

Nuri Efendi

Aziz Mahmud Efendi

Mehmed Efendi

Mahmud Efendi

Rıza Bey

Rıfat Efendi

Emin Efendi

___ 8

Muhesebe-i

Masarifat-ı

Rumeli

Ahmed Efendi

Ġbrahim Efendi

ġükrü Efendi

Fuad Efendi

Hüseyin Tahsin Efendi

Mehmed Hasib Efendi

ġemsi Efendi

Tevfik Efendi

Ahmed Efendi

Said Efendi

Ahmed Efendi

Mehmed Efendi

Hamdi Efendi

Sabit Efendi

14

Muhesebe-i

Vâridat-ı

Rumeli

Mehmed Rıfat Efendi

Mustafa Rasim Efendi

Hafız Vehbi Efendi

Hüseyin Rafet Efendi

Seyyid Mahmud Efendi

___

Salim Efendi

Arif Efendi

7

74


Zaptiye MüĢiri Mahmet PaĢa‟nın oğlu Sait Bey ile müĢirin kitabet hizmetinde bulunan Hasan Tahsin

Efendi iltimasla Mektûbî-i Maliye odasına girmiĢlerdir. Ancak adı geçenlere ruûs-ı hümâyun

verildiğinden bahseden belgede Mekteb-i Maârif‟in nizamı gereği imtihanla hak edenler ve aklâm-ı

Ģâhâneye devam edenlerin memuriyete girebildikleri vurgulanmıĢtır. Bu nizamın bozulmaması için

adı geçen memurların liyakat sahibi oldukları belirtilerek “saire sirayet etmemek” ve “emsâl teĢkil

etmemek” Ģartı koĢulmuĢtur. BOA., C.DH. 41/2038 (2 B 1263/16 Haziran 1847). 76

BOA., BEO., A.DVN. 81/20 (28 Z 1268/13 Ekim 1852); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 59/60 (26 Z

1268/11 Ekim 1852). 77

Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.241. 78

BOA., Ġ.DH. 129/6637 (22 ZA 1846/17 Kasım1862); BOA., Ġ.DH. 171/9113 (2 C 1264/6 Mayıs 1848);

BOA., Ġ.MVL. 190/5743 (14 M 1267/19 Kasım 1850).

27

Tablo 1.2. devam

Kalem

Atanan Memurlar

Toplam 1846 1848 1850

Anadolu Maliye

Mektupçusu

___ ___ Tevfik Efendi 1

Bâb-ı Seraskeri

Mektûbî Odası

___ Osman Efendi ___ 1

Bâb-ı Seraskeri

Tahrirat Odası

Necib Efendi Mehmed Emin

Efendi

___ 2

Bâbıâlî Tercüme

Odası

Kâmil Efendi

Ahmet ġevki Efendi

Hasan Bey

Selim Efendi

Rıza Efendi 5

Dâr-ı ġûra

Tahrirat Odası

___

___

Mehmed Efendi ġefik

Efendi

Ali Efendi

Mehmed Efendi

4

Divân-ı

Hümâyûn

Mühimme Odası

___ ___

Behcet Bey

1

Hazine-i Hassa

Kefce Odası

___ ___ Hamdi Efendi 1

Hazine-i Hassa

Tahrirat Odası

___ ___ Hafız Ahmed Efendi 1

Hazine-i Hassa

Zimmet Odası

Ali Rıza Efendi ___ ___ 1

Maliye Kâtibi

Odası

___

___

Ġbrahim Efendi

Ata Efendi

Faik Efendi

Salim Efendi

4

Maliye Tahsilat

Odası

___ ___ Hüsnü Efendi

Ġsmet Efendi

Arif Efendi

Mehmed Efendi ġükrü

Efendi

5

Muhasebe-i

Masarifat-ı

Anadolu

Münir Efendi

Selim Sırrı Efendi

Necati Efendi

Ömer Efendi

___ 4

Muhesebe-i

Vâridat-ı

Anadolu

___ ___

Arif Efendi

1

Nizamiye

Muhasebesi

___ ___ Ragıb Efendi Süleyman

Efendi Hüseyin Efendi

3

Rumeli Maliye

Mektupçusu

___

___

Ömer Efendi

Salih Efendi

Celal Efendi

Osman Efendi

Ahmed Resmi Efendi

Behcet Bey

6

Sadâret Mektûbî

Kalemi

Selim Efendi

Agâh Efendi

Arif Efendi

Hüseyin Efendi

Bahaddin Efendi ġükrü

Efendi

6

Sergi

Muhasebesi

Mehmed Tevfik Efendi ___ Halid Efendi

Rıza Efendi

3

Tahrirat-ı

Hariciye Odası

___ ___ Salim Efendi

Esad Efendi

Halil Efendi

3

Toplam 24 14 43 81

28

Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin tasarımı ve pratikteki düzeni ona memur

yetiĢtiren orta dereceli bir medrese-mektep vasfı yüklemekteydi. Aynı zamanda

mektep, modernleĢme sürecinin baĢlarında tesis edildiği için bir numune idi. Bu

nedenle zamanın akıĢı içerisinde programı, sürekli olarak güncellenmeye çalıĢıldı.

Mektebin geleneksel eğitim sisteminin üzerine çıkması tabiatıyla kolay ve

kısa sürede olacak bir Ģey değildi. Modern sıfatını eklemek veya öyle olacağını ümit

ederek heyecana kapılmak Ģüphesiz eğitimin çağdaĢlaĢması yolunda atılan önemli bir

adımdı. Ancak çağın gereklerine uygun olarak yetiĢmiĢ, vizyon sahibi eğitimcilerin

yeterli sayıda olmadığı bu ilk dönemde Ģartlar, medrese eğitimini modern bir mektep

bünyesinde kamufle etmekten öteye geçmeye müsaade etmedi79

. Zira yenilik için

isim değiĢtirmekten ziyade özü değiĢtirmek gerekmekteydi80

. KuruluĢundan 1846

yılına kadar bu mektebin kontrolü Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti‟ndeydi81

. Bu nezâret

ise Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti bünyesinde ve Ģeyhülislamın denetimindeydi82

.

Tabiatıyla ders vermek için müracaat edilen eğitimciler de müderrislerdi.

Mekteb-i Maârif-i Adliye‟den kısa bir süre sonra Mart 1839‟da sivil halka

okuma yazma öğretmek için Süleymaniye Camii‟nde Mekteb-i Ulum-ı Edebiyye83

adında rüĢdiye statüsünde bir mektep daha açıldı. Bu mektep de Mektep-i Maârif-i

79

Bu durum mektepte okutulan derslerde çok net bir Ģekilde görülmektedir. 80

Ubicini, bu dönemden bahsederken Mekteb-i Maârif-i Adliye‟yi mülkiye hizmetine geçecek

memurların yetiĢtiği medrese olarak nitelendirmiĢtir. J.H.A., Ubicini, 1855’de Türkiye, (Çeviren:

Ayda Düz), Ġstanbul, 1977, s.26. 81

Söz konusu olan nezâret, bir genel müdürlük veya baĢmüdürlük hükmüne sahipti. Aslında Tanzimat

döneminde görevin ve makamın önemini vurgulamak için birçok müdürlüğe nezâret dendiği

görülmektedir. Erdoğdu, a.g.m., s.192. 82

Mahmud Cevâd, a.g.e., s.20-26; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.224-226. 83

Ulûm-ı Edebiyye aynı zamanda Ulum-ı Arabiyye olarak ta adlandırılan Arap ilimlerindeki 12 fennin

adıdır. Bunların 8‟i usûl (lûgat, sarf, iĢtikak, nahiv, meâni, beyân, aruz ve kafiye), 4‟ü ise fürû (inĢa,

karz-ı Ģi„r, muhâdarat ve hat) denen imlâ fenleri olarak tasnif edilmiĢtir. Ahmet Cevdet PaĢa, Belâgat-

ı Osmaniyye, (Hazırlayanlar: T. Karabey, M. Atalay) Ankara, 2000, s.3. Ġlk dönemlerde bu

mekteplerde okutulan derslerin genel olarak bu ilimlere ait olması, mektebin ismini ve esin kaynağını

ifade bakımından önemlidir.

29

Adliye ile aynı sistemde eğitim veriyordu84

. Bazı belgelerde her iki mektep “Mekteb-

i Ulûm-ı Edebiyye-i Adliye” Ģeklinde tek isim altında ifade edilmekteydi85

. Öte

yandan iki mektep de ders içerikleri, imtihan usûlleri, imtihan zamanı ve daha birçok

yönden aynı özelliğe sahipti86

. Ulûm-ı Edebiyye‟den mezun olan öğrenciler de aynı

bürokratik iĢlemlerin ardından kalemlerde istihdam edilmekteydiler87

. Dolayısıyla o

dönemin ifadesiyle bu iki mektebin de açılmasından murat, hidemât-ı seniyyede

istihdama muktedir adamlar yetiĢtirmek oldu88

.

Eğitim sisteminde öne çıkan modern ve gelenek arasındaki kültürel ikilem

nedeniyle 1846 yılına kadar Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiyye‟den

baĢka orta dereceli mektep açılamadı. Bu nedenle her iki mektep de mülkiye

rüĢdiyesi hükmüne sahipti89

. Daha sonra bunlara Dârülfünûn‟a gitmek isteyen

öğrencileri hazırlamak amacıyla açılan fakat aynı zamanda aklâm-ı şahaneye

alınacak şakirdana da mahrec olması düĢünülen ve eğitim süresi üç yıl olan Valide

Sultan Mektebi diğer adıyla Darülmaârif ile hızla sayıları artan rüĢdiye mektepleri de

eklendi90

. 1862‟de Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin lağvıyla yerine açılan Mahrec-i

84


Mahmud Cevâd, a.g.e., s.25-26. BOA., Ġ.DH. 85/4250 (19 S 1260/10 Mart 1844); BOA., Ġ.DH.

171/9113-1 (2 C 1264/6 Mayıs 1848). 86

BOA., Ġ.DH. 56/2777 (2 RA 1258/13 Nisan 1842); Eylül 1839 tarihli bir vesikada Mekteb-i Maârif-i

Adliye‟deki Ģakirdân sayısının 600‟den fazla olduğundan bahsedilmektedir. Aslında bu sayı her iki

mektepte okuyan öğrencilerin miktarıdır. BOA., Ġ.DH. 2/61 (28 C 1255/8 Eylül 1839). 87

Mekteb-i Ulûm-ı Edebiye-i Adliye mezunlarının atandıkları kalemlerden bazıları Ģöyleydi; Bâb-ı

Seraskeri Tahrirat Odası, Hazine-i Hassa Ceb-i Hümâyûn Kalemi, Hazine-i Hassa Tahrirat Odası,

Maliye Mazbata Odası, Maliye Mektûbî Odası, Maliye Tahsilât Odası, Muhasebe-i Masarifat-ı

Anadolu, Muhesebe-i Masarifat-ı Rumeli, Muhesebe-i Vâridat-ı Rumeli, Rumeli Maliye Mektupçusu,

Tahrirat-ı Hariciye Odası ve Tersane-i Amire Mektupçusu. BOA., Ġ.DH. 171/9113-1 (2 C 1264/6

Mayıs 1848); BOA., Ġ.MVL. 190/5743 (14 M 1267/19 Kasım 1850). 88

BOA., Ġ.DH. 37/1749-5 (12 S 1257/5 Nisan 1841). 89

Kemal H. Karpat, “The Transformation of The Otoman State, 1789-1908”, Ġnternational Journal of

Middle East Studies, Vol.3, No.3, Jul., 1972, p.256. 90

Darülmaârif ve sair mekâtib şakirdânından tekmil-i ders idüb istihdama kesb-i liyakat etmiş olanların

aklâm-ı şâhâneden istedikleri kalemlere memuriyetleri Meclis-i Maârif-i Umûmiye’den ifade olunarak

bi’l-istizân irâde-i seniyye-i cenâb-ı hilâfetpenâhi dahi ol-mezkûre müteallik ve şerefsüdûr buyrulmuş

30

Aklâm da dâhil olmak üzere bütün bu mektepler, 1867 yılına kadar kalemlerin

memur, meslek ve ihtisas mekteplerinin de öğrenci kaynağı oldular91

.

1.4.Mekteb-i Maârif-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm)

Mekteb-i Maârif-i Adliye, Tanzimat‟ın ilk yıllarında memur yetiĢtirme

usûlünün profesyonelleĢtirilmesi ve sistematik bir hale dönüĢtürülmesi noktasında

önemli bir baĢlangıç idi. Fakat mektep, -kendisinin de katkısıyla- zamanla geliĢen

modern bürokrasinin gerisinde kaldı. Her ne kadar ders programında yapılan

değiĢikliklerde öğrenciler, Usûl-ı ĠnĢâ ve Kitâbete medâr olacak derslere

yönlendirildilerse de bu yeterli olmadı.

Tanzimat ile birlikte yeni müesseselerin kurulması, devlet daireleri

arasındaki evrak sirkülâsyonunu artırmıĢtı. Mekteplerde yetiĢen memurların

katkısıyla bürokrasi yeni bir standarda kavuĢmuĢ, çabukluk ön plana çıkmıĢ ve

evraklar sade bir üslup ile yazılmaya baĢlanmıĢtı. Arapça ve Farsçanın ağdalı

ifadeleri, düzenden yoksun lüzumsuz elkablar ile uzun dualar resmi yazıĢmalardan

çıkarılmıĢ veya kısaltılmıĢtı92

. Bunun yanı sıra yazıĢmalarda dil kuralları kadar söz

ve cümle bütünlüğü de önem kazanmıĢtı. Usûl-i kalem olarak ifade edilen bu yeni

resmi tarz aynı zamanda memurların niteliğini de değiĢtirdi. Zaten Mekteb-i

Aklâm‟ın kuruluĢ sebebi, kitâbet-i resmiyyenin baĢka bir ifadeyle resmi yazıĢma

olmağla mümâileyhin memuriyetleri bâbında emr ve irâde hazret-i men-lehü’l-emrindir. BOA.,

BEO., A.MKT.NZD. 158/77 (29 ZA 1271/13 Ağustos 1855). Ayrıca bkz. Ceride-i Havâdis Nr.737

(20 L 1275/23 Mayıs 1859); Sadrettin Celâl Antel, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I, Ġstanbul, 1999,

s.447. 91


Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.58-61; Ortaylı, a.g.m., s.497. Ayrıca bkz. Ġlber Ortaylı,

TürkiyeTeĢkilat ve Ġdare Tarihi, Ankara, 2007, s.472.

31

usûlünün hakkıyla öğretilmesine duyulan ihtiyaçtı93

. Çünkü bu mektep açılmadan

önce rüĢdiye mekteplerinden mezun olan öğrenciler ile hariçten kimseler de “aklâm-ı

Ģahaneye” memur ediliyorlardı. Ancak bu Ģekilde kalemlere girenler, geliĢen

bürokrasiye uygun düzeyde bilgi donanımına sahip değildiler, tahsilleri noksandı.

Buna karĢın kalemlerin okur ve özellikle de yazar memurlara ihtiyacı vardı.

Tanzimat dönemi devlet adamaları, ıslahatları tatbik noktasında münevver

memurlara önem vermekteydiler94

. Bu memurları yetiĢtirmek için ise rüşdiyelerin

fevkinde bir eğitim verilmesi gerekmekteydi. Bu bağlamda Mekteb-i Maârif-i Adliye,

ilim ve maârifin geliĢmesi ve ilerlemesi yönündeki yeni düzen için yeterli görülmedi.

1862 yılında yerini ve memur yetiĢtirme görevini Mekteb-i Aklâm‟a devretti.

Mektebin mevcut öğrencileri rüĢdiye itibarıyla Darülmaârif‟e, bazı hocaları da emek

ve tecrübelerine istinaden maaĢlarıyla birlikte Meclis-i Maârif üyeliğine

nakledildiler95

.

Mekteb-i Aklâm, 1862 yılında 45 öğrenci ile eğitim faaliyetine baĢladı96

.

Açıldıktan kısa bir zaman sonra Mahrec-i Aklâm97

ismiyle de anılan mektebin, ilk

93

Gülden Sarıyıldız, “Osmanlı Bürokrasisinde Kâtip YetiĢtirmek Ġçin Açılan Modern Bir Eğitim

Kurumu: Mekteb-i Maârif-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm)”, Türk Kültürü Ġncelemeleri Dergisi, S.6,

Ġstanbul, 2002, s.21. 94

Asıl gayesi Dârülfünûn‟a öğrenci yetiĢtirmek olan Dârülmaârif dâhi bu amaca hizmet etti. Antel,

a.g.m., s.448. 95

…Mekâtib-i rüşdiyeden aklâm-ı şâhâneye çıkarılacak sınıf-ı evvel şakirdânına mahrec olmak üzere bâ-

irâde-i seniyye Mekteb-i Maârif-i Adliye vaz‘-ı kadimi vechle Mekteb-i Aklâm ittihaz olunarak sâye-i

maârif-vâye-i hazret-i padişahîde şakirdân-ı mûmâileyhim umur-ı tahsile mübâşeret itmiş ve mekteb-i

mezkûrda kalan şakirdânın dahi rüşdiye nam ve itibarıyla diğer münâsip mahale yerleştirilmeleri

iktiza-yı halden bulunmuş olduğuna mebni bunların sınıf-ı evvel muallimi olan mükerremetlü Mehmet

Efendi ile beraber münâsip mevkisi ve vüs‘ati mülâbesesiyle Darülmaârif’e nakli ve zikr olunan

Mekteb-i Maârif hocalarının en eski ve kadimlerinden ve kibâr-ı müderrisinden mükerremetlü Bekir

Efendi ve Hacı Hüseyin Efendi’nin dahi tasvir olunduğu üzere maâş-ı mahsuslarıyla Meclis-i Maârif

azalığına nakli ve tayini hususuna dair Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi’nin takriri arz ve takdim

kılınmış olmağla… BOA., Ġ.DH. 493/33436-2 (25 M 1279/23 Temmuz 1862); Ergin, a.g.e., C.I-II,

s.476; Sarıyıldız, a.g.m., s.21. 96

1862 yılı Mayıs ayında 45 öğrencisi bulunan mektepte, bu tarihten biraz önce eğitime baĢlandığı

anlaĢılmaktadır. Sarıyıldız, a.g.m., s.21. 97

Bu nedenle mektebin ismi, ilerleyen sayfalarda Mahrec-i Aklâm olarak geçmektedir.

32

yıllarda eğitim süresi bir yıldı. Öğrenci kaynağı ise rüĢdiyelerdi. Dönemin ifâdesiyle

mektep, Dersaâdet’de kâin mekâtib-i rüşdiyede tekmil-i müddetle kalemlere memur

olacak şakirdana mahrec olmak ve bir sene müddetle orada tahsil-i fen-i hatt ve

kitâbet ederek aklâma gönderilmek üzere küşâd olunmuĢtu98

.


Mektebi Aklâm, rüĢdiyelerin üzerinde meslekî eğitim vermek üzere tesis

edilmiĢti. Dolayısıyla belli bir seviyeye sahip olan öğrencilere burada verilecek olan

eğitimin yoğunluğu, hatt ve kitâbet üzerineydi. Bu nedenledir ki, mektep için

düĢünülen ilk hocada, Rika dersini hakkıyla verebilecek derecede bir kabiliyet

aranmıĢtı 99

.

Ġlk etapta yoğun ilgi gösterilen mektebe Tanzimat dönemi sonlarına doğru

baĢta kalemlerin memur kapasitesinin dolması sebebiyle rağbet azalmaya baĢladı.

Nitekim 1870 yılında 50, 1871 yılında 121, 1872‟de 100 olan öğrenci sayısı ilerleyen

yıllarda hayli geriledi100

.

Açıldığı dönemde Mekteb‟i Aklâm‟da Rika dersinden baĢka Usûl-i Kıraat

(Türkçe kıraat), Farsça, Arapça, ĠnĢa ve Hesap dersleri verilmeye baĢlandı101

. 1865

yılına gelindiğinde mezun olan öğrencilerin yeterli donanıma sahip olmamaları

98

BOA., Ġ.DH.522/35543 (6 N 1280/14 ġubat 1864). 99

Bu dersi verecek yetenekte hoca bulmak için bir duyuru yapıldı ve bu iĢe talip olanların Sadarete

müracaat etmeleri istendi. Müracaat edeler arasından kimsenin yeterli görülmemesi ise mektebe

verilen önemi ifade bakımından önemlidir. Sarıyıldız, a.g.m., s.21-22. 100


s.83; H.1292(1875), s.138; H.1293(1876), s.141. Mahmud Cevâd‟ın verdiği bilgilere göre ise Mahrec-

i Aklâm‟ın öğrenci sayısı, 1872 yılında 88, 1874 yılında 50, 1875 yılında 44‟tür. Mahmud Cevâd,

a.g.e., s.122, 138 ve 158. 101

Devlet Salnâmesi, H.1280(1863), s.125; H.1281(1864), s.126; H.1282(1865), s.115.

33

gerekçe gösterilerek verilen eğitim üç yıla çıkarıldı102

. Böylece rüĢdiyelerden

mektebe alınan öğrenciler sınıf-ı sâlis yani üçüncü sınıf itibar olundular. Sene

sonunda yapılan imtihanda baĢarılı olan üçüncü sınıf öğrencileri, sınıf-ı sâni baĢka

bir deyiĢle ikinci sınıfa, ikinci sınıf öğrencileri, sınıf-ı evvel yani son sınıfa

yükselmekteydiler. Son sınıf öğrencileri ise Ģehadetnâme/diploma alarak mezun

olmaktaydılar. Böylece eğitim süresi uzayan mektebin mevcut derslerine zamanla

Fransızca, Tarih, Coğrafya, Kimya, Hikmet (Fizik) ve Resim dersleri de eklendi103

.

Ders sayısının en fazla olduğu dönem olan 1870 yılı baĢlarında Mekteb-i

Aklâm‟ın sınıf-ı sâlis öğrencileri Arapça, Farsça, Rika, Hesap, Türkçe Ġmla (dil

bilgisi) ve ĠnĢa, Fransızca ĠnĢa, Coğrafya, Tarih, Hikmet-i Tabi„iye, Kimya ve Resim

derslerini görüyorlardı. Ġkinci sınıfta okutulan dersler Arapça, Farsça, Türkçe

Ameliyatı, Türkçe ĠnĢa, Fransızca Lisan ve Ġmla, Hendese-i Sathiye, Coğrafya,

Tarih, Resim ve Rika dersleri idi. Son sınıfta ise Arapça, Farsça, Fransızca Lisan ve

Ġmla, Türkçe Ġmla ve ĠnĢa, Coğrafya, Tarih, Resim ve Rika dersleri

okutulmaktaydı104

. Bununla beraber Fransızca olarak çıkarılan Muallimin Jurnali

isimli gazetenin de mektebin ders gereçleri arasında olduğu anlaĢılmaktadır105

.

1.4.2. Eğitimci Kadrosu

Mekteb-i Aklâm, açıldığında müdürlüğüne Maârif-i Umûmiye

muavinlerinden Cemal Bey atanmıĢtı. Ardından oldukça titiz bir araĢtırma

102

Ergin, a.g.e., C.I-II, s.478. Biz bu duruma aynı zamanda kadrolardaki ĢiĢkinlikten dolayı zaman

kazanma düĢüncesinin de etkili olduğunu zannetmekteyiz. 103


s.198; H.1292(1875), s.138; H.1293(1876), s.141; BOA., MF.MKT. 27/112 (15 RA 1292/21 Nisan

1875). 104

BOA., HSD.CB. 1/54 (6 C 1288/23 Ağustos 1871); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.478-479; Mahmud Cevâd,

a.g.e., s.130 ve 156. 105

BOA., MF.MKT. 29/105 (24 CA 1292/28 Haziran 1875).

34

neticesinde Sadâret Mektûbî halifelerinden Ahmet Bey, 500 kuruĢ maaĢla Rika

hocalığı görevine getirildi106

. Rika hocasından sonra 600 kuruĢ maaĢla Maârif Jurnal

Kâtibi Vâcid Efendi Usûl-ı Kıraat dersini vermek üzere memur edildi107

. 1864 yılı

Haziran ayında ise yine 600 kuruĢ maaĢla müderrisînden Rafet Efendi Farsça

hocalığına tayin edildi108

. Aynı yıl Mekteb-i Aklâm‟ın Arapça derslerini

müderrisinden Mustafa Efendi, ĠnĢa derslerini Nüzhet Efendi, Hesap derslerini de

BinbaĢı Ahmet Efendi vermeye baĢladı109

.

Mekteb-i Aklâm, Dârülmuallimîn ve Mekteb-i Mülkiye ile aynı mekânda

olduğundan ve ortak derslere sahip bulunduğundan dolayı bazı hocalar bu üç

mektebin derslerine de girmekteydiler. Ayrıca içinde bulunulan ekonomik sıkıntıya

binaen varsa üzerlerindeki memuriyetleri de devam etmekteydi110

. Mektepte ileriki

yıllarda yazı derslerinden baĢka üzerine düĢülen derslerden birinin de Fransızca

olduğu görülmektedir. Bunda ise kapanan Lisan Mektebi‟nin önemli rolü vardır. Zira

106

Devlet Salnâmesi, H.1279(1862), s.118; H.1280(1863), s.125; Sarıyıldız, a.g.m., s.22. 107

…Mekteb-i Aklâm’a tayin kılınacak muallimler içün yetmiş yedi senesinde maârifin muvâzenesi

defterine ihtiyâten ilâve ve idhâl kılınmış olan üç bin kuruştan mukaddem beş yüz kuruş maâş ile bir

rik‘a hocası tayin edilmiş olunduğu misüllü bu kere dahi usûl-ı kıraat içün oraya bir muallim tayinine

lüzûm göründüğünden tertib-i mezkûrdan baki iki bin beş yüz kuruştan altı yüz kuruş maâşla Maârif

Jurnal Kâtibi Vâcid Efendi’nin zikrolunan muallimliğe memur edilmesi… BOA., Ġ.MVL. 486/22023-

2 (Gurre-i Muharrem 1280/18 Haziran 1863). 108

Ayrıca mektebe 150 kuruĢ maaĢla bir de odacı görevlendirildi. BOA., Ġ.MVL. 588/22962-3 (25 Z

1280/1 Haziran 1864). 109

Devlet Salnâmesi, H.1281(1864), s.126. Ġleriki yıllarda derslere giren hocalar çeĢitli nedenlerle

değiĢmiĢlerdir. Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1282(1865), s.115; Mahrec-i Aklâm ĠnĢa hocası ġefik

Efendi, Erzurum vilâyeti mektupçuluğuna tayin edilmiĢ ve yerine Vasfi Efendi görevlendirilmiĢtir.

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.14 (23 RA 1283/5 Ağustos 1866); Devlet Salnâmesi, H.1285(1868),

s.115; Mekteb-i Aklâm Muallimi NaĢir Efendi‟nin hastalığından dolayı yerine Beyazid Mekteb-i

RüĢiyesi Farisi Muallimi Arif Efendi vekâleten görevlendirilmiĢtir. BOA., MF.MKT. 18/23 (21 S

1291/9 Nisan 1874). 110

Mesela 1283 (1866) yılında Mahrec-i Aklâm‟da inĢâ dersi vermek için tayin edilen Mektûbî-i Senâveri

hulefasından Vasfi Efendi, Mekteb-i Mülkiye ile Dârülmuallimîn‟in de inĢa derslerine memuriyetiyle

beraber tayin edilmiĢtir. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.14 (23 RA 1283/5 Ağustos 1866).

35

buradaki Fransızca hocalarının çoğu Mahrec-i Aklâm‟da istihdam edilmiĢlerdir. 1871

yılında mektebin 12 hocasından 6‟sı Fransızca hocasıdır111

.


Mekteb-i Aklâm da selefi olan Mekteb-i Maârif-i Adliye gibi hususi bir

binaya sahip olamadı. Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin Ticarethane‟deki binasında

açıldı ve 1864 yılına kadar burada faaliyet gösterdi112

. Ancak Ticaret, Maârif ve

Nafia Nezâretleri ile Mülkiye ve Dârülmuallimîn mekteplerine de ait olan bu bina

yoğun bir hareketliliğe sahipti. Üstelik aynı yıl, Mekteb-i Mülkiye‟nin öğrenci

sayısının arttırılması da gündeme alınmıĢtı. Binanın mektep Ģeklinde tasarlanmıĢ

odaları ise oturulamayacak surette dar, harap ve havasız olduğundan eğitime elveriĢli

değildiler. Bu nedenlerle Mekteb-i Aklâm ile beraber buradaki mektepler için

alternatif bir yer aranmaya baĢlandı. Önce Dârülfünûn binasının biraz masrafla

münasip yerleri tamir edilerek bu mekteplerin buraya nakledilmesi düĢünüldü. Fakat

binanın Dârülfünûn için kullanılacağı yönünde irâde çıkınca baĢka yerlere bakıldı.

Nihayet Sedefçiler semtinde yer alan Nuri Efendi Konağı‟nın geniĢlik, sağlamlık ve

uygun mevkisinden dolayı bu üç mektep için en münasip yer olduğuna karar

verildi113

.

Mekteb-i Aklâm bir müddet ÇemberlitaĢ‟ta Atik Ali PaĢa Camii karĢısındaki

Nuri Efendi Konağı‟nda eğitim faaliyetine devam etti114

. Ġstanbul‟daki büyük yangın

sırasında konak yanınca öğrenciler, 1866 yılında Beyazıt Ġmâreti‟ndeki vakıf odasına

111

Mösyö Adosidi, Mösyö Ġstimtaki, Mösyö Molafzon, Mösyö Baron, Mösyö Astan ve Cemal Efendi,

mektebin Fransızca hocalarıydılar. Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.135. 112

Devlet Salnâmesi, H.1279(1862), s.118; H.1280(1863), s.125. 113

Konak, iki taksitte ödenecek senelik 45.000 kuruĢ bedel ile beĢ yıllığına kiralanmıĢtı. BOA., Ġ.MVL.

503/22764-3 (13 L 1280/22 Mart 1864); Sarıyıldız, a.g.m., s.22-23. 114

Devlet Salnâmesi, H.1281(1864), s.126; H.1282(1865), s.115.

36

yerleĢtirildiler. Fakat burasının da yıkılmak zorunda kalması öğrencileri açıkta

bıraktı115

. Bunun üzerine Vefa civarında Mehmet Ali PaĢa‟nın annesine ait olan

uygun bir konak bulundu. Bu konağın arka kısmında yer alan taĢ bir daire yine bu üç

mektebe tahsis edildi116

. 1869 yılında ise Mekteb-i Aklâm için Ayasofya civarındaki

Muhtar Bey konağı kiralandı117

.


Mahrec-i Aklâm‟ın eğitim süresi açıldığı dönemde bir yıldı. Dolayısıyla

mektebe alınan öğrenciler sene sonunda yapılan imtihanda baĢaralı görüldükleri

takdirde mezun olmaktaydılar. Mektep üç sınıfa taksimle yeniden organize edildikten

sonra ise imtihanı hakkıyla veren son sınıf, diğer bir ifadeyle sınıf-ı evvel öğrencileri,

Ģehadetnâme almaya muvaffak oluyorlardı118

.

Öğrenciler ilk zamanlar ezberden yazdırılan yazılardan ve farklı derslerde

gördükleri çeĢitli konulardan imtihan edilmekteydiler119

. Ders sayısının arttığı ve

mektebin eğitim süresinin uzadığı dönemlerde ise sınav sistemi buna göre

Ģekillenmekteydi. 1871 yılında sınıf-ı evvel öğrencilerinin Coğrafya, Hesap,

Fransızca ile ilgili kurallar, Türkçeden Fransızcaya ve Fransızcadan Türkçeye

Tercüme, Türkçe ve Fransızca ĠnĢa gibi farklı derslerde görülen konulara ait

115

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 341/84 (25 R 1282/17 Eylül 1865); BOA., Ġ.MVL. 549/24649-1 (23 ġ

1282/11 Ocak 1866). 116

Burasının kirası ise aylık 2.500 kuruĢ idi. BOA., Ġ.MVL. 549/24649-3 (12 ZA 1282/29 Mart 1866). 117

Sarıyıldız, a.g.m., s.23; Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.135. 118

“sınıf-ı evvel Ģakirdânına Ģahâdetnâme itası usûl imiĢ” Mahmud Cevâd, a.g.e., s.130. 119

BOA., Ġ.DH. 501/34064 (13 B 1279/4 Ocak 1863). …Mekteb-i Aklâm şakirdânının mevsim-i

imtihanları hulûlüne mebni cümlesi birden Meclis-i Maârif’e celb ile kendülerine def‘aten istiktâb

suretinde yazı yazdırılmış ve melfûf-ı cedvelde gösterildiği vechle sair tahsil olunmakta olan fünûn-ı

mütenevvi‘adan dahi imtihanları icrâ kılınmış… BOA., Ġ.DH. 522/35543-2 (22 B 1280/2 Ocak 1864).

37

bilgilerden sınava tabi tutulduğu görülmektedir120

. Ġmtihanlarda baĢarılı olan

öğrenciler Ģehadetnâme alarak mezun olmaktaydılar. Elinde Ģehadetnâmesi olan

mezunların ise istedikleri kalemlere memur olarak tayin edilmesi mektebin nizamı

gereği idi121

. Bu nedenle ilk zamanlarda Mahrec-i Aklâm açılmazdan evvel imtihana

girip memur olmaya hak kazananların bile ataması yapılmamaktaydı122

.

Memur adaylarının atanma iĢlemleri bu mektebin selefi olan Mekteb-i

Maârif-i Adliye‟ye benzer Ģekildeydi. Önce mezun olan öğrencilerin çalıĢmak

istedikleri kalemler Meclis-i Maârif tarafından Bâbıâlî‟ye arz edilmekteydi. Onay

alındıktan sonra adayların tayin edildikleri kalemler bilgilendirilirdi123

. Ayrıca hangi

adayın nereye atandığını içeren bir tezkere de Maârif Nezâreti‟ne gönderilirdi124

. Son

olarak memur adayları tercih ettikleri ve atandıkları kaleme yönlendirilirlerdi.

Mekteb-i Aklâm ilk mezunlarını 1863 yılında verdi. Bu sene Meclis-i

Maârif‟te yapılan imtihanlarda 30 öğrenciden 22‟sinin yazıları beğenilerek yeterli

seviyede eğitim aldıklarına kanaat getirilmiĢti. 8 kiĢinin ise yazıları diğerlerine

nazaran aĢağı seviyede görülmüĢ ve birkaç ay daha mektepte tutulup, kendilerini

120

BOA., HSD.CB. 1/54 (6 C 1288/23 Ağustos 1871) 121 …Mekteb-i Aklâm şakirdânının mevsim-i imtihanları hulûlüne mebni mümâileyhim meclis-i maârife

celb ile ezberden olarak yazdırılan yazılardan yirmi ikisinin asâr-ı kalemiyesi intihab ve kabul

olunmuş ve hasbe’l-usûl bunların aklâm-ı şâhâneye taksimi iktiza edeceğinden esamisini ve hangi

kalemi istediklerini mebni bir kıt‘a defteri tanzim ile gönderilmiş olduğundan bahisle icrâ-yı icabı

hususuna dâir Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi’nin bir kıt‘a tezkiresi zikrolunan yazılar ve defter

ile beraber manzur-ı âli buyrulmak için arz ve takdim kılındı… BOA., Ġ.DH. 501/34064 (13 B 1279/4

Ocak 1863). 122

BOA., BEO., A.MKT.MHM 273/19 (28 S 1280/14 Ağustos 1863). 123

Maliye Nezâret-i Celilesine; Mekteb-i Aklâm şakirdânının bu sene imtihanları bi’l-icrâ bunlardan

asâr-ı kalemiyesi intihab olunan efendilerin aklâm-ı şâhâneye icrâ-yı memuriyetleri hususuna Maârif-

i Umûmiye Nezâret-i Celilesi makamından vuk‘u bulan iş‘ar üzerine bi’l-istizân müsaade-yi seniyye-i

cenâb-ı hilâfetpenâhi buyrulmuş ve bunlardan hazine-i celile aklâmına memur olacakların esâmisini

mübeyyin bir kıt‘a pusulası leffen gönderilmiş olmağla ber-mûceb-i irâde-i seniyye iktizasının

icrâsına himmet buyrulması bâbında tezkire-i senâveri terkim kılındı efendim. BOA.,C.ML.

461/18724 (23 B 1279/14 Ocak 1863). Ayrıca bkz. BOA., BEO., MKT.MHM. 263/42 (7 ZA

1279/26 Nisan 1863). 124

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 293/33 (17 N 1280/25 ġubat 1864).

38

geliĢtirmeleri gerektiğine karar verilmiĢti. Üç ay daha derslere devam ettikten sonra

ikmâl-i noksan eden bu 8 kiĢi de mezun olarak kalemlere girmeye hak kazandılar125

.

Tablo 1.3.Mahrec-i Aklâm‟ın ilk mezunları ve atandıkları kalemler126

Kalem

Atanan Memur Sayısı

Ocak 1863 Mayıs 1863 Toplam

Emtia Gümrüğü Tahrirat Odası Nail Bey ___ 1

Hariciye Mektûbî Odası

Tevfik Bey

Hafız Raif Efendi

Rauf Bey ve Sait Bey

Cemal Bey

5

Hazine-i Hassa Tahrirat Odası ___ Sami Efendi

Mehmed Bey

2

Hazine-yi Hassa Sergi Odası ___ Mahmud Bey 1

Maliye Bedelât Odası ___

Tahsin Efendi 1

Maliye Kâtibi Odası Refik Efendi Rıza Efendi 2

Maliye Meclis-i Muhasebe

Mazbata Odası

AĢir Efendi ___ 1

Maliye Mektûbî Odası Ġbrahim Edhem Efendi

Ahmed Raif Efendi

___ 2

Maliye Muhasebesi Odası Mustafa Efendi ___ 1

Maliyede Mazbata Odası Galip Efendi

___ 1

Meclis-i Vâlâ Mazbata Odası Ruhi Efendi

___ 1

Meclis-i Vâlâ Mazbata Odası Ali Faik Efendi

Namık Efendi

NeĢet Bey 3

Meclis-i Vâlâ Mektûbî Odası Murat Bey ___ 1

Mektûbî Maârif Odası Suphi Efendi ___

1

Muhasebe-i Vâridat-ı Rumeli Nuri Efendi

Rasih Efendi

___ 2

Sadr-ı Ali Mektûbî Odası

Hüsnü Efendi, Ahmet Rauf

Efendi, ġükrü Efendi ve

Nafiz Bey

Arif Bey

4

Toplam 22 8 30

Eğitimlerini tamamlayarak kalemlere atanan ilk mezunlar, yazdıkları teĢekkür

yazılarında aklâm-ı şahaneye memur olduk diyerek tarik-i tahsili terk

etmeyeceklerini ifade etmekteydiler. Ayrıca çalıĢtıkları odalarda yapmaları gereken

yazıĢma ve diğer görevlerini yerine getirdikten sonra zamanlarını boĢa

125

BOA., Ġ.DH 501/34064 (14 B 1279/5 Ocak 1863); BOA., Ġ.DH 506/34432 (17 ZA 1279/6 Mayıs

1863). 126

BOA., Ġ.DH 501/34064-1; BOA., Ġ.DH 506/34432-1.

39

harcamayacaklarını, devlet ve millete faydalı olacak ilimleri öğrenmeye gayretle

devam edeceklerini de belirtmekteydiler127

.

1864 yılında da yine mektepten mezun olan öğrencilerden bir kısmı Hariciye

ve Ticaret Nezâreti kalemlerine, bir kısmı Meclis-i Vâlâ Mazbata ve Mektûbî

odalarıyla Kavanin Dairesi Kalemi‟ne tayin olundular. Ayrıca Gümrük Emâneti

Tahrirat Odası, Hazine-i Hassa Tahrirat Odası, Zaptiye MüĢirliği ve Bâb-ı Vâlâ-yı

Seraskeriye‟de Mahrec-i Aklâm‟ın bu dönemki mezunlarından atamalar yapıldı128

.

Ancak 1864 yılı mezunlarının memuriyete tayinleri, biraz sıkıntılı olmuĢtu. Bunun

nedeni ise o sene kalemlerde memura ihtiyaç duyulmamasıydı. ġöyle ki, mektebin

nizâmı gereği öğrenciler bir yıllık eğitimin ardından mezun düzeyine gelmiĢ ve

Meclis-i Maârif‟e toplanarak sınava alınmıĢlardı. Yapılan sınav neticesinde ise

yazıları beğenilen 32 öğrencinin sınav evrakı ve çalıĢmak istedikleri kalemler, Maârif

Nezâreti tarafından Sadâret‟e arz edilmiĢti. Üstelik öğrencilerin çoğunun sınavları ve

yazıları övgüye Ģayan olacak derecede iyi idi129

.

Tezkereyi görüĢen Meclis-i Mahsus ise beklenenin aksine aklâm-ı şahanede

bulunan bendegânın derece-i kifâyede görünmesi sebebiyle öğrencilerin bir sene

daha mektepte tutulmasını istedi. Maârif Nezâreti‟nin görüĢü ise usûlü icâbınca

mektebin eğitim süresinin 1 yıl ile sınırlı olduğu ve bu durumun öğrencileri olumsuz

etkileyeceği yönündeydi. Bunun üzerine Sadâret, öğrencilerin bir kere de Bâbıâlî

Kalem Zabitleri tarafından sınava tabi tutulmalarına ve yeterli liyakate sahip

olanların istedikleri kalemlere tayin olunmalarına karar verdi. Sonuçta öğrencilerin

127

Atanan öğrencilerin hepsi teĢekkür yazısı kaleme almıĢlardı. BOA., Ġ.DH 501/34064-2 vd. 128

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 293/33 (17 N 1280/25 ġubat 1864). 129

BOA., Ġ.DH. 522/35543-1 (22 B 1280/2 Ocak 1864).

40

tamamı bu sınav neticesinde istihdama layık görüldüler ve baĢarılarına göre

derecelendirilerek tercih ettikleri kalemlere atandılar130

.

Tablo 1.4.Mahrec-i Aklâm‟ın 1864 yılı mezunları ve atandıkları kalemler131

Kalem


ġubat 1864

Birinci Ġtibar

Olunan Efendiler

Ġkinci Ġtibar

Olunan Efendiler

Üçüncü Ġtibar

Olunan Efendiler

Toplam

Bâbıâlî Evrak Odası ___ Sadık Efendi ___ 1

Bâb-ı Vâlâ-yı Seraskeri ___ Agâh Efendi ___ 1

Bâb-ı Zaptiye‟de

Meclis-i Tahkik Odası

___ Akif Efendi ___ 1

Dâhiliye Odası Rıfat Bey ___ AĢki Bey 2

Gümrük Emâneti EĢref Efendi Mustafa Tevfik

Efendi

Seyfi Efendi 3

Gümrük Muhasebe

Odası

Osman Efendi ___ ___ 1

Hazine-i Hassa

Tahrirat Odası

___ Ali Bey ___ 1

Meclis-i Vâlâ

Kavanin Dâiresi Kalemi

___ Fehim Bey

Galip Bey

___ 2

Meclis-i Vâlâ Mazbata

Odası

Mustafa Bey

Ahmet Efendi

Talat Bey

Fahri Bey

Mahmut Nedim

Bey

5

Meclis-i Vâlâ Mektûbî

Odası

___ Emin Bey ___ 1

Mektûbî-i Hariciye

Odası

___ Ahmet Rıfat Efendi

Saib Efendi

Rükneddin Bey

3

Mektûbî-i Sadr-ı Ali

Odası

ReĢid Bey

Ratıp Efendi

Ali Bey

Rıza Bey

Arif Bey

Fethi Bey

Asım Bey

7

Ticarethane ___ Sırrı Efendi ___ 1

Toplam 9 14 6 29

130

BOA., Ġ.DH. 522/35543 (7 N 1280/15 ġubat 1864); Sarıyıldız, a.g.m., s.24-25. Maârif Nezâreti‟nin

arz tezkiresinde yapılan ilk sınavda mezun olacak öğrenci sayısı 32 olarak verilmiĢtir (bkz. BOA.,

Ġ.DH. 522/35543-1). Ancak ikinci sınav neticesinde 29 öğrencinin istihdam edildiği görülmektedir

(BOA., Ġ.DH. 522/35543). 3 öğrencinin akıbeti hakkında herhangi bir bilgiye ulaĢamadık. 131

BOA., Ġ.DH. 522/35543-2.

41

Ġlerleyen yıllarda Mahrec-i Aklâm‟ın açıldığı dönemdeki ihtiĢamı pek

görülmemektedir. Bunda mektebin sabit bir binaya sahip olmamasının, Mekteb-i

Mülkiye‟nin gölgesinde kalmasının, bütün ihtarlara, önlemlere rağmen rüĢdiyelerden

mezun olan veya açıktan kimselerin kalemlere atanmasının ve nihayet kalemlerdeki

memur sayısının ihtiyaçtan fazla olmasının etkili olduğu söylenebilir. Ancak buna

rağmen mektebin iĢlerliği sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Derslerin içerik olarak

zenginleĢtirilmesine, çeĢitlendirilmesine gayret sarf edilmiĢtir. Buradan mezun

olanların nitelikli birer memur olarak devletin her kademesinde çalıĢabilecek

donanıma sahip olmaları için çaba harcanmıĢtır. Mezunların istihdam edildiği

kalemlerin çeĢitliliği buna en güzel örnek olarak gösterilebilir.

ġunu da ifade etmek yerinde olur ki, Mahrec-i Aklâm nitelikli memur

yetiĢtirmekle beraber buradan mezun olanlar diğer yüksek ihtisas mekteplerine de

devam edebilmekteydiler. Nitekim açıldığı sırada Lisan Mektebi‟ne sadece Mahrec-i

Aklâm‟dan mezun öğrenciler kabul edilmekteydi132

. Bununla beraber mektebi bitiren

öğrenciler arzu ettikleri takdirde ikmâl-i mâlumat için Mekteb-i Sultânî‟ye ve Orman

Mektebi ile Mekteb-i Tıbbiye gibi mekteplere devam edebilmekteydiler133

.

132

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.49 (21 S 1284/24 Haziran 1867). 133

Bu duruma mektebe olan talebin azaldığı dönemde daha sık rastlanmaktadır. Zira 1872 yılında sınıf-ı

evvel öğrencilerinin de baĢka mekteplere geçmek istedikleri görülmektedir. BOA., MF.MKT. 5/52

(19 B 1289/22 Eylül 1872); BOA., MF.MKT. 43/53 (25 ġ 1293/15 Eylül1876); BOA., MF.MKT.

50/160 (12 ġ 1294/22 Ağustos 1877); BOA., MF.MKT. 42/4 (Gurre-i ġaban 1293/21 Ağustos 1876);

BOA., MF.MKT. 7/109 (10 L 1289/11 Aralık 1872).

42

Tablo 1.5.Tanzimat dönemi sonlarında Mahrec-i Aklâm mezunları ve atandıkları

kalemler134

Kalem


1872 1874 1876 1877 Toplam

Adliye Nezâreti Mektûbî

Odası

___

___

Mehmet Halit

Bey, Ali Bey

___

2

Ahkâm-ı Adliye Mazbata

Odası

Nesib Bey Zahid Efendi ___ ___ 2

Bâb-ı Seraskeri Mektûbî

Odası

___ Muhiddin

Efendi

___ ___ 1

Bâb-ı Seraskeri Mektûbî

Odası

___

___ Ahmet Cemal

Efendi

___

1

Bâb-ı Seraskeri

Muhasebe Kalemi

___ ___ Mehmet Arif

Bey

1

Ahkâm-ı Adliye Osman Efendi

Ziya Efendi

___ ___ ___ 2

Hariciye Kitâbeti ___ ___ ___ Abdulbaki

Bey

1

Hariciye Mektûbî

Kalemi

___ Ebulhayr

Efendi

___ ___ 1

Hariciye Nezâreti

Mektûbî Odası

___ ___ ___ Akif Efendi 1

Maliye Masarif

Muhasebesi

Nuri Efendi

Azmi Efendi

___ ___ ___ 2

Maliye Nezâret-i Celilesi

Banka Dairesi Tercüme

Odası

___ Vasaf Efendi

___

___

1

Maliye Varidat Odası Talat Efendi ___ ___ ___ 1

Mezâhib Odası Kadri Bey ___ ___ ___

1

Nafia Nezâret-i Celilesi ___ Ġsmail Hakkı

Efendi

___ ___ 1

Rüsûmat Aklâmı‟na

___

___ ___

Ahmet

Fehim Bey

1

Rüsûmat Mektûbî Odası ___

ġevket Bey ___ ___ 1

ġura-yı Devlet Mazbata

Odası

Hamit Efendi Ziya Bey,

Ömer Lütfi

Efendi

___ Hamdi Bey 4

ġura-yı Devlet‟e Salih Efendi ___

___ ___ 1

Tahrirat-ı Ecnebiye‟ye ġefik Bey ___

___ ___ 1

Tahrirat-ı Hariciye

Kalemi

___ Nazım Efendi ___ ___ 1

Tercüme Kalemi

Sabit Efendi

Ata Bey

Suphi Bey

Nazım Efendi

___

Ali Rıza Bey

___ 5

Toplam 14 9 5 4 32

134

BOA., MF.MKT. 7/109 (10 L 1289/11 Aralık 1872); BOA., MF.MKT. 19/34 (4 B 1291/17 Ağustos

1874); BOA., MF.MKT. 51/13 (18 ġ 1294/28 Ağustos 1877); BOA., MF.MKT. 42/4 (Gurre-i ġaban

1293/21 Ağustos 1876); BOA., MF.MKT. 42/40 ( 4 ġ 1293/25 Ağustos 1876).

43

1.4.5.Önemini Kaybetmesi ve Kapatılması

Ġlk açıldığı dönemlerde rüĢdiyelerden mezun olan öğrencilerin -bu mekteplere

olan talebi arttırma kaygısı da göz önünde bulundurularak- kalemlere tayin

edilmelerine Meclis-i Maârif tarafından izin verilmiĢti135

. Sonradan ise rüĢdiyelerde

verilen eğitim, kalem memuriyeti için yeterli görülmeyerek Mahrec-i Aklâm‟ın

açılması kararlaĢtırılmıĢtı136

. BaĢka bir ifadeyle Mahrec-i Aklâm kalemlere ehil

kimseler yetiĢtirmek üzere kurulmuĢ ve bu mektepten Ģehadetnâme almayan hiç

kimsenin memuriyete alınmaması kural haline getirilmiĢti137

. Uygulanan resmi

prosedüre göre memur olmak isteyen bir aday önce rüĢdiyeyi bitirip Mahrec-i

Aklâm‟a girmeye hak kazanacaktı. Öngörülen süre içerisinde bu mektebe devam ile

bitirme sınavında baĢarılı olup mezun olduktan sonra ise istediği kalemde görev

alabilecekti. Ancak pratikte eski sistem etkili olamaya devam etti. Mahrec-i Aklâm‟ı

bitirmek bir yana rüĢdiyelerden mezun olmuĢ, bir vesile ile ayrılmıĢ veya atılmıĢ

olanlar bile çoğu zaman bir yolunu bularak kalemlere girebildiler138

. Bununla beraber

baĢarılı olamayan Mahrec-i Aklâm öğrencileri de mektebi terk ederek memur olmaya

çalıĢmaktaydılar139

. Dolayısıyla zaten ĢiĢkin olan kalemlerdeki memur kadrosu,

gereğinden çok fazla hale geldi. TaĢrada ise rüĢdiyelerden mezun olmayan hatta

135

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 158/75 (Selh-i ZA 1271/9 Eylül 1855). 136

…Mekâtib-i rüşdiyeden şahadetnâme ahz iden şakirdân mukaddeman aklâm-ı şâhâneye me’mur

idilmekde iken muahharan bunların tahsilce ikmâl-ı noksanları içün rüşdiyelerin fevkinde Mahrec-i

Aklâm Mektebi küşâd olunub burada ikmâl-i tahsil ile şahadetnâme alanların aklâm-ı şâhâneye

me’mur olmaları nizam ittihaz buyrulmuş… BOA., BEO., A.MKT.MHM. 42/4 (Gurre-i ġaban

1293/21 Ağustos 1876). 137

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.160 (13 N 1285/28 Aralık 1868); Bu kural sıklıkla çiğnendiği için

konu, sürekli olarak mektebin ve kalemlerin nizâmını gündemde tutmuĢtur. BOA., MF.MKT. 4/64

(28 C 1289/2 Eylül 1872). 138

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 319/30 (28 C 1281/28 Kasım 1864). 139

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.131(27 C 1289/1 Eylül 1872).

44

Türkçe okumayı bilmeyenler bile vilayet kalemlerinde görev almaktaydılar140

. Bu

durum mektebe olan talebi azaltmakla beraber mevcut öğrencilerin de hevesini

kırmaktaydı.

1872 yılında yapılan genel imtihanlarda Tarih, Coğrafya ve diğer fenleri

tahsil etmeyen rüĢdiye öğrencileri, mezun ettirilmeyerek sınıflarında bırakılmıĢtı.

Bunlardan bir kısmı, Dârülmuallimîn ve Orman mekteplerine yönlendirildiler.

Sınıfını tekrar etmek istemeyen ve mezun olmadan kalemlere girme arzusunda olan

öğrenciler için kalem zabitleri bilgilendirilerek önlem alınmaya çalıĢıldı141

. Mahrec-i

Aklâm‟a ise bu yıl rüĢdiyelerden öğrenci alınmadı. Buna Dârülmuallimîn ve Mekteb-

i Mülkiye ile ortak derslere sahip olması da eklenince mektepteki muallim, memur,

mubassır ve bevvâb sayısı ihtiyaçtan fazla hale geldi. Meclis-i Maârif, mektebin

Arapça, Riyâziye ve Fransızca hocaları ile diğer görevlilerin maaĢlarıyla birlikte

Mekteb-i Sultânî‟ye veya Mekteb-i Mülkiye ile Dârülmuallimîn‟e nakledilmelerine

karar verdi. Ayrıca rüĢdiyelerden öğrenci alınmadığından müdür dâhil olmak üzere

ĠnĢa, Farsça ve Rika hocalarına da gerek olmadığı, liyakatlerine göre baĢka

görevlerde kullanılmaları fikri benimsendi142

.

Bütün bu nedenlerden dolayı itibar ve revacını kaybeden mektebe devam

eden öğrenci sayısı, 1873 yılında 20-30 civarına kadar düĢmüĢtü143

. Buna rağmen

1876 yılına kadar eğitim faaliyetinin devam ettirilmesine çalıĢıldı144

. Ancak Mahrec-i

140

BOA., MF.MKT. 18/49 (27 Safer 1291/15 Nisan 1874). 141

BOA., MF.MKT. 3/25 (22 CA 1289/28 Temmuz 1872). 142

BOA., MF.MKT. 4/68 (29 C 1289/3 Eylül 1872). 143

BOA., MF.MKT. 11 /70 (28 R 1290/25 Haziran 1873). 144

Öğrencilerin mektebe devamını temin etmek ve eğitimin kalitesini yükseltmek için alınan önlemlerden

biri de yoklamaya önem verilmesiydi. Buna göre Dârülmuallimîn, Mekteb-i Mülkiye ve Mahrec-i

Aklâm‟da öğrenciler derse girmeden evvel isimleri jurnale yani yoklama kâğıdına yazılacak ve bu

jurnal dersin hocasına verilecekti. Hoca, yoklama yaptıktan ve jurnale imzasını attıktan sonra derse

45

Aklâm, 1877 yılında Mekteb-i Mülkiye teĢkilatının geniĢletilmesine istinâden

kapatılmak zorunda kaldı. Tecrübe ve dönüĢüm sürecindeki eğitim zincirinin kilit

halkalarından olan mektebin öğrencileri ise Ġdâdî Mülkiye Mektebi sınıflarına

nakledildiler145

.

1.4.6.Ġstanbul DıĢında Memur YetiĢtiren Mektepler

Eğitim faaliyetini Ġstanbul‟da yürüten Mahrec-i Aklâm‟dan baĢka bazı vilâyet

merkezlerinde de vilâyet kalemlerine “mahrec” olmak üzere açılmıĢ mektepler

bulunmaktaydı. Bunlardan birisi 1866 yılında Bosna vilâyetinde, maiyet memurları

yetiĢtirmek, daha açık bir ifadeyle vilayet kalem ve dairelerine BoĢnakça okuyup

yazabilen, resmi yazıĢma usulüne vakıf ve matematik, tarih, coğrafya gibi fenlerden

haberdar memurlar yetiĢtirmek üzere hükümet dairesi içerisinde “Sabah Mektebi”

namıyla açılmıĢtı. Mektebin talebesi, vilâyet kalemlerinde çalıĢan kâtipler arasından

seçilecekti. Ġki yıl eğitim verilecek mektepte okutulacak dersler ise Fetevâ-yı ġerife,

Fenn-i ĠnĢa, Tarih, Coğrafya, Farsça, Fransızca ve BoĢnakça olarak belirlenmiĢti146

.

Ancak açıldıktan kısa bir süre sonra hastalık, yangın ve sair nedenlerle mektepte

eğitim epeyi bir süre aksadı. YaklaĢık bir yıl aradan sonra yeni bir mahal tedarikiyle

eğitim faaliyetinin yeniden baĢladığı mektepte tatil olan salı ve cuma günlerinin

dıĢında cumartesi ĠnĢa ve BoĢnakça, pazar Fetevâ-i ġerif ve Farsça, pazartesi

baĢlayacaktı. Ġmtihan döneminde aynı zamanda öğrencilerin derslere devamı da değerlendirmeye

alınacaktı. BOA., MF.MKT. 22/168 (12 Z 1291/21 Aralık 1874). 145

… Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nde Mahrec-i Aklâm’a müteallik bir madde olmaması cihetle

Mahrec-i Aklâm şakirdânı İdâdî Mülkiye Mektebi şakirdânına kalbolunmuş… Devlet Salnâmesi,

H.1295(1878), s.255; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.479; Unat, a.g.e., s.80; Sarıyıldız, a.g.m., s.28. 146

Bu mektebin açılması, ketebenin “iktisâb-ı malûmat ve maârif” eylemeleri yolunda hayırlı görülerek

mektep için gerekli kitap, risale ve haritaların hemen tedarik edilmesine gayret sarf edilmiĢtir. BOA.,

BEO.AYN.d, Nr.1068, s.3 (11 M 1283/26 Mayıs 1866); Bu konuyla ilgili olarak bkz. Sedat Bingöl,

“Mekteb-i Mülkiyenin Bir ġubesi: Bosna‟dan Sabah Mektebinin AçılıĢı ve KuruluĢ Talimatları”

Mülkiye, C.XXV, S.229, s.344-350.

46

Coğrafya ve BoĢnakça, çarĢamba Hesap ve BoĢnakça ve perĢembe günleri Farsça ve

Tarih dersleri okutulmaktaydı147

.

Bir diğer mektep ise 1868 yılında Anadolu‟da Sivas vilâyeti merkezinde tesis

edilmiĢ olan Mekteb-i Aklâm idi. Öğrenci kaynağını rüĢdiyelerden mezun olup

kitâbete heveskâr olanların teĢkil ettiği mektepte cuma ve pazar günleri haricinde

haftada beĢ gün ders verilmekteydi. Bu dersler Hesap, Cedvel, Usûl-ı Defteri,

Kavanin ve Nizamnâme, MeĢk ve ĠnĢa, Tarih, Arapça ve Farsça dersleri idi. Daimî

hocalarını iki kalfanın oluĢturduğu mektebin Arapça ve Farsça dıĢındaki dersleri,

vilayetin çeĢitli kurumlarında görevli ehil memurlar tarafından okutulmaktaydı. Bu

memurlar asli görevleri haricinde kendilerine ayrılan günlerde mektebe gelerek ders

vermekteydiler. Sivas‟taki Mekteb-i Aklâm‟ın öğrenci sayısı açldığı sırada 95 idi.

1870-71 yıllarında ise mektepte 85 öğrenci bulunmaktaydı148

.

Tanzimat dönemi sonlarında Mahrec-i Aklâm namıyla bir memur mektebi de

Edirne‟de açılmak istenmiĢti. Ancak rüĢdiye mekteplerinden mezun olup, vilayet

kalemlerine girmek isteyenler ile tahsili noksan kâtipleri eğitmek için düĢünülen bu

mektep, faaliyete geçemedi. Bunun sebebi ise Maârif Nazâreti tarafından mektebin

vasfı, rütbesi ve cihet-i tahsiliyesinin rüĢdiye mekteplerinin üzerinde olmadığına

kanaat getirilmesi idi. Dolayısıyla açılmasına izin verilmeyerek yerine bir idâdî

mektebi kurulması daha münasip görüldü149

.

147

Takvim-i Vekâyî def‘a 882 (26 M 1284/30 Mayıs 1867). 148

Takvim-i Vekâyî def‘a 980 (5 R 1285/25 Temmuz 1868); Salnâme-i Vilâyet-i Sivas,

H.1287(1870/1871), s.83; H.1288(1871/1872), s.92. 149

BOA., MF.MKT. 17/186 (10 S 1291/29 Mart 1874).

47

1.5.Lisan Mektebi

Lisan Mektebi, Osmanlı Devleti‟nde mektep mahiyetinde yabancı dil eğitimi

veren ilk memur mektebiydi. Ancak kamuya yönelik dil eğitiminin baĢlangıcı,

II.Mahmut döneminde kurulmuĢ olan Tercüme Odası‟na kadar dayanmaktaydı.

Bilindiği gibi Osmanlı Devleti, Rum isyanı patlak verene kadar Müslüman

tercümanlardan yoksunluğu bir eksiklik olarak görmemiĢtir. Kaldı ki, 1821 yılına

kadar tercümanlığın devlet mahremiyetinde ne derece bir öneme sahip olduğunun da

kavranamadığı görülmektedir. Yunan isyanı patlak verince durumun vahameti

anlaĢılmıĢ ve devleti yanlıĢ bilgilerle aldatan Rum maslahatgüzarlar azl, Divân-ı

Hümâyûn tercümanı ise idam edilmiĢtir150

. Mühendishane-i Hümâyûn hocalarından

Bulgarzâde Yahya Efendi‟nin tercümanlığa ve hocalığa getirilmesiyle bu iĢ, önce

güvenilir kimselerin sonra da Müslümanların kontrolü altına alınmıĢtır151

.

Yahya Efendi‟nin Divan ve Sadâret Kethüdası kalemlerinden seçilen

yetenekli birkaç kâtibe Rumca ve Fransızca öğretmeye baĢlaması aynı zamanda ilk

lisan eğitiminin de baĢlangıcı oldu. Bununla beraber Rumların tamamen

tercümanlıkla iliĢkilerinin kesilmesiyle Nisan 1821‟de kurulmuĢ olan Tercüme

150

Rum isyanı sırasında Divan-ı Hümâyûn tercümanı olan Morozi hanedanından Kostaki‟nin…

memleketeyn tarafına yazmış olduğu kâğıtlarda böyle bi-vakit vaz‘ ve hareketkâr akıllımı idi ve

bunun şimdi mevsimimiydi… gibi iĢbirlikçi ibareler tespit edilince suçu sabit görülen tercüman idam

edildi. ġanizade Mehmet Ataullah Efendi, Tarih-i ġanizade, C.IV, Ġstanbul, 1291, s.21-22.

151 On beş yirmi günden berüdür Bâbıâlî’de Rumî ve Frenkîü’l-ibâre bazı evrak kıraat ettirilmekte olan

Mühendishâne hocalarından Rumîü’l-asl Bulgarzâde Yahya Efendi bundan sonra dahi omakûle

tercümeleri mukabele ve evrak-ı mezkûreye nazar ederek lazım gelen dekayiki evliya-yı umura ifâde

ve tefhim ve bazı müsta‘idd ve heveskârlara düvel ve milel beyninde mütedâvi olan elsine-i ecnebiyeyi

ta‘lim eylemek hususlarına memur kılınması… ġanizâde, a.g.e., C.IV, s.33-34. Ayrıca bkz. Akyıdız,

Merkez TeĢkilatında Reform, s.72-73; Carter V. Findley, The Foundation of the Ottoman Foreign

Ministry: The Beginnings of Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II, International

Journal of Middle East Studies, Vol. 3, No. 4. (Oct., 1972), pp. 400-401; Cahit Bilim, “Tercüme

Odası”, OTAM, S.1, Ankara, Haziran 1990, s.33-34; Sezai Balcı, Osmanlı Devleti’nde

Tercümanlık ve Bab-ı Ali Tercüme Odası, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih

(Yakınçağ) Anabilim Dalı, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2006, s.82-84.

48

Odası152

bünyesinde “Lisan Odası” adıyla bir birim oluĢturuldu. Bu birimin kuruluĢ

amacı memurlara dil öğretmekti. Lisan Odası‟nda eğitimlerini tamamlayan memurlar

ise mütercim sıfatıyla Tercüman Odası‟na geçmekteydiler. Buradaki asli görevleri

tercümeleri temize geçerek kaydetme idi. Bunun yanı sıra vakit buldukça eğitime

devam etmekte, pratik yaparak tecrübe kazanmaktaydılar153

.

Tercüme Odası‟nın kuruluĢunun ardından geçirdiği geliĢim dönemi ise pek

baĢarılı değildi. Kalemde verilen eğitim istenilen seviyeye ulaĢamadı. Ayrıca Lisan

Odası da 1829 yılından sonra kapatılmıĢtı. 1833 yılından itibaren odaya yeniden

düzen verildiyse de bunun pek faydalı olduğu söylenemez. Nitekim 1856

Haziranında Hariciye Nezâreti‟nin baĢlıca kalemi olan Tercüme Odası‟nda iĢ

görecek ancak üç dört kiĢi bulunmaktaydı. Odanın lisan hocası yoktu ki, olsa bile

yeniden mütercim yetiĢtirme hayli vakit gerektirmekteydi154

. Mevcut durum bu

umur-ı mühimmenin gitgide millet-i Ġslâm elinden çıkmasına sebep olacağından ilk

önlem Avrupa‟ya öğrenci göndermek oldu. Oda halifelerinden, rüĢdiye

mekteplerinden ve diğer kalem memurlarından seçilecek iyi Türkçe bilen 16 kiĢinin

Fransızca öğrenmek için Paris‟e, 2 kiĢinin Ġngilizce öğrenmek için Londra‟ya ve 2

kiĢinin de Viyana‟ya gönderilmesine karar verildi155

. Bundan iki ay sonra hazırlanan

bir nizamnâmeyle de oda, seviyelerine göre dört sınıfa ayrılan memurlara dil

öğretecek bir mektep Ģeklinde organize edildi. Tercümede yeterli olamayanların bu

sınıflarda verilen dersleri almaları mecbur hale getirildi. Fransızca Gramer, Hatt,

152

ġanizade, a.g.e., C.IV, s.34; …Ketebe-i aklâm ve saireden tahsil-i lisana heveskâr olan efendiler için

alâ meratebehüm maâşlar tahsisiyle Bâbıâlî’de Tercüme Odası açıldı. Ahmet Cevdet PaĢa, Tarih-i

Cevdet, C.XI, Dersaadet, 1309, s.166. 153

Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.74; Findley, a.g.m., s.402. 154

BOA., Ġ.HR. 126/6343-1 (6 L 1272/10 Haziran 1856). 155

BOA., Ġ.HR. 126/6343 (21 L 1272/25 Haziran 1856).

49

Tarih, Coğrafya, Fransız ve Milletler hukuku gibi derslerin okutulacağı bu

sınıflardan mezun olanlara ise yüksek rütbe ve maaĢ tahsis edilecekti. Bunun yanı

sıra Fransızca eğitimin verileceği bu dört sınıfın haricinde bir de Ġngilizce sınıfı

açıldı. Bu sınıfta ise Ġngilizce gramer, Türkçeden Ġngilizceye ve Ġngilizceden

Türkçeye tercüme ve konuĢma dersleri okutulacaktı156

. Böylece Tanzimat

bürokrasisinde etkin bir yer edinen Tercüme Odası, mektep-kalem hüviyetine sahip

olmuĢ oldu.

Tercüme Odası, devletin siyasetine yön verecek önemli devlet adamları

yetiĢtirerek yabancı dilin diplomasi kadar ilmî-fikrî geliĢimdeki öneminin de

anlaĢılmasını sağlamıĢtır. Nitekim 1860 yılından itibaren açılan mekteplerde yabancı

dil derslerinin yoğunlukta olduğu görülmektedir. Ancak Modern bir mektep

bünyesinde dil eğitimi verilmesi teĢebbüsü Lisan Mektebi‟yle olmuĢtur.

1.5.1.Mektebin Açılması

XIX. yüzyıl bürokratları ıslahat projeleri ve hazırlanacak hemen her

nizamnâme için önce Avrupa‟daki mevzuatı tercüme ederek incelemekte, ardından

tartıĢarak ülke Ģartlarına uygun hale getirmekteydi. Yabancı dile vâkıf kaliteli

bürokratlar ise ya yurt dıĢında ya da Tercüme Odası‟nda yetiĢmekteydiler157

. Öte

yandan Telgraf, Orman ve Maden Mektepleri gibi meslekî-teknik okulların yabancı

hocaları tarafından hazırlanan programlara uygun öğrenciler de ilk etapta Tercüme

Odası‟ndan tedârik edilmekteydiler. Dolayısıyla modernleĢme sürecinde yabancı dil

oldukça önemli idi. Ancak oda bir yana bırakılırsa dil eğitimi vermek için bir mektep

156

Akyıdız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.77; Balcı, a.g.e., s.103-105. 157

Ortaylı, a.g.e., s. 471.

50

açılması düĢüncesi Bâbıâlî‟nin aklına epeyce bir zaman sonra gelmiĢtir denilebilir158

.

ġüphesiz bunda dil eğitiminin Tercüme Odası‟nda verilmesinin etkisi büyüktür.

Dolayısıyla Lisan Mektebi‟nin açılıĢına büyük oranda odanın eğitim iĢlevindeki

yetersizliği vesile olmuĢtur159

. Odanın bu konudaki yetersizliği ve dil eğitimi için

baĢka bir alternatifinin olmayıĢı ise yabancı dile meyilleri olan öğrencileri, Beyoğlu

ve Galata‟da bulunan Gayrimüslim mekteplerine yönlendirmiĢti. Nitekim devlet

bünyesinde lisan eğitimi verilmesi gereği, dönemin Maârif-i Umûmiye Nazırı Kemâl

Efendi tarafından kaleme alınan tezkerede izah edilirken bu konunun üzerinde

durulmaktaydı. Bununla beraber aynı tezkerede Lisan Mektebi‟nin masrafı için mali

kaynak, öğrenci temini, mektebin yeri ve açılma gayesi de ayrıntılarıyla belirtilmiĢ

ve irâde için Sadâret‟e müracaat edilmiĢti160

.

Böylece Hariciye Nezâreti dairesi dâhilinde olan kalemlere memur

yetiĢtirmek ve Fransızca öğrenmek isteyen öğrenciler için Ģimdilik numune olmak

üzere bir Lisan Mektebi tesisine karar verilmiĢ oldu. 26 Mart 1866 tarihli irâde ile

açılması onaylanan mektep, Mahrec-i Aklâm bünyesinde eğitim faaliyetine baĢladı.

Geçici surette açılan mektebin ilk yıl masrafları için 25.000 kuruĢluk bir kaynak

temin edildi. Geçici bir müdür ile muallimler tayin edilen mektep için aynı yıl

Ģehadetnâme alarak çıkmıĢ olan öğrenciler arasından 20 kiĢi seçilmesine karar

158

Ergin, a.g.e., C.I-II, s.639. 159

Lisan Mektebi‟nin açılıĢı ile ilgili olarak ayrıca bkz. Sezai Balcı, “Osmanlı Devleti‟nde ModernleĢme

GiriĢimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, CXXVII,

S.44, Ankara, Eylül 2008, s.85-86; Sarıyıldız, a.g.m., s.28. 160

…Mekâtib-i rüşdiyede ulum-ı Arabiyye ve Farisiyye ta‘lim ve ta‘allüm olunmakta ve bizce esas-ı elsine

olan lisan-ı celil-i Osmanî dahi kavaid-i mahsusasına tatbiken okutturulmakta olub ancak bazı

muamelatca görülen lüzûm iktizasınca şakirdân-ı mekâtibden bazıları Fransız lisanı ta‘limini arzu

ederek Galata ve Beyoğlu’nda ecnebi mekteblerine gitmekte oldukları tahkik kılınmış…BOA., Ġ.DH.

547/38078-1 (29 L 1282/3 Mart 1866); Balcı, a.g.m., s.85.

51

verildi161

. ġehadetnâme alarak çıkmıĢ öğrencilerden kasıt ise Mahrec-i Aklâm

mezunlarıydı. Zira Lisan Mektebi, Mahrec-i Aklâm‟dan mezun olan öğrencilere

münhasır olarak eğitim faaliyetine baĢladı162

.


Ġlk eğitim yılı içerisinde mektebe kaç öğrencinin devam ettiği takip edilemese

de sene sonunda imtihanlara 15 öğrencinin girdiği görülmektedir. Bu öğrencilerin

sınavlarda gösterdikleri baĢarı nedeniyle tahsillerinin beğenilmesi ise mektebe ikinci

yıl 15 öğrenci daha alınmasını sağladı. Ġlk yıl öğrencileri sınıf-ı evvel, ikinci yıl

öğrencileri ise sınıf-ı sâni itibar olundular. Öğrenci sayısı artan mektebin tabiatıyla

masrafları artacağından 25.000 kuruĢluk tahsisatın da 40.000 kuruĢa çıkarılması

kararlaĢtırıldı163

.

Lisan Mektebi‟nin eğitim süresi bir yıl idi. Yılsonunda imtihanları baĢarıyla

verenlerin hariciye kalemlerinden istediklerine memur olarak girebilmeleri de usûl

olarak kabul edilmiĢti. Ancak mektebin ilk öğrencileri kendi talep ve rızalarıyla

eğitime devam etmeyi istemiĢlerdi. Bu iyi niyet ise hem taltif edilmelerini sağladı

hem de eğitimleri sonunda yine istedikleri kalemlere devam etmelerini garantiye aldı.

161

…Nezâret-i Celile-i Hariciye dâiresi dâhilinde olan aklâma medhâl olmak ve lisân-ı mezkûr

(Fransızca) tahsiline heveskâr bulunan şakirdân orada tahsil-i lisan etmek ve şimdilik bir numûne

olmak üzere Evkâf-ı Hümâyûn hazinesinden füruht olup maârif masarifatına karşılık bulunmuş olan

arazi esmânından arttırılarak dâire-i maârifde mevkûf bulunan yirmi beş bin guruşun bir senelik

mesârife karşılık ittihazıyla ve bu sene bi’l-imtihan çıkan şakirdândan yirmi kadar müsta‘iddi intihab

birle Mahrec-i Aklâm dâhilinde Lisan Mektebi namıyla bir daire tahsis kılınmış ve şimdilik suret-i

muvakkatde müdir ve muallimler tayiniyle derslere bed’an olunmuş olduğu ifadesine dâir Maârif-i

Umûmiye Nezâret-i Behiyyesi’nin tezkiresi… BOA., Ġ.DH. 547/38078 (9 ZA 1282/26 Mart 1866);

BOA., A.MKT.MHM. 352/35 (12 ZA 1282/29 Mart 1866). 162

Aslında Maârif-i Umûmiye Nezâreti‟nin tezkiresinde açılacak mektebin öğrenci kaynağı, Dârülmaârif

ve Mahrec-i Aklâm olarak düĢünülmüĢtür. Ancak açıldığında Lisan Mektebi‟nde dil eğitimi alacak

öğrencilerin tamamı, Mahrec-i Aklâm mezunları arasından seçilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 547/38078-1 (29

L 1282/3 Mart 1866); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.49 (21 S 1284/24 Haziran 1867). 163

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.49.

52

Nitekim her birine, emsâl teĢkil etmesi de göz önünde bulundurularak, ruûs-ı

hümâyûn mahiyetinde varaka-yı müşevvike verildi. Bu sayede aklâm halifesi

sayılmıĢ oldular164

.

Açıldığı sırada Lisan Mektebinde yalnızca Fransız dili eğitimi verilmekteydi.

Ki bu mektep, Fransızca okutturulmak üzere teşkil ve küşâd olunmuştu. Bundan iki

yıl sonra ise Maârif Nezâreti tarafından mektepte Rum ve Bulgar lisanlarının da

talim ettirilmesi gündeme geldi. Bu iki lisanın eğitimi için sınıflar açılarak hocalar

tayin edilmesi kararı alındı. ġüphesiz bu kararın alınmasında mektepte verilen

eğitimden ve öğrencilerin performansından memnun olunmasının önemli etkisi vardı.

Ancak bundan daha önemlisi Düstur‟un Ermenice ile beraber Rum ve Bulgar

lisanlarına da çevrilmesi yönündeki irâde-i seniyye ve bundan kaynaklanan sıkıntı

idi. Çünkü yaklaĢık 5 milyon Bulgar, 2,5 milyon Rum tebaaya sahip Osmanlı

Devleti‟nin bendegân ve memurları içerisinde bu lisanları bilen, yetiĢmiĢ kiĢiler

bulunmamaktaydı. Maârif Nezâreti‟nin bu teklifi, Meclis-i Vâlâ‟da da görüĢüldükten

sonra yerinde görülerek Lisan Mektebi‟nde Rum ve Bulgar lisanına vâkıf öğrenciler

yetiĢtirilmesine de karar verildi165

.


Rumca eğitimi vermek üzere Ġstatistik Mütercimi Kostaki Efendi tayin

olundu. Kostaki Efendi‟ye Lisan Mektebi‟nde haftada dört gün Rumca dersleri

okutmak üzere 750 kuruĢ maaĢ bağlandı. Ardından Bulgar lisanını hakkıyla

verebilecek bir muallim aranmaya baĢlandı. Yapılan araĢtırmalar neticesinde

164

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 385/70 (21 S 1284/24 Haziran 1867); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068,

s.49-50 (21 S 1284/24 Haziran 1867). 165

BOA., Ġ.MVL. 582/6127-2 (4 Receb 1284/1 Kasım 1867); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.640; Balcı, a.g.m.,

s.86-87; Sarıyıldız, a.g.m., s.29.

53

kabiliyeti imtihanla da tasdik edilen Mekteb-i Tıbbiye öğrencilerinden Enekli Dimitri

Efendi bu iĢ için uygun görüldü. Böylece mektebin Bulgarca muallimi de aylık 400

kuruĢ maaĢ ile tayin edilmiĢ oldu166

. Bu arada eğitimleri devam eden Fransızca

öğrencilerinin, yeni lisanlarla meĢgul olmalarını engellemek için müstakil bir sınıf

açıldı. Yapılan bu yenilik ve düzenlemeler ise mektebin bir düzene kavuĢmasını

sağladı. Bir yandan eksikliklerin tespiti ve giderilmesi noktasında çalıĢmalar

yapılırken diğer yandan öğrenci mevcudu ve buna paralel olarak eğitimci kadrosu

arttırıldı. Nitekim üçüncü senesinde mektebe rüĢdiyelerden bir hayli öğrenci

alınmıĢtı. Buna Fransızca inĢa eğitiminde duyulan ihtiyaç da eklenince Fransız

Mösyö Bern Dö Montan Ruj, mektebin eğitimci kadrosuna inĢa muallimi olarak

dâhil edildi. Montan Ruj‟a tahsis edilen maaĢ, 1.200 kuruĢ idi167

.

Tablo 1.6.1869-70 yıllarında Lisan Mektebi‟nin eğitimci kadrosu168

1869 1870

Müdür Cemâl Bey Müdür Cemâl Bey

Mektep MüfettiĢi Mösyö Dolis Mektep MüfettiĢi Mösyö Dolis

Birinci Sınıf Muallimi Adosidi Efendi Birinci Sınıf Muallimi Adosidi Efend

Ġkinci Sınıf Muallimi Mösyö Bern Dö

Montan Ruj

Ġkinci Sınıf Muallimi Mösyö Bern Dö

Montan Ruj

Diğer Muallimi Halil Bey Diğer Muallimi Baron Efendi

Üçüncü Sınıf Muallimi Ġstimtaki Efendi Diğer Muallimi Ġstimtaki Efendi

Muallim Muavini Osman Efendi Diğer Muallimi Gatban Efendi

166

BOA., Ġ.MVL. 582/6127 (9 ġ 1284/6 Aralık 1867); Dersaâdet’de geçen sene küşâd olunan Lisan

Mektebi şakirdânına Fransızca tedris ettirildiği misüllü Rum ve Bulgar lisanları dahi ta‘lim

olunacağından bundan evvelce Rum muallimi nasb ve tayin kılındığı gibi Bulgar lisanı muallimliğine

dahi bi’l-imtihan liyakat ve iktidarları tebeyyün ve tahakkuk eden Mekteb-i Tıbbiye şakirdânından

Enekli Dimitri Efendi’nin şehri dört yüz kuruş maâş tahsisiyle tayini Meclis-i Maârif’te tezekkür ve

tensib olunduğuna dair… BOA., Ġ.DH. 568/39585 (11 B 1284/8 Kasım 1867); BOA., BEO.,

A.MKT.MHM. 393/47 (16 B 1284/13 Kasım 1867); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.81 (16 B

1284/3 Kasım 1867); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 395/94 (14 ġ 1284/11 Aralık 1867); BOA.,

BEO.AYN.d, Nr.1068, s.85 (13 ġ 1284/10 Aralık 1867). 167

Montan Ruj, Adosidi Efendi‟nin lisan muallimliğine helâl getirilmemek üzere tayin olunmuĢtu. BOA.,

Ġ.ġD. 11/539 (22 N 1285/6 Ocak 1869); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 431/100 (5 L 1285/19 Ocak

1869). 168


54

1.5.4.Mektebin Kapanması

Lisan Mektebi de diğer memur mektepleri gibi meslekî eğitimin

modernleĢmesi sürecindeki tecrübelerden biri olmuĢtur. Mahrec-i Aklâm bünyesinde

geçici olarak açılan bu mektebin Fransızca ağırlıklı olmak üzere Rum ve Bulgar

lisanlarına yönelik eğitim verdiği görülmektedir. Mektep, ilk yıl 15 öğrenci almıĢ,

ikinci yıl ise bu mevcuda 15 öğrenci daha eklenmiĢtir. Ġlk açıldığı dönemde yalnızca

Mahrec-i Aklâm‟dan öğrencileri kabul eden Lisan Mektebi‟ne, üçüncü sene

rüĢdiyelerden mezun olan öğrenciler de girebilmiĢtir. 1869-70 yıllarında mektepteki

öğrenci sayısı 66‟ya ulaĢmıĢtır169

. Ancak bu üç yıllık dönemden itibaren mektep

hakkında kayıtlara rastlanamamaktadır. Burada yetiĢen öğrencilerin hangi

kalemlerde istihdam edildiğine dair bilgiler de mevcut değildir. Bunun nedeni ise

mektebin geçici olarak açılmıĢ olmasıdır. Nitekim açılıĢından bahseden belgelerde

Mehrec-i Aklâm dâhilinde ve -geçici- olduğuna iĢaret edilmiĢtir. Hatta müdür ve

muallimlerinin de geçici surette tayin edileceği belirtilmiĢtir. Bununla beraber

ilerleyen yıllarda mektebin Fransızca hocalarının Mahrec-i Aklâm‟ın eğitimci

kadrosunda yer aldıkları görülmektedir170

. Hariciye Nezâreti kalemlerine memur

yetiĢtirme iĢinin de yine Mahrec-i Aklâm‟ın uhdesinde olduğu anlaĢılmaktadır171

. Bu

duruma göre 1870 yılından itibaren Lisan Mektebi‟nin, bünyesinde açıldığı Mahrec-i

Aklâm‟a dâhil edildiği sonucuna varılmaktadır. Mektebin yeniden müstakil bir

Ģekilde açıldığı tarih ise 1879‟dur172

.

169


Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.125. 171

BOA., MF.MKT. 19/34 (4 B 1291/17 Ağustos 1874); BOA., MF.MKT. 50/160 (12 ġ 1294/22

Ağustos 1877). 172

Lisan Mektebi‟nin Tanzimat döneminden sonra yeniden açılıĢıyla ilgili bilgiler için bkz. Ergin, a.g.e.,

C.I-II, s.641-648; Balcı, a.g.m., s.85-95. Câvide IĢıksal, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Yabancı Dil

Okulları”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.VIII, Ġstanbul, Mayıs 1968, s.30-31.

ĠKĠNCĠ BÖLÜM

ÖĞRETMEN YETĠġTĠREN OKULLAR

2.1.Tanzimat Döneminden Önce Sivil Okullara Öğretmen YetiĢtirme Sistemi

Tanzimat döneminden önce Osmanlı Devleti‟nde, öğretmen yetiĢtirmek için

tasarlanmıĢ hususi bir eğitim müessesesi bulunmamaktaydı. Bununla beraber bu

iĢlevi, medreseler görmekteydi. Nitekim medreseler, kaza (yargı) ve ifta (fetva

verme) görevlerini icrâ eden ehl-i ilme mensup hukuk görevlileriyle beraber tedris

(öğretim) görevlilerini de yetiĢtiren yegâne kurumlardı173

. Medreselerde yetiĢen

öğrenci statüsündeki daniĢmentler, mezun olduklarında sırasıyla mu„id ve müderris

unvanlarıyla ilmiye sınıfının ilk kademelerinde göreve baĢlarlardı. Aynı zamanda bu

görevler eğitim vermeye salahiyet kazanıldığını ifade etmekteydi. Müderrislik

görevini tercih edenler 20 akçeden 60 akçeye kadar baĢka bir ifadeyle orta

öğretimden üniversiteye kadar yükselerek eğitim hizmetini görürlerdi174

.

Örgün eğitim kurumlarının ilk örneklerinden olan sıbyan mekteplerinde

muallimlik yapmak için ise çok fazla tecrübeye gerek yoktu. Ancak öğretmenlerin

Nefs-i enfes sahibi, rızâ-yı hak talibi ve bir salih hafiz-i kelâmullah ve namazın

173

Medreseler, mekteb-i hukuk hizmetini görürken kısmen öğretmen yetiştirme işini de görmekteydiler.

M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci Sene-i Devriyesi Münasebetiyle Verilen Konferans”,

Tedrisat Mecmuası, S.32, 7 Mart 1332, s.175. 174

Müderris ve mu„idlik ile ilgili olarak bkz. Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Devletinin Ġlmiye

TeĢkilatı, Ankara, 1988, s.55-60; Cahid Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, C.I,

Ġsanbul, 2005, s.107-119; Fahri Unan,”Osmanlılarda Medrese Eğitimi”, Osmanlı, C.V, Ankara, 1999,

s.151; Kenan Yakuboğlu, Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, Ġstanbul, 2006, s.221.

Medreselerin eğitim konusunda ileri olduğu bir dönem olan Fatih döneminde sahn-ı semân

medreselerinde müderrisler, tatil günleri dıĢında her gün öğrencilerle ilgilenirlerdi. Bununla beraber

müderrislerin yanına ilk bilgileri öğrencilere okutup, müzakere edebilecek bir mu„id baĢka bir ifadeyle

asistan görevlendirilmiĢti. A.Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde Ġlim, Ġstanbul, 1970, s.38-39.

Medrese eğitimi ile ilgili değerlendirme ve yorumlar için bkz. Necdet Sakaoğlu, Osmanlı’dan

Günümüze Eğitim Tarihi, Ġstanbul, 2003, s.19-38.

56

erkânın ve şeraitin bilir, sıbyan talimine münasip ve kadir kimse olmalarına

ehemmiyet verilmekteydi175

. Yani mümin, mütedeyyin ve fazıl Ģahsiyeti ile

geleneksel Osmanlı toplum düzeninin sıbyan mektebinden baĢlayarak yeniden

toplum içerisinde üretilmesine hizmet edecek bir hoca tipi makbul idi. Özellikle

Fatih döneminde sıbyan mekteplerinde öğretmenlik yapacakların bu özelliklere sahip

olmalarına dikkat edilmiĢtir. Hatta onun zamanında Ayasofya ve Eyüp

medreselerinde okutulan dersler arasında Arapça Sarf ve Nahiv, Mantık, Ġlm-i kelâm,

Hendese, Heyet, Coğrafya ve Tarih derslerinin yanı sıra Adâb-ı Muhâsebe ve Usûl-i

Tedris gibi formasyon derslerinin bulunduğu da bilinmektedir. Bu dersleri almayan

ve alt sınıflarda stajını görmeyenlerin ise öğretmenlik yapmaları yasaklanmıĢtır176

.

Bunun yanı sıra genel olarak sıbyan mekteplerinde muallim olacaklar, mahallenin

Ģeref ve haysiyet sahibi simaları arasından seçilmiĢlerdir177

. Fakat sonraları

medreselerden icâzet almıĢ olanların sıbyan mekteplerinde muallimlik yapması

yeterli görüldü. Çoğunlukla da mahallede bulunan cami imamları ile müezzinler bu

vazifeyi yüklenmiĢlerdi178

. Fiilî bir denetimden yoksun olan mekteplerde verilen dinî

ve ahlâki eğitimin içeriği ve kalitesi ise mektebin finansmanını sağlayan vakıf

mütevellisinin inisiyatifine terk edilmiĢti179

.

175

Bkz. Mefail Hızlı, “Osmanlı Sıbyan Mektepleri”, Osmanlı, C.V, Ġstanbul,1999, s.211. 176

Fatih devrinde medreselerin öğretmen yetiĢtirme noktasındaki iĢlevi için bkz. M. Cevdet, a.g.m.,

s.180-183; Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Ġstanbul, 1930, s.8. Aziz

Berker, Türkiyede Ġlk Öğretim, Ankara, 1945, s.5; Hızlı, “Osmanlı Sıbyan…”, s.209; Abdulkadir

Özcan, “Tanzimat Döneminde Öğretmen YetiĢtirme Meselesi”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara,

1992, s.442. 177

Koçu, a.g.m., s.25. 178

Kuran bilen ve Suphe-i Sıbyan, Tuhve-i Vehbi gibi risaleleri okuyabilen yaĢlı kadınların da bu

mekteplerde eğitim verdiği görülmekteydi. Öğrencisinin çok olduğu sıbyan mekteplerinde

muallimlere yardımcı olmak için ise yetiĢkin talebeler arasından seçilen ve halife olarak adlandırılan

yardımcılar bulunurdu. Nafi Atuf, a.g.e., Birinci BasılıĢ, s.28. Sıbyan mektebi hocaların okul içi

görevleri ve okul dıĢı faaliyetleri ile ilgili değerlendirmeler için ayrıca bkz. Yahya Akyüz, Türkiye’de

Öğretmenlerin Toplumsal DeğiĢmedeki Etkileri 1848-1940, Ankara, 1978, s.28-32. 179

Mekteb-i Sıbyan, Muallimhâne ve Mektephâne isimleriyle de anılan sıbyan mekteplerinin belirli bir

yönetmeliği veya resmi bir öğretim programı yoktu. Vakfiyesinin gelirine paralel olarak genelde bu

57

XVIII. yüzyılda sıbyan mektebi derslerinin arasına yazı derslerinin de girdiği

görülmektedir. Mektebin muallimi olacak kimsenin vasıfları ise vakfiyelerde buna

göre çizilmekteydi. Örneğin I.Mahmut döneminde Valide Sultan tarafından

yaptırılan mektebin vakfiyesinde fenn-i kitâbette mahareti müsellem ve talim-i meşk-i

hatta â‘lem bir kimesne hâce-i meşk olsun denilmekteydi. Aynı Ģekilde

I.Abdulhamid‟in vakfiyesinde de Bir hattat üstat, talim-i hatta sahib-i itiyad

kimesnenin mektebe muallim tayin edilmesi istenmekteydi. Netice itibariyle bu

mekteplerde ders verecek muallimlerin Kur„an okutmaya, namaz kurallarını

öğretmeye ve biraz da yazı yazdırmaya ehliyeti olması yeterli olmuĢtu180

.

XIX. Yüzyıla gelindiğinde medreselerde verilen eğitim nitelikli öğretmen

yetiĢtirmekten oldukça uzaklaĢmıĢtı181

. Medreseler, ihtiyacât-ı cedide-i medeniyyeyi

hiçbir surette temin edemeyecek durumda idi182

. Eskiden okutulan fakat artık metruk

ve menfi olan matematik, fizik, astronomi gibi müsbet ilimler Ģöyle dursun, Ġslâmi

ilimlerin en önemlileri olan tefsir ve hadis dahi medrese literatüründen silinmek

üzereydi183

. Bununla beraber örgün-formal eğitime geçiĢe doğru yapılan

düzenlemeler ve bu bağlamda sıbyan mekteplerinin üzerinde orta dereceli çağdaĢ

mekteplerin açılması modern manada öğretmen yetiĢtirmeyi de kaçınılmaz hale

mekteplerin bir muallimi, diğer hizmetleri görmek için ise bir hademe ve bir de kalfası bulunurdu.

Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara,

1997, s.96. Bu mekteplerin modernleĢmesi süreci ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Nurdoğan, a.g.t.,

s.24 vd. 180

Osman Ergin, “Sübyan Mektepleri”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri,

Hazırlayanlar: Ġsmail Kara-Ali Birinci, Ġstanbul, 2005, s.397-400. 181

Fatih döneminden sonra bozulmaya baĢlayan medreseler, bu dönemde önem ve anlamlarını

yitirmiĢlerdir. Islah giriĢimleri de baĢarılı olamayınca kendi geleneklerine terkedilmiĢtir. Hüseyin

Hatemî, “19.Yüzyılda Medreseler”, TCTA, C.II, Ġstanbul, 1985, s.502-503. 182

Ed. Engelhard, Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniyyenin Tarih-i Islahatı, (Mütercimi: Ali

ReĢad), Ġstanbul, 1328, s.225. 183

M.ġerefettin Yaltkaya, “Tanzimattan Önce ve Sonra Medreseler”, Tanzmat I, Ġstanbul, 1999, s.466.

Ayrıca bkz. Musa Çadırcı, “Cevdet PaĢa‟nın Medreselerle Ġlgili GörüĢleri”, Ahmet Cevdet PaĢa

(1823-1895), (Sempozyum 9-11 Haziran 1995), Vefatının 100. Yıl Armağanı, Ankara, 1997, s.80.

58

getirdi. Bu dönüĢüm bir yandan yeni açılan mekteplerin öğretmen ihtiyacını

karĢılarken öte yandan eğitim sistemini de geleneklerden kurtarmayı sağlayacaktı. Ġlk

defa ulema zümresi dıĢında eğitimci sağlanacaktı184

.

2.2.Dârülmuallimîn’in AçılıĢına Doğru Eğitim Reformları

Eğitim, Tanzimat Fermanı‟nda değinilmeyen bir konuydu185

. Bunu devletin

içinde bulunduğu durum göz önüne alındığında mazur görmek yerinde olur. Zira

askerî ve mülkî konular doğal olarak öncelikli halledilmesi gereken meseleler idi186

.

Buna rağmen plan dâhilinde olmasa da Tanzimat döneminin ilk yıllarından itibaren

eğitimde modernleĢme yolunda baĢlangıç sayılacak adımlar atılmıĢtır. 1838 yılında

oluĢturulan Meclis-i Nafia‟nın çalıĢmaları, Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti‟nin kuruluĢu,

Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiyye‟nin tesisi bu cümledendir. Bununla

birlikte ilk dönemlerde eğitim iĢleri, Meclis-i Nafianın yanı sıra, Dâr-ı Ģûra ve

Divân-ı Ahkâm-ı Adliye gibi yüksek meclislerin de yetki alanına bırakılmıĢtı. Ġdâri

bir takım zorluklara neden olmakla beraber meseleler bu üç meclisin görüĢmeleri

neticesinde karara bağlanmaktaydı187

. Ancak 1845 yılına kadar orta dereceli iki

mektebin tesisi ve sıbyan mektepleri ile ilgili zayıf ıslahat teĢebbüsleri haricinde

eğitimin modernleĢmesi noktasında kayda değer bir ilerleme olmadı. Bu yılın Ocak

ayında Sultan Abdulmecid‟in bizzat Bâbıâlî‟ye gelerek eğitim açısından ülkenin

içinde bulunduğu durumu özetleyen hatt-ı hümâyûnunu okutması ise Meclis-i Umûr-

184

Eugene Morel, Türkiye ve Reformları, Ġstanbul, 1984, s.180. 185

Takvim-i Vekâyi, def‘a 187 (15 N 1255/22 Kası 1839). Ferman ile ilgili değerlendirmeler için bkz.

Yavuz Abadan, “Tanzimat Fermanının Tahlili”, Tanzimat I, Ġstanbul, 1999, s.31-58; ReĢat Kaynar,

Mustafa ReĢit PaĢa ve Tanzimat, Ankara, 1985, s.175-190. 186

Ahmet Mithat Efendi, Üss-i Ġnkılâp, (Yayına hazırlayan: Tahir Galip Seratlı), C.I, Ġstanbul, 2004,

s.75. 187

A. Cevat Eren, “Tanzimat”, Ġ.A., C.XI, EskiĢehir, 1997, s.724. Tanzimat maddesinin ayrı basımı için

bkz. Ahmet Cevat Eren, Tanzîmat Fermanı ve Dönemi, Ġstanbul, 2007, s.52-53.

59

ı Nafia‟nın raporundan sonra yeni bir dönüm noktası oldu. PadiĢah, askerî

alandakileri ayrı tutarak, modernleĢme yolunda …her ne dürlü teşebbüs ve mübâşeret

olunmuş ise hiçbir şey esaslı ve etraflı tutulmadığından mıdır nedir? sitemiyle

baĢlayan fermanında mamuriyet-i mülk ve tebaa hususunda ne tedbir gerekiyorsa

alınmasını istemekteydi. En önemlisi de dinen ve dünyeviyen tebaanın cehaletten

kurtulmasını sağlamak için ilim, fen ve sanayinin kaynağı olan mekteplerin icad ve

inşasını, ülkenin münasip olan yerlerinde gerekli olanların tanzim ve tertip edilmesini

emretmekteydi188

.

Reformların bütünlük içerisinde baĢarı sağlayacağının ve bunun için eğitimin

ne denli önem arz ettiğinin teĢhisi, memleketin eğitim konusundaki geleceği

bakımından da son derece önemliydi. Kaldı ki, reformlardan önce onları anlayacak

ve uygulayacak kadrolara olan ihtiyacın karĢılanması eğitim ile mümkün olabilirdi.

Artık aĢikâr olan bu duruma padiĢah da el atınca konu özelinde BatılılaĢmaya doğru

yeniden fakat daha esaslı giriĢimler baĢladı189

. 1845 yılının Mart ayı baĢında

mekteplerin yolunda tanzimi ve diğer eğitim meselelerinin halli için bir Meclis-i

Maârif-i Muvakkat teĢkil edildi. Bu meclisin çalıĢmaları neticesinde üç rapor

hazırlandı. Bunlardan ilki, sıbyan mekteplerinin ıslahına, ikincisi orta dereceli

mekteplerin tesisine ve üçüncüsü de bir dârülfünûn kurulmasına dair idi. Böylece

eğitim sistemi bir plan dairesinde Ģekillenerek ilk, orta ve yüksek olarak

kademelendirilmiĢ olmaktaydı. Düzenlemelerin pratiğe dökülmesini ve takibini

188

Takvim-i Vekâyi, defa 280 (12 M 1261/21 Ocak 1845); Ceride-i Havâdis, Nr. 213, (17 M 1261/26

Ocak 1845); Berker, a.g.e., s.13-14. 189

Davison, “Osmanlı Türkiyesi‟nde Batılı…”, s.1039.

60

sağlamak üzere devamlı ve müstakil bir maârif meclisinin teĢkili de Meclis-i

Muvakkat üyelerinin görüĢleri arasındaydı190

.

Meclis-i Muvakkat‟ın teklifleri, Meclis-i Vâlâ‟da da görüĢülüp kabul

edildikten ve padiĢah tarafından onaylandıktan sonra, alınan kararların uygulanması

için 1846 yılında Meclis-i Maârif-i Umûmiye kuruldu191

. Daimî suretteki bu yeni

meclis de Meclis-i Muvakkat‟da görüĢülen konuları yeniden ele aldı. Dersaâdet‟te

mevcut olan mekteplerin sıbyan ve rüşdiye olarak tefrik ve tahsisiyle usül-i

müteferriasına dikkat ve itina kılınmasının gereği burada da vurgulandı. Sıbyan

mekteplerinde dinî ve ahlaki, rüĢdiye mekteplerinde ise dinî eğitimle beraber daha

ziyade ilim ve fenlere giriĢ mahiyetinde bir eğitimin verilmesi öngörüldü. Gündeme

alınan hususlardan biri ise mektep hocalarına, verecekleri eğitimin esaslarını belirten

talimatların verilmesiydi. Ayrıca bütün bu iĢleri görmeye meclisin mesaisi

yetmeyeceğinden ıslahatları tespit ve müzâkere görevlerinin meclise, uygulama ve

denetim görevlerinin ise atanacak bir nazıra verilmesi kararlaĢtırıldı. Böylece

nazırlığı için Vakanüvis Esad Efendi‟nin ve nazır muavinliği için erbâb-ı maâriften

bir zât olan Kemal Efendi‟nin görevlendirildiği Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti de

190

Takvim-i Vekâyi, defa 283 (4 RA 1261/13 Mart 1845); Ceride-i Havâdis, Nr.220 (7 RA 1261/16

Mart 1845); Cevdet PaĢa, Tezâkir, 1-12, (Yayınlayan: Cavid Baysun), Ankara, 1991, s.10; M.A.,

Ubicini, Türkiye 1850, C.I, s.191-192; Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.23;

Cahit Yalçın Bilim, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde ÇağdaĢlaĢma, EskiĢehir, 1984, s.18-22;

Ekmelettin Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğim AnlayıĢı”,

150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.361-363; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.228-

231; Sakaoğlu, a.g.e., s.70-71; Somel, a.g.e., s.37-39. 191

Takvim-i Vekâyi, defa 303 (27 B 1262/21 Temmuz 1846); Cevdet PaĢa, Tezâkir, 40-Tetimme, s.37.

Bu düzenlemelerin gerisindeki düĢünce aynı zamanda mekteplerin mümkün mertebe ulema elinden

alınarak devletin idaresine verilmesini sağlamaktı. Engelhard, a.g.e., s.74. Meclisin, Hariciye Nezâreti

ve Meclis-i Vâlâ riyasetinin kontrolünde bulunacak olması, Maârif teĢkilatlanmasından ilmiye

mensuplarının soyutlanmasının önünü açan bir uygulama idi. Akyıldız, Merkez TeĢkilatında

Reform, s.231-232. Bununla birlikte Meclis-i Muvakkat‟ın 7 üyesinden 3‟ü ulemâ sınıfından iken,

Meclis-i Maârif-i Umûmiye‟nin yalnızca baĢkanı ulemadan idi. Ekmelettin Ġhsanoğlu, “ModernleĢme

Süreci Ġçerisinde Ġlmî ve Meslekî CemiyetleĢme Hareketlerine Genel Bir BakıĢ”, Osmanlı Ġlmî ve

Meslekî Cemiyetleri, Ġstanbul, 1987, s.18; Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi…”,

s.364-366.

61

tesis olunmuĢ oluyordu192

. Evkaf Nezâreti‟ne bağlı olan Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti

kaldırılıp, yerine Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti‟nin kurulmasıyla aynı zamanda

eğitim iĢlerinin Meclis-i Maârif‟e bağlanarak merkezileĢtirilmesi de sağlanmıĢ

olmaktaydı193

.

Sıbyan ve rüĢdiye mekteplerinin kontrolünü üzerine alan Mekâtib-i Umûmiye

Nezâreti, vakit kaybetmeden bu mektepleri düzene koyma çalıĢmalarına baĢladı.

Ancak kısa süre sonra nezâret müdürlüğe dönüĢtürüldü ve Kemal Efendi Mekâtib-i

Umûmiye Müdürlüğü‟ne tayin olundu194

. ĠĢte bu hızlı değiĢim ve dönüĢüm sırasında

rüĢdiye mekteplerinin de teĢkilatlanması baĢladı. Reform sürecinin baĢlarından bu

yana çeĢitli görevlerde bulunan Kemal Efendi, gayretli ve reformları algılayacak

vizyona sahip biriydi. Nitekim Mekteb-i Maârif-i Adliye bir yana bırakılırsa, ilk

rüĢdiye mektepleri 1847 yılında onun maddi ve manevi çabalarıyla açıldı. Bizzat

eğitim de verdiği bu mekteplerde uygulanan yeni sistem baĢarılı olunca, ilk olarak

192

BOA., Ġ.DH. 134/6903 (15 M 1263/3 Ocak 1847); Takvim-i Vekâyi, defa 316 (21 M 1263/9 Ocak

1847); Ceride-i Havâdis, Nr. 316 (29 M 1263/17 Ocak 1847); Cevdet PaĢa, Tezâkir, 40-Tetimme,

s.37; Nevzad Ayas, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi KuruluĢlar ve Tarihçeler, Ankara, 1948,

s.125; Andreas Karamias, Education and The Quest For Modernity in Turkey, Chicago, 1966,

s.58; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.233. 193

Eren, a.g.m., s.737; Ġlhan Tekeli-Selim Ġlkin, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim

Sisteminin OluĢumu ve DönüĢümü, Ankara, 1993, s.64. Mekteplerin Çoğalması ve dolayısıyla

teĢkilatlanmaya duyulan gereksinim ise 17 Mart 1857‟de Maârif-i Umûmiye Nezâreti‟nin oluĢmasını

sağlayacaktı. Böylece eğitimin yeniden organize edilmesi daha profesyonel ve hızlı bir Ģekilde

gerçekleĢecekti. Bkz. Bayram Kodaman-Abdullah Saydam, “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi” 150.

Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.478-479. 194

Ceride-i Havâdis, Nr. 366 (25 M 1264/2 Ocak 1848). …Bâ-irâde-i seniyye cenâb-ı şehinşâhi Rumili

ordu-yu hümâyunu müşirliği devletlü Emin Paşa hazretlerine tevcih ve ihsan buyrulmuş olduğundan

uhdesinde bulunan Meclis-i Maârif-i Umûmiye riyâsetinin ahire tefvizi lazım gelerek sudûr-ı azâmdan

Nakibü’l-eşrâf Esad Efendi’nin uhdesinden Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti’nin sarf ve tahvil ve

Mekâtib-i Umûmiye Müdürlüğü’ne tebdili ile nezâret-i mezkûr muavini bulunan izzetlü Kemâl Efendi

hakikaten sahib-i kemâl zat olarak bu madde-i hayriyenin hüsn-i tesisinde ziyâdesiyle hidmet ve

gayreti meşhûd olduğundan zikrolunan müdürlük mümâileyhe bi’l-ihâle… Takvim-i Vekâyi, def‘a

365 (20 S 1264/27 Ocak1848).

62

Kemal Efendi‟nin müdürlüğü nazırlığa dönüĢtü. Ardından da yeni rüĢdiye mektepleri

açılmaya baĢlandı195

.

2.3.Dârülmuallimîn

RüĢdiye mekteplerinin sağladığı baĢarı, Ģüphesiz Kemal Efendi tarafından

uygulanan yeni sistemin eseriydi. BaĢarıda süreklilik ise bu mekteplerde modern

eğitimi verebilecek kapasiteye sahip öğretmen kadrosuyla mümkün olabilirdi.

Nitekim mevcut öğretmenler sıbyan mekteplerine ait dersleri verilen talimatlar

doğrultusunda okutabilirlerdi. Ancak bunların içerisinde rüĢdiye mekteplerinde

okutulacak olan Arapça ve Farsça dersleri, özellikle de Hesap ve Coğrafya gibi

fenleri okutacak kapasitede öğretmenler bulunmamaktaydı. Bu nedenle açılacak olan

rüĢdiye mekteplerinde istihdam olunacak hocaların, kaynağı olabilecek ve Meclis-i

Maârif tarafından kaleme alınacak talimatlar doğrultusunda öğrenci yetiĢtirebilecek

bir eğitim kurumuna ihtiyaç vardı. Bu ihtiyaç ise gerekçesiyle beraber, 25 Temmuz

1847 tarihli Meclis-i Maârif-i Umûmiye mazbatasında üç bentten oluĢan bir rapor ile

gündeme getirilmiĢti196

. Dârülmuallimîn isminde bir mahal tahsisiyle donanımlı

öğretmenlerin burada yetiĢtirilmesini öngören mazbatada, ayrıca mektebin nerede

195

…Mekâtib-i rüşdiye küşâd ile tarik-i terakkiyede bir adım ileri atıldı… Cevdet PaĢa, Tezâkir, 1-12,

s.11; Kemal Efendi, ilk ve numune olarak Davut PaĢa Mektebi‟ni, rüĢdiyeye dönüĢtürdü. Burada usûl-

i cedide üzere Arapça, Farsça, Hesap ve Coğrafya dersleri okutturdu. Kısa sürede öğrencilere bazı

ilimlerin ilk unsurlarını öğretti ve onları 1848 yılında Huzur-ı Hümâyûn’da imtihan ettirdi. Bu talim

usûlü herkes tarafından beğenilince de bir yıl içerisinde dört rüĢdiye mektebi daha açıldı. Cevdet PaĢa,

Tezâkir, 40-Tetimme, s.38. Ayrıca bkz. M. Cevdet, a.g.m., s.184; Ayas, a.g.e., s.125; Akyıldız,

Merkez TeĢkilatında Reform, s.235-237; Bilim, a.g.e., s.4-46; Somel, a.g.e., s.41. 196

…Bundan akdem teşkil buyrulmuş olan meclis-i muvakkat lâyihaları mealinden müstefâd olduğu

vechle mektepler nizâmatının vaz‘ ve tesisine çalışmaktan maksad-ı asli sür’at ve sühûlet-i tahsil

maddesi olup ancak mekâtib-i sıbyana mahsus olan derslerin etfâle ta‘lim ve tefhimine verilen

talimata tevfikan mevcut bulunan hocalar icrâ edebiliyorlar ise de mekâtib-i rüşdiyede okutulacak

Arabiyye ve lügat-ı Farsiyye derslerini ve bâ-husus hesap ve sair fenleri ta‘lim ve tefhim edebilecek

âdem, şimdiki mektep hocalarında bulunmayacağına… BOA., Ġ.DH. 155/8034-2 (11 ġ 1263/25

Temmuz 1847); Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen YetiĢtirme Politikası, Ankara, 2007, s.4;

Cemil Öztürk, Dünden Bugüne Türkiye’de Öğretmen YetiĢtiren Kurumlar, Ġstanbul, 1998, s.150-

155.

63

açılacağı, nasıl öğrenci ve hoca temin edileceği gibi konular da teferruatıyla

belirtilmiĢti. Buna göre Mekkizâde Asım Efendi‟nin türbesi bitiĢiğinde yapılacak

olan sıbyan mektebinin, Dârülmuallimîn olacak Ģekilde inĢa edilmesi istenmekteydi.

Okutulacak dersler, “Hüsn-i ifade” ve “Talim usûlü” baĢka bir deyiĢle güzel anlatma

ve öğretme yöntemi ile beraber rüĢdiye öğrencilerine anlatabilecek kadar Arapça ve

Farsça ile Hesap ve Coğrafya dersleri olarak belirlenmiĢti.

Mektebin öğrencileri, medreselerde sarf ve nahiv görmüĢ ve hatta daha ileri

seviyede eğitim almıĢ, müderris veya mülâzımlığa elveriĢli iyi ahlaklı kimseler

arasından seçilecekti. Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti‟nce titizlikle seçilecek olan

öğrencilerin sayısı ise 30 olacaktı. Ayrıca mezun olduktan sonra rüĢdiye

mekteplerinde hocalıkla görevlendirilecek öğrencilere, mektebe her gün devam ile

görecekleri eğitimleri sırasında 30‟ar kuruĢ maaĢ bağlanacaktı197

.

Eğitimci kadrosuna gelince; öncelikle mektebe, öğrencilere Hüsn-i Ġfade ve

Talim Usûlü‟nü de göstermekle görevli bir müdür atanacaktı. Müdürün haricinde

yeni baĢlayan öğrencilere, verilecek talimatlara göre ifade usûlleri ve okutulacak

diğer fenlere giriĢ konularını anlatmak üzere hocalar memur edilecekti. Bu hocalar

içerisinden biri muallim olacak diğerleri ise mu„id ve Ģakird vasfıyla görev

yapacaklardı. Muallimlik, Bi’l-münâvebe yani dönüĢümlü olacak ve muallim olacak

kiĢi müdür tarafından belirlenecekti. Ayrıca mektebe, uygun bir Hesap ve Coğrafya

hocası ile bir de Farsça hocası tayin olunacaktı.

197

Öğrencilere eğitimleri sırasında maaĢ bağlanmasının en önemli sebebi, “adat-ı talebe” olduğu üzere

“Ģühuru selâse” yani üç aylarda taĢraya giderek erzak temin edemeyecek olmalarıydı. BOA., Ġ.DH.

155/8034-2.

64

Müdürlük görevi için Saray-ı Sultânî‟nin emekli hocalarından Denizlili

Yahya Efendi düĢünülmüĢtü. Coğrafya ve Hesap dersleri için bir müderris olan

Osman Efendi, Farsça dersleri için ise asli görevi vaizlik olan Tevfik Efendi‟nin

tayin edilmesi kararı alınmıĢtı. Yahya Efendi ile Osman Efendi‟ye 1.000, Tevfik

Efendi‟ye de 500 kuruĢ maaĢ bağlanması uygun görülmüĢtü. Bunun yanı sıra

temizlik hizmetlerini görmek üzere bir veya iki odacının görevlendirilmesi

istenmiĢti. Bütün bu konular Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile burada da müzâkere edildi

ve 21 Ağustos 1847 tarihli irâdenin ardından alınan kararlar tatbik edilmeye

baĢlandı198

.


Dârülmuallimîn‟in kurulması sırasında Mekkizâde Asım Efendi‟nin türbesi

civarında bir sıbyan mektebi inĢa edilmesi gündemdeydi. Ancak bu bölgede yeteri

kadar mektep bulunması, bu binanın Dârülmuallimîn olarak inĢa edilmesini

sağladı199

. 1847 yılı sonlarında inĢası tamamlanan Dârülmuallimîn‟e Aralık ayı

itibariyle gerekli levazımatlar alınmaya baĢlandı ve giderler için aylık 150 kuruĢ

tahsis edildi200

. 1848 yılı Mart ayına gelindiğinde mektebin eğitime baĢlaması için

gerekli hazırlıklar tamamlanmıĢ, hoca ve talebelerin temini sağlanmıĢtı. Bu arada

resmi açılıĢta, manevi moral desteği açısından bütün Meclis-i Maârif-i Umûmiye

198

Bu tarihte memlekette 5 adet rüĢdiye mektebi bulunmaktaydı. Dârülmuallimîn‟de öğretmenler

yetiĢinceye kadar mevcut rüĢdiyelere imtihanla ve geçici surette uygun hocalar tayin olunacaktı.

BOA., Ġ.DH. 155/8034 (9 N 1263/21 Ağustos 1847). 199

Dârülmuallimîn, ileride açılacak olan Dârülfünûn binasına nakledildiğinde ise burasının rüĢdiye olarak

kullanılması düĢünülmekteydi. BOA., Ġ.DH. 143/7393 (27 R 1263/14 Nisan 1847). 200

BOA., Ġ.DH.162/8438 (5 M 1264/13 Aralık 1847). DöĢemesinin yanında, mektebe ilk alınan eĢyalar

ise bir büyük ve iki küçük mangal, ibrık ve leğen, bakır güğüm, musluklu güğüm, meĢrebe ve kömür

idi. BOA., Ġ.DH.162/8438/3. Ayrıca ders gereci olarak iki adet küre alındı. BOA., Ġ.MSM. 25/687 (18

S 1264/25 Ocak 1848).

65

üyelerinin hazır bulunması istenmiĢti201

. Böylece mekteplerin öğretmen kaynağı

olacak ilk modern eğitim kurumu, 16 Mart 1848 tarihinde hocalar, öğrenciler ve

Meclis-i Maârif üyelerinin katılımıyla açılmıĢ oldu202

.

2.3.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Öğrencileri

Dârülmuallimîn düĢünce itibariyle son derece çağdaĢ bir vizyonun eseriydi.

Ancak mektebin tesis edildiği dönemde memleketin içinde bulunduğu kültür alt

yapısı, bu vizyonun oldukça gerisindeydi. Mektebe baĢlayacak derecede bilgi

düzeyine sahip öğrenciler bulunmamaktaydı. Üstelik kuruluĢtan bu yana Osmanlı‟nın

eğitim iĢlerini gören ve halen etkinliği devam eden ilmiyenin suyuna gidilmesi

mecburiyeti de söz konusuydu. Bu nedenlerle mektebe alınan ilk öğrenciler,

medreselerden temin edildi.

201

BOA., Ġ.MSM. 25/691 (25 RA 1264/1 Mart 1848). 202

…Mekâtipte etfâle talim ve tedris ittirilecek ulûm-ı âliye ve fünûn-ı mukteziyenin suhûlet-i ta‘lim ve

tefhimi bulunmadığı halde yine umûr-ı tahsilde müşkilatdan vâreste olmayacağı cihetle zikrolunan

tedris ve tefhim tarikinin nemat-ı sehl ve âsânisi ta‘allüm olunmak ve ilerüde mekâtib içün hoca lazım

geldikce oradan alınmak üzere bir Dârülmuallimîn tesisi ve inşâsına irâde-i seniyye-i cenâb-ı

şehinşâhi müteallik ve şeref-südûr buyrulmuşdu mûcebince mezkûr Dârülmuallimîn münâsebet-i

mevkiyyesi cihetiyle Fatih civârında tarhı esas ve ibnâsına (ebniye) ibtidar birle sâye-i

müberrâtvâye-i hazret-i padişahîde bu kere bi’l-cümle müteferri‘âtıyla hayyiz-i hitam olunmuş

olduğuna ve hocaları ile talebesi dahi tahrir ve ikmâl kılınmış idüğüne ve bu babda vukua gelen

hüsn-i muvaffâkıyet-i seniyye-i mülükâne dahi her halde zuhûr-ı te’yidât ve füyuzât-ı ilâhiyeye beraât-

ı istihlâl bulunduğuna binaen Dârülmuallimîn-i mezkûrun şan-ı maâli nişan hazret-i mülükâneye

muvâfık surette feth ve küşâdı zımnında müteallik buyrulan irâde-i seniyye-i şâhâne mantuk-ı âlisince

zikrolunan Meclis-i Maârif-i Umûmiye’nin bi’l-cümle azâ-yı kirâmı işbu Rebiülâhirin onuncu

pençşenbe günü oraya bi’l-azime hocaları ve talebesi mevcud oldukları halde feth ve küşâd…olundu.

Takvim-i Vekâyi def‘a 372 (23 R 1264/29 Mart 1848); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.39-40; Ergin, a.g.e.,

C-I-II, s.571; Zekâi Konrapa, “Ġstanbul Darülmuallimini‟nin Yüz Yılı 16 Mart 1848-16 Mart 1948”,

Yeni Bilgi, C.I/X, 16 Mart 1948, s.5; Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Öğretmen YetiĢtirme Problemi,

Ankara, 1967, s.10; Yahya Akyüz, “Osmanlı‟da Ġlk Açılan Öğretmen Okulları”, Toplumsal Tarih,

S.105, Ġstanbul, Eylül 2002, Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 2006, s.177; s.62; Özcan,

a.g.m., s.444; Öztürk, Atatürk Devri…, s.4; Öztürk, Dünden Bugüne Türkiye’de Öğretmen…

s.151. Akyüz, son yayımladığı makalesinde mektebin açılıĢı üzerinde ayrıntılı bir Ģekilde durmuĢ ve

açılıĢ tarihini yanlıĢ veren çalıĢmalarla ilgili değerlendirmelerde bulunmuĢtur. Bkz. Yahya Akyüz,

“Türkiye‟de Öğretmen YetiĢtirmenin 160. Yılında Dârülmuallimîn‟in Ġlk Yıllarına Toplu ve Yeni Bir

BakıĢ” OTAM, S.20, Ankara, 2009, s.29-30.

66

Dârülmuallimîn‟in açıldığı tarihlerde buraya alınan öğrencilerin kaynağı olan

medreselerdeki durum ise ortadaydı. Bu öğrenciler -seçilmiĢ olsalar bile- geleneksel

eğitimi modern mektebe taĢımaktan baĢka hiçbir Ģey yapamamıĢlardı203

. Mekâtib-i

rüşdiye hocalığına kesb-i liyakat etmek için Dârülmuallimîn’e memur edilen bu

talebeler, kabiliyetsizlikleri bir yana gayretten de yoksundular. Nitekim eğitimin

baĢlangıcından itibaren yaklaĢık iki yıllık bir zaman dilimi geçmesine rağmen,

beklentilerin uzağında bir baĢarı söz konusuydu. Bu durum 14 Aralık 1850 tarihli

Meclis-i Maârif-i Umûmiye mazbatasında açıkça ifade edilmekteydi. Ayrıca

mazbataya göre öğrenciler kendi hallerinde bırakılır ise müderris vazifesi gibi

maaĢlarını alıp, hiçbir iĢe yaramayacaklar idi. Bu öngörü rüĢdiyelerden birine hoca

ataması için yapılan bir imtihanda net olarak idrak edilmiĢti. Zira imtihan neticesinde

hoca tayin edebilmek için güçlükle ve sadece bir kiĢi bulunabilmiĢti. Geriye kalan 25

kadar öğrencinin içerisinden de ancak 4 veya 5 kiĢinin yetiĢtirilebileceği, kalan 20

öğrencinin ise hiçbir iĢe yaramayacağı anlaĢılmıĢtı. Oysa Dârülmuallimîn, terbiyet-i

umûmiyenin menba‘ı ve ruhu olduğundan bu halde bırakılması uygun değildi ve

nizamının ıslah edilerek kuvvetlendirilmesi elzemdi204

.

Bu düĢünceden hareketle öncelikle iki yıl olarak belirlenmiĢ olan eğitim

süresi, yeni alınacak öğrenciler için üç yıla çıkartıldı. Bu arada hovardalığı vazife

edinen mevcut öğrencilerin, ne sözle ne de fiilî bir icraat ile yola gelmeleri mümkün

gözükmediğinden mektepten uzaklaĢtırılmalarına karar verildi. Ancak aylık 30 kuruĢ

maaĢ adlıklarından, öylece ortada bırakılmaları da uygun değildi. Bu nedenle

203

Medreselerdeki eğitim sistemi çağın gerisinde olduğu ve Dârülmuallimîn‟in ilk öğrencileri buradan

temin edildiği için mektebin ilk dönemleri modern bir medreseyi andırmaktaydı. Dârülmuallimînler

hiç şüphe yok ki medresenin biraz modernleştirilmiş ve daha doğrusu derslerin camilerden yahut

kubbeli medrese odalarından dört köşe tavan altına alınmış şekli idi. A.Adnan Adıvar, “Bir Asır

Evvel Bugün Dârülmuallimîn”, Yeni Bilgi, C.II/11, 1 Nisan 1948, s.2-3. 204

BOA, Ġ.MVL. 195/6008-2 (9 S 1267/14 Aralık 1850).

67

maaĢlarının yarısının ödenmesine devam edilerek bir nevi erken emekliye

ayrılmaları, yerlerine ise yine imtihanla ve aynı oranda öğrenci temin edilmesi

kararlaĢtırıldı. Böylece bu geçici vaziyetin önüne geçilecek ve mektep, içinde

bulunduğu durumdan kurtarılabilecekti. Diğer yandan mevcut düzenin yenilenmesini

sağlamak ve mektebin idaresini üslenmek üzere Meclis-i Maârif-i Umûmiye

üyelerinden Cevdet Efendi‟nin görevlendirilmesi de meclis tarafından karara

bağlandı. Mazbatada yer alan ve mektebi yeniden yapılandırmaya yönelik olan

düĢünceler, Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile burada da görüĢülüp, onaylanarak irâde için

Bâbıâlî‟ye arz edildi205

. 3 Ocak 1851 tarihli irâdeyle mektebin mevcut öğrencilerinin

uzaklaĢtırılarak yerlerine yeniden öğrenci alınması için gerekli iĢlemlere baĢlandı.

Aynı tarih itibariyle Dârülmuallimîn‟in idaresi resmen Cevdet Efendi‟ye verildi206

.

Cevdet Efendi, göreve geldiğinde meclis üyeliği münasebetiyle mektebin

mevcut durumundan ve sıkıntıların nedenlerinden haberdar idi. Ona göre tahsil usûlü

yolunda gitmemekteydi ve bunun sebebi de mektebe gereken önemin

verilmemesiydi. Bu nedenle ilk iĢ olarak bir nizamnâme kaleme aldı. Mektepte

okutulacak dersler, öğrenci kabulü, eğitim süresi, öğrencilerin sorumlulukları ve

mezuniyet sonrası durumları bu nizamnâmede teferruatlı bir Ģekilde belirtilmekteydi.

Cevdet Efendi‟nin, mektebe yeni bir düzen verme noktasındaki düĢüncelerine

göre aslında mektebin ıslahı, daha ziyade öğrencilerin ıslahına bağlıydı. Yukarıda da

ifade edildiği üzere öğrencilerin medrese kültürüne sahip olmaları, mektebin modern

anlamda yeterli donanıma sahip ve saygın öğretmen yetiĢtirmesine en büyük

205

BOA, Ġ.MVL. 195/6008-1 (23 S 1267/28 Aralık 1850); BOA., A.AMD. 28/23 (27 S 1267/1 Ocak

1851). 206

BOA, Ġ.MVL. 195/6008 (29 S 1267/3 Ocak 1851). Cevdet PaĢa, Tazakir‟de 1266 ġevvâlinin beĢinde

Meclis-i Maârif-i Umûmiye azalığına tayin olduğundan bahseder. Ayrıca Darümuallimin

müdürlüğünün de kendisine bağlandığını ifade eder. Cevdet PaĢa, Tezâkir, 40-Tetimme, s.41.

68

engellerden biriydi. Nitekim Arabî, Farisi ve Riyâziyatta ifade ve ta‘lime muktedir

bulunmaları gereken öğrenciler, söz konusu dersleri hakkıyla öğrenmek bir yana

senenin neredeyse yarısında mektepte dahi bulunmamaktaydılar. Bunun sebebi ise

yine geleneksel bir alıĢkanlık olan “cerr”e çıkarak taĢraya dağılmalarıydı207

.

Dolayısıyla öğrencilerin yılın önemli bir kısmında mektebe devam etmemeleri,

eğitimde esas olan sürekliliği engellemekteydi. Cevdet Efendi bu durumun

çözümünü ise öğrencilerin maaĢını arttırmakta görmüĢtü. Ġdarelerini kolaylaĢtırmak

için öğrenci sayısının yirmiye düĢürülmesini istemesinde de bu düĢünce hakimdi.

Zira eksilen 10 kiĢinin maaĢı diğerlerine dağıtılacaktı. Hatta bunun dahi

yetmeyeceğini düĢündüğünden toplam maaĢlara padiĢah tarafından da 700 kuruĢ

eklenmesini sağlamıĢtı208

. Böylece örencilerin maddi olarak tatmin edileceğini ve

eğitim süresinde kesintisiz olarak derslere devam edeceklerini öngörmekteydi. Bu da

kaliteli öğretmen yetiĢtirmede istenilen baĢarıyı sağlayacaktı. Öte yandan öğrencilere

ödenecek olan maaĢın, liyakatsiz ve aç gözlü kimselerin dikkatini çekeceğini de

tahmin etmekteydi. Bu gibiler ise mektebin düzenini bozmakla beraber, halini

evvelkinden fena surete getirebilirdi. ĠĢte Cevdet Efendi bu nizamnâmeyi, gerek bu

gibi istisnaların önünü kesmek ve gerekse de diğer usûlleri yoluna koymak için

hazırlamıĢtı209

.

207

Üç aylarda cerre çıkarak taĢraya dağılan öğrenciler, gittikleri yerlerdeki ahaliye “imâmet ve vaizlik”

yaparak, baĢka bir ifadeyle namaz kıldırmak, müezzinlik yapmak ve bu gibi diğer dini vazifeleri

görmek, suretiyle nafakalarını temin ederlerdi. ġemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Ġstanbul, 2004. Bu

konudaki değerlendirmeler için bkz. Akyüz, a.g.e., s.185-187. 208

Dârülmuallimîn talebesi senenin yarısını taĢrada geçirmekte olduğundan maaĢlarına 8.400 kuruĢ zam

yapılması kararlaĢtırılmıĢtı. Bu kaynak ise Mekteb-i Maârif-i Adliye öğrencilerine her sene verilmekte

olan 29.400 kuruĢ atiyyenin kesilmesiyle temin edilmiĢti. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 31/46 8 C

1267/10 Nisan 1851). 209

BOA., Ġ.MVL. 211/6894-2 (Selh-i C 1267/1 Mayıs 1851).

69

2.3.3.1851 Tarihli Dârülmuallimîn Nizamnâmesi

1851 yılında yürürlüğe giren Dârulmuallimîn nizamnâmesi, konulara göre

tasnif edilmiĢ beĢ baĢlık/bölümden oluĢmaktadır. Öngörülen düzenlemeler ise her

bölümde ayrı ayrı belirlenmiĢtir.

Birinci bölüm, “Talebenin kemiyyet ve keyfiyyetleri” baĢlığı altında iki

maddeden meydana gelmektedir. Öğrencilerin miktarı ve kalitesine iliĢkin olan bu

bölümün ilk maddesine göre Dârülmuallimîn‟in asli öğrencilerinin, baĢka bir

ifadeyle muvazzaf (burslu-maaĢlı) öğrencilerinin sayısı 20 kiĢi olacaktı. Ancak

bunun haricinde mülâzımlar (yedekler) arasından isteyenler mektebe maaĢsız olarak

devam edebileceklerdi210

. Bu bölümün diğer maddesi ise öğrencilerin, okutulacak

dersler üzerindeki hâkimiyet ve baĢarı sınırına yönelikti. Buna göre öğrencilerin

baĢarılı olabilmeleri için Arabide ibare istihrâcına ve hüsn-i ifadeye muktedir

olmaları, yani Arapça bir cümlenin manasını anlayıp, düzgün ifade edebilmeleri

lazımdı. Bunun yanı sıra Farsça ve Riyâziyât tahsiline de kabiliyetli olmaları ve kötü

davranıĢlardan uzak durmaları Ģarttı.

İkinci bölüm, “Talebe ve mülâzım yazma usûlü” baĢlığı altında dört

maddeden oluĢmaktadır. Bu bölümde mektebe öğrenci kabulünün -özellikle adam

kayırmanın önüne geçmek için- bir sistematiğe bağlanması öngörülmüĢtü. Bölümün

ilk maddesine göre; Dârülmuallimîn‟e bir öğrenci alınması durumunda ilk sıra baĢ

mülâzımın olacaktı. Mülâzım yok ise bir imtihan yapılacak ve bu imtihan neticesinde

sıfat-ı matlube-i meşrûhada her kim bulunur ise yani kim yeterli görünürse mektebe

210

BOA., Ġ.MVL. 211/6894-3/1 (Selh-i C 1267/1 Mayıs 1851). Dârülmuallimîn 1851 tarihli nizamnâmesi

geniĢ bir biçimde Sayın Yahya Akyüz tarafından değerlendirilmiĢtir. (Bkz. Yahya Akyüz,

“Dârülmuallimîn‟in Ġlk Nizamnâmesi Önemi ve Ahmet Cevdet PaĢa”, Milli Eğitim, S.95, Ankara,

Mart 1990, s.3-20). Ancak konu bütünlüğü açısından biz de ayrıntılı olarak ele almayı uygun gördük.

70

öğrenci olarak o kabul edilecekti. Birden fazla kiĢinin uygun görülmesi halinde ise

derecelendirme yapılacak ve birinci sıradaki alınarak diğerleri baĢarı sıralarına göre

mülâzım kaydedileceklerdi. Ġhtiyaç halinde mülâzımlar, kaydedildikleri sırayla

mektebe alınacaklardı. Ġkinci maddeye göre mülâzım olarak kaydedilen öğrencilere,

sınavdaki baĢarılarını ve baĢarı derecelerini belirten mülâzemet kâğıdı yani bir kayıt

ve kabul belgesi verilecekti. Mülâzamet kâğıdı hocalar tarafından mühürlenip

onaylandıktan sonra Meclis-i Maârif tarafından da yine mühürlenerek tasdik

edilecekti. Üçüncü maddeye göre öğrencilerin yazılması ve hangi mülâzımın

mektebe alınacağı, Meclis-i Maârif‟in reyi ile olacaktı. Fakat her iki konuda

Dârülmuallimîn hocalarının da onayı Ģart koĢulmaktaydı. Bu bölümün son

maddesine göre ise Dârülmuallimîn öğrencilerinden, eğitimlerini tamamlayıp mezun

olduklarında Ġstanbul veya taĢrada hangi rüĢdiyeye, ne zaman tayin edilirlerse

edilsinler, görev yapacaklarına dair bir senet alınacaktı. Bu senet, Meclis-i Maârif

tarafından muhafaza edilecekti.

Üçüncü Bölüm, “talebe ve mülâzımların müddet-i tahsilleri ve suret-i

iĢtigalleri” baĢlığı altında dört maddeye ayrılmıĢtır. Burada öğrencilerin eğitim

süreleri ve çalıĢma biçimleri ele alınmıĢtır. Birinci maddeye göre; mektepte verilecek

eğitimin süresi üç yıl olarak belirlenmekteydi. Ancak bu yeni öğrenciler için geçerli

olacaktı. 1267 (1851) senesinden eski olanlar ise bir yıl okumuĢ kabul edilecekler ve

iki sene daha mektebe devam edeceklerdi. Ġkinci maddeye göre öğrenciler yılın on

ayında ve haftada beĢ gün olmak üzere mektebe devam ederek dersleri takip etmeye

mecbur tutulmuĢlardı. Üçüncü madde, mülâzımların eğitim süresine yönelikti. Buna

göre mülâzımlar, mektebe devam etmek zorunda olmayacaklardı. Ancak

71

mülazemetleri sırasında geçen süre, eğitim süresi olan üç yıldan düĢülmeyecekti211

.

Bu bölümün dördüncü ve son maddesi ise eğitim süresince okutulacak derslere

iliĢkin idi. Öğrenciler, Usûl-i ifade ve talim, baĢka bir ifadeyle (ders) anlatım ve

öğretim yöntemi212

isimli meslekî dersin yanı sıra Farsçayı da öğreneceklerdi.

Bununla beraber Riyâziyâttan Hesap ve gerektiği kadar Hendese, Meseha (Alan

Ölçümü), Heyet (Astronomi) ve Coğrafya dersleri mektebin ders programında yer

alacaktı.

Dördüncü Bölüm, “Dârülmuallimîn talebesi hakkında icrâ olunacak

muamele” baĢlığı altında üç bende ayrılmıĢtır. Devam-devamsızlık, imtihan sayısı,

mezun olma ve mektepten uzaklaĢtırılma gibi konular bu bölümde belirlenmiĢtir. Bu

bölümün birinci maddesine göre mazeretsiz olarak mektebe devam etmeyen

öğrencinin maaĢı kesilecek ve mektepten uzaklaĢtırılmak suretiyle yerine baĢka bir

öğrenci alınacaktı. Ġkinci maddesine göre eğitimlerini tamamlayıp sınava girerek bir

rüĢdiyede öğretmenlik yapmayı hak eden öğrencilere, hocaları ve Meclis-i Maârif-i

Umûmiye tarafından mühürlenmiĢ bir diploma verilecekti. Diplomada mezuniyet

dereceleri de belirtilecekti. Sınavı veremeyenler ile sınava girmek istemeyenlerin

maaĢları kesilecek ve mektepten uzaklaĢtırılarak yerlerine yeni öğrenciler alınacaktı.

Bununla beraber uzaklaĢtırılan öğrenciler muidlik (yardımcı hocalık) gibi görevlerde

istihdam edilebileceklerdi. Üçüncü maddeye göre Dârulmuallimîn‟de senede bir veya

icap ederse birkaç defa sınav açılabilecekti. Bu sınavlarda baĢarılı olup öğretmenliği

hak edenler olursa diploma alabilecekler, yeterli görülmeyenler eğitime devam

211

BOA., Ġ.MVL. 211/6894-3/2. 212

Usûl-i ifâde ve talim dersinin güncel karĢılığı, ders verme ve öğretim yöntemidir. Akyüz,

“Dârülmuallimîn Ġlk…”, s.13.

72

edeceklerdi. Eğitim süresinin gözetilmeyeceği bu sınavlara girmek ise öğrencilerin

isteğine bırakılmıĢtı.

Nizamnâmenin son bölümünde ise “Müntehabların ahvâli” baĢlığı altında

mezunların durumuyla ilgili konular bulunmaktadır. Son bölümün ilk maddesine

göre diploma alarak hocalığı hak edenler önce tecrübe kazanmak için muidlik

görevinde istihdam olunacaklardı. Açıkta bu görev yok ise derslere devam

edeceklerdi.

Ġkinci maddeye göre bir rüĢdiye mektebinde hocaya ihtiyaç olduğunda veya

yeni bir rüĢdiye açıldığında baş müntehab yani Dârulmuallimîn‟i en iyi derecede

bitiren kiĢi tayin olunacaktı. Ancak bu kiĢi kendi isteğiyle hocalık hakkını diğer

mezunlardan birine verebilecekti. Bu durumda ilk tayin hakkını kaybetmemekle

beraber maaĢı kesilecek, yerine hakkını devrettiği kiĢi görevlendirilecekti.

Bu bölümün ve nizamnâmenin son maddesine göre ise bir rüĢdiye hocasına

ihtiyaç duyulduğunda ilk tayin hakkı en iyi derecede mezun olan kiĢiye ait idi. Ancak

hakkını gönüllü olarak diğer mezunlara terk edebilmekle beraber talibi çıkmayan

görevi kendisi üslenmek zorundaydı. Bu görev taĢrada da olsa gitmek

mecburiyetinde olacaktı. Gitmediği takdirde ise elinden diploması alınacak ve bir

daha gerek mekteplerde gerekse eğitim ile ilgili baĢka iĢlerde görev yapamayacaktı.

Cevdet Efendi tarafından hazırlanmıĢ olan Darulmuallimin nizamnâmesi,

Meclis-i Maârif-i Umûmiye üyeleri tarafından da müzâkere edilerek Meclis-i

73

Vâlâ‟ya havale edildi. Burada da görüĢüldükten sonra Düstûru’l-amel tutulmak

kararı ile Bâbıâlî‟ye arz edildi ve 1 Haziran 1851 tarihli irâde ile yürürlüğe girdi213

.

2.3.4.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn

Dârülmuallimîn, Cevdet Efendi‟nin vizyonu ve çabalarıyla yeniden hayat

bulmuĢtu. Müdürlüğü sırasında Heyet dersinin yanı sıra Tarih-i Ġslâm ve Umûmi

derslerini de veren Cevdet Efendi, Fransızcaya olan aĢinalığı münasebetiyle

derslerinde Batı dünyasının eserlerini tetkik etmekteydi. Bunun yanı sıra gerek

Kemal Efendi ile temas kurarak ve gerekse kendi Fransızca hocası Emin Efendi

vasıtasıyla Prusya ve Fransız Dârülmuallimîn teĢkilatlarını da incelemeye

çalıĢmıĢtı214

.

Ne var ki, mektep nizamı itibariyle yenilense de öğrenci kaynağı

değiĢmemiĢti. Ayrıca eğitim konusunda, ihtiyatlı idareciler çoğunlukta olduğundan

dönüĢüm yavaĢ ilerlemekteydi. Buna rağmen Ģeklen değiĢim bile bu mektebe olan

bakıĢ açısını değiĢtirmeye yetmiĢ ve Dârulmuallimîn modern mektepler sınıfına

çoktan dâhil olmuĢtu. Kaldı ki, mektepte meslekî eğitim ön plana çıkarılmıĢ,

formasyona yönelik dersler -pratikte hayat bulmasa da- programa ilave edilmiĢti.

Böylece bir yandan medresenin etkinliğini azaltmak hedeflenirken diğer yandan da

bilimsel metotlarla ve sistemli olarak yetiĢecek öğrenmenler sayesinde modern

eğitimin ülke geneline yayılması düĢüncesi ön plana çıkmıĢtı215

.

213

BOA., Ġ.MVL. 211/6894 (Gurre-i ġ 1267/1 Haziran 1851). 214

Cevdet Efendi, dersi talebeye esas itibariyle anlattıkdan sonra bir hadisenin esbâb ve avâmil-i

muhtelifesiyle ondan çıkan neticeler üzerinde efendileri düşündürürdü… M. Cevdet,

“Dârülmuallimîn‟in YetmiĢ Birinci Sene-i Devriyesi Vesilesiyle Müessesenin Ġlk Müdiri Cevdet

PaĢa‟nın Hayat-ı Ġlmiyesi Üzerine Konferans”, Tedrisat Mecmuası, S.38, 1333, s.432. 215

Tanzimat Dönemi‟nin pedogoji anlayıĢı ile ilgili olarak bkz. Mustafa ġanal, “Tanzimat ve MeĢrutiyet

Dönemlerinin Pedagoji Formasyon AnlayıĢı”, A.K.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, C.V, S.1, Haziran

2003, s.198-201.

74

2.3.4.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler

Eğitim-öğretimin nizamnâmeye göre yeniden baĢlamasından yaklaĢık üç yıl

sonra Dârulmuallimîn ilk mezunlarını vermeye baĢladı. Arapça, Farsça ve matematik

konularından gerekli dersleri alan ve sınavı veren öğretmen adayları,

Ģehadetnâmelerini alarak mezun oldular216

. Nizamnâmesinin ve bilinçli idaresinin

etkisiyle açıldığı yılların aksine Dârulmuallimîn‟deki eğitim, nispeten kaliteli hale

gelmiĢti. Dersler öğrenciler tarafından daha yoğun bir Ģekilde ve ciddiyetle takip

edilmekteydi. Okuduğu dersleri layıkıyla anlayan öğrenciler, bunu pratikte de

göstermekte ve mükâfatlandırılmaktaydılar217

. Bununla beraber derslere gerekli

ihtimamı göstermeyip, baĢka iĢlerle uğraĢan öğrencilere de gerekli cezalar

verilmekteydi218

. Dolayısıyla ödül ve ceza müessesesi iĢletilerek bir yandan disiplin

temin edilirken diğer yandan da öğrencilerin sorumluluk kazanmalarına katkı

sağlanmaktaydı.

Mektebin geliĢimine paralel olarak okutulan dersler de çeĢitlilik kazandı.

Ġlerleyen yıllarda müspet ilimlere yönelik derslere ağırlık verilmeye baĢlandı. Bu

216

Dârülmuallimîn talebesinden Vizeli Selim Efendi Arabi ve Fariside usûl-i ifâde ve istifadeyi tahsil ve

riyâziyatdan dahi tahsis olunmuş olan miktarı tekmil etmiş olduğunu musaddık efendi-yi mümâileyhin

yedine şahâdetnâme ita olundu 21 Şevvâl 1271.

Muallim-i Fârisi Tevfik, Muallim-i Riyâzi Es-seyyit Osman Sâib, Muallim-i Arabi Yahya Tevfik

Dârülmuallimîn talebesinin tahsiline me’mur olan hoca efendilerin tarafından temhir olunmuş olan

işbu şahâdetnâme mûcebince efendi-yi mümâileyhin ma‘lûmât-ı müktesebesi derece-yi matlubeye

reside olmuş olduğu lede’l-imtihan sabit olarak emsâli beyninde intihab olunduğunu meş‘ar

şahadetnâmesi Meclis-i Maârif-i Umûmiye’de dahi tasdik olunmuşdur. Mühür Meclis-i Maârif-i

Umûmiye 27 Şevval 1271. Mahmud Cevâd, a.g.e., 62. Vizeli Selim Efendi‟nin eğitimin

modernleĢmesine sağladığı katkı ile ilgili olarak bkz. Uluslar arası Vize Tarih ve Kültürü

Sempozyumu (Vize/28 Nisan 2000), Türkiye’nin Ġlk Pedagogu Vize’li Selim Sabit Efendi,

Ġstanbul, (tarihsiz). 217 Örneğin Hafız Ahmet Efendi, mektepte okutulan fen bilimleri sayesinde bir “küre-i sema ve irtifa

tahtası” imal etmiĢti. Bu durum takdire Ģâyân bulundu ve diğer öğrencileri de heveslendirmesi

düĢüncesiyle Ahmet Efendi‟ye 2.000 kuruĢ atiye verildi. BOA., Ġ.DH. 365/24169 (20 CA 1273/16

Ocak 1857); BOA., BEO., A.AMD. 74/62 (1273/1857). 218

Mesela mektep öğrencilerinden Dağıstani Hamdi Efendi, bazı suçlardan dolayı Manisa‟ya sürgüne

gönderilmiĢ ve burada altı ay kaldıktan sonra affedilmiĢti. BOA., BEO., A.MKT.NZD. 127/88 (18 R

1271/8 Ocak 1855); BOA., BEO., A.MKT.NZD. 155/36 (3 ZA 1271/18 Temmuz 1855).

75

bağlamda 1858 yılı itibariyle mektepte fizik dersinin okutulması gündeme alındı.

Matematik derslerini veren Miralay Safvet Bey tarafından ders için gerekli olacak

gereçler hakkında bir liste hazırlandı. Gerekli alet ve edevatın sağlanması noktasında

12.500 franklık bir bütçe ayrıldı219

. YaklaĢık bir buçuk yıl sonra da Paris‟e sipariĢ

edilen aletler ders araç ve gereçleri içerisinde yerini aldı220

. Bunun yanı sıra geometri

dersi için Miralay Safvet Bey tarafından bir Usûl-i Hendese kitabı neĢredilerek yine

Dârülmuallimîn‟de okutulmaya baĢlandı221

.

1868 yılında baĢta Suriye olmak üzere ülkenin Arapça konuĢan bölgelerinde

görev yapacak öğretmenler yetiĢtirmek için mektepte özel bir eğitim verilmesi

gündeme geldi. Zira buradaki rüĢdiye mekteplerinde devletin resmi dili olan

Türkçenin öğretilmesi, öğretmenlerin Arapça konuĢabilmelerine bağlıydı.

Dârülmuallimîn‟de yetiĢen öğretmen adayları ise Arapçayı yeterli düzeyde

konuĢamamaktaydılar. Üstelik medreselerde tahsil görerek icâzet almıĢ, Arapça

dilbilgisine vâkıf, hatta kitap dahi yazabilen müderrisler arasında bile bu dili

konuĢmaya hevesi ve rağbeti olan muallim yoktu. Nitekim bu sırada Trablusgarp

rüĢdiye mektebinde görev yapmak üzere bir muallime ihtiyaç duyulmuĢ, fakat

açıktan dahi bu görevi üslenecek kimse bulunamamıĢtı. Bu nedenle

Dârulmuallimîn‟de Arapçaya teorik ve pratik olarak hakim öğretmenler yetiĢtirilmesi

fikri öne sürüldü222

. Konu Maârif Nezâreti tarafından ele alınarak iki görüĢ

çerçevesinde değerlendirildi. Bunlardan ilki, mezun düzeyine gelmiĢ olan

219

BOA., Ġ.DH. 400/26462 (13 ġ 1274/29 Mart 1858); BOA., Ġ.DH. 408/27028 (10 ZA 1274/22 Haziran

1858). 220

Temin edilen aletlerin, Dârülmuallimîn‟de yer olmadığı için Dârülmaârif mektebinde muhafaza

edilmesi kararlaĢtırılmıĢtı. BOA., Ġ.DH. 450/29771 (25 C 1276/19 Ocak 1860). 221

BOA., Ġ.DH. 411/27185 (Selh-i Safer 1275/10 Eylül 1858). 222

BOA., Ġ.ġD. 7/352-3 (18 S 1285/10 Haziran 1868).

76

Dârulmuallimîn öğrencileri arasından sarf, nahiv ve mantık derslerini görmüĢ 10

kiĢinin seçilerek ġam veya Halep‟e gönderilmesiydi. Orada bulundukları süre

içerisinde masraflarını görmeleri için de aylık 130‟ar kuruĢ maaĢ verilmesi

düĢünülmüĢtü. Ġkinci görüĢe göre ise Ġstanbul‟dan öğrenci gönderilerek orada

yetiĢtirilmesi zaman alabilirdi. Bu nedenle Suriye ahalisinden Türkçe bilen ve kendi

dilinin sarf ve nahvini görmüĢ kiĢiler bulunarak Dârulmuallimîn‟de yetiĢtirilmesi

daha uygun idi. Maârif Nezâreti‟nin konu ile ilgili tezkiresi ġura-yı Devlet Maârif

Dâiresi tarafından da değerlendirilerek Bâbıâli‟ye havale edildi223

. Neticede

Suriye‟den 10 öğrenci tedarik edilerek Dârülmuallimîn‟de yetiĢtirilmesine karar

verildi224

. Öte yandan mektepte okutulan derslere Arabî tekellümüne mahsus

muvakkat bir ders baĢka bir ifadeyle Arapça pratiği için geçici bir ders eklendi.

Hocalığına da ifâde-i meramı öğretmeye tamam-ı ehl bulunan Mekteb-i Mülkiye

talebesinden Aluszâde Hamid Efendi tayin edildi225

. 1869 yılı baĢlarında Suriye

Valiliği tarafından Dârülmuallimîn‟de eğitim almak üzere seçilen Hasan Fenvati,

Emin ġebib ve Ahmet Fehmi efendiler Ġstanbul‟a gönderildiler226

. Böylece

Arapçanın konuĢulduğu yerlerdeki mekteplerde görev alacak ilk öğretmen adayları

temin edilmiĢ oldu.

1869 tarihi itibariyle mektepte okutulan dersler ise Türkçe, Arapça, Farsça,

Tarih, Heyet, Yazı, Rika, Hendese ve Riyâziye dersleri idi. Daha sonra bunlara

Coğrafya ve Resim ile geçici olarak Arapça Tekellümü (konuĢma) dersleri eklendi.

223

BOA., Ġ.ġD. 7/352-1 (13 RA 1285/4 Temmuz 1868). 224

Öğrenciler için aylık 150‟Ģer kuruĢ tahsis edilecekti. BOA., Ġ.ġD. 7/352 (22 RA 1285/13 Temmuz

1868); BOA., MAD.d, Nr.10586, s.223 (29 ZA 1285/13 Mart 1869). 225

Hamid Efendi‟ye aylık 500 kuruĢ maaĢ verilecekti. BOA., Ġ.ġD. 4/416 (3 R 1285/24 Temmuz 1868);

BOA., BEO.NGG.d. Nr. 390 (5 R 1285/26 Temmuz 1868). 226

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 437/98-3 (28 L 1285/11 ġubat 1269).

77

Sonuncusu hariç, bu dersler Tanzimat dönemi sonuna kadar mektebin temel dersleri

oldu227

.

2.3.4.2. Eğitimci Kadrosu

Dârülmuallimîn, kurulduğu dönem itibariyle medrese kökenliydi fakat aynı

zamanda onunla mücadele halindeydi. BaĢka bir ifadeyle mektep, öğrencileri ve

eğitimci kadrosunun neredeyse tamamı medrese kültürüne sahip olan modern bir

mektepti. Zamanın akıĢı içerisinde, genel olarak eğitime önem verilmesi ve bu yolda

yapılan yenilikler çerçevesinde, değiĢim geçirmeye baĢlayacaktı.

Açıldığı sırada Dârulmuallimîn‟in müdürlüğü, Saray-ı Sultânî‟nin emekli

hocalarından Denizlili Yahya Efendi‟ye verilmiĢti. Ulûm-ı Riyâziye dersleri Osman

Efendi, Farsça dersleri ise Tevfik Efendi tarafından verilmekteydi. 1851 yılında

müdürlük görevine Cevdet Efendi tayin edilirken diğer hocalar görevlerine devam

ettiler.

Farsça hocası Tevfik Efendi‟nin vefât etmesi üzerine yerine 21 Kasım 1857

tarihi itibariyle Mecid Efendi görev yapmaya baĢladı228

. MüneccimbaĢı Osman

Efendi ise üzerinde iki memuriyet olmasından dolayı Haziran 1858‟de

Dârülmuallimîn hocalığından affını istedi229

. Onun yerine de Miralay Safvet Bey

tayin olundu230

.

227


s.225; H.1290(1873), s.197; H.1291(1874), s.197; H.1292(1875), s.137; H.1293(1876), s.140. Bu

arada 1851 nizamnâmesinde mektepte okutulması öngörülen usûl-i ifade ve talim isimli meslekî

formasyon dersine, çalıĢmamızın zaman dilimi içerisindeki resmi kayıtlarda rastlanamamıĢtır. 228

BOA., Ġ.MVL.414/18088-2 (4 C 1275/9 Ocak 1859). 229

BOA., Ġ.DH. 403/26689 (19 L 1274/1 Haziran 1858); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 132/50 (29 L

1274/12 Haziran 1858). 230

Her iki yeni hocanın da 1.000‟er kuruĢ olan maaĢları, 7 Kasım 1857 tarihi itibariyle iĢletildi. BOA.,

Ġ.MVL.414/18088 (5 ġ 1275/10 Mart 1859).

78

1864 yılından itibaren mektebin eğitimci kadrosuna inĢa muallimleri, Tevfik

Bey ve Nüzhet Efendi dâhil oldular. Farsça ve Arapça derslerine Türkçe dersi de

eklenerek bu üç ders, Ġsmail Efendi tarafından verilmeye baĢlandı. Bu arada

müdürlük görevi maârif muavinlerinden Hilmi Efendi‟ye verilirken, Cevdet Efendi

de Heyet derslerini okutmaya devam etmekteydi. 1865 yılında ise öğrencilerin güzel

yazı yazmalarını temin etmek amacıyla Darûlmuallimîn‟e 500 kuruĢ maaĢla bir yazı

hocası alınması kararlaĢtırıldı231

.

Dârülmuallîmin‟in 1863 yılı itibariyle Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Mülkiye

ile aynı binaları paylaĢmasının, hoca tedariki yönünden avantajları bulunmaktaydı.

Nitekim özellikle de yazı hocaları, üzerlerindeki kâtiplik memuriyetleriyle beraber

bu mekteplerin ortak derslerini yürütmekteydiler. Mesela Nüzhet Efendi, hem

Mahrec-i Aklâm‟ın hem de Dârülmuallimîn‟in ĠnĢa derslerini vermekteydi232

. Aynı

Ģekilde 1866 yılında Mahrec-i Aklâm‟da ĠnĢa dersi vermek için tayin edilen

Mektûbî-i Senâveri hulefasından Vasfi Efendi, Mekteb-i Mülkiye ile

Dârülmuallimîn‟in de ĠnĢa derslerini vermek için üzerindeki memuriyetiyle beraber

görevlendirilmiĢti233

. Ġlerleyen yıllarda programa Rika dersi eklenmiĢ ve bu ders de

kâtipler tarafından verilmeye baĢlanmıĢtı. Ġlk yıl maârif kâtiplerinden Ahmet

Efendi‟nin tayin edildiği Rika dersi hocalığına 1867 yılında NaĢid ve Tayyar

Efendiler atandılar234

.

231

Devlet Salnâmesi, H.1281(1864), s.126; BOA., Ġ.MVL. 528/23695 (29 ġ 1281/27 Mart 1865). 232


BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.14 (23 RA 1283/5 Ağustos 1866). 234


79

Mektebin bazı hocaları ise birkaç dersi aynı anda vermekteydiler. Mesela

Farsça, Arapça ve Türkçe derslerini, Ġsmail Efendi okutmaktaydı. Bununla beraber

Mecid Efendi de Farsça dersi ile birlikte Tarih dersini vermeye memur edilmiĢti.

Hocalar vasıflarına göre ücret almaktaydılar. Ġlk atanan Yahya Efendi ile

Osman Efendi, 1.000 kuruĢ maaĢla göreve baĢlamıĢlardı. Tevfik Efendi‟nin maaĢı ise

500 kuruĢtu. 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟ne kadar bu miktarlarda önemli

bir değiĢiklik olmadı. Genel olarak Dârulmuallimîn hocalarına tahsis edilen maaĢlar

500 ile 1.000 kuruĢ arasındaydı.

2.3.4.3.Mektep Binası

Dârülmuallimîn, Fatih‟te Mekkizâde Asım Efendi türbesi civarında 1847 yılı

sonunda inĢası tamamlanan müstakil binasında eğitim hizmetine baĢladı235

. Bu bina

1858 yılında bir tadilat geçirdiyse de 1863 yılına kadar kullanıldı236

. Daha sonra

mektep, Ticarethane‟ye taĢındı237

. Ancak Ticaret, Maârif ve Nafia Nezâretleri ile

Mülkiye ve Mahrec-i Aklâm mekteplerinin de bulunduğu Ticarethane binası, gün

içerisinde oldukça fazla hareketliliğe sahipti. Mekteplere ayrılan odalar ise eğitime

elveriĢli değildi. Üstelik bu dönemde Mekteb-i Mülkiye‟nin öğrenci sayısının da

arttırılması gündemdeydi. Dolayısıyla Dârülmuallimîn ve diğer mektepler için baĢka

bir bina aranmaya baĢlandı. Önce Dârülfünûn binası düĢünüldüyse de buradan

235

BOA., Ġ.DH. 143/7393 (27 R 1263/14 Nisan 1847). 236

Fatih civârında kâin Dârülmuallimîn’in muhtac-ı ta‘mir olan mahallerinin keşf ve münâkasesi

mûcebince dört bin dört yüz dış iskelesinin dahi on beş bin yedi yüz elli kuruş ile ta‘mirinin icrâ

edilmesi. BOA., Ġ.MVL. 390/17010 (19 B 1274/5 Mart 1858). 237

Devlet Salnâmesi, H.1280(1863), s.124.

80

vazgeçilerek Sedefçiler içinde yer alan Nuri Efendi Konağı‟nın en münasip yer

olduğuna karar verildi238

.

Üç mektep için de 1866 yılına kadar ÇemberlitaĢ‟ta Atik Ali PaĢa Camiî

karĢısındaki Nuri Efendi Konağı kullanıldı. Ancak Ġstanbul‟daki büyük yangın

sırasında konak yanınca Dârülmuallimîn ve Mekteb-i Mülkiye öğrencileri geçici

olarak Çiçekpazarı‟nda bir mahale nakledildiler239

. Gerek yangın, gerekse yangından

sonra öğrencilerin yerleĢtirildiği yerin dar olması sebebiyle mektebin eğitimi

aksamıĢtı. Bu durumun önüne geçmek ve daha fazla boĢa vakit kaybetmemek için

hemen yeni bir bina tedariki için harekete geçildi. Nihayet Vefa civarında Mehmet

Ali PaĢa‟nın annesine ait olan ve mektepler için uygun baĢka bir konak bulundu.

ġehzâde Ġmâreti karĢısındaki konağın arka kısmında yer alan taĢ bina yine bu üç

mektebe tahsis edildi240

.

2.3.4.4.Mezunlarının Ġstihdâmı

Dârülmuallimîn‟in kuruluĢunda öne çıkan düĢünce, mektebin mekâtib-i

umûmiye yani bütün sıbyan ve rüĢdiye mekteplerinin öğretmen kaynağı olmasıydı.

Ancak ilk dönemde sadece rüşdiye hocalığına mahrec oldu. Mezun olan öğrenciler,

peyder pey açılmakta olan rüĢdiyelerde görev almaya baĢladılar.

Öğretmen adaylarının mezuniyet sonrası sorumlulukları 1851 tarihli

Dârülmuallimîn Nizamnâmesi‟nin ilgili bölümlerinde açıkça ifade edilmekteydi.

Buna göre öğrenciler, mezun olduklarında Ġstanbul veya taĢrada hangi rüĢdiyeye, ne

zaman tayin edilirlerse edilsinler, görev yapacaklardı. Görev yerine gitmek mecburi

238

BOA., Ġ.MVL. 503/22764 (13 L 1280/22 Mart 1864). 239

BOA., Ġ.MVL. 549/24649-2 (23 ġ 1282/11 Ocak 1866); Devlet Salnâmesi, H.1283(1866), s.120. 240

Binanın kirası aylık 2.500 kuruĢ idi. BOA., Ġ.MVL. 549/24649 (12 ZA 1282/29 Mart 1866).

81

idi. Bundan imtina edenlerin ise ellerinden diplomaları alınacak ve bir daha gerek

mekteplerde gerekse eğitim ile ilgili baĢka iĢlerde görev yapamayacaklardı.

Dârülmuallimîn açıldıktan birkaç yıl sonra numune statüsünde olan rüĢdiyeler

baĢta Ġstanbul olmak üzere peyder pey yaygınlaĢmaya baĢladı241

. Ġstanbul‟un

haricinde 1848 yılı itibariyle önce Edirne ve Bursa‟da 1851 yılında ise Bosna

vilâyetinin Bana Luka, Biha, Yeni Pazar, Travnik ve Zvornik sancaklarında birer

rüĢdiye açılması için hazırlıklara baĢlanmıĢtı. 1852 yılında söz konusu vilayetin diğer

iki sancağı olan Saraybosna ve Mostar‟da da rüĢdiye mekteplerinin açılmasına onay

verildi. Açılmakta olan rüĢdiyelere muallim-i evvel baĢka bir deyiĢle baĢöğretmen ve

muallim-i sani ya da baĢöğretmen muavini sıfatıyla iki öğretmen atanması

kararlaĢtırılmıĢtı. Ancak Bursa ve Edirne rüĢdiyeleri açılacağı sırada Dârülmuallimîn

henüz mezun vermediğinden Meclis-i Maârif bu mekteplerin muallim-i

evvelliklerine derslere devam eden öğrencilerden atama yapılmasını uygun bulmuĢtu.

1852 yılında Bosna vilayeti sancaklarındaki rüĢdiyelerin 5‟ine de

Dârülmuallimîn‟den öğretmenler gönderildi242

. Aynı tarih itibariyle ilk mezunlarını

veren mektepte yılda 20 öğretmen yetiĢmeye baĢladı243

. Bu tabloya göre

Dârülmuallimîn ilk etapta rüĢdiyelerdeki öğretmen ihtiyacına fazlasıyla cevap

verecek nitelikteydi.

241

Darülmaârif, Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Mekteb-i Ulûm-ı Edebiyye‟nin haricinde bu dönemde

Ġstanbul‟da bulunan rüĢdiye mektepleri ise Bayezid, BeĢiktaĢ, Üsküdar, Saraçhane, KasımpaĢa,

DavutpaĢa ve Laleli rüĢdiye mektepleri idi. Devlet Salnâmesi, H.1269(1852), s.87-88; H.1270(1853),

s.94-95; H.1271(1854), s.104-105. 242

Somel, a.g.e., s.66-67. 243

Bu yaklaĢık rakam 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ilan edilene kadar geçerlidir. Bkz. Devlet

Salnâmesi, H.1275(1858), s.93; H.1276(1859), s.109; H.1277(1860), s.114; H.1278(1861), s.114;

H.1279(1862), H.1280(1863), s.124; H.1281(1864), s.126; H.1282(1865), s.115.

82

1853 yılından itibaren ise rüĢdiye mekteplerinin ülke genelinde

yaygınlaĢtırılmasına karar verildi244

. Kırım SavaĢı‟nın sekteye uğrattığı bu karar, tam

olarak savaĢın sona ermesiyle hayata geçrildi ve 1857 yılından itibaren rüĢdiye sayısı

hızla artmaya baĢladı245

. Buna paralel olarak mekteplere muallim tayini de hızlandı.

Dârülmuallimîn mezunları Ġstanbul ve taĢrada açılan yeni rüĢdiyelerde görev

almaktaydılar. Fakat 1860 yılında açılan bazı rüĢdiyelere mektep mezunları haricinde

dıĢarıdan atamalar yapıldı246

. Öğrencileri rahatsız etmekle beraber mektebin

nizamnâmesinde de değiĢiklik yapılmasını gerektiren bu durum ise yine öğretmen

adaylarının Sadrazam‟a verdikleri dilekçeleri ile gündeme geldi247

. Adaylar, ortak

olarak kaleme aldıkları dilekçelerinde, birkaç yıldan bu yana mektepte eğitim

aldıklarını ve uzun zamandır taĢrada açılmakta olan rüĢdiyelerde görev almayı

beklediklerini, fakat bu mekteplere “nizamın hilâfı ve muadelet-i seniyyenin

muhalifi” olarak dıĢarıdan öğretmenler tayin edildiğini dile getirdiler. Bu haksız ve

layıksız durumun önünü almak için Dârülmuallimîn‟de yetiĢen öğretmen adaylarının

haricinde baĢkalarının tayin olunmamasını istediklerini ifade ettiler248

.

244

Unat, a.g.e., s.43; Taşralarda dahi münasip mevkilerde mekâtib-i rüşdiye küşâdı der-dest-i icrâ olub

şimdiki halde Bosna Eyâleti dâhilinde yedi ve Tekfurdağı’nda bir aded rüşdiye mektebi küşâd

olunmuşdur. Devlet Salnâmesi, H.1271(1854), s.105. Bu def‘a Rumeli cânibinde beş aded mekteb-i

rüşdiye küşad olunmak üzere bulunmuşdur. Devlet Salnâmesi, H.1272(1855), s.113. 245

1857 yılında 3‟ü Anadolu‟da 16‟sı Rumeli‟de olmak üzere taĢradaki rüĢdiye sayısı 19 idi. 1858-1859

yıllarında bu sayı Anadolu‟da 6, Rumeli‟de 28‟e ulaĢtı. Bu tarihlerde rüĢdiyelere kayıtlı toplam

öğrenci sayısı ise 2395 idi. 1860 yılında 7‟si Anadolu, 31‟i Rumeli‟de olan rüĢdiyelere toplam 2795

öğrenci devam etmekteydi. 1861 yılında ise Anadolu‟daki rüĢdiye sayısı 12, Rumeli‟deki rüĢdiye

sayısı 34 oldu. Bu mekteplerde eğitim alan öğrenci sayısı da 3125‟i buldu. Devlet Salnâmesi,

H.1274(1857), s.131; H.1275(1858), s.93-96; H.1276(1859), s.110-112; H.1277(1860), s.115-117;

H.1278(1861), s.115-117. RüĢdiyelerle ilgili istatistikî bilgiler için ayrıca bkz. Mehmet Ö. Alkan,

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e ModernleĢme Sürecinde Eğitim Ġstatistikleri 1839-1924, Ankara,

2000, s.17-33. 246

Ceride-i Havâdis, Nr.976 (8 ġ 1276/1 Mart 1860). 247

BOA., BEO., A.MKT.NZD. 336/26 (9 C 1277/23 Aralık 1860). 248

…Müceddeden küşâd olunmakda olan rüşdiye mektepleri hocalıklarına me’mur olmak emel ve

arzusuyla Dersaâdet’de bulunan Dârülmuallimîn’e birkaç seneden beru devam ve say ve ikdâm ile

sâye-i feyz-vâye-i hazret-i şahânede her birlerimiz tahsil-i ilm ve fünûn iderek mekâtib-i mezkûre

hocalığıyla taşraya gönderilmek üzere hayli vakitdir usûl-i imtihanımız icrâ olunarak açılacak

83

Aslında açılmakta olan rüĢdiyelere Dârülmuallimîn mezunlarından sınavı

verenler tayin edilmekteydi. Örnek olarak gösterilen Erzurum ve Ġzmit rüĢdiyelerine

ise mektepte ehliyetli mezun kalmaması, baĢka bir ifadeyle öğrencilerin eğitim

süreleri tamamlanmadığı için zaruri olarak hariçten atama yapılmıĢtı249

. Zaten bu

duruma tepki gösteren öğrencilerin dayanak noktası da “Dârülmuallimîn‟de yeterli

öğretmen yetiĢtirilinceye kadar açılmakta olan rüĢdiyelere öğretmen

gönderilmemesinin” usûl olarak kabul edilmiĢ olması idi. Öğretmen yetiĢtirme

amacının son bulmaması için bu türden atamaların önüne geçilmesini

istemekteydiler.

Konuyu ele alan Meclis-i Maârif ise Dârülmuallimîn‟de yetkin öğretmen

adayı olmadığı için rüĢdiyelere öğretmen tayin edilmemesini doğru bulmamaktaydı.

Bu nedenle de dıĢarıdan yapılan atamalara sıcak bakıyordu. Meclis-i Vâlâ‟da da aynı

düĢünce hâkim olunca ihtiyaç halinde rüĢdiye mekteplerine ilk olarak

Dârülmuallimîn‟in muvazzaf talebesinin, eğer muvazzaflar arasında uygun kimse

yok ise mülâzımlardan birinin, o da olmaz ise hariçten atama yapılmasının mektebin

nizamnâmesine geçici olarak eklenmesi kararı alındı250

. Böylece hariçten atamalar

mahallere memuriyetimizin icrâsını küll-i yevm me’mûl intizar itmekde olduğumuz halde bu kere

taşraca açılub gönderilmesi lazım gelen rüşdiye hocalıklarına nizamın hilâfı ve muadelet-i seniyyenin

muhalifi olarak haricden efendiler bi’l-intihâb nizamsız icrâ olunan Hanya ve Şam-ı şerif ve Haleb ve

Birusa ve Hisar ve el-ân icrâ olunmakda olan Biga ve İznikmid ve Erzurum’a gönderilmekde ise de bu

husus haksızlık ve layıksız olub… BOA., Ġ.MVL. 444/19767-4; Yahya Akyüz, “Öğretmen Okulu

DıĢından Ġlk Kez Öğretmen Atanmasına ĠliĢkin Orijinal Belgeler (1860-1861) ve Tarihi GeliĢim”,

Milli Eğitim, S.137, Ankara, Ocak-ġubat-Mart, 1998, s.9. Bu konuda ayrıca bkz. Akyüz, “Türkiye‟de

Öğretmen YetiĢtirmenin…”, s.43-47. 249

Öğrenciler hendese ve hesap yani matematik derslerinde yetersizdiler. Ceride-i Havâdis, Nr. 976 (8 ġ

1276/1 Mart 1860). 250

Ġzmid‟e Ders-i âmm Mustafa, Erzurum‟a ise Dağdani Ahmed Efendiler hariçten tayin olunmuĢtu.

BOA., Ġ.MVL. 444/19767-3 (27 C 1277/10 Ocak 1861); BOA., Ġ.MVL. 444/19767-1 (21 B 1277/2

ġubat 1861).

84

meĢru hale getirilmiĢ oldu251

. Takip eden yıllarda rüĢdiyeler çoğalınca

Dârülmuallimîn‟in muvazzaf mezunlarının tamamı tayin edildiğinden yeniden böyle

bir problem çıkmadı. Öyle ki 1863 yılında mektepte muvazzaf mezunların yerine

geçecek mülâzım öğrenci bile kalmamıĢtı. Bu nedenle aynı yıl Meclis-i Maârif

tarafından 15 muvazzaf, 20 kadar da mülâzım öğrenci almak üzere ilan verilmiĢti252

.

1869 yılına gelindiğinde Ġstanbul‟daki rüĢdiye mekteplerinin sayısı, 1‟i kız

rüĢdiyesi olmak üzere 13‟e yükselmiĢti. Bunun haricinde yine aynı tarihe kadar

Anadolu, Adalar ve Arap vilâyetlerinde toplam 66, Rumeli‟de de 62 rüĢdiye mektebi

açılmıĢtı253

. Üstelik belli bir program dâhilinde açılması planlanan ve bunun için az

da olsa bir bütçe ayrılan rüĢdiyelerin bir kısmı da hizmete giremiyordu254

.

RüĢdiyelerin bu denli hızlı artması, beraberinde bir alt yapı sorununu da

meydana getirmekteydi. Nitekim Anadolu‟nun birçok yerinde bina, ders araç-

251

…Dârülmuallimîn talebesinden hoca yetiştirilinceye kadar açılacak mekâtib hocalıklarına evvel

emirde nizamı vechle talebe-i mümâileyhimin muvazzaf olanlarından ve bunlarda ehil bulunamadığı

halde mülâzımlarından ve mülâzımlarında dahi erbab görülemediği takdirde haricden münâsiblerinin

tayin olunması fıkrasının Dârülmuallimîn nizamnâmesine muvakkaten zeyl ve ilâvesi gösterilmiş olub

vâkıa rüşdiye mektepleri içün Dârülmuallimîn’den hoca alınması hakkında olan nizamın icrâsı

talebesinden o hidmete kesb-i liyâkat edenlere şâmil ise de bunların muvazzaf ve mülâzımlarında ehil

bulunmadığı takdirde haricden alınması umûr-ı zaruriyeden olarak bu hale göre Dârülmuallimîn

talebesinden hoca yetişdirilinceye kadar muvakkaten ittihaz ve icrâsı istizân olunan usûl yolunda

görülmüş… BOA., Ġ.MVL. 444/19767-2 (13 ġ 1277/24 ġubat 1861); Karakoç Sarkis, Külliyât-ı

Kavânîn, Nr.5935 (13 ġ 1277/24 ġubat 1861); BOA., BEO., A.MKT.MVL. 125/74 (24 ġ 1277/7

Mart 1861); BOA., Ġ.MVL. 444/19767 (19 ġ 1277/2 Mart 1861). Akyüz, “Öğretmen Okulu

DıĢından…”, s.14-15. 252

Bu dönemde Dârülmuallimîn‟e kabul edilmenin Ģartı, biraz Farsça ve derdini anlatmaya yetecek kadar

yazı bilmekti. Ceride-i Havâdis, Nr. 1165 (19 CA 1280/1 Kasım 1863). 253

Ġstanbul‟da bulunan rüĢdiyelere toplam 1605, Anadolu‟dakilere 5450 ve Rumeli‟dekilere 4410 öğrenci

devam etmekteydi. Bu rüĢdiyelerden Aziziye, Kemah, Kars, Seferhisar, Adapazarı, BaĢkale, Adana ve

Pertek mekteplerinin muallim-i evvelleri henüz tayin edilmediğinden muallim-i sânileri tarafından

idare olunmaktaydılar. Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.111-118; Bilim, a.g.e., s.47. 1847-1869

yılları arasında ülke genelinde rüĢdiyelerin geliĢimiyle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Somel a.g.e., s.65-

73. 254

Bir rüĢdiye mektebi tesis etmenin devlete maliyeti, öğretmen ve hizmetli maaĢları hariç 15.000 kuruĢu

bulmaktaydı. Bkz. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.138, (5 CA 1285/24 Ağustos 1868).

85

gereçleri ve en önemlisi öğretmenden yoksun rüĢdiyeler bulunmaktaydı255

. Buna

karĢın Dârülmuallimîn artık yeterli öğretmen yetiĢtirememekteydi. Kaldı ki, birkaç

yıl öncesinde taĢra rüĢdiyelerine dıĢarıdan atama yapılmasına kızan öretmen adayları,

artık bir mazeret göstererek bu mekteplerde görev almak istemiyorlardı256

. Böyle

olunca çoğu rüĢdiyeye de düzenleme yapılan nizamnâmeye dayanılarak, müderrisler

tayin olunmaktaydı257

.

Dârülmuallimîn mezunlarının maaĢları ise atandıkları mekteplerde göreve

baĢladıkları günden itibaren bağlanıyordu. Bunun miktarı da muallim-i evvellik için

625 ile 750 kuruĢ arasında idi258

. Bununla beraber taĢra rüĢdiyelerinde bulunan

muallim-i evvel ve sâniler içerisinde iyi hizmeti görünenlerden bazılarına Ġstanbul,

Edirne ve Bursa rüûsu verilirken 1869 yılına kadar tayin usûlü belirli bir kaideye

bağlanmamıĢtı. Ancak bu tarih itibariyle imtihanla mektebe girerek eğitimlerini

tamamlayıp ve yine imtihanla öğretmenliği hak edenlerin 5 yıl görev yapmaları

kararlaĢtırıldı. Bu süre içerisinde görevlerini layıkıyla yerine getirenlerin de Ġstanbul

rüûsu alabilmeleri usûl kabul edildi259

.

255

Mesela 1866‟da Erzincan, Kemah, Kars, Seferhisar, Ankara, Adapazarı, BaĢkale ve Adana

rüĢdiyelerinde henüz muallim-i evvel bulunmamaktaydı. Devlet Salnâmesi, H.1284(1867), s.124;

Çadırcı, a.g.e., s.290. 256

Bu nedenle yerlerine gitmek istemeyen mezunlardan, eğitimleri boyunca yapılan masrafın tahsil

edilmesi gündeme alındı. …talebeden müddet-i tahsilleri ikmâl ile şahâdetnâmelerini aldıkdan sonra

memur oldukları mahallere azimet idecekleri taahhüdünü şâmil sened alınması ve taahhüdü hilâfında

hareket edenlerin Dârülmuallimîn’de bulundukları müddet aldıkları maâş ile kendüleri içün

vuku‘bulan mesârif-i ta‘limiye ve sairenin kâmilen ahz ve istihsâl olunması… BOA., BEO.AYN.d,

1068, s.131 (15 R 1285/5 Ağustos 1868); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 415/79 (15 R 1285/5

Ağustos 1868). 257

Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1284 (1867), s.83-85; H.1285(1868), s.93-96. 258

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 367/15 (28 C 1283/7 Kasım 1866); BOA., BEO., A.MKT.MHM.

439/25 (6 Z 1285/20 Mart 1869); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.136 (27 R 1285/17 Ağustos 1868). 259

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.247 (22 S 1286/3 Haziran 1869).

86

2.4.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Dârülmuallimîn’in Yeniden

Yapılandırılması

1869 yılında eğitimin teĢkilatlanmasında önemli bir adım atıldı ve Maâif-i

Umûmiye Nizamnâmesi ilan edilerek ülke genelinde eğitim, modern manada yeniden

organize edilmeye baĢlandı260

. Eğitimi kurumsal manada dağınıklıktan kurtarmayı

öngören ve bütünsel bir yaklaĢımla devlet meselesi olarak ele alan nizamnâme -her

ne kadar Fransa‟nın verdiği notaya istinaden hazırlanmıĢsa da- çağdaĢ eğitime geçiĢ

noktasında en etkili giriĢim idi261

. ÇeĢitli baĢlıklar altında 198 maddeden oluĢan ve

eğitim ile ilgili hemen her konuyu yeniden düzenleyen nizamnâmeye göre mektepler

umumî ve hususî mektepler baĢlığı altında iki gruba ayrılmaktaydı. Eğitim

kurumlarının temeli olan umumî ya da genel mektepler ise ilköğretim, ortaöğretim ve

yükseköğretim kurumları olarak sınıflandırılmaktaydı. Ġlköğretimi sıbyan mektepleri,

ortaöğretimi rüĢdiye, idâdî ve sultânî mektepleri, yüksek öğretimi Dârülmuallimîn,

Dârülmuallimât, Dârülfünun ile fünûn ve sanayi-i muhtelife mektepleri

oluĢturmaktaydı.

Yükseköğretim kurumları baĢka bir ifadeyle mekâtib-i âliyye içerisinde yer

alan Dârülmuallimîn, öngörülen eğitim sisteminin iĢlemesinde ve geliĢiminde ayrıca

260

Nizamnâme metni için bkz. BOA., Meclis-i Tanzimat, Nr.2, s.221-245; BOA., Y.EE. 112/6, s.2-59;

Düstûr, Tertib-i evvel (Birinci Tertip), Cild-i sâni (C.II), Ġstanbul, 1289, s.184-219 (24

Cemâziyelevvel 1286/1 Eylül 1869); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.469-559. Ayrıca bkz. Unat, a.g.e.,

s.96-119. 261

Engelhard, a.g.e., s.226-227; Antel, a.g.m., s.450-456; Ġhsan Sungu, “Galatasaray Lisesinin

KuruluĢu”, Belleten, CVII, S.28, Ankara, 1948, s.316-317; Lewis, a.g.e., s.121; Karamias, a.g.e.,

s.62-63; Roderic H. Davison, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, (Çeviren: Osman

Akınhay), Ġstanbul, 2005, s.258. Nizamnâme, ġurâ-yı Devlet Maârif Dâiresi‟nce ihtilalden itibaren

Fransız eğitim sisteminin geliĢimini ve güncel halini inceleyerek değerlendiren Maârif Nazırı Saffet

PaĢa önderliğinde Kemal PaĢa, Dadyan Artin Efendi, Recaizâde Ekrem Bey, Ebuzziya Tevfik Bey,

Mehmet Mansur ve Dragon Tzankoff tarafından oluĢan bir komisyon tarafından hazırlanmıĢtı. Tekeli-

Ġlkin, a.g.e., s.67; Hamza Altın, “1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Öğretmen YetiĢtirme

Tarihimizdeki Yeri”, F.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.13:1, Elazığ, 2008, s.272-273.

87

öneme sahipti. Nitekim mekâtib-i umûmiyenin derecât-ı muhtelifesi için mükemmel

muallimler yetiştirmek bu kurumun göreviydi. Bu itibarla mektep Maârif-i Umûmiye

Nizamnâmesi‟nde yeniden yapılandırılmaktaydı262

.

Mektebin yeni düzeni, nizamnâmenin 52. maddesinden 67. maddesine kadar

olan kısmında yer almaktaydı. Buna göre; Ġstanbul‟da büyük bir Dârülmuallimîn

kurularak üç Ģubeye ve her Ģube biri edebiyata, diğeri ulûm-ı fünûna (fen bilimlerine)

mahsus olmak üzere iki sınıfa ayrılacaktı. ġubelerden birincisi rüĢdiye, ikincisi

idâdiyye ve üçüncüsü ise sultâniyye mekteplerine öğretmen yetiĢtirecekti263

.

RüĢdiye Ģubesi iki dâireye taksim edilecek ve birincisi Ġslâm, ikincisi

Gayrimüslim rüĢdiye mektepleri için öğretmen yetiĢtirecekti. ġubenin eğitim süresi

ise üç sene olup, sınıflara göre Ģu dersler okutulacaktı264

.

Edebiyat sınıfı: Türkçe Kitâbet ve ĠnĢa (Türkçe yazı dersi), tertib-i cedit üzere

tedrise kesbedebilecek derecede (yeni eğitim düzenine göre öğrenime yetecek kadar)

Arapça ve Farsça, Her Cemaatin Kendi Lisanı, Tarih-i Umûmi (her milletin kendi

lisanı üzere tedris edilecektir). Ulûm sınıfı: Tersim-i Hutut (çizgi resmi, yazı), Hesap,

Defter Tutmak Usûlü (Her milletin kendi lisanı üzere tedris kılınacaktır), Hendese,

Mesâha (alan ölçme), Cebir.

Ġdâdiyye Ģubesinin eğitim süresi iki sene olacak ve sınıfların ders programı

Ģöyle olacaktı;

262

Nizamnâmenin Dârülmuallimîn‟e mahsus maddeleri için bkz. BOA., Meclis-i Tanzimat, Nr.2, s.229-

231; BOA., Y.EE. 112/6, s.19-23; Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.194-196. Değerlendirme ve

yorumlar için ayrıca bkz. Özcan, a.g.m., s.452-456; Altın, a.g.m., s.276-279. 263

Madde 52. BOA., Y.EE. 112/6, s.19. 264

Madde 53, 54. BOA., Y.EE. 112/6, s.19-20.

88

Ulûm sınıfı: Ġlm-i Mevâlid (biyoloji), Hendese-i Resmiye (tasarı geometri) ve

Menazır (fiziğin konularından optik), Cebir, Hikmet-i Tabi„iye, Kimya, Resim.

Edebiyat sınıfı: Arabi ve Farisiden tercüme ameliyatı, Türkçe ġiir ve ĠnĢa, Fransızca,

Kavanin-i Osmaniye (Osmanlı kanunları), Mantık, Ġlm-i Servet-i Milel (milletler

ekonomisi, iktisat)265

.

Sultâniyye Ģubesinin müddet-i tahsiliyesi üç sene olup sınıfına göre verilecek

dersler Ģöyle olacaktı;

Ulum sınıfı: Müsellesat-ı Müsteviye ve Küreviye (düzlem ve küresel

trigonometri), Cebir‟in Hendese‟ye Tatbiki (analitik geometri), Kutu„-ı Mahrutiyat

(koni kesitleri), Cerr-i Eskal (kaldıraç, mekanik), Ġlm-i Heyet (astronomi), Kimya‟nın

Sanayi ve Ziraat‟a Tatbiki (endüstriyel ve ziraî kimya), mükemmel Ġlm-i Mevâlid,

Fenn-i Tabakatü‟l-arz (jeoloji), Fenn-i Tahtit-i Arazi (arazi çizimi), Resim. Edebiyat

sınıfı: Mükemmel Türkçe ĠnĢa ve EĢ„ar (Türkçe güzel yazı, nesir), Mükemmel Arabî

ve Farisî, Maani (yerinde ve manalı ifadeye mahsus ilim, sözcük bilgisi), Türkçeden

Fransızcaya ve Fransızcadan Türkçeye Tercüme Ameliyatı, Hukuk-ı Milel (milletler

hukuku) 266

.

Nizamnâmede Ģubelere göre dersleri ve içeriklerini belirleyen maddelerin

ardından mektebin idâri yapısı ve diğer teferruatlarla ilgili maddelere yer verilmiĢti.

Bu maddelere göre mektebin bir müdürü ile lüzumu kadar hocası ve iki de bevvâbı

265

Madde 55. BOA., Y.EE. 112/6, s.20. 266

Madde 56. BOA., Y.EE. 112/6, s.20-21. Sultânî Ģubesi, bu isimle Tanzimat Dönemi‟nde

açılamamakla beraber, 1891 Dârülmuallimîn-i Âliye Nizamnâmesi‟yle, Dârülmuallimîn Ģubeleri

yeniden düzenlenmiĢtir. Bkz. Öztürk, Atatürk Devri… s.21-23.

89

(hizmetli) bulunacaktı. Müdüre 5.000, hocalara da 2.000 ile 4.000 kuruĢ arasında

değiĢen miktarlarda maaĢlar verilecekti 267

.

Dârülmuallimîn‟e öğrenci olarak girmek isteyenler rüĢdiye, idâdiyye ve

sultâniyye Ģehadetnâmesini veya mülâzemet rüûslarını göstermek suretiyle giriĢ

sınavından muaf olacaklardı268

. ġehadetnâme ya da mülâzemet rüûsu olmayanlar ise

bir mümeyyiz heyeti huzurunda sınav olacaklar ve derecelerine göre Ģubelerden

birine kabul edilecekler fakat yatılı olmayacaklardı269

.

Dârülmuallimîn‟in rüĢdiye Ģubesi öğrencilerine 80‟er, idâdiyye Ģubesi

öğrencilerine 100‟er, sultâniyye Ģubesi öğrencilerine de 120‟Ģer kuruĢ maaĢ

verilecekti. Mektebin üç Ģubesinde bulunan muvazzaf (maaĢlı) öğrenci sayısı 100‟ü

geçmeyecek, bunlardan 40‟ı rüĢdiye, 60‟ı ise idâdiyye ve sultâniyye Ģubesine mahsus

olacaktı. BoĢta kalan maaĢ ise en kıdemli öğrenciye tahsis edilecekti270

.

RüĢdiye Ģubesinde eğitimini tamamlayan ve imtihan ile liyakatlerini ispat

eden öğrenciler, rüĢdiye öğretmenliğine atanacaklar veya idâdiyye Ģubesine

geçebileceklerdi. Bu konuda öğrencilerin seçme Ģansı bulunacaktı. Aynı Ģekilde

idâdiyye Ģubesinden mezun olanlar, idâdiyye öğretmenliğine tayin edilecekler ya da

sultâniyye Ģubesine devam edebileceklerdi271

.

267

Madde 57, 58. BOA., Y.EE. 112/6, s.21. 268

Üç derece olarak icrâ edilen nevi sâlis imtihanlarından birincisi olan mülâzemet imtihanları, edebiyat,

hukuk ve ulum kısımlarına mahsustu. Bu sınav, idâdiyede tahsillerini tamamlamıĢ olanlar için

Ġstanbul‟da Kebir-i Maârif‟in Ġlmiye Dâiresi ve Dârülfünûn ile Mekâtib-i Aliye nazırları huzurunda,

taĢrada ise mahalli meclis-i maârifinde sözlü olarak yapılacaktı. BaĢarılı olanlara Maârif Nezâreti

tarafından mühürlenmiĢ ve üzerinde imtihanı yapan mahalli maârif meclisinin adının da yazılı olduğu

mülâzemet rüûsu verilecekti. Bkz. Bab-ı Sâlis, nizamnâmenin imtihanlara ve Ģahâdetnâme ve rüûslara

ve bunların imtiyazatına dâir kısmı. BOA., Y.EE. 112/6, s.45. 269

Madde 59. BOA., Y.EE. 112/6, s.21-22. 270

Madde 60. BOA., Y.EE. 112/6, s.22. 271

Madde 61. BOA., Y.EE. 112/6, s.22.

90

Bitirme sınavını vererek Dârülmuallimîn‟den mezun olan öğretmen adayları,

sınıfına göre ve maaĢlı olarak, tayin edilecekleri umûmî mekteplerdeki görevlerini

kabule mecbur olacaklardı272

. Öğretmen tayinlerinde ise öncelik Dârülmuallimîn

mezunlarına tanınacaktı. Tayin edildikleri mekteplerde mazeret beyan etmeksizin en

az 5 yıl çalıĢmadan görevlerini bırakmak isteyen öğretmenlerden, eğitimleri

süresince almıĢ oldukları maaĢları geri alınacaktı. Ayrıca bu gibiler sahip oldukları

atama önceliğinden de mahrum bırakılacaklardı273

.

Öğretmen adayları, bulundukları Ģubeler için öngörülen eğitim süresini

tamamlanmadan da sınavlara girebilecek ve baĢarılı olanlar öğretmen

olabileceklerdi274

.

Dârülmuallimîn‟in Ģubelerinden biri de müdüriyeti idaresi altında olacak olan

Dârlümuallimîn-i Sıbyan olacaktı275

.

Nizâmnâmenin Dârülmuallimîn‟in yapısını belirleyen son maddesinde ise

mektebin bir muntazam kütüphanesiyle bir de içerisinde fizik ve kimya için gerekli

alet ve edevat bulunan laboratuarının olacağı kaydedilmekteydi276

.

2.5. 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn

Dârülmuallimîn için öngörülen yeni düzen son derece çağdaĢ idi. Ancak

mektebin nizamnâmeye göre Ģubelere taksimi ve yeniden teĢekkülü için alt yapıya

dolayısıyla da zamana ihtiyaç vardı. Nitekim mevcut koĢullarda idâdiyye ve

272

Madde 62. BOA., Y.EE. 112/6, s.22 273

Madde 63, 64. BOA., Y.EE. 112/6, s.22-23. 274

Madde 65. BOA., Y.EE. 112/6, s.23. 275

Madde 66. BOA., Y.EE. 112/6, s.23 276

Madde 67. BOA., Y.EE. 112/6, s.23.

91

sultâniyye Ģubeleri için elveriĢli talebenin bulunamayacağı aĢikârdı. Bunun yanı sıra

Gayrimüslim ahaliden öğrenci alındığı takdirde dersler, çeĢitli lisanlarda verilecekti.

Bu durum ise hoca sıkıntısı gibi zorluklar meydana getirmenin yanı sıra fazla masraf

gerektirecekti. Neticede bu iki noksanın çaresine ileride bakılmak üzere Ģimdilik 100

öğrenciden ibaret olacak Ģekilde sadece rüĢdiye Ģubesinin faaliyete geçirilmesi

kararına varıldı277

.

2.5.1.RüĢdiye ġubesi (Dârülmuallimîn-i RüĢdî)

Dârülmuallimîn, kuruluĢ itibariyle sıbyan ve rüĢdiye mektepleri için

öğretmen yetiĢtirmeyi amaç edinmiĢ olsa da fiilen yalnızca rüĢdiye mekteplerine

mahrec olmuĢtu. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟yle, mektep Ģubelere ayrılınca

rüĢdiye mekteplerinin öğretmen kaynağı Dârülmuallimîn-i RüĢdî ismini aldı278

.


Yeni düzene göre 150 kadar öğrenci ile eğitim-öğretimin devam ettiği

Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟nin ders programında ve verilen eğitimin niteliğinde önemli

bir değiĢiklik olmadı. Mektepte okutulan Arapça, Farsça, Tarih, ĠnĢa, Rika, Riyâziye

ve Türkçe derslerine Coğrafya ile Resim derslerinin eklenmesinden baĢka yenilik

yapılamadı279

.

277

Mektebin müdür, muallim, hademe ve öğrencilerinin masraflarını görmek için ayrılmıĢ olan senelik

78.564 kuruĢluk tahsisatı da usûl-i cedideye tavfikan resmen küşâdı tarihinden itibaren 105.036 kuruĢa

yükseltildi. BOA., Ġ.ġD. 9/476 (8 R 1287/8 Temmuz 1870); BOA., MAD.d, Nr.9264, s.142 (26

Kanun-ı evvel 1286/7 Ocak 1871). 278

Mektebin idâdiye ve sultâniyye Ģubeleri açılamadığından 1869 nizamnâmesinin ilanından sonra da

Dârülmuallimîn ismi sadece rüĢdiye Ģubesini ifade etmeye devam etmiĢtir. 279

Mart 1874 yılında yapılan düzenlemeye göre de derslerin, Türkçe, Arapça, Farsça, Hesap, Cebir,

Hendese, Tarih, Coğrafya, Ġmla, ĠnĢa, Rika ve Resim dersleri olacağı ilan edilmiĢti. Mahmud Cevâd,

a.g.e., s.135.

92

Eğitim-öğretim yılı sonunda derslerin kesilmesiyle sınavlar baĢlamaktaydı.

Hocaların hazır bulunduğu sınavlar, öğrencilerin sene sonuna kadar gördükleri

derslerden yapılmaktaydı. Hangi derslerden ne zaman imtihan olunacağı, mektebin

duvarına asılan ders cetveliyle ilan edilmekteydi. Öğrencilerin zihinlerini

dinlendirmesi ve bir sonraki derse hazırlanabilmeleri için iki sınav arasında birkaç

gün boĢluk bulunmaktaydı. Mazeret beyan etmeksizin sınavlara girmeyen öğrenciler,

sınıf geçememekte veya son sınıfsa Ģehadetnâme alamamaktaydılar. Bu gibilerin

sene ortasında sınav talep etme hakları da yoktu. Aynı Ģekilde devamsızlık eden fakat

mazereti olan öğrenciler de sınıf geçirilmemekteydiler280

. Sınıf-ı evvel muvazzaf

öğrencilerinden mezun olanların yerine yine sınavlarda baĢarılı olan sınıf-ı sâni ve

onların yerine sınıf-ı sâlis talebesi geçmekteydi. Ayrıca boĢalan kadrolar için de

sınav açılmakta ve baĢarılı olan mülâzım öğrenciler muvazzaflığa

nakledilmekteydi281

. 1874 yılı Mart ayında muvazzaf öğrencilere verilecek ücret

aylık 80 kuruĢ olarak belirlenmiĢti282

.

Öğrencilerin mektebe ve derslere olan ilgi ve sorumluluklarını arttırmak üzere

disiplin daha fazla ön plana çıkarılmaya çalıĢıldı. Bu bağlamda devamsızlık eden

öğrenciler mektepten ihraç edilerek maaĢları kesilmekte ve yerlerine mülâzımlardan

muvazzaf öğrenci alınmaktaydı283

. Söz gelimi “erbab-ı ihtiyaçtan” olan

Dârülmuallimîn‟in bazı muvazzaf öğrencileri, maaĢlarını daha rahat yetirebilmek için

280

BOA., MF.MKT. 5/87 (25 B 1289/28 ylül 1872); BOA., MF.MKT. 13/7 (Gurre-i ġaban 1290/24

Eylül 1873). 281

BOA., MF.MKT. 10/20 (23 M 1290/23 Mart 1873). 282

Mahmud Cevâd, a.g.e., s.135. 283

Mesela mektebin sınıf-ı evvel talebelerinden Denizlili Hafız Osman ve sınıf-ı sâni talebesinden Bolulu

Abdullah ve Burdurlu Hafız Mehmet ve sınıf-ı sâlis talebesinden AlaĢehirli Mehmet ve AyaĢlı

Hüseyin Efendiler ikiĢer ay, sınıf-ı sâlis talebesinden Trabzonlu Mustafa Efendi ise yirmi gün mektebe

devam etmedikleri için tard ve ihraç edilmiĢlerdi. BOA., MF.MKT. 1/117 (11 R 1289/18 Haziran

1872); BOA., MF.MKT. 28/24 (14 R 1292/20 Mayıs 1875).

93

tatil dönemleri dıĢında taĢraya gitmek için izin talep etmekteydiler. Bunun üzerine

Maârif Nezâreti, bu tür giriĢimlerde bulunarak mektebi terk eden öğrencilerin

kayıtlarının silinmesi ve eğitimleri süresince aldıkları maaĢın geri alınması için

harekete geçti. Konuyu görüĢen ġûra-yı Devlet ise ödenen maaĢın geri alınmasının

mümkün olmayacağı gerçeğinden hareketle bu gibilerin sadece kayıtlarının

silinmesiyle yetinilmesi kararını verdi284

.

Görüldüğü üzere Maârif Nezâreti devam konusunda oldukça hassastı. Çünkü

“evsâf-ı matlûbeyi hâiz” yani istenilen özelliklere sahip talebe yetiĢtirilmesi için

devamın sağlanması önemli bulunmaktaydı. Bundan dolayı ileriki yıllarda farklı

önlemler alınmaya devam edildi. “Terk-i devam” eden talebeye kesinlikle izin

verilmemesi ve mektebe devam etmeleri noktasında nasihatlerde bulunulmasının

yanı sıra devamsızlığın sene sonu imtihanlarında gözetilmesi bu önlemler

arasındaydı. Buna göre, derse girmeden evvel öğrencilerin isimleri jurnale yazılacak

ve bu jurnal dersin hocasına verilecekti. Hoca, yoklama yaptıktan sonra derse

baĢlayacaktı. Her hoca derse girmeden önce yoklama yapacak ve jurnale imzasını

atacaktı. Jurnal, öğrencilerin derslere devamını göz önünde bulundurmak için

imtihan zamanında kontrol edilecekti. Bir diğer önlem ise tatil zamanlarında taĢraya

giden öğrencilerinden ġevvâlin 15‟ine kadar döneceklerine dair senet alınması idi285

.

Eğitim-öğretimin kalitesinin yükselmesinde derslere devamın temin edilmesi

kadar, öğrencilerin en baĢtan donanım sahibi olmaları da oldukça önemliydi. Bu

nedenle mektebe kabul edilecek öğrencilerin “Arabiden tasdikat tekmil etmiĢ”

284

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.95 (8 M 1289/28 Mart 1872). 285

ġevvâlin 15‟i söz konusu tarih itibariyle Aralık ayı ortalarına denk gelmektedir. BOA., MF.MKT.

21/153 (2 L 1291/1 Aralık 1874); BOA., MF.MKT. 22/168 (12 Z 1291/21 Aralık 1874).

94

(Arapça), “Farisiden gülistan görmüĢ” (Farsça) olmaları, hesaptan Amâl-ı Erbaa

(dört iĢlem), Ġmla ve Yazı bilmeleri ve serbestçe Türkçe okumaları gerekliydi286

.


Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin ilan edildiği dönemde mektebin müdürü

Hilmi Efendi idi. Heyet hocası Cevdet, Farsça, Türkçe ve Riyâziye hocası Ġsmail

Efendi, Tarih ve Farsça hocası Mecit Efendi, ĠnĢa hocası Vasfi Efendi, Rika hocası

Ahmet Efendi idi. Mektebin dersleri değiĢmemekle beraber öğrenci sayısı ise 150‟yi

bulmuĢtu287

. Dolayısıyla da hoca takviyesi yapılması kaçınılmaz hale gelmiĢti. Ekim

1872 tarihi itibariyle öğrencilerden 30 kadarı mezun olmuĢ, 10 kadarı ise vefat etmiĢ

veya mektebi bırakmıĢtı. Bu dönemde mektebin öğrenci sayısı 60‟a kadar geriledi.

Buna bazı derslerin Mülkiye ve Mahrec-i Aklâm ile ortak görülmesi de eklenince

hoca sayısının düĢürülmesine karar verildi288

. Maddi boyut da göz önüne alınmak

suretiyle hocalar, öğrenci miktarına göre güncellendi. 1873 yılında 300 kuruĢ maaĢla

Esat Efendi ikinci inĢa hocası olarak tayin olunurken, mektebin Farsça hocası olan

Rüstem Efendi yine aynı miktar maaĢla Mülkiye Mektebi‟ne kaydırıldı289

.

286

BOA., MF.MKT. 21/50 (10 L 1291/20 Kasım 1874). 287

M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…” s.187. 288

BOA., MF.MKT. 4/68 (Selh-i Cemâziyelahir 1289/3 Eylül 1872). …Dârülmuallimîn talebesi

mukaddem yüz neferden ibâret olub bu mikdar talebeye ise bir Farisi hocası kâfi olamayacağından iki

muallim istihdam olunmakda iken geçen sene imtihanda bir otuz kadarı bâ-şahâdetnâme çıkdığı ve on

neferden bazıları vefat bazısı dahi terk iylediği cihetle mekteb-i mezbûrun talebesi altmışa tenzil etmiş

ve bu kadar talebenin bir Farisi hocasıyla idaresi mümkün olmasına ve’l-hâlet-i hezihi müstahdem

olan Rüstem Efendi’nin buna ehliyetine ve yirmi seneden berü maârif hizmetlerinde müstahdem ve

mümâileyh Abdurrahman Efendi ise iki seneden berü hizmet itmekde bulunmasına mebni mensuh-ı

ıslahat komisyonunun haber ve ma‘lumatıyla mümâileyhin maâşı kat‘ idilerek hizmetden çıkarılmış ve

şimdi ise Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Mülkiye ve Dârülmuallimîn’in bir yerde birleşdirilmesiyle

dersleri çoğaldılub hatta mevcut olan iki Farisi hocası ma‘a ziyade kâfi bulunmuş olduğundan…

BOA., MF.MKT. 4/130 (8 B 1289/11 Eylül 1872). 289

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 460/58 (10 C 1290/5 Ağustos 1873).

95

Tablo 2.7.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟de okutulan

dersler, derslerin hocaları ve öğrenci mevcudu290

Yıl

Dersler

Hocalar

Öğrenci Sayısı

1287(1870)

Farsça ve Riyâziye Müderrisinden Ġsmail Efendi

150

Riyâziye ---

Rika Mütemâyiz NâĢid Efendi ve Tayyar Efendi

ĠnĢa Sâliseden Sadık Bey

Toplam 4 5

1288(1871)

Farsça Cabbar Efendi

101

Rika Mütemâyiz NâĢid Efendi

ĠnĢa Sâliseden Sadık Bey

Rika Tayyar Efendi

Coğrafya Arif Efendi

Riyâziye ---

Resim ---

Arabi tekellümü Yusuf Efendi

Arabi tekellümü Mehmet Efendi (muavin)

Toplam 7 9

1289(1872)

Riyâziye Miralay Hafız Bey

100

ĠnĢa Sâniyeden Sadık Bey

Coğrafya Erkan-ı Harbiye Kolağası Arif Efendi

Arapça Hamit Efendi

Farsça Rüstem Efendi

Farsça Abdurrahman Efendi

Tarih Sâniyeden Ahmet Hilmi Efendi

Rika Mütemâyiz NâĢid Efendi

Rika Sâliseden Tayyar Efendi

Toplam 7 9

1290(1873)

Riyâziye Miralay Hafız PaĢa

76 ĠnĢa Sâniyeden Sadık Bey

Coğrafya Erkan-ı Harbiye Kolağası Arif Efendi

Arapça Hamit Efendi



Toplam 6 6

1291(1874)

ĠnĢa Sâniyeden Sadık Bey

86


Farsça Müderrisinden Rüstem Efendi

Hesap ve Coğrafya Erkan-ı Harbiye Kolağası Arif Efendi ve

Esat Efendi

Arapça Abdurrahman Efendi


Riyâziye Miralay Hafız PaĢa

Toplam 8 8

1293(1876)

Hesap ve Coğrafya Erkan-ı Harbiye Kolağası Arif Efendi

106

ĠnĢa Mustafa Bey ve Esat Efendi

Arapça Abdurrahman Efendi


Rika Sâliseden Tayyar Efendi ve Nuri Bey

Farsça Müderrisinden Rüstem Efendi

Toplam 7 8

290

Devlet Salnâmesi, H.1287(1870), s.117, H.1288(1871), s.134, H.1289(1872), s.255, H.1290(1873),

s.197, H.1291(1874), s.197, H.1292(1875), s.137, H.1293(1876), s.140; M. Cevdet,

“Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.188.

96

2.5.1.3.Mektep Binası

Dârülmuallimîn-i RüĢdî öğrencileri eğitimlerine, 1866 yılında geçmiĢ

oldukları ġehzâde Ġmâreti karĢısındaki konağın bazen taĢ, bazen de ahĢap kısmında

1870 yılına kadar devam ettiler291

. 1870 yılından itibaren ise Mekteb-i Mülkiye ve

Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟ye tahsis edilmek üzere Bozdoğan Kemeri‟ndeki Palabıyık

Mehmet Bey Konağı kiralandı292

. Bir süre sonra buradan da taĢınan mektep,

Tanzimat döneminde öğretmen yetiĢtirmeye Dârülfünûn binasında devam etti293

.

2.5.1.4.Mezunlarının Ġstihdamı

Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟ne göre Dârülmuallimîn-i RüĢdî diplomalı,

iyi huy ve karakter sahibi herkes, rüĢdiye mekteplerinde istihdam edilecekti. Bununla

beraber elinde mülâzamet rüûsu olup (idâdî mezunları), Dârülmuallimîn‟de tahsil

görmüĢ derecede donanımlı olduğunu imtihanla tasdik ettirenler ile hariçten sınavlara

girerek baĢarılı olanlar da öğretmen olabileceklerdi. Ancak tercih önceliği

Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunlarının olacaktı294

. Özellikle yeni açılan rüĢdiyeler ve

muallim-i evvellik için pratikte bu hususa dikkat edildi. Mesela 1872 yılında Tuna

vilâyetinde Babadağı ve Berkofça‟da açılan rüĢdiyelere “vilâyetçe” muallim-i sâni

tayin olunmuĢ iken Maârif Meclisi tarafından buna cevaz gösterilmemiĢti. Meclis,

tayin olunan öğretmenler her ne kadar görevlerine baĢlamıĢ olsalar da yeni açılan

291

M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.187. 292

Kiralanan konağın için 7.524,5 kuruĢluk tahmini bir masrafla bakıma alınması kararlaĢtırılmıĢtı.

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, numero 97 (20 R 1287/20 Temmuz 1870); Devlet Salnâmesi,

H.1288(1871), s.134. 293

Devlet Salnâmesi, H.1289(1872), s.255; M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.187. 294

Bkz. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi, Bâb-ı Rabi (muallimlere dairdir). Madde 178-191. Düstûr,

Birinci Tertip, C.II, s.53-56. RüĢdiyelerde öğretmenlik yapmak için yaklaĢık 25 yaĢında olmak ve

kanunen herhangi bir suç veya cinayetten mahkûm olmamak ta öğretmen adaylarında aranan

özelliklerdendi. Madde 181. BOA., Y.EE. 112/6, s.53-54.

97

rüĢdiyelere Dârülmuallimîn‟den mezun öğretmenler gönderilmesi lazım geldiğini

vilâyete bildirdi. Ayrıca merkezden kitap ve ders cetveli gitmedikçe ve öğretmenlerin

memuriyetleri tasdik olunmadıkça göreve baĢlasalar dahi bir faydası olmayacağı,

maaĢ alamayacakları ifade edildi. Bu nedenle atanan öğretmenlerin ileride lüzum

görüldüğü takdirde bu mekteplerde veya baĢka mekteplerde istihdam olunacakları

dile getirilerek bu iki rüĢdiye mektebine Dârülmuallimîn mezunu muallim-i evveller

tayin olundu295

.

RüĢdiyeler bulundukları bölgenin nüfusu ile doğru orantılı olarak geliĢim

göstermekteydiler. Bir rüĢdiyenin açılıĢını takip eden iki yıl içerisinde öğrenci

mevcudu da yükselmekteydi. Dolayısıyla geçici olarak bir muallim-i sâni ile eğitime

baĢlayan bu mekteplere zaman içerisinde öğretmen takviyesi yapılmaktaydı296

.

Dârülmuallimîn Ģehadetnâmeli muallim-i evvellerin tayin olunmasına ise özellikle

özen gösterilmekteydi297

. Hatta muallim-i sâniler içerisinden muallim-i evvelliğe

yükselmek isteyenler bulunsa da Ģehadetnâmeleri olmadığı gerekçesiyle bunlara

müsaade edilmemekteydi298

. Buna rağmen dilekçe verenlere ise muallim-i evvellik

için Dârülmuallimîn Ģehadetnâmeli veya Ģehadetnâmeliler derecesinde bulunmanın

gerekli olduğu hatırlatılmakta ve Ġstanbul‟a çağrılarak imtihan vermeleri

295

Babadağı‟nda açılan rüĢdiyeye muallim-i sâni olarak tayin olunan Mehmed ġükrü Efendi‟nin yerine

Dârülmuallimîn Ģahâdetnâmeli Kazganlı Ömer Efendi, Berkofça‟daki rüĢdiye mektebine ise Ġbrahim

Efendi‟nin yerine yine Dârülmuallimîn mezunu Abdullah Fehmi Efendi tayin olundu. BOA.,

MF.MKT.1/100 (10 R 1289/17 Haziran 1872); BOA., MF.MKT.1/121 (11 R 1289/18 Haziran

1872). 296

Nitekim birçok rüĢdiye mektebi mali sıkıntılara yönelik çözüm yollarından olan nısfu rüşdiyye

formülüyle açılmıĢtı. Ġlk iki yıl yerel ulemâ arasından tayin edilen bir muallim-i sâni ile bir bevvâb

kadrosuyla hizmet veren rüĢdiyelere üçüncü yıl Meclis-i Maârif tarafından muallim-i evvel atanarak

tam rüĢdiye vasfı yükleniyordu. Somel, a.g.e., s.69-70. 297

BOA., MF.MKT. 1/155 (16 R 1289/20 Haziran 1872). 298

Yine maârif nizamnâmesine göre bir vilâyette muallim-i evvellik kadrosu boĢaldığında bu göreve en

kıdemli muallim-i sâni atanması kurala bağlanmıĢtı. Madde182. BOA., Y.EE. 112/6, s.54.

98

istenmekteydi299

. Dârülmuallimîn mezunlarının özellikle yeni rüĢdiyelere tayin

olunması ve hatta ihtiyaç halinde son sınıf öğrencilerinin bile dıĢarıdan atamalara

tercih edilmesi bu dönemde mektebe ve rüĢdiyelere verilen önemi ifade

etmektedir300

.

Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin öngördüğü önemli konulardan biri ise

memuriyetin yükümlülüğü idi. Nizamnâmenin 62. maddesine göre öğretmenler

atandıkları yer neresi olursa olsun görevi kabule mecbur idiler. 64. maddesine göre

ise yaklaĢık 5 yıl atandıkları yerde görev yapmakla mükelleftiler. Bu süre

tamamlanmadan ve mazeretsiz olarak görevini bırakanlardan eğitimleri süresince

almıĢ oldukları maaĢları geri alınacaktı301

. Ayrıca bunlar sahip oldukları atama

önceliğinden de mahrum bırakılacaklardı. Ancak ilerleyen yıllarda bu maddelere

muhalif olarak bazı öğretmenlerin bir iki yıl çalıĢtıktan sonra istifa ettikleri görüldü.

Öğretmenler içerisinde ders-i âmm hocalığına ve Ģeyhülislamlık tarafından baĢka

görevlere nakledilenler tespit edildi. Hâlbuki rüĢdiye mekteplerinin geliĢmesi

öğretmenlerinin erbâb-ı kifâyetden bulunmasına bağlı idi. Mesleğini bu Ģekilde terk

edenlerin ise Dârülmuallimîn‟e, sırf eğitimleri süresince maaĢ almak için girdikleri

düĢünülmekteydi. Bu nedenle Meclis-i Maârif, görevinden istifa edenlerden eğitim

aldıkları üç yıl süresince almıĢ oldukları 80 kuruĢ maaĢın tahsil edilmesi kararını

299

BOA., MF.MKT. 4/88 (2 B 1289/5 Eylül 1872); BOA., MF.MKT.23/18 (14 ZA 1291/23 Aralık

1874). Hesap, cebir, hendese, coğrafya, tarih-i umûmi, usûl-i defter, imlâ, inĢa ve resimden yapılan

imtihanı verenler, Dârülmuallimîn-i RüĢdî Ģahâdetnâmesini almaya hak kazanıyorlardı. BOA.,

MF.MKT.25/33 (Gurre-i Muharrem 1292/11 ġubat 1875). 300

BOA., MF.MKT. 8/15 (13 ZA 1289/12 Ocak 1873). 301

Nizamnâmenin ilanından önceki dönemlerde böyle bir yaptırım uygulanmadığı için taĢradaki bazı

rüĢdiye öğretmenleri istifa ettikleri gibi halefleri gelmeden görev yerlerini terk etmekteydiler. Bu

durum ise eğitimin aksamasına neden olmaktaydı. Dolayısıyla Maârif Nezâreti‟nin bunun önünü

almak için istifa etmek isteyen öğretmenlerin dilekçelerini bulundukları bölgedeki meclislere değil de

nizam gereği vali, mutasarrıf veya kaymakamlara vermelerine ve yeniden atama yapılana kadar görev

yerlerini terk etmemelerine dikkat edilmesi için ilgili kurumları bilgilendirdiği görülmektedir. BOA.,

BEO., A.MKT.MHM. 191/74 (27 M 1277/15 Ağustos 1860).

99

aldı302

. Bu gibilerin geçtikleri memuriyetten çıkarılmaları ve aldıkları rütbelerden

mahrum bırakılmaları için de Bâb-ı MeĢihat ve Bâbıâlî nezdinde giriĢimde

bulunuldu303

.

Öğretmenlerin tayin oldukları mekteplerde eğitim hizmetini aksatmamaları da

çok önemliydi. Hatta Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde görevinde rehaveti

görülenler için uygulanacak yaptırım da belirlenmiĢti. Mazeret beyan etmeksizin

görevini terk eden öğretmenlerin maaĢlarının kesilmesi, ayda 10 gün eğitim

hizmetini yerine getirmeyenlerin ise meslekten ihraç edilmesi kurala bağlanmıĢtı.

Ancak bazı yerlerde bu nizama da uyulmadığı görülmekteydi. Mesela Elbistan

rüĢdiyesi muallim-i evveli Ahmet Efendi‟nin, izin almaksızın birkaç defa memleketi

Malatya‟ya gittiği ihbar olunmuĢtu. Bunun üzerine konu Meclis-i Maârif tarafından

Halep Vilâyeti‟ne bildirildi. Ahmet Efendi‟ye tatil zamanları dıĢında mektebi tekrar

terk etmesi halinde Dârülmuallimîn‟de bulunduğu ve mektebi terk ettiği süre

içerisinde almıĢ olduğu maaĢların tahsil edileceğinin ve yerine baĢka bir öğretmenin

tayin olunacağının ihtar olunması istendi304

.

RüĢdiye öğretmenlerine yarısı atandıkları günden itibaren, tamamı yerlerine

ulaĢtıklarında verilmek üzere genelde aylık 625 kuruĢ maaĢ bağlanmaktaydı. Ancak

öğretmelerin maaĢı, atandıkları vilâyetlere hatta aynı vilayet dâhilindeki kasabalara

göre farklılık göstermekteydi. Bölgenin ehemmiyetine göre belirlenen ücretler, 530

ile 800 kuruĢ arasında değiĢmekteydi. Örneğin Tuna vilayetinin Berkofça

Kasabası‟nda 625 kuruĢ olan muallim-i evvellik maaĢı, Pravadi Kasabası‟nda 595

302

Mecidiye rüĢdiyesi muallimlerinden Hasan Efendi‟nin istifa ederek ders-i âmm silkine dâhil olması

üzerine bu karar alındı. BOA., MF.MKT. 16/80 (16 ZA 1290/5 Ocak 1874). 303

BOA., MF.MKT. 16/80-1,2 (16 ZA 1290/5 Ocak 1874). 304

BOA., MF.MKT.1/121 (3 ZA 1291/12 Aralık 1874).

100

kuruĢ, ĠĢkodra vilayeti Tiran RüĢdiyesi‟nde 590, Sivas Vilayeti dâhilindeki Tokat

RüĢdiyesi‟nde 530, Kastamonu Vilayeti‟ne bağlı Tosya Kasabası RüĢdiyesi‟nde 625

ve Trablusgarp RüĢdiyesi‟nde 575 kuruĢ idi305

. Trablusgarp RüĢdiyesi muallim-i

evvellik maaĢı Anadolu ve Rumeli‟deki maaĢların arasında olduğundan buraya kimse

rağbet etmemekteydi. Bu nedenle bu rüĢdiyenin muallim-i evvellik maaĢı Aralık

1873 tarihi itibariyle 800 kuruĢa çıkarıldı306

. Öte yandan merkeze uzak vilayetlere

öğretmen tayin etmeyi kolaylaĢtırmak için maaĢlar daha da arttırılıyordu. Örneğin

Bağdat RüĢdiyesi‟ne 1869 yılında atanan muallim-i evvele 1.200 kuruĢ maaĢ tahsis

edilmiĢti307

. Aynı Ģekilde öğretmen bulmak zor olduğundan Bingazi rüĢdiyesinde

görev alan öğretmenlere 800 kuruĢ308

, Suriye Vilâyeti‟ne bağlı Laskiye RüĢdiye

Mektebi‟nde çalıĢmak isteyenlere 700 kuruĢ maaĢ verilmekteydi309

.

2.5.2.Ġstanbul DıĢında RüĢdiyelere Öğretmen YetiĢtirme GiriĢimleri

Osmanlı Devleti kozmopolit bir yapıya sahip olduğundan ülkenin değiĢik

bölgelerinde konuĢulan diller tabiatıyla farklılık arz etmekteydi. Buralarda açılmakta

olan rüĢdiyeler için öğretmen temin etmek ise oldukça güçtü. Bu konuda ilk sıkıntı,

ahalisi Arapça konuĢan bölgelerde çıkmıĢtı. Çözüm olarak ise muallim-i sânilerin

valilik tarafından tayin edilmesi, muallim-i evvellerin ise Suriye‟den 10 öğrenci

seçilerek Dârülmuallimîn‟de yetiĢtirilmesi düĢünülmüĢtü. Bunun yanı sıra okutulan

305

BOA., MF.MKT.1/121 (11 R 1289/18 Haziran 1872); BOA., MF.MKT. 1/55 (16 R 1289/23 Haziran

1872); BOA., MF.MKT.7/29 (24 ġ 1289/27 Ekim 1872); BOA., MF.MKT. 7/31 (25 ġ 1289/28 Ekim

1872); BOA., MF.MKT.5/56 (21 B 1289/24 Eylül 1872; BOA., MF.MKT.8/15 (13 ZA 1289/12

Ocak 1873; BOA., MF.MKT.8/16 (13 ZA 1289/11 ġubat 1873). 306

BOA., MF.MKT. 14/137 (11 L1290/2 Aralık 1873). 307

Somel, a.g.e., s.73. 308

Dârülmuallimîn Şahadetnâmelilerden Bayramiçli Ali Efendi’nin tarih-i vusûlünden itibaren işletilmek

ve doksan senesi maârif bütçesinin beşinci faslının üçüncü maddesinde muharrer tertibden tesviye

olunmak üzere şehri sekiz yüz kuruş maâşla Bingazi rüşdiye mektebi muallim-i evvelliğine tayini…

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.245 (24 N 1291/5 Kasım 1874). 309

BOA., MF.MKT. 25/36-2 (4 M 1292/10 ġubat 1875).

101

derslere Arapça konuĢmaya yönelik geçici bir ders eklenmiĢti310

. Ancak bu geçici

çözüm, olumlu bir netice vermedi. Bu kararın alınmasını takip eden yıllarda, yüksek

maaĢ tahsis edilmesine rağmen, bölgelerde açılan rüĢdiyelere öğretmen tedarik etmek

hep sorun oldu. 1874 yılına gelindiğinde ise ilk kalıcı çözüm giriĢimleri baĢladı.

Hicaz, Bağdat, Halep ve Trablusgarp ile Suriye vilayetleri dâhilinde açılacak olan

rüĢdiye ve sıbyan mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek üzere Suriye vilayetinde bir

Dârülmuallimîn tesis edilmesi istendi311

. Türkçeye ve matematik ilimlerine aĢina

olmayan bölge ahalisi için vilâyet tarafından öne sürülen bu talep, Meclis-i Maârif‟te

görüĢüldü ve yerinde bulundu. Memurları merkezden tayin olunmak üzere ġam‟da

bir Dârülmuallimîn açılması uygun görüldü. Mektebe devam edecek talebenin ve

talebelere ödenecek maaĢın miktarı vilayete bırakıldı. Alınan bu karar merkezde

bulunan Dârülmuallimîn-i RüĢdî ve Sıbyan‟ın nizamnâmelerinden birer nüshayla

beraber Suriye Valiliği‟ne gönderildi312

.

2.5.3.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi

1873 yılı sonlarına gelindiğinde ülke genelinde sıbyan mekteplerinin sayısı

artmıĢ ve eğitim usûlü düzene girmeye baĢlamıĢtı. Yine taĢrada hemen hemen her

Ģehir ve kasabada rüĢdiyeler tesis edilmiĢ ve hizmete girmiĢti. Ancak memlekette

rüĢdiyelerden mezun olup, tahsile devam etmek isteyenlerin mekâtib-i umûmiye

içerisinde Mekteb-i Sultânî‟den baĢka devam edecekleri bir mektep yoktu. Tıbbiye

ve Harbiye mekteplerine giren öğrenciler dahi yeterli donanıma sahip

olmadıklarından bir müddet daha bu mekteplerin idâdîlerinde eğitim almaktaydılar.

310

BOA., Ġ.ġD. 7/352 (22 RA 1285/13 Temmuz 1868); BOA., Ġ.ġD. 4/416 (3 R 1285/24 Temmuz 1868). 311

BOA., MF.MKT. 21/22 (8 L 1291/18 Kasım 1874). 312

BOA., MF.MKT. 21/107 (17 L 1291/27 Kasım 1874). Ancak Suriye vilayetinde bir Dârülmuallimîn

açılması, 1893 yılını buldu.

102

Orman, Maden ve Mülkiye Mühendis gibi ihtisas mekteplerine ise doğal olarak idâdî

eğitimi almıĢ kimseler bulunamamakta ve bu durum haliyle eğitimin kalitesini

düĢürmekteydi. Kısacası ülkedeki eğitim sistemi, mekâtib-i umûmiye teĢkilatının

rüĢdiyelerle sınırlı kalmasıyla ilerleme ve geliĢme gösteremezdi. Dolayısıyla sıra

Maârif Nizamnâmesi‟nde öngörüldüğü üzere idâdîlerin tesisine ve tedricen

yaygınlaĢtırılmasına gelmiĢti. Bu bağlamda ilk etapta ve numune olması

düĢüncesiyle Dârülmaârif‟in, baĢarılı öğrencileriyle beraber idâdiye tahvil edilmesi

kararı alındı313

.

Ġdâdîlerin açılması fikri ve giriĢimi ise bu mekteplere öğretmen yetiĢtirecek

olan Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin de faaliyete geçirilmesini gündeme getirdi.

Aslında 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟ne göre kurulacak olan Büyük

Dârülmuallimîn rüĢdiye, idâdî ve sultanî olarak üç Ģubeye taksim edilmiĢti. Ayrıca

Dârülmuallimîn-i Sıbyan da yine Büyük Dârülmuallimîn‟in bir Ģubesi haline

getirilerek bu mektebin müdüriyetine bağlanmıĢtı. Ancak alt yapı noksanlığından

dolayı yeni yapının nizamnâmede öngörüldüğü üzere pratiğe dökülmesi ötelenmiĢti.

1874 yılına gelindiğinde Dârülmuallimîn sıbyan, rüĢdiye ve idâdî olarak üç Ģube

Ģeklinde yeniden organize edildi. ġubelerin dersleri ve eğitim süreleri ile

öğrencilerinin mezuniyet öncesi ve sonrası maaĢları yeniden düzenlendi314

.

Bu düzenleme ile Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟ne imtihanla alınacak

öğrencilere eğitimleri süresince 100‟er kuruĢ maaĢ bağlanması kararlaĢtırıldı.

313

BOA., Y.EE. 37/47, s.1 (3 Kanun-ı evvel 1289/15 Aralık 1873 tarihinde Sâderete yazılan takrir

suretidir). BOA., BEO., A.MKT.MHM. 472/59 (24 ZA 1290/13 Ocak 1874). Ġlk idâdî, Dârülmaârif

binasındaki yenileme çalıĢmaları nedeniyle geçici olarak Maârif Nezâreti dâiresinin birkaç odasında

ve yaklaĢık 90 öğrenciyle 1874 Mayısında hizmet vermeye baĢladı. ġark, Nr.141, s.1 (13 R 1291/30

Mayıs 1874). 314

ġark, Nr.91, s.1 (27 M 1291/16 Mart 1874).Mahmud Cevâd, a.g.e., s.134-135; Öztürk, Atatürk

Devri…, s.20.

103

Buradan mezun olacaklar, rüĢdiye öğretmenliğinden 200 kuruĢ fazla maaĢ ile idâdî

mektepleri öğretmenliklerine, açıkta idâdî öğretmenliği kadrosu yok ise rüĢdîye

öğretmeni maaĢıyla rüĢdiye mekteplerine tayin edileceklerdi. RüĢdiyelerde

öğretmenlik yapacak olan idâdî öğretmenleri, yeni idâdîler açıldıkça veya kadrolar

boĢaldıkça aslî görevlerine nakledileceklerdi. Nakil sırası öğretmenlerin baĢarı

derecelerine, eĢitlik söz konusu olduğunda ise kıdemlerine göre belirlenecekti315

.

Böylece ülkenin lüzum görülen Ģehir ve kasabalarında açılacak idâdî mekteplerine

muallim yetiĢtirilmek üzere Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin açılıĢ hazırlıklarına

baĢlanmıĢ oldu316

. Aynı yılın Mart ayında ise mektebe öğrenci alınacağına dair ilk

ilan verildi. Ancak eğitim-öğretimin baĢlaması bundan yaklaĢık iki yıl sonra

olacaktı317

.


1875 yılı Aralık ayında Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nde eğitim görmek

üzere 15 öğrenci alınması için yeniden ilan verildi. Ġlanda alınacak öğrencilerin

eğitimleri sırasında aylık 100 kuruĢ maaĢ alacakları özellikle belirtildi. Eğitim süresi

iki yıl olan Ģubeden mezun olacakların taĢra rüĢdiye ve idâdilerinde, atandıkları

bölgenin ehemmiyetine göre 1.000 kuruĢu bulacak ücretlerle görev alacakları dile

getirildi. Mektepte eğitim almak için ise Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunu olmak veya

Arapça, Farsça, Lisan-ı Osmanî, Ġmla, Hesap, Hendese, Coğrafya, Tarih, Cebir,

Usûl-i Defteri, Resim, ĠnĢa ve Hatt-ı Rika konularından yapılacak sınavda baĢarılı

315

BOA., Y.EE. 37/47, s.1. Ġdâdî Ģubesinin masrafları için Dârülmuallimîn‟in aylık tahsisatına da 3.500

kuruĢ daha ilave edilecekti. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 472/59 (24 ZA 1290/13 Ocak 1874). 316

…Dersaâdet’te küşâdı mukarrer bulunan idâdî ile Dârülmuallimîn Şube-i İdâdîsi’nde nizamnâme-i

aslisi iktizasınca tedris olunacak hikmet-i tabiîyye ve kimya derslerine müteallik alât ve edevâtın

buraca ta‘sir-i esbâb-ı istihzârı cihetiyle Avrupa’dan celbi hususuna dair…BOA., Ġ.DH. 678/47234

(Selh-i ZA 1290/19 Ocak 1874); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 473/11 (5 Z 1290/24 Ocak 1874). 317

ġark, Nr.91, s.2 (27 M 1291/16 Mart 1874).

104

olmak gerekmekteydi. ġartları yerine getirecek derecede donanıma sahip olanların 12

Ocak 1876 tarihine kadar Meclis-i Kebir-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi318

.

1876 yılına gelindiğinde Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin eğitimci kadrosu

önemli ölçüde tamamlanmıĢtı. ġubeye Dârulmuallimîn-i RüĢdî mezunları arasından

16 da öğrenci tedarik edilerek aynı yılın Nisan ayında eğitime baĢlandı. Maârif-i

Umûmiye Nizamnâmesi‟nde öngörüldüğü üzere eğitim süresi iki sene olan Ģubede

birinci sene Türkçe Belâgat, Cebir-i Âlâ, Hendese, Fransızca, Arapça, Farsça ve

Resim dersleri okutuldu. Ġkinci sene, Hikmet-i Tabi„iye ile Ġlm-i Mevâlid derslerinin

idâdiyye öğrencileriyle ortak alınmasını sağlamak amacıyla mektebin, maârif

dâiresinin üst katında bulunan idâdiyye dâiresine taĢınmasına karar verildi. Bu

derslerin haricinde ikinci senede Türkçe ġiir ve ĠnĢa ile Fransızcadan Mütercim

Mantık dersi, Kozmografya, Müsellesat, Kimya, Fransızca, Resim, Arapçadan

Türkçeye Tercüme Ameliyatı (pratiği), Farsça, Arapça, Cebir ve Hendese derslerinin

okutulması için hazırlık yapıldı319

. Mektepte okutulan ve okutulması düĢünülen

dersler Maârif Nizamnâmesi‟nin, Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi'nde okutulması

planlanan derslere yönelik, 55. maddesine göre düzenlenmeye çalıĢmıĢtı. Pratikte de

mektebin ders programının büyük oranda nizamnâmeye uygun olduğu

görülmektedir. Ayrıca Mart 1874‟te Ģubelerin teĢkili ardından verilen ilan-ı resmide

mektepte okutulması öngörülen dersler, yine uygulanan programa yakındır320

.

318

BOA., MF.MKT. 32/86 (21 ZA 1292/19 Aralık 1875). 319

BOA., Ġ.ġD.39/2047-1/2 (13 CA 1295/15 Mayıs 1878). 320

Bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.135. Bu ilan-ı resmide mektebin eğitim süresinin üç yıl olacağı ifade

edilmiĢtir.

105


Ġkinci senede okutulması düĢünülen derslerden Türkçe ġiir ve ĠnĢa ile Mantık

derslerini vermek üzere 600 kuruĢ maaĢla Selim Efendi tayin olundu. Müsellesat ve

Kozmografya derslerini okutmak üzere her bir ders için 400 kuruĢtan toplam 800

kuruĢ maaĢla Dârulfünûn eski müdürü Tahsin Efendi atandı. Kimya dersi hocalığı

için 500 kuruĢ maaĢla BinbaĢı Doktor Dika Efendi, Fransızca hocalığı için 700 kuruĢ

maaĢla Artin Efendi, Resim dersi hocalığı için 200 kuruĢ maaĢla Mösyö Giz

görevlendirildi. Arapça ve Arapçadan Türkçeye Tercüme dersine birinci sene

hocalarından maaĢı iki katına çıkarılarak 600 kuruĢa yükseltilen ġerif Efendi, Farsça

hocalığına 600 kuruĢ maaĢla Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Mülkiye‟nin Farsça

derslerini vermiĢ olan Rüstem Efendi tayin edildi. Haftada üç gün olan Fransızca

dersleri beĢ güne çıkartılarak bu dersi birinci seneden bu yana vermekte olan NeĢet

Efendi‟nin maaĢına ise 350 kuruĢ zam yapıldı321

.

Tablo 2.8.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin birinci ve ikinci sınıf hocalarının aldıkları

maaĢlar ile mektepte okutulacak dersler322

Hocanın Adı

Okuttuğu Ders

MaaĢı (KuruĢ)

Birinci Sene

Dersi

Ġkinci Sene

Dersi

Ġkinci Sene

Dersi

Eski Zam Yeni

Selim Efendi Mantık 400 --- 600

Tahsin Efendi Kozmografya --- --- 400

Müsellesat --- --- 400

Caleb Efendi Cebir ve Hendese 700 --- ---

Dika Efendi Kimya --- --- 500

Artin Efendi Fransızca --- --- 700

Mösyö Giz Resim 200 200 ---

ġeref Efendi Arapça 300 300 ---

Rüstem Efendi Farsça 300 300 ---

NeĢet Efendi Birinci Sene Fransızca 350 250 ---

Toplam 9 10 2.250 1.050 2.600

5.900

321

MaaĢların karĢılığı olan 3.650 kuruĢun 1.250 kuruĢu birinci sene tahsisatından artan miktardan

karĢılanacak, 2.450 kuruĢu ise Maârif Nezâreti bütçesinin tesviyesiyle temin edilecekti. BOA., Ġ.ġD.

39/2047 (2 CA 1295/3 Haziran 1878). 322

BOA., Ġ.ġD.39/2047-2.

106

2.6.Dârülmuallimîn-i Sıbyan

Fatih döneminden sonra sıbyan mektepleri için ilk esaslı düzenlemenin XIX.

yüzyıl baĢlarında II. Mahmut tarafından gerçekleĢtirildiği görülmektedir. Sultan, ilan

ettiği fermanda Ġstanbul‟da çocukların sıbyan mekteplerine devamını mecbur

tutmuĢtu. Ancak eğitimin niteliği konusunda bir yenilik getirmemiĢti. Mektep

hocaları, eskiden olageldiği gibi öğrencilere Kuran‟ın yanı sıra, Tecvid ve Ġlmihâl

gibi risaleler okutarak şerâit-i İslâmiye ve akâid-i diniyyelerini öğretmekle yükümlü

tutulmuĢlardı323

. Buna rağmen bu mekteplerin vaziyeti genel manada olduğu gibi

hocalar özelinde de istenilen düzeye ulaĢamamıĢtı. 1838 yılında kurulan Meclis-i

Umûr-ı Nâfia tarafından hazırlanan raporda yer alan mezkûr mekteblerde talim ve

taallümde bir kâide ve nizam olmayub, hiçbir tarafdan dahi layıkıyla nezâret ve

ikdâm olmadığından muallimîn bildikleri gibi okutmakda ve bu cihetle mevcut olan

sıbyanın vakitleri kuru gürültü ile boĢa geçtiği ifadesi durumu izaha en güzel

örnektir. Dâr-ı ġûrâ-yı Bâbıâlî ve Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye‟de de görüĢülen

bu rapora istinaden, sıbyan mekteplerinde ders verecek hocaların bilgi seviyelerinin

tespit edilmesi ve yetersiz olanların tasfiye edilmesi gündeme alınmıĢsa da bu

mektepler yine özüne terk edilmiĢtir324

.

Tanzimat Fermanı‟nda ve dönemin ilk yıllarında ise genel olarak eğitimin

modernleĢmesi yönünde belirli bir plan öngörülmemekteydi. Lakin biraz yukarıda da

bahsedildiği üzere 1845 yılında Sultan Abdülmecid‟in özellikle eğitim alanındaki

reformlardan duyduğu memnuniyetsizliği ifade etmesi, gidiĢatın seyrini değiĢtirdi.

323


Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839); Berker, a.g.e., 8-11; Kodaman-Saydam,

a.g.m., s.480-481.

107

Eğitim meseleleri genel olarak ülkenin reform gündeminde ilk sıralara yükselmekle

beraber ilköğretim ile ilgili düzenlemeler de bu tarih itibariyle hız kazandı.

Kademelendirilen eğitim sisteminin temelinde yer alan sıbyan mektepleri yeniden

yapılandırılmaya baĢlandı. Bu doğrultuda yapılan çalıĢmalar sonucunda 1847 yılı

Nisan ayında sıbyan mektebi hocalarına verilmek üzere bir talimat hazırlandı325

.

Mekteplerde verilen eğitimin kalitesini yükseltmek için bir takım yenilikler getirildi.

Hocalardan verilecek dört yıllık eğitim süresince çaba sarf etmeleri, çocukların iyi

çalıĢtırılması istendi. Ayrıca Elifba cüzünden baĢlayan geleneksel eğitimin devam

ettirilmesiyle beraber yazı derslerine de ağırlık verilmesi düĢüncesi ön plana çıktı. Bu

bağlamda mekteplere birer de yazı hocası tayin edilmesine karar verildi. Hocaların

gelirinin devlet teminatı altına alınması kararlaĢtırıldı326

.

Bütün bu yenilik ve düzenlemeler sıbyan mekteplerinin yapısını yeniden

düzenlemeye yönelik iyi niyetli giriĢimler olmakla beraber eğitimin temel taĢı olan

bu mekteplerin hoca kaynağında bir değiĢiklik söz konusu edilmemiĢti. Eğitimin

modernleĢmesi için çaba sarf eden devlet adamları, ulemânın kontrolünde olan

sıbyan mekteplerine direkt olarak müdahale etmeye cesaret edemiyorlardı327

. Bu

nedenle arkadan dolaĢmak zorunda kalınmıĢ ve rüĢdiyeler icad edilmiĢti. Aynı

çekincenin etkisiyle 1848 yılında açılan Dârülmuallimîn, aynı zamanda sıbyan

325

Talimatta çocuklara verilmesi öngörülen eğitim için bkz. Ġhsan Sungu, “Tevhidi Tedrisat”, Belleten,

C.II, S.7/8, Temmuz-I.TeĢrin 1938, s.402-403; Berker, a.g.e., s.28-35. Talimatın tam metni ve yorumu

için ayrıca bkz. Yahya Akyüz, “Ġlköğretim YenileĢme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Talimatı”,

OTAM, S.5, Ankara, 1994, s.1-47. 326

Akyüz, “Ġlköğretim YenileĢme Tarihinde…”, s.20-21. Bunun yanı sıra yapılan reformların etkinlik

kazanması ve memleket etfâlinin cehaletten kurtarılması düĢüncesinden hareketle ailelerin altı

yaĢından itibaren çocuklarını evvelâ sıbyan mekteplerine göndermeleri istendi. Burada alınacak dört

yıllık eğitimden sonra iki yıl da rüĢdiyelere devam edecek olan çocuklar mezun oldukları takdirde

baba mesleğinde çalıĢabileceklerdi. Bu düzene uymayan ve çocuklarını vakti geldiğinde sıbyan

mektebine göndermeyen aileler şeran takrire müstahak olacakları gibi takibat için memurlar tayin

edilecekti. BOA., Ġ.DH. 148/7648-3; BOA., Ġ.DH. 148/7648 (13 C 1263/13 Mayıs 1847). 327

Türkiye’de maârif-i umûmiye ıslahatının en kuvvetli hasımları ulema idi. Ulemânın imtiyazât-ı

kadimesine halel virecek her türlü teşebbüs gayet tehlikeli addediliyordu. Engelhard, a.g.e., s.224.

108

mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek için adres gösterildiyse de fiilî olarak sadece

rüĢdiyelerle sınırlı kalmıĢtı328

. Eğitim sistemi güncellenmeye çalıĢılan sıbyan

mekteplerinde, istenilen düzen sağlanamamıĢken 1848 yılından itibaren öğrencisine

kaynaklık edeceği rüĢdiyeler ise ülke genelinde yaygınlaĢmaya baĢladı. Bu durum

çarpıklık arz etse de sistemdeki dönüĢümün en önemli aĢaması olan ilköğretimi

gündemden düĢürmedi. Terbiyet-i âmmenin ve rüşdiyelerin mehâz-ı aslisi olan ve

mevcut durumu yeterli görülmeyen sıbyan mektepleri bir yandan

yaygınlaĢtırılırken329

diğer yandan sürekli olarak ıslah edilmeye çalıĢılıyordu.

1856 yılında ilan edilen Islahat Fermanı ile Gayrimüslim unsurlara mektep

açma serbestîsinin tanınması Ermeni, Rum ve Bulgarları kendi eğitim kurumlarını

açmaya yöneltti. Bu durum ise devleti genel eğitimi yaygınlaĢtırmaya, mevcut eğitim

sistemini kapsamlı bir Ģekilde geliĢtirmeye ve merkezileĢtirmeye mecbur etti. Aynı

yıl öngörülen amaca istinaden Müslüman, Rum, Ermeni, Katolik, Protestan ve

Yahudi cemaatlerinden birer temsilcinin oluĢturduğu Meclis-i Maârif-i Muhtelit

kuruldu. Yeni meclisin görev alanını belirleyen Meclis-i Maârif, bir taraftan da

eğitim teĢkilatının yapılandırılmasına yönelik önemli düzenlemelere imza atıyordu.

Genel eğitime dair olan bu düzenlemerin baĢında sıbyan mekteplerinin yapısı

gelmekteydi. Alınan kararlara göre sıbyan mekteplerinde eğitim dili her cemaatin

kendi dilinde verilecek ve devlet bu kurumlardaki programa müdahelede

bulunmayacaktı. Müslüman ve Gayrimüslimlerin mektepleri ayrı olacaktı. Ayrıca bu

328

…Sâye-i mekârim-vâye-i mülükânede gerek mekâtib-i sıbyan ve gerek mekâtib-i rüşdiye içün

mütefennin ve bildiğini öğretmeye muktedir hocalar yetişdirilmek üzere öyle Dârülmuallimîn namında

bir mahal ittihaz olunub oraya medârisde nahv ve sarf görmüş müstaid ve edib talebeden adamlar

alınarak mekâtib-i mezkûrede etfâle okutturulacak fünun derece-i lüzûmu kadar ibtida bunlara

okutturulması talim ve tefhim usûlünün kendülere öğretilmesi tasavvur olunmuş idi. BOA., Ġ.DH.

143/7393 (25 R 1263/12 Nisan 1847). 329

Bkz. Somel, a.g.e., s.74-78.

109

mekteplerde görev alacak hocalar, her cemaatin dini reisinin sorumluluk ve

kefaletiyle hükümet ve ahalinin güvenini kazanmıĢ kiĢiler arasından seçilecekti330

.

Bu durumda temel eğitimde dinî öğreti, dolayısıyla ilmiye mensubu hocaların etkisi

de devam edecekti.

Meclis-i Maârif-i Muhtelit‟in tesisi ve Meclis-i Maârif‟in mevcudiyetinden

dolayı eğitime nezaret eden meclislerin sayısı ikiye çıkmıĢtı. Pratikte birincisi çeĢitli

fenler ile ilgili konular ve Müslüman ve Gayrimüslim mekteplerle ilginecek, ikincisi

ise dinî ilimler üzerinde yoğunlaĢacaktı. Mart 1857‟de ise Maârif-i Umûmiye

Nezâreti kurularak her iki meclis söz konusu nezâretin çatısı altında birleĢtirildi.

YaklaĢık bir ay sonra da Ģeyhülislamlığa bağlı Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti, Maârif-

i Umûmiye Nezâreti MüsteĢarlığı adıyla nezâret bünyesine alındı. Böylece eğitim,

devlet tarafından planlanan merkezî bir yapıya bürünüyordu. Dolayısıyla takip eden

yıllarda ıslahat noktasında daha cesur adımlar atılmaya baĢlandı331

.

Nitekim 1862 yılı itibariyle Ġstanbul‟daki 36 sıbyan mektebinin numune

kabul edilerek burada bulunan öğrencilere yeni öğretim yöntemlerine göre ders

verilmesi kararlaĢtırılmıĢ ve hocalarına da 100‟er kuruĢ maaĢ tahsis edilen bu

mektepler özelinde ilköğretim düzene konulmaya çalıĢılmıĢtı. Maârif Nezâreti

tarafından öğrencilere taĢ levha, kalem, yazboz tahtası ve divit gibi ders gereçleri

dağıtıldı. Bu mekteplerden mezun olacak çocukların Osmanlı Türkçesiyle yazılmıĢ

metinleri de okuyabilmeleri sağlanarak rüĢdiyelere hazırlanmalarına çalıĢıldı332

.

330

Eğitimde üç aĢamalı sistem öngören yeni düzenlemeye göre rüĢdiyelerde dil, Osmanlı Türkçesi olacak

ve karma eğitim verilecekti. Meslek mekteplerinde ise evrensel nitelikli dersler devletin belirleyeceği

dile göre okutulacaktı. Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.246-247; Somel, a.g.e., s.43-44. 331


Ceride-i Havâdis, Nr. 1124 (7 B 1262/29 Aralık 1862); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.79; Berker, a.g.e.,

42; Somel, a.g.e., s.46.

110

1864 yılı baĢlarında her sınıf tebaa-yı saltanat-ı seniyye etfalinin talim ve

terbiyelerine mahsus olan mekâtibin tesviye-i mesalih vâkıası vazifesini Meclis-i

Maârif ile beraber üslenen ancak düzenli olarak toplanamayan Meclis-i Maârif-i

Muhtelit lağvedildi. Yerine biri Mekâtib-i Sıbyan-ı Müslime, Diğeri Mekâtib-i

RüĢdiye ve Aliyye namıyla iki komisyondan mürekkep bir Maârif-i Umûmiye Heyeti

teĢkiline karar verildi. Sıbyan mektepleriyle ilgili çalıĢmalar Mekâtib-i Sıbyan-ı

Müslime Komisyonu‟na devredildi. Komisyon, haftada iki gün toplanmak suretiyle

mekteplerin durumunu görüĢecekti333

. Ancak bu giriĢimden bir sonuç elde edilemedi.

1868 yılına gelindiğinde ise sıbyan mektepleri üzerindeki reform giriĢimleri

daha da radikalleĢmeye baĢladı. Bu yılın hemen baĢında Suphi PaĢa ve Meclis-i Vâlâ

tarafından “ Sıbyan Mekteplerinin Islahâtına Dâir Nizamnâme Layihâsı” baĢlıklı bir

nizamnâme hazırlandı334

. 10 maddeden oluĢan nizamnâmenin en önemli yanı söz

konusu mekteplerde Ġmlâ, Coğrafya ve Amâl-i Erbaa (dört iĢlem) gibi derslerin

okutulması planlanıydı ki, böylece ilk defa dinî-ahlâkî nitelik taĢımayan dersler

programa dâhil ediliyordu. Bir diğer cüretkâr yaklaĢım ise nizamnâmenin pratiğe

dökülmesiyle ortaya çıkacak mâli yükü karĢılamak üzere, Evkâf-ı Hümâyun

Hazinesi‟nin sıbyan mekteplerine ait ödeneğinin Maârif Nezâreti‟ne devredilmesi

teklifi idi335

. Bunun altında yatan düĢünce de ilköğretimi tamamen devlet kontrolüne

almaktı. Ne var ki nizamnâme, mekteplerin genel düzeni ile ilgili olmakla ve önceki

düzenlemelere önemli yenilikler eklemekle beraber genel uygulamaya

333

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 293/39 (18 N 1280/26 ġubat 1864); Ahmed Lütfi, “Tanzimat‟tan Sonra

Türkiye‟de Maârif TeĢkilatı” (Lütfi Tarihinin Gayr-i Matbu Ciltlerinden), Türk Tarihi Encümeni

Mecmuası, Cüz 13:18, s.307; Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.27; Mahmud

Cevâd, a.g.e., s.82-84; Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., C.X, s.113. 334

Nizamnâme için bkz.Berker, a.g.e., s.59-60. 335

Somel, a.g.e., s.48.

111

konulamadı336

. Ülkede sıbyan mekteplerinde modern eğitime geçiĢi sağlayacak

eğitimcilerin medrese haricinde yetiĢtirileceği bir kurum olmaması, bu mektepler

üzerindeki ilmiye kontrolünü ve geleneksel eğitim usûlünü devam ettirdi. Bu

bağlamda Tanzimat reformları da eğitim kurumları özelindeki en az etkiyi

ilköğretimin çağdaĢlaĢması sürecinde göstermiĢ oluyordu337

. Diğer taraftan 1868

nizamnâmesinin uygulanması için yapılan hazırlıklar ise nihayet sıbyan mektepleri

için en önemli fakat geç kalınmıĢ olan reformu gündeme getirdi338

.


Biraz yukarıda da bahsedildiği üzere Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın kuruluĢu

arifesinde sıbyan mekteplerinin durumunda eskiye nazaran önemli bir iyileĢme söz

konusu değildi. Bu mekteplerde okuyan çocuklardan bazıları Elifba ile baĢlanan ve

Kuran, Tecvit, Ġlmihâl dersleri ile devam eden dört yıllık eğitimden sonra rüĢdiyelere

devam etmekteydiler. Bazıları ise babalarının veya akrabalarının iĢ ve mesleklerini

devam ettirmek için çalıĢma hayatına geçmekteydiler. Ancak rüĢdiyelere devam

edenler zaman içerisinde kendilerini geliĢtirseler de diğerlerinin eğitimi eksik

kalmakta, bu çocuklar gündelik hayatta gerekli olan pratik bilgilerden dahi yoksun

kalmaktaydılar. Okuma-yazma ve rakamları bilmemekteydiler. Bu nedenle 1868

yılında hazırlanan ve bahsi geçen Mekâtib-i Sıbyanın Islahı ve Hocalarının

Tavzifi‟ne yönelik olarak hazırlanan nizamnâmede sıbyan mekteplerinde ders gören

çocuklara bir taraftan Kuran öğretilirken bir taraftan da Coğrafya, Hesap‟tan Amâl-ı

336

Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, 1999, s.62. 337

Berkes, a.g.e., s.230. 338

Sıbyan mekteplerinde eğitimi modernleĢtirmenin yanında bu mekteplere öğrenci çekmek te hep sorun

olmuĢtur. Bunun için zamanın akıĢı içerisinde özellikle ebeveynleri caydırıcı tedbirler alınsa da

baĢarılı olunamadığı görülmektedir. Zira Tanzimat Dönemi sonlarına doğru sıbyan mekteplerinden

mezun olmayanların esnaflığa kabul edilmemesi kararı yine bu cümleden tedbirler arasındadır. BOA.,

MF.MKT. 17/114 (27 M 1291/16 Mart 1874).

112

Erbaa gibi derslerin verilmesi kararlaĢtırılmıĢtı. Nizamnâmenin mekteplerde

uygulanması için de Sultan Abdülaziz tarafından irâde buyrulmuĢtu. ĠĢte bu irâdeye

istinaden sıbyan mektebi hocaları içerisinde adı geçen dersleri okutmaya liyakati

olmayanların yerine yenilerini almak için Meclis-i Maârif tarafından bir sınav

yapıldı. Lakin sınav neticesinde çocukların eğitim-öğretimini istenen düzeyde

yürütecek donanıma sahip öğretmenler bulunamadı. Mevcut öğretmen ve öğretmen

adaylarının haricinde baĢka kaynak ta yoktu. Öte yandan vakitlerinin çoğunu sıbyan

mekteplerinde geçirmekte olan çocukların burada alacakları nitelikli eğitimin, dört

yıllık rüĢdiye eğitiminin de verimli geçmesine büyük avantaj sağlayacağı aĢikârdı.

BaĢka bir deyiĢle mekâtib-i sıbyanın ıslah-ı ahvâli vâcibeden idi ve ıslahat

noktasında baĢarı sağlanması, kabiliyetli öğretmenler yetiĢtirilmesine bağlıydı. Bu

düĢünce, Maârif Nazırı Safvet PaĢa tarafından ülkenin dört bir yanında bulunan

sıbyan mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek üzere Ġstanbul‟da Sıbyan Mekâtibi

Dârümuallimîni ismiyle bir mektep açılması kararı ile dile getirildi.

Açılacak olan mektepte kafiyeye kadar ders görmüĢ öğrencilere iki yıl eğitim

verilerek, sıbyan mekteplerine istenen kalitede öğretmenler yetiĢtirilmesi mümkün

olabilecekti. Bununla beraber Maârif Nezâreti tarafından hâlihazırda kullanılmayan

ve biraz masrafla elden geçirildiği takdirde eğitime elveriĢli hale gelebilecek olan

eski matbaa, mektep binası olarak düĢünülmüĢtü. Hesap ve coğrafya dersleri ile bazı

Türkçe kitapları okutmak üzere iki hoca, bir müdür ile bir mubassır ise mektebin

eğitimci ve memur kadrosu için yeterli görülmüĢtü. Alınacak öğrencilere

113

Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟de olduğu gibi maaĢ bağlanması, maaĢ miktarının ise aylık

30‟ar kuruĢ olması kararlaĢtırılmıĢtı 339

.

Maârif Nezâreti‟nin Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın açılması ile ilgili gerekçe

tespit ve görüĢleri ġûrâ-yı Devlet‟e havâle ile Maârif Dâiresi‟nde yeniden ele alındı

ve burada da mektebin vakit kaybedilmeden açılmasının uygun olacağı kararına

varıldı. Bununla beraber Maârif Nezâreti‟nin teklifinden farklı olarak mektebe

alınacak öğrencilerin sadece camii Ģeriflere devam eden ve kafiyeye kadar okumuĢ

öğrencilerle sınırlı kalmaması gerektiği düĢüncesi öne sürüldü. Arapça ve Türkçe

olarak meramını ifade edebilecek kadar yazı yazabilen her sınıftan öğrencinin

mektebe giriĢ imtihanına alınması daha uygun görüldü. Ayrıca alınacak öğrencilere

aylık 30‟ar kuruĢ maaĢ bağlanmakla beraber eğitim süresince verilecek miktarın

mezuniyet sonrası sıbyan mekteplerinde görev alanlardan geri alınması fikri

benimsendi. Mektepte verilecek eğitimin içeriğinin Meclis-i Maârif tarafından

hazırlanacak talimatnameye göre belirlenmesi için konu Mârif Nezâreti‟nin

tasarrufuna bırakıldı. Mektebe yapılacak masraf için 6.000, idaresinin devamı için ise

aylık 5.000 kuruĢ tahsis edilmesinin de Mâliye Nezâreti‟ne havale edilmesi


. Alınan bu kararlar doğrultusunda tesisi uygun görülen mektebin

açılıĢ hazırlıklarına 28 Ağustos 1868 tarihli irâdeyle baĢlandı341

.

339

BOA., Ġ.ġD. 10/484-1 (8 RA 1285/29 Haziran 1868); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 419/15 (15 CA

1285/3 Eylül 1868). 340

BOA., Ġ.ġD. 10/484-3 (Selh-i Rebiülahir 1285/19 Ağustos 1868); BOA., BEO., A.MKT.MHM.

419/15 (15 CA 1285/3 Eylül 1868). 341

BOA., Ġ.ġD. 10/484 (9 CA 1285/28 Ağustos 1868); Takvim-i Vakâyi Def‘a 995 (17 CA 1285/24

Ağustos 1284); Mektebin açılıĢı için ayrıca bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.99-100, 122; M. Cevdet,

“Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.187; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.578-579; Berker, a.g.e., 92-93;

Özcan, a.g.m., s.449; Öztürk, Atatürk Devri…, s.8-9; Somel, a.g.e., s.48-49.

114

YaklaĢık üç ay gibi kısa sürede mektep için uygun görülen Kaptan PaĢa

Camii bitiĢiğindeki eski matbaa binası tamir edilerek hoca ve memurların ataması

yapıldı342

. Mektebin kuruluĢunun ardından verilen ilanda buraya alınacak öğretmen

adaylarından 20‟sinin mezuniyetlerinin ardından vilayet merkezlerine

gönderilecekleri ve yeni eğitim sistemini merkezde toplanacak olan kaza

öğretmenlerine öğretmeye mezun edilecekleri bildirildi. Bu görevi alanlara ise görev

yerlerine göre aylık 1.000 kuruĢa kadar maaĢ tahsis edileceği ifade edildi. Bir miktar

Arapça görmüĢ, bu iĢe hevesli kimseler kısacası hangi sınıftan olur ise olsun kendini

sıbyan mekteplerinde öğretmenlik yapmaya yeterli görenlerin en kısa zamanda

Meclis-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi. Böylece baĢvuruların ardından Meclis-i

Maârif‟te yapılan imtihan neticesinde muvazzaf öğrenciler de tedarik edilmiĢ oldu.

Nihayet Dârülmuallimîn-i Sıbyan, 15 Kasım 1868 tarihinde Maârif-i Umûmiye

Nazırı Safvet PaĢa, ġurâ-yı Devlet Maârif Dâiresi Reisi Kemal Efendi ve mektebin

hoca, memur ve öğrencilerinin katıldığı törenle resmen açıldı343

.

2.6.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Kapatılması

AçılıĢının ardından eğitime baĢlanan mektepte hangi derslerin okutulduğu

ismen tespit edilemese de bu derslerin içeriği, mektebin kuruluĢ amacı ve sıbyan

mekteplerinde uygulanmak istenen yeni eğitim programında kendini göstermekteydi.

Buna göre sıbyan mekteplerinde okuyan çocuklara eskiden olduğu gibi Elifba,

Kur„an, Tecvid ve Ġlmihâl dersleri verilmekle beraber, meramlarını anlatacak ve

anlayacak kadar Ġmla ve Yazı öğretilecekti. Ayrıca defter tutacak kadar Hesap ve

342

Mektede tayin edilecek bir müdür, iki muallim ve alınacak öğrencilerin maaĢları için Maliye

Nezâreti‟nden aylık 5.000 kuruĢ ve binanın onarım masrafı için 6.000 kuruĢ tahisat talep edildi. BOA.,

BEO., A.MKT.MHM. 419/15 (15 CA 1285/3 Eylül 1868). 343

Takvim-i Vekâyi, def‘a 1025 (4 ġ 1285/20 Kasım 1285); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.99-100; Özcan,

a.g.m., s.450.

115

çalıĢmak için bir iĢe baĢladıklarında kendilerine yetecek kadar Riyâziye derslerinin

okutulması da yeni eğitim sisteminde öngörülmekte idi. Dârülmuallimîn-i

Sıbyan‟dan mezun olacakların bu derslerin tamamını okutmaya muktedir olması

amaçlanmaktaydı. Bu amaç doğrultusunda usûl-i cedideyi ülkedeki sıbyan

mekteplerine yayacak öğrenciler ile görevde bulunan sıbyan hocalarına öğretmek ve

mektebin hususi iĢlerini görmek üzere Mehmet Cevdet Efendi müdür olarak atandı.

Harbiye ve Tıbbiye mekteplerinde eğitim görmüĢ ve maârif konusunda tecrübeli bir

Ģahıs olan Mehmet Cevdet Efendi‟ye 3.000 kuruĢ maaĢ tahsis edildi. Maiyetine 1.000

kuruĢ maaĢla Ġmla ve ĠnĢa derslerini vermek üzere Niyazi Efendi muallim-i evvel

olarak, Riyâziye derslerini okutmak için ise 750 kuruĢ maaĢla Rıza Bey muallim-i

sâni olarak tayin olundu. Ayrıca Rika dersleri için de Kadir Efendi görevlendirildi344

.

1869 yılında 30 öğrenci ve adı geçen eğitimci kadrosuyla faaliyette bulunan

mektebin eğitim süresi iki yıl olarak planlanmıĢken ilk açıldığı dönemde ömrü çok

kısa oldu. Mehmet Cevdet Efendi‟nin ifadesine göre mektebe alınan öğrenciler, üç ay

gibi kısa bir sürede aldıkları eğitim sayesinde Dârülmuallimîn-i RüĢdî öğrencileriyle

aynı seviyeye yetiĢtiler. Hatta çoğu genel imtihanlarda birer rüĢdiye mektebine

öğretmen oldular. Ancak taĢra sıbyan mektepleri için Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟da

eğitim görmüĢ kimseler talep edilince öğretmen adayları buralarda görev almak

istemediler. Takip eden yıllarda ise öğrenci rağbeti, istenilen düzeyde olmadı.

Dolayısıyla kısmen faaliyetsiz kalan mektep, amacına ulaĢamadan lağvedildi345

.

344

BOA., Ġ.DH. 657/45710-4; Takvim-i Vekâyi defa 1025 (4 ġ 1285/20 Kasım 1285); Devlet

Salnâmesi, H.1286(1869), s.111; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.579. 345

Cevdet Efendi, mektebin bu durumuna kötü niyetli kiĢilerin fesat ve tahrikinin sebep olduğunu iddia

etmektedir. BOA., Ġ.DH. 657/45710-4; Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.111; H. 1287 (1870),

s.119; H.1288 (1871), s.125; H.1290 (1873), s.198; Berker, a.g.e., s.94.

116

2.6.3.Sıbyan Mekteplerine Geçici Olarak Öğretmen Tayin Edilmesi

1869 Maârif Nizamnâmesi‟ne göre Dârülmuallimîn üç Ģubeye taksim edilmiĢ

ve her Ģubenin fen ve edebiyat sınıflarına ait ders programları muntazam olarak

belirtilmiĢti. Dârülmuallimîn-i Sıbyan ise nizamnâmenin 66. maddesinde Büyük

Dârülmuallimîn çatısı altında gösterilmekle beraber mektep için sadece müdürünün

taht-ı nezâretinde bulunacak ibaresi kullanılmaktaydı. Nizamnâmenin muallimlere

dair olan kısma ait 178. maddesine göre ise Dârülmuallimîn-i Sıbyan Ģehâdetnamesi

olmayanların veya Ģehâdetnameyi almayı imtihan ile hak etmeyenlerin sıbyan

mekteplerinde görev alamayacağı hükmü yer almaktaydı. Dârülmuallimîn-i Sıbyan

mezunları atamada her zaman tercih önceliğine sahip olacaklardı346

. Ancak mektebin

mevcut durumu ve sıbyan mekteplerinin ülke genelindeki düzensizliği347

ile sayısal

çoğunluğu348

maârifi koordine eden devlet adamlarını daha gerçekçi ve pratik

çözümlere yönlendirdi. Bu mektepler üzerinde uygulanacak yeni eğitim sistemine

göre ders anlatacak hocaların, bulundukları bölgede sınava alınmalarına ve

mümkünse yine yerel olarak eğitime tabi tutulmalarına karar verildi.

Maârif Nezâreti tarafından Temmuz 1872 tarihinde bütün vilâyet ve

mutasarrıflıklara bir yazı gönderilerek sıbyan mekteplerinde okutulması gereken

derslerin Eczâ-yı ġerife, Ġlmihâl, Hesap‟tan Amâl-ı Erba„a (dört iĢlem) Yazı ve

346

BOA., Y.EE. 112/6, s.23, 53. 347

ġurâ-yı Devlet tarafından kaleme alınan ve Maârif Nezâreti‟ne gönderilen 13 Temmuz 1872 tarihli

yazıya göre sıbyan mektepleri üzerinde şimdiye kadar yapılan nizâmat ve ihtiyar edilen teklifâtın

fâide-i mütekâbilesi görülememekte idi. Sıbyan mektebini bitiren çocukların Kur„an okuyabilmeleri ve

hallerini ifade edebilecek, çarĢı pazardan aldıkları eĢyanın miktar ve bedeli ile mükellef olacakları

vergi miktarını hesap edebilecek kadar yazı yazmaları ve rakam bilmeleri gerekmekteydi. Bu nedenle

çocuklara köy mescitlerinde, mescit yok ise baĢka mahallerde eğitim verilmesi, gereken yerlere de

Ġstanbul‟dan öğretmen görevlendirilmesi için yeniden bir nizamnâme layihası kaleme alınmasını

istenmiĢti. BOA., ġD. 205/45-5 (7 CA 1289/13 Temmuz 1872). 348

Eğitimin ülke geneline yayılması sıbyan mekteplerinin çoğalmasına bağlanmaktaydı. BOA., ġD.

205/45-5 (17 CA 1289/23 Temmuz 1872).

117

hepsinden önemlisi düzgün Türkçe okuma dersleri olması gerektiği bildirildi349

. Bu

dersleri çocuklara öğretecek mevcut sıbyan mektebi öğretmenleri ile adaylarının

vilayet merkezleri, mutasarrıflık ve kaymakamlıklarda bulunan rüĢdiye mektepleri

muallim-i evvelleri, erbâb-ı kalem ve mahalli ulemadan oluĢan bir komisyon

tarafından imtihan edilmeleri istendi. Sınav neticesinde yeterli görülen öğretmenlere,

görev yaptıkları sıbyan mektebinin büyüklüğüne göre derece derece üç rütbe

verilerek mekteplerindeki görevlerinde bırakılmaları, vakit kaybedilmeden yeni

sisteme göre eğitime baĢlanması gerektiğinden yeterli olmayan ve kendini

yetiĢtirmesi mümkün görünmeyen öğretmenlerin görevden alınmaları, öğretmeni

görevden alınan veya hiç öğretmeni bulunmayan yerlere de büyük kasabalardaki

muallim veya talebe içerisinden baĢarılı olanların gönderilmesi talimatı verildi.

Ayrıca öğretmen adaylarının bilgileri ölçülürken en çok Türkçelerine dikkat

edilmesinin gereği özellikle dile getirildi.

Maârif Nezâreti‟nin geçici olarak bulduğu bu çözüm, Dârülmuallimîn-i

Sıbyan‟ın yeniden açılıp “layıkıyla öğretmen yetiĢtirilinceye” kadar uygulanacaktı.

Bu zamana kadar gerekli görülen sıbyan mekteplerine ataması yapılan öğretmenler

ise mevcut imkânlar dâhilinde eğitim alacaklardı. Görevlerini aksatmamak koĢuluyla

rüĢdiye mektepleri muallim-i evvelleri ile rika muallimleri sabah ve akĢam birer saat

sıbyan öğretmenlerine dersler vereceklerdi. Rika muallimi bulunmayan yerlerde ise

mahalli hükümet kâtiplerinden veya rüĢdiye mektebi mezunlarından “hüsn-i hatt”

sahibi birisi öğretmenlere bu konuda yardımcı olacaktı350

. Bu sırada vilâyet

merkezlerinde dârülmuallimîn-i sıbyanlar açılması çalıĢmaları da baĢlatılmıĢtı.

349

Bu dersler tecvid ve ilmihâl derslerine ek olarak okutulacak olan derslerdir. 350

BOA., MF.MKT. 2/176 (17 CA 1289/23 Temmuz 1872).

118

Böylece ülke genelinde bulunan sıbyan mekteplerinde yeni eğitim sisteminin tatbiki

problemi, teorik olarak çözülmüĢ olmaktaydı351

.

2.6.4.Mektebin Yeniden Açılması

Bir yandan sıbyan mekteplerinin yetiĢmiĢ öğretmenlere olan ihtiyacı tali

çözümlerle giderilmeye çalıĢırken diğer yandan da Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın tekrar

faaliyete geçmesi için çalıĢılmaktaydı. Zira Ulûm ve maârifinin mebde’i ve kemâlat-ı

insaniyenin menşe’i olan sıbyan mektepleri düzene girmedikçe bunların üzerinde yer

alan diğer mekteplerin tanzimi -ne kadar çaba sarf edilirse edilsin- bir fayda

sağlamayacaktı. Maârif Nezâreti bu düĢünceden hareketle tasarruf tedbirlerine

istinaden lüzumsuz görülerek tamamen kapatılmıĢ olan Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın

yeniden açılması için Bâbıâlî nezdinde harekete geçti. Şiddet-i lüzûm ve ehemmiyet-i

malûm baĢka bir ifadeyle birinci dereceden önem atfedilerek açılmıĢ olan bu

mektebin faydası dile getirildi. KapatılmıĢ olmasının sıbyan mektebi öğretmenlerinin

eski eğitim usûlüne dönmesine ve bunun ise çocuklara istenilen eğitimin

verilememesine neden olacağı ifade edildi. Ardından Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın

Ġstanbul‟da bulunan sıbyan mekteplerine ve bazı vilâyet merkezlerinde açılması

düĢünülen dârülmuallimîn-i sıbyanlara hoca yetiĢtirmek üzere yeniden açılması

istendi. Maârif Nizamnâmesi hükmünce Dârülmuallimîn-i RüĢdî nezâreti altında

bulunması, hocalığına ise yeni usûl eğitim sistemine vâkıf ve önceden mektebin

müdürlüğünü yapmıĢ olan Mehmet Cevdet Efendi‟nin, eğitime baĢlanacak tarihten

351

Örneğin Maârif Nezâreti‟nin vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderdiği talimat doğrultusunda Ġzmir‟de 7

sıbyan mektebinin öğretmenleri sınava alındı ve bilgileri yeterli görülen hocalar görev yerlerinde

bırakılarak yeni eğitim sistemi uygulamaya konuldu. BOA., MF.MKT. 4/41 89 B 1289712 Eylül

1872).

119

itibaren 855 kuruĢ maaĢla yeniden tayin edilmesi, 20 Temmuz 1872 tarihinde

Bâbıâlî‟ye arz edildi352

.

Mektebin yeniden açılması için yapılan teklif üzerine iĢlemlerin baĢlatılması

için onay alınarak hazırlıklara baĢlandı353

. Bu arada 3.000 kuruĢluk eski maaĢına

nazaran oldukça düĢük bir maaĢla eski görevine getirilmek istenen Mehmet Cevdet

Efendi, bu durumdan rahatsız olmuĢtu. Bir arzuhâl kaleme alarak maârif konusunda

devlete yapmıĢ olduğu hizmetleri sıraladıktan sonra verilecek olan görevi, yeni

eğitim sisteminin ülke geneline yayılması için kabul ettiğini dile getirdi. Ancak 855

kuruĢ gibi emsali görevlere nispetle oldukça düĢük olan maaĢ bir yana, mektep

açıldıktan ve yeterli öğrenci bulunup eğitime baĢlandıktan sonra bunu almaya

baĢlayacak olmasını ciddiyetsizlik olarak görmekteydi. Ġlk olumsuz tecrübeden

kaynaklanan güvensizliğin etkisiyle mektebin faaliyete geçeceğinden de Ģüpheliydi.

Çünkü tahsil-i kemâlatın kem-âlat ile olmayacığından bahisle, giriĢilen iĢten netice

alınacağına inanmamaktaydı. Bu nedenle tayin olunduğu günden itibaren 3.000 kuruĢ

maaĢ ile göreve getirilmesini aksi durumda ise bu hizmetten affını istedi354

.

Bu arzuhâl üzerine Maârif Nezâreti ile Sadâret arasında cereyan eden

yazıĢmalar neticesinde, bu önemli mektebe hoca olacak kiĢinin maârif konusunda

ehil olması gerektiği kararına varıldı355

. Nihayet görevin önemine ve tecrübesine

352

BOA., MF.MKT. 2/150 (14 CA 1289/20 Temmuz 1872); BOA., MF.MKT. 3/171 (17 C 1289/22

Ağustos 1872). 353

BOA., Ġ.DH. 657/45710-2 (11 B 1289/14 Eylül 1872). 354

BOA., Ġ.DH. 657/45710-4. 355

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.135 (12 B 1289/15 Eylül 1872). Maârif Nezâreti tarafından, Cevdet

Efendi‟ye, Meclis-i Maârif Azâsı, müteveffâ Numan Efendi‟den boĢalan 855 kuruĢ maaĢın yerine

hazineden yeniden 2.000 kuruĢ maaĢ bağlanması noktasında karar alındı. BOA., Ġ.DH. 657/45710-2

(11 B 1289/14 Eylül 1872). Bâbıâlî‟den de gerekli düzenlemenin buna göre yapılması istendi. BOA.,

MF.MKT. 5/14 (13 B 1289/16 Eylül 1872).

120

istinaden Mehmet Cevdet Efendi‟nin maaĢı, tayin edildiği günden itibaren ödenmek

üzere 2.000 kuruĢa çıkartıldı356

.

Mektebin açılması ve hoca ile hizmetlilerin tayin edilmesinin ardından

öğrenci temini için harekete geçilerek bir ilan hazırlandı. Süleymaniye‟de açılan

Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟da eğitim almak isteyen ve Sarf, Nahiv, Mantık ve biraz

Farsça dersi görmüĢ, Hesap‟tan Amâl-ı Erbaa‟ya kadar tahsil etmiĢ olanların

Meclis-i Maârif‟e müracaat etmeleri duyuruldu. Ayrıca ilanda talebi arttırmak için ilk

kayıt yaptıracak 50 kiĢiye aylık 30‟ar kuruĢ maaĢ bağlanacağı özellikle belirtildi357

.

Bir yandan öğrenci tedariki için çalıĢırken öte yandan mektebin fiziki

noksanlarının giderilmesi ve eğitime hazır hale getirilmesine çaba sarf edilmekteydi.

Bu bağlamda cam, çerçeve, perde ve döĢeme yüzü gibi eksikliklerin giderilmesi için

gerekli tahsisat belirlenerek bürokratik iĢlemler de baĢlatıldı358

.

Mehmet Cevdet Efendi eğitime, aylık 30‟ar kuruĢtan 50 muvazzaf öğrencinin

yanı sıra 50 de Hassâ Ordu-yı Hümâyunu MüĢirliği tarafından gönderilecek olan

toplam 100 öğrenci ile baĢlama kararını almıĢtı. Ancak mektep binasının bu kadar

öğrenciyi kaldıramayacağı ve mektebin kuruluĢundan beklenen ilerlemenin yeterli

hoca kadrosuna bağlı olduğu gerçeğinin de farkındaydı. Bu nedenle ileride

tamamlanmak üzere Ģimdilik muvazzaf öğrenci sayısının 25‟e indirilmesini ve

buradan oluĢacak 750 kuruĢluk kaynağın 300 kuruĢuyla bir muavin, yine 300

kuruĢuyla bir rika hocası ve 150 kuruĢuyla da bir odacı tayin edilmesini istemiĢti.

356

BOA., Ġ.DH.657/45710 (19 B 1289/22 Eylül 1872). 357

BOA., MF.MKT. 5/179 (5 ġ 1289/8 Ekim 1872). 358

Yapılan keĢif sonunda 429 kuruĢluk bir masraf çıkartılmıĢtı. BOA., MF.MKT. 6/19 (9 ġ 1289 (12

Ekim 1872).

121

Meclis-i Maârif ise Maârif Nizamnâmesi‟nde Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın öğrencisi

ve miktarı ile ilgili bir açıklık olmadığı gerekçesiyle konuya daha farklı yaklaĢtı.

Kaynak olarak gösterildiği üzere Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunlarından boĢalan

maaĢların 50 öğrenciye yetmeyeceği ifade edilerek Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın

muvazzaf öğrencisinin 30 kiĢi olmasında karar kılındı. Ayrıca Ġstanbul‟daki sıbyan

mektebi muallimlerinin ve asâkir-i Ģahane mülâzım çavuĢ, onbaĢı ve neferlerinin

dönüĢümlü olarak beĢer onar kiĢi Ģeklinde eğitim almasının daha uygun olacağı

hükmüne varıldı. Böylece öğrenci sayısı azalmıĢ olan Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın bir

hoca ile idaresi mümkün olacağından muavin tayininden vazgeçildi. Sadece bir rika

hocasının atanması yeterli görüldü. Bevvâb tayini isteğinin ise Dârülfünûn binasına

taĢınacağı için istihdamına gerek kalmayan Mahrec-i Aklâm odacılarından birinin

görevlendirilmesi ile karĢılanması kararlaĢtırıldı359

.


Alınan kararlar doğrultusunda Dârulmuallimîn-i Sıbyan‟da, eğitim-öğretim

25 muvazzaf öğrenci ile baĢladı360

. Mektepte Mehmet Cevdet Efendi‟nin düzenlemiĢ

olduğu yeni eğitim sistemi tatbik edilmekteydi. Bu bağlamda Cevdet Efendi okutulan

derslere meslekî formasyon yani “Usûl-i Tedrisiye” dersi eklemekle kalmayıp,

harfleri daha kolay okunur, anlaĢılır ve anlatılır hale getirmek üzere hareketli

levhalar da tertip etmiĢti. Ancak bu yeni ders gereçlerinin ülke genelinde iĢe

yarayacağına Ģüpheyle bakılmakta ve temin edilmesi zor görünmekteydi. Bu nedenle

Meclis-i Maârif-i Kebir‟in 1873 ġubatında aldığı kararla Cevdet Efendi‟den levhalar

359

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1074, s.144 (6 ġ 1289/9 Ekim1872). Berker, a.g.e., s.96-98. 360

Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.197; H.1292(1875), s.137; Öğrenciler mektebe her ne kadar sınav

ile alınmıĢ olsalar da maddi durumlarının gözetildiği de görülmektedir. Örneğin Bekir Efendi ikinci

sınıf öğrencisi olmasına rağmen fakir halinden dolayı muvazzaf öğrenciler arasına dâhil edilmiĢtir.

BOA., MF.MKT. 27/28 (6 RA 1292 12 Nisan 1875).

122

yerine baĢka bir usûlün uygulanması istendi361

. Bu arada sıbyan mektebinde eğitim

alan öğretmen adaylarına usûl-i cedide-i tedrisiyeye mahal-i tecrübe olmak, baĢka bir

ifadeyle staj yaptırmak üzere Ġstanbul‟da Nuruosmaniye‟de bir numune sıbyan

mektebi açıldı362

.

1874 yılında sıbyan, rüĢdiye ve idâdiyye Ģubeleri, Dârümuallimîn-i Kebir

çatısı altında yeniden organize edildi. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde çok kısa

yer alan Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın yapısı ve iĢlevinin ne olacağı ise ilk kez net bir

biçimde belirlendi. Mektepte okutulacak dersler Usûl-i Tedrisiye, Lisan-ı Türkî ve

Ġmla, Tenâsübe (orantıya) kadar Hesap, Muhtasar (kısa) Osmanlı Tarihi, Muhtasar

Coğrafya, Mebâdi„-i (giriĢ) Hendese ve Mesâha, Farsça ve yazı dersleri olarak

planlandı. Bunun yanı sıra eğitim süresinin iki yıl olacağı, öğrencilerin eğitimleri

süresince aylık 30 kuruĢ maaĢ alacakları ve mezuniyet sonrası tayin edildikleri yerin

önemine göre 300 ile 400 kuruĢ arası bir ücret ile görev yapacakları kararlaĢtırılarak

ilan edildi. Mektebe girmek isteyenlerin ilk ilanda belirtildiği gibi öğrenci olsun veya

olmasın matematikten dört iĢlem, biraz Farsça ve kafiyeye kadar Arapça bilmeleri

ayrıca düzgün bir Ģekilde Türkçe okuyabilmeleri gerekmekteydi. ġartları tutan ve

sıbyan mekteplerinde öğretmenlik yapmak isteyenlerin giriĢ sınavlarına girmek için

Nisan ayına kadar Meclis-i Kebir-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi363

.

361

Berker, a.g.e., s.98. 362

Hocalığına Dârülmuallimîn-i Sıbyan mezunlarından Osman Efendi‟nin 400 kuruĢ maaĢ ile tayin

edildiği mektebe devam edecek öğretmenlere ise aylık 100‟er kuruĢ maaĢ bağlanacaktı. Mahmud

Cevâd, a.g.e., s.134; Özcan, a.g.m., s.451; Öğrenci tedâriki için verilen ilana göre 7 ile 11 yaĢ

arasında yaklaĢık 40 çocuğun kabul edileceği ve eğitim süresinin 4 yıl olduğu bu mektep, Cuma

günleri hariç her gün sabahtan akĢama kadar açık olacaktı. Bkz. Basiret, Nr. 1158, s.3 (1 M 1291/18

ġubat 1874); BOA., MF.MKT. 17/25 (6 M 1291/23 ġubat 1874); ġark, Nr. 78, s.1 (10 M 1291/27

ġubat 1874). 363

ġark, Nr. 91, s.1 (27 M 1291/16 Mart 1874); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.135. Pratikte maaĢ miktarının

250 kuruĢa kadar düĢtüğü görülmektedir. BOA., MF.MKT. 38/1 (27 CA 1293/20 Haziran 1876).

123

2.6.6. Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası

Açıldıktan sonra Osman Efendi mektebe Rika hocası olarak tayin edildi. Ders

cetveline bazı fenler ilave edilmesiyle de Cevdet Efendi‟ye yardımcı olmak üzere

Mekteb-i Mülkiye mezunlarından Abdullah Efendi 400 kuruĢ maaĢla muavin olarak

atandı. Böylece 1873 yılı itibariyle mektebin eğitimci kadrosu üçe yükselmiĢ oldu364

.

Dârülmuallimîn-i Sıbyan, ilk olarak Beyâzid‟de bulunan Matbaâ-yı Âmire

binasında hizmete girmiĢti. 1871/72 yılı Devlet Salnamesi‟nden daha sonra mektebin

Nuruosmaniye‟deki Vakıf Odası‟na taĢındığı anlaĢılmaktadır. 1872 yılı sonlarına

doğru öğrenci tedariki için verilen ilanda ise Süleymaniye‟de açıldığı ifade

edilmektedir365

. Dolayısıyla Tanzimat dönemindeki seyyar mektep anlayıĢının bu

mektep için de geçerli olduğu görülmektedir366

.


Eğitimi koordine eden idareciler her fırsatta sıbyan mekteplerinin eğitimin

temeli olduğunu ve bu mekteplerin durumu iyileĢtirilmediği takdirde diğer mektepler

için yapılacak düzenlemelerin bir anlam ifade etmediğini dile getirmekteydiler. Buna

karĢın Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟a gereken önem verilmemekteydi. ġüphesiz bunun

en önemli nedeni, bu mekteplerin ülke geneline oldukça fazla olması, hâlihazırda

öğretmenlerinin bulunması ve Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın bütün sıbyan mekteplerine

öğretmen yetiĢtirmesinin gerçekçi bulunmamasıydı. Bu nedenle daha cazip formüller

aranarak görev yapmakta olan sıbyan öğretmenlerini, sıbyan mekteplerinde yapılan

ıslahatları uygulayabilecek kadar eğitmek daha akılcı görülmüĢtü. Bu noktada

364

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.177; Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.197. 365

BOA., MF.MKT. 5/179 (5 ġ 1289/8 Ekim 1872). 366

Öztürk, Atatürk Devri… s.9.

124

Ġstanbul Dârülmuallimîn-i Sıbyanı‟nda yetiĢecek elemanların rolü ise daha ziyade

taĢralarda kurulacak olan dârülmuallimînler vasıtasıyla buradaki öğretmenleri

eğitmek veya yeniden öğretmen yetiĢtirmek olacaktı.

Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟da yetiĢen muvazzaf öğrencilerin memuriyet

yükümlülükleri ise sonradan belirlenmekle beraber Maârif Nizamnâmesi‟nin bu

konudaki hükümleri temel alındı. Meclis-i Maârif, Ocak 1873‟te muvazzaf

öğrencilere mektebe devam edeceklerine, mezun olduklarında görev yerlerini

tereddütsüz kabul edeceklerine, 5 sene çalıĢmadan memuriyetlerini terk

etmeyeceklerine ve terk ettiklerinde eğitimleri süresince almıĢ oldukları maaĢı iade

edeceklerine dair senet alınmadan maaĢ tahsis edilmemesi, senet veremeyeceklerin

ise mektebe ancak mülâzemet suretiyle yani maaĢsız olarak devam etmelerine izin

verilmesi kararını aldı367

. Maârif Nizamnâmesi‟ne göre rüĢdiye mektebinde

öğretmenliğe baĢlayacakların 25 yaĢ civarında olması öngörülürken, bu konuda

sıbyan mektebi öğretmenleri için bir bilgiye yer verilmemiĢti. Diğer konularda

olduğu gibi yaĢ konusu da sonradan çözümlenmiĢ ve sıbyan mekteplerinde

öğretmenliğe tayin edilmek için en fazla 30 yaĢında olma Ģartı getirilmiĢti368

.

Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟dan mezun olup sıbyan mekteplerinde görev

alacaklara azami olarak 400 kuruĢ maaĢ tahsis edilecekti. Ancak öğrenciler, gerek

eğitimleri sırasında aldıkları 30 kuruĢu gerekse tayin edildiklerinde bağlanan maaĢı

azımsamaktaydılar. Bundan dolayıdır ki, 1874 yılı baĢlarında Maârif Nezâreti‟ne

verdikleri dilekçelerinde rüĢdiye Ģubesi öğrencilerine verilene muadil bir ücret talep

367

. Berker, a.g.e., s.97. 368

Bu Ģart, sadece mektep mezunları için değil genel olarak sıbyan mekteplerinde öğretmen olmak

isteyen herkes için belirlenmiĢtir. Ayrıca sıbyan mektebi halifeleri için de 20 yaĢ sınırı getirilmiĢtir.

BOA., ġD. 205/28 (4 CA 1288/22 Temmuz 1871).

125

etmiĢlerdi. Hatta maaĢlarının yükseltmek için rüĢdiye Ģubesinin ikinci sınıfına

nakledilmek istemiĢlerdi. Nezâret ise bu istekleri değerlendirdikten sonra sıbyan

mektebi öğretmenlerinin rüĢdiye muallim-i evveleri gibi maaĢ almasının mümkün

olamayacağını ifade etti. Sıbyan mekteplerinde görev alacak mezunların en fazla 400

kuruĢ maaĢ alabileceklerini, bununla beraber mezunlardan sadece taĢra

dârülmuallimîn-i sıbyanlarına tayin edileceklere 600 kuruĢ maaĢ verileceği dile

getirildi. Öğrencilerin rüĢdiye Ģubesine nakledilmeleri isteği ise her iki Ģubeye alınan

öğrencilerin bilgi seviyelerindeki farklılıktan dolayı mümkün değildi. Zira sıbyan

Ģubesi öğrencilerinin mektebe giriĢ imtihanlarında Sarf ve Nahiv okumuĢ olmaları

yeterli görülürken rüĢdiye Ģubesi öğrencileri ġerh-i Akâid ve Mantık konularından

imtihan edilmekteydiler. Böylece sıbyan Ģubesi öğrencilerinin istekleri reddedilirken,

her iki konuda öğrencilere bilgi verilmesi için mektep müdürlüğü görevlendirildi369

.

Dâülmuallimîn-i Sıbyan‟da, eğitim programı yenilenmeye çalıĢılan bütün

sıbyan mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek imkânsızdı. Bununla beraber Maârif

Nezâreti, sıbyan mektebinde öğretmenlik yapacakların nezâret tarafından diploma

almalarını kurala bağlamıĢtı370

. Zira yeni usûlde eğitim vermek üzere açılan bu

mekteplere ihtiyaç halinde Dârülmuallimîn dıĢından da öğretmen ataması

yapılmaktaydı. Nezâret bu türden atamaları sınavla gerçekleĢtirmekteydi. Örneğin

1874 yılında Selanik‟te açılan iki sıbyan mektebine öğretmen tayin edileceğine dair

verilen ilanda Usûl-i Tedris, Türkçe, Matematik, Coğrafya ve Farsça bilenlerden

öğretmen olmak isteyenlerin sınav için Meclis-i Maârif‟e müracaat etmeleri

369

BOA., MF.MKT. 17/166 (7 S 1291/26 Mart 1874). 370

ġark, Nr. 35, s.1 (15 Z 1290/3 ġubat 1874).

126

istenmekteydi. Sınav neticesinde yeterli görülen adaylar ise 400 kuruĢ maaĢla

görevlendirilmekteydiler371

.

2.6.8.Ġstanbul DıĢında Dârülmuallimîn-i Sıbyan Açma GiriĢimleri

Gerek ilköğretim programının güncellenmesi ve gerekse sıbyan mekteplerinin

ülke genelindeki sayısal çoğunluğu, bu mekteplerin öğretmen ihtiyacını, birden fazla

ve yerel öğretmen mektepleriyle karĢılamayı zorunlu kılmaktaydı. Nitekim Ġstanbul

dıĢında öğretmen yetiĢtirmeye ilk olarak 1870 yılı sonlarında Hanya‟da 100 yatılı

öğrenci kapasiteli bir Dârülmuallimîn tesis etmek isteyen Girit Valiliği tarafından

teĢebbüs edilmiĢti. Ancak sadece hoca ve memurları için 130.000 kuruĢtan fazla

tahsisata ihtiyaç duyulduğundan mektebin tesis edilmesi uygun görülmekle beraber

masraflarının sonraki yıllarda karĢılanmasına karar verilmiĢti372

.

1872 yılında ise özellikle taĢralarda bulunan sıbyan mekteplerinin düzene

konulması için yeni tedbirler alınmakla beraber ülke genelinde bu mekteplerin

sayısının arttırılması için çalıĢmalara baĢlandı373

. Sıbyan mektebi öğretmenlerini

371

ġark, Nr. 94, s.1 (1 S 1291/20 Mart 1874). 372

BOA., BEO.NGG.d. Nr.395 (17 B 1287/13 Ekim 1870); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.43-44 (9

RA 1288/29 Mayıs 1871). Hanya‟da açılan mektebe 1874 yılında yine burada açılmasına müsaade

edilen idâdî mektebi mezunları devam edecekti. Bununla beraber nizamnâme gereği eğitim süresi üç

yıl olması gereken mektep, ihtiyaca binaen geçici olarak iki yılda mezun verecekti. BOA.,

MF.MKT.24/112 (29 Z 1291/6 ġubat 1875). Zira buradaki ilk mekteplere ve rüĢdiyelere devam eden

çocuklar, Türkçeyi eğitim süresi içerisinde tedricen öğrenmekteydiler. Bu durum diğer derslerden geri

kalmalarına ve normal eğitim süresinin yeterli olmamasına neden olmaktaydı. Bu nedenle Suriye‟de

Arapça bilen öğretmenlere ihtiyaç duyulduğu gibi ahalisi Rumca konuĢan Girit mekteplerinde

öğretmenlik yapacakların da Rumca bilmesi önemliydi. Kaldı ki, Ġstanbul‟da bulunan

Dârülmuallimîn-i Sıbyan ve RüĢdî, ülke geneline öğretmen yetiĢtirecek kapasiteye sahip değildi. Bu

nedenle Hanya‟daki bu Dârülmuallimîn seri ve donanımlı öğretmen yetiĢtirme amacına katkı

sağlayabilirdi. Ki, Tanzimat Dönemi sonlarında hocalığını Hacı Bilal Efendi‟nin yaptığı Hanya

Dârülmuallimîni‟nde 16 öğrenci bulunmaktaydı. Salnâme-i Vilâyet-i Girid, H.1293(1876), s.97. 373

Maârif Nizamnâmesi hükmünce vilayet merkezlerinde birer Maârif Meclisi kurulması, mekteplerin

masrafları için ise Maârif Sandıkları teĢkil edilmesi kararı alınmıĢtı. Ancak ilk etapta bazı vilayetlerde

meclislerin yerine geçici Maârif Komisyonları tesis edildi. Sıbyan mektepleri ve hocalarının yeni

eğitim sistemine uygunluğunu denetlemek için bu komisyonlar yetkilendirildi. Bkz. BOA., MF.MKT.

5/45 (18 B 1289/21 Eylül 1872); BOA., MF.MKT. 6/130 (13 ġ 1289/16 Ekim 1872).

127

kontrol etmek amacıyla senede birkaç defa köy ve mahalle mekteplerinin teftiĢ

edilmesi, ilköğretimi yoluna koymak için düĢünülen tedbirlerdendi. Öğretmenlerin

sınavdan geçirilerek kaliteli olanların görevde bırakılması ve yerel olarak eğitim

almalarına imkân sağlanması da bu konuda önemli bir giriĢimdi. Bu tedbirlerden en

önemlisi ise vilayetlerin on beĢ yirmisinde birer dârülmuallimîn-i sıbyan açılması

fikriydi. Ancak bunun Girit örneğinde görüldüğü üzere önemli miktarda ödenek

gerektirecek olması, bu fikrin pratiğe geçirilmesine engel teĢkil etmekteydi. Buna

rağmen 1 Haziran 1872 tarihinde Meclis-i Maârif tarafından Saraybosna‟da bir

dârülmuallimîn kurulması kararı alındı. Ayrıca ĠĢkodra‟daki sıbyan mektepleri için

2.000 kuruĢ tahsisatla burada da bir dârülmuallimîn-i sıbyan açılması

kararlaĢtırılarak, mektep binası ve hoca tayin edilmesi için hazırlıklara baĢlandı374

.

Açılması düĢünülen dârülmuallimîn-i sıbyanların hoca kaynağı ise Ġstanbul

Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ı olacaktı375

. Lakin mektep bu sıralarda aktif olmadığından

Saraybosna‟da açılacak olan mektebin muallim-i evvelliğine 600 kuruĢ maaĢla Kıbrıs

rüĢdiyesinin eski muallim-i evveli olan Rasih Efendi tayin edildi376

. Arapça hocalığı

için ise muallim-i sâni olarak Sadık Efendi‟nin atanması uygun görüldü ve ardından

öğrenci tedariki çalıĢmaları baĢlatıldı377

. Bu arada vilayet merkezinde bulunan sıbyan

mekteplerinin ehliyetsiz muallimlerin elinde bulunduğu öne sürülerek Bosna vilâyet

merkezinde de bir dârülmuallimîn-i sıbyan açılmak istenmiĢti. Ancak Saraybosna‟da

374

BOA., ġD. 205/45 (26 RA 1289/3 Haziran 1872). 375

BOA., ġD. 205/45 (26 RA 1289/3 Haziran 1872). 376

Ancak Rasih Efendi‟ye ulaĢılamadığından yerine yine 600 kuruĢ maaĢla Sofya RüĢdiye‟si muallimi

evvelliğinden istifa eden Hasan Hüsnü efendi tayin edildi. BOA., MF.MKT. 9/60 (5 M 1290/5 Mart

1873). 377

BOA., MF.MKT. 1/55 (12 Haziran 1872).

128

hâlihazırda açılmıĢ olan mektebe 20 öğrenci alınarak faal hale getirilmesi Meclis-i

Maârif tarafından daha uygun görülerek buna ruhsat verilmedi378

.

1872 yılında Selanik‟te de geçici bir dârülmuallimîn-i sıbyan açılması için

vilayet tarafından Maârif Nezâreti nezdinde giriĢimde bulunuldu ve aynı yılın Ekim

ayında burada da bir mektep açılmasına onay verildi. Açılacak olan mektebin

öğrencilerine ise merkezden hoca tayin edilinceye kadar, vazife-i asliyelerine halel

getirmeyecek surette rüĢdiye muallim-i evvellerinin günde bir iki saat eğitim vermesi

uygun görüldü. Ayrıca ĠnĢa ve Usül-i Ġmla derslerini vermek üzere vilayet

kâtiplerinden liyakat sahibi birinin görevlendirilmesi kararlaĢtırıldı379

. 1874 yılında

Suriye vilayetinde açılması kararlaĢtırılan dârülmuallimîn, sıbyan mekteplerine de

öğretmen yetiĢtirecekti380

. Aynı yıl vilâyet dâhilinde bulunan mekâtib-i sıbyanın taht-

ı intizama konulması tedbirlerinden olmak ve masrafının bir kısmı yerel kaynaklarla

temin edilmek üzere Konya Dârülmuallimîn-i Sıbyanı‟nın açılması için hazırlıklar

baĢladı381

.

2.7.Dârülmuallimât

Osmanlı Devlet anlayıĢı ve toplum yapısı, eğitim konusunda kız çocuklarının

gündeme alınmasını uzun süre ötelemiĢti. Tanzimat dönemine kadar kızlar için

sıbyan mekteplerinden sonra devam edecekleri baĢka bir eğitim kurumu

bulunmamaktaydı. 8-10 yaĢına kadar bu mekteplerde aldıkları dinî-ahlakî nitelikteki

378

BOA., MF.MKT. 9/60 (5 M 1290/5 Mart 1873). 379

BOA., MF.MKT. 6/130 (20 ġ 1289/23 Ekim 1872). 380

BOA., MF.MKT. 21/107 (17 L 1291/27 Kasım 1874). 381

BOA., MF.MKT. 22/22 (24 L 1291/4 Aralık 1874).

129

eğitim ise en fazla harekeli yazı öğrenmelerine yetmekteydi382

. Bunun haricinde

istisnai olarak kendini geliĢtirmek isteyen zengin ve kültürlü aile kızları, Ġlmihâl

okuyabilmek ve bir takım dinî-edebi bilgiler edinmek için özel dersler almaktaydılar.

Tanzimat döneminden itibaren ise bu durum nispeten değiĢmeye baĢladı. Avrupa ile

artarak geliĢen kültürel temas, eğitim alanında da dönüĢümün önünü açmaya

yardımcı oldu. Bu doğrultuda gerek Osmanlı aydınları ve gerekse devlet adamları

kızların eğitim almasındaki gereklik konusunda çeĢitli olumlu düĢünceler öne

sürmeye baĢladılar383

.

Kız çocuklarına bir devlet programı çerçevesinde eğitim verilmesi ilk defa

Tanzimat döneminde tasavvur edildi384

. Fikri zemin oluĢunca da fiilî giriĢimler

kendini gösterdi. Nihayet sıbyan mekteplerinin üzerinde eğitim vermek üzere Ocak

1859‟da Ġstanbul‟da ilk kız rüĢdiyesi açıldı385

. Cevri Usta (Kalfa) ismiyle anılan bu

mektebi diğerleri takip etti386

. 1872 yılına gelindiğinde 8 kız rüĢdiyesinde yaklaĢık

200 öğrenci ders görmekteydi387

.

GeliĢim, dönemin sosyal yapısına nazaran hızlı gibi görünse de aslında çoğu

aile kızlarını mektebe göndermeye çekinmekteydi. Özellikle örtünme yaĢı olarak

382

Süleyman ġevket, “Dârülmuallimât”, Muallimler Mecmuası, S.8, 30 Nisan 1923, s.152-154; Yahya

Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın Öğretmen YetiĢtirilmesi”, Tarih ve Toplum,

S.195, Mart 2000, s.31. 383

Bkz. Yahya Akyüz, “Osmanlı Son Dönemi‟nde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika Ünlüer‟in

YetiĢmesi ve Meslek Hayatı”, Milli Eğitim Dergisi, S.143, Temmuz-Ağustos-Eylül, 1999, s.12-14. 384

Bayram Kodaman, “Tanzimattan Sonra Türk Kadını, Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Dergisi, S.5, Samsun 1990, s.145; Cemil Öztürk, “Selim Sabit Efendi‟nin YetiĢtiği Dönemde Osmanlı

Devleti‟nde Eğitim: Modern Eğitimin DoğuĢu”, Uluslararası Vize Tarihi ve Kültürü Sempozyumu

(Vize/28 Nisan 2000), Türkiye’nin Ġlk Pedagogu Vize’li Selim Sabit Efendi, Ġstanbul, (tarihsiz),

s.69. 385

Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın…”, s.32. 386

Kız rüĢdiyeleriyle ilgili olarak ayrıca bkz. ġefika Kurnaz, “Osmanlı‟dan Cumhuriyet‟e Kadınların

Eğitimi”, Milli Eğitim, S.143, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, s.100-101. 387

Süleyman ġevket, a.g.m., s.154.

130

tabir edilen 11-12 yaĢına gelmiĢ kız çocuklarının, hangi ortam olursa olsun karĢı cins

ile bir arada bulundurulmaları uygun görülmemekteydi. Buna karĢın rüĢdiyeler

kızlara mahsus olsa da ilk dönemlerde nakıĢ dersi haricindeki derslerin öğretmenleri

erkekti388

. Erkek öğretmenlerin yaĢlı veya temiz ahlaklı olmaları gibi özellikleri dahi

bu ön yargının önüne geçememekteydi. Bu nedenle de kız rüĢdiyelerinde ders

verecek olan öğretmenlerin nitelikli olması bir yana, kadın olması birinci öncelik

olmalıydı. Böylece kadın öğretmen ihtiyacına cevap verebilmek için bir öğretmen

mektebi baĢka bir ifadeyle Darülmuallimât açılması kaçınılmaz hale gelmiĢ oldu389

.

2.7.1.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nde Dârülmuallimât

Dârümuallimât‟ın açılması noktasındaki ilk geniĢ ve ayrıntılı bilgi, ülkede

eğitimin yeniden organize edilmesi için ilan edilen 1869 tarihli Maârif-i Umûmiye

Nizamnâmesi‟nde yer almaktaydı. Mektebin teĢkilatı ve yapısının ayrıntılı olarak ele

alındığı nizamnâmenin 68. maddesine göre kız sıbyan ve rüĢdiye mekteplerine

öğretmenler yetiĢtirmek üzere Ġstanbul‟da iki Ģubeden oluĢan bir Dârülmuallimât

açılması öngörülüyordu. Ayrıca yüksek öğretim kurumları içerisinde gösterilen

mektebin her Ģubesi Müslim ve Gayrimüslim mekteplere ayrı ayrı öğretmen

yetiĢtirmek için iki sınıfa ayrılacaktı390

.

388

Ġstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Darülmuallimat 1870, Ġstanbul, 1933, s.2. (Takip eden

atıflarda Darülmuallimat 1870 Ģeklinde kısaltılacaktır.) 389

Yahya Akyüz, Tanzimat Dönemi‟nde kendini yetiĢtirmiĢ kadınların Hoca, Hoca Hanım, Molla ve

Muallime gibi sıfatlarla “ev sıbyan mektepleri”nde öğretmenlik yaptıklarından bahsederek kadınlar

için öğretmenlik mesleğinin Dârülmuallimât ile baĢlamadığını ileri sürmektedir. Bkz. Yahya Akyüz,

“Osmanlıda Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri”, OTAM, S.15, Ankara 2004, s.1-12. 390

BOA., Meclis-i Tanzimat, Nr.2, s.231-232; BOA., Y.EE. 112/6, s.23-26; Düstûr, Birinci Tertip, C.II,

s.196-198. Nizamnâmenin Dârülmuallimât ile ilgili maddelerinin değerlendirilmesi ve yorumu için

bkz. Tevfik Temelkuran, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Kız Öğretmen Okulu”, Belgelerle Türk Tarihi

Dergisi, S.36, Eylül 1970, s.61-62; Aliye Omay, “Ġlk Kız Öğretmen Okulunun KuruluĢu”, Türk

Yurdu, C.VIII, S.8, Eylül, 1987, s.54-55; Özcan, a.g.m., s.457-458; Öztürk, Atatürk Devri…, s.11;

Altın, a.g.m., s.280-282.

131

Eğitim süresi iki yıl olarak belirlenen sıbyan Ģubesinde Mebâdi-i Ulûm-ı

Diniyye (din bilgisine giriĢ: her milletin kendi lisanında ve din işleri başkanlarınca

belirlenen kimseler tarafından okutulacaktır), Kavaid-i Lisan-ı Osmanî ve Kitâbet

(Türkçe dil bilgisi ve yazı), Usûl-i Talim, Her Cemaatin Kendi Lisanı, Risale-i Ahlak

(ahlak bilgisi), Hesap ve Defter Tutmak Usûlü, Tarih-i Osmanî ve Coğrafya,

Malumat-ı Nafia (bayındırlık bilgisi, faydalı bilgiler), Mûsikî, DikiĢ ve NakıĢ dersleri

okutulacaktı391

.

Eğitim süresi üç yıl olacak olan rüĢdiye Ģubesinde ise Mebâdi-i Ulûm-ı

Diniyye (din bilgisine giriĢ: her milletin kendi lisanında ve din işleri başkanlarınca

belirlenen kimseler tarafından okutulacaktır), Kavaid-i Lisan-ı Osmanî ve ĠnĢa,

Arapça ve Farsça, Her Cemaatin Kendi Lisanı, Ġlm-i Ahlak, Tedbir-i Menzil (ev

idaresi), Tarih ve Coğrafya, Mebâdi„-i Ulûm-ı Riyâziye ve Tabi„iye (matematik ve

tabiat bilgisine giriĢ), Resim, Mûsikî, Envâ-i Ameliyat-ı Hıyâtiye (terzilik-biçki,

dikiĢ) dersleri verilecekti392

.

Mektebin bir müdiresi ve adı geçen dersleri verecek sayıda muallimesi, nakıĢ

ustası ve iki hizmetçisi olacaktı. Kadın hoca yetiĢinceye kadar ise mektebe yaĢlı ve

güzel ahlaklı erkek hocalar tayin edilecekti. Müdire 1.500, muallime ve ustalar

750‟Ģer, hizmetçiler ise 150‟Ģer kuruĢ maaĢ alacaktı393

.

391

Madde 68, 69. BOA., Y.EE. 112/6, s.23-24. 392

Madde 70. BOA., Y.EE. 112/6, s.24. 393

Madde 71, 72. BOA., Y.EE. 112/6, s.25.

132

Dârülmuallimât‟a sıbyan veya rüĢdiye mekteplerinden mezun kadınlar

imtihansız olarak girebilecekler, tahsili olmayanlar ise bir heyet tarafından imtihan

edilerek kabiliyetleri derecesinde Ģubelerden birine kabul edileceklerdi394

.

Mektebin sıbyan Ģubesini bitiren öğrenciler, bir kız sıbyan mektebinde görev

alabilecekler veya isterlerse rüĢdiye Ģubesine devam edebileceklerdi. Mektepten

mezun olanlar tayin olunacakları görevi kabule mecbur olacaklardı. Zira atanma

önceliği Dârülmuallimât mezunlarına verilecekti. Tayin oldukları yerde mazeretsiz

olarak 5 sene görev yapmayarak ayrılmak isteyenlerden eğitimleri süresince almıĢ

oldukları maaĢ geri alınacak ve bu gibiler atanma önceliğini de kaybedeceklerdi.

Dârülmuallimât‟ın muvazzaf öğrencisi 50 kiĢiden ibaret olup, sıbyan Ģubesinde

eğitim alacak öğrencilere 30‟ar, rüĢdiye Ģubesinde eğitim alacaklara 60‟ar kuruĢ

maaĢ verilecekti. Herhangi bir sebeple boĢta kalan maaĢ ise muvazzaf olmayan en

kıdemli öğrenciye tahsis edilecekti395

.


Nizamnâmenin ilanının ardından Maârif Nizamnâmesi iktizasınca 1869 yılı

Ekim ayı baĢlarında mektebin açılıĢ hazırlıkları baĢladı ve ilk olarak bina tedarikine

gidildi. Ayasofya‟da Yerebatan civarında bir ahĢap konak kiralanarak mektep binası

olacak Ģekilde yeniden düzenlendi. Binanın korunması ve temizlik hizmetlerinin

görülmesi için ise bir kapıcı ile iki hizmetli tayin edildi396

.

394

Madde 73. BOA., Y.EE. 112/6, s.25. 395

Madde 74, 75, 76, 77, 78. BOA., Y.EE. 112/6, s.24. 396

Kapıcı ve hizmetliler, binanın kiralandığı tarih olan 1285 senesi TeĢrinievveli ibtidasından itibaren

yani 13 Ekim 1869‟da göreve getirildiler. Bu durumda mektebin kuruluĢ hazırlıklarının bu tarih

itibariyle baĢladığı ifade edilebilir. BOA., Ġ.DH. 614/42823-3 (18 M 1287/20 Nisan 1870). Ġki

hizmetlinin tayin edilmesi ve bunlardan birinin erkek diğerinin kadın olması kararı alınmıĢtı. Ancak

Maârif Nizamnâmesi‟nin 72. maddesinde belirtildiği üzere 150 kuruĢ maaĢla çalıĢacak hizmetli

133

Fiziki alt yapı hazırlıklarının yanı sıra diğer taraftan öğrenci temini için

çalıĢmalar baĢladı. Bu amaç doğrultusunda, kız sıbyan ve rüĢdiye mekteplerine

öğretmen yetiĢtirmek üzere açılacak olan Dârülmuallimât‟a Türkçe okur-yazar

kadınlardan öğrenci alınacağı ve sıbyan Ģubesine girmeye hak kazananlara 30‟ar,

rüĢdiye Ģubesine girmeye hak kazanlara ise 60‟ar kuruĢ maaĢ verileceği ilan edildi.

Eğitim görmek isteyenlerin Meclis-i Kebir-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi.

Müracaat yaĢının 13-35 arası olduğu ise baĢka bir ilanda belirtildi397

.

Müracaatların ardından 8 ġubat 1870 tarihinde Maârif Nazırı Safvet PaĢa,

Meclis-i Maârif Ġdâre Dâiresi azalarından Mecit Efendi ve Ġlmiye Dâiresi azalarından

Mustafa Efendi‟nin yer aldığı bir komisyon tarafından sınav yapıldı. Emsile (Arapça

gramer), Amâl-ı Erbaa, Coğrafya, Ġmla, Sülüs yazısı ve Resim konuları ile NakıĢ ve

Hıyâtiyet‟ten yapılan giriĢ sınavı neticesinde 32 kiĢi baĢarılı bulunarak kayıt hakkı

kazandı398

.

Maârif Nizamnâmesi hükümlerine binaen nitelikli kadın öğretmenler

yetiĢtirmek üzere açılıĢ hazırlıklarına baĢlanan Dârülmuallimât‟ın, öğrencilerinin

yanı sıra hoca ve memur kadrosu da 1870 yılı Nisan ayında büyük oranda

belirlenmiĢti.

bulmak zordu. Bu nedenle Meclis-i Kebir-i Maârif, hizmetlilere ve kapıcıya 200‟er kuruĢ maaĢ tahsis

edilmesini istemiĢti. BOA., Ġ.DH. 614/42823-5 (10 M 1287/12 Nisan 1870); Temelkuran, a.g.m.,

s.62; Omay, a.g.m., s.55; Öztürk, Atatürk Devri..., s.11-12; Mustafa ġanal, “Osmanlı

Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan Kadın Ġdareci ve Öğretmenler Ġle

Okuttukları Dersler”, Belleten, C.LXVIII, S.253, Aralık 2004, Ankara, 2005, s.651. 397

Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın…”, s.32-33; ġanal, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda

Kız Öğretmen…”, s.651-652. 398

Mektebe girmeye hak kazanan öğrencilerin isimleri ve sınavda sorulan konulardan aldıkları notlar için

bkz. Darülmuallimat 1870, s.4; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.669; Özcan, a.g.m., s.458.

134

Meclis-i Kebir-i Maârif tarafından yürütülen hazırlıklar çerçevesinde dersleri

okutmak ve el iĢlerini göstermek üzere gerekli kadın eğitimciler bulunamasa da

geçici olarak yaĢlı ve iyi ahlaklı hocalar tayin edildi. Mektebin dıĢ iĢlerini görecek

müdürün yanı sıra iç iĢlerini takip etmek üzere bir de müdire atanması uygun

görüldü. Nizamnâmede belirtilen hoca ve hizmetli maaĢları üzerinde bir takım

düzenlemeler yapıldı. Mektebe alınan öğrencilerin sayısı 50‟ye ulaĢtı. Sıbyan ve

rüĢdiye kısımlarına ayrılan 15-35 yaĢ arasındaki öğrencilere, yine nizamnâmenin

ilgili maddelerinde belirtildiği miktarda maaĢ bağlanması kararı alındı. Böylece

mektebin aylık ve yıllık yaklaĢık masrafı da tespit edilerek gerekli paranın bütçeden

ayrılması noktasında Sadâret ve Maliye Nezâreti nezdinde giriĢimde bulunuldu399

.

Tablo 2.9.Açılacak olan Dârülmuallimât‟ın memur, hoca ve hizmetlilerinin isimleri,

okutulacak dersler ve öngörülen masrafı400

Görevi Haftalık

Ders Saati

MaaĢı

(KuruĢ)

Adı

Müdür --- 2.000 Önceden irâdesi alınarak tahsis

buyrulmuĢtur

Müdîre --- 650 Uygun biri bulunacaktır

Din Bilgisine GiriĢ ve Ahlak Hocası 2 400 Musa Efendi

Dilbilgisi ve Yazı Hocası 2 800 Uygun biri bulunacaktır

Hesap Hocası 3 700 Dârülmuallimîn‟de Ġsmail Efendi

NakıĢ ve Biçki-DikiĢ Hocası 4 800 Eliza Mayno

Resim Hocası 2 800 Valker

Yazı (hatt-ı sülüs ve nesih) Hocası 2 400 Eyubî Hacı RaĢit Efendi

Osmanlı Tarihi Hocası 2 700 Uygun biri bulunacaktır

Coğrafya Hocası 2 700 Ġsmail Efendi

Öğrenciler --- 2.250 50 kiĢi

Kapıcı --- 200 ---

Hizmetçi --- 400 2 kiĢi

Toplam

Aylık 10.200 doğrusu 10.800 kuruĢtur

Yıllık 122.400 doğrusu 129.600 kuruĢtur

399

BOA., Ġ.DH. 614/42823-5 (10 M 1287/12 Nisan 1870); Temelkuran, a.g.e., s.2; Omay, a.g.e., s.55. 400

Müceddeden küşâd olunacak Dârülmuallimât’ın memûrin ve muallimîn ve talebe ve hademesinin

esâmisiyle talim olunacak fünûnu mübeyyin cedveldir BOA., Ġ.DH.614/42823-6 (10 M 1287/12

Nisan 1870 tarihli Meclis-i Maârif mazbatasının ekidir); Temelkuran, a.g.e., s.63. Meclis-i Maârif

tarafından gönderilen cetvel, Masarifât Muhasebesi tarafından incelenmiĢ ve hesaplama hatası

düzeltilmiĢtir. Bkz. BOA., Ġ.DH.614/42823-2 (29 S 1287/31 Mayıs 1870); Omay, a.g.m., s.56.

135

Hazırlıkların tamamlanmasının ardından mektep Maârif Nazırı, Meclis-i

Kebir-i Maârif üyeleri ve maârif memurları ile mektebin hoca ve öğrencilerinin

katıldığı bir törenle 26 Nisan 1870 tarihinde resmen açıldı. Maârif Nazırı Safvet PaĢa

Taife-i nisa hasbelhilka her dürlü hürmet ve riâyete sezâ olduğu gibi talim ve

terbiyeleri dahi şayan-ı itinadır diyerek baĢladığı açıĢ konuĢmasında önce kızların

eğitimindeki geri kalmıĢlığın sebebinden ve sonra da gereklilikten bahsederek

mektebin açılma gayesi ve önemini dile getirmekteydi401

.


Dârülmuallimât‟ta eğitim, mümkün mertebe Maârif-i Umûmiye

Nizamnâmesi‟nde öngörülen sisteme uydurulmaya çalıĢılmaktaydı. Ancak mektebin

yapısını daha ziyade Ģartlar belirlemekteydi. Bu bağlamda birçok zorluk ve külfete

sebep olacağından nizamnâmenin 68. maddesinde belirtildiği üzere Gayrimüslim

dâiresi hizmete giremedi. Okutulması planlanan derslerden öğretim yöntemi ve

yararlı derslere engel olur düĢüncesiyle ilk dönemlerde müzik dersi, ders

programında yer almadı402

. Bunların yanı sıra mektebe talebin yoğunluk kazanması

401

Takvim-i Vekâyi, def‘a 1217, (25 M 1286/7 Mayıs 1869). …Dersaâdet’de küşâd olunan kız

mekteplerine kadın hocaları yetiştirmek içün Dârülmuallimât namıyla dahi bir mektep tanzim ve

küşad olundu. Resmi küşadı pek tantanalı icrâ olundu. Buna dâir hin-i küşatda Maârif Nazırı

tarafından irâd olunan nutuk gayet manidar asâr-ı nâdirdendi. Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., CXII, s.78.

Mektebin açılıĢıyla ilgili olarak ayrıca bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.115; Süleyman ġevket, a.g.m.,

s.154-155; Darülmuallimat 1870, s.4-5; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.671-672; Berker, a.g.e., s.99;

Temelkuran, a.g.m. s.65-66; Omay, a.g.m., s.56-57; Öztürk, Atatürk Devri…, s.12; Akyüz,

“Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın…”, s.33; Akyüz, “Türkiye‟de Öğretmen

YetiĢtirmenin…”, s.51; ġanal, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen…”, s.652. 402

…Her cemaate kendi lisanınca tedris olunmak üzere Dârülmuallimât’ın muhtelit olması lazım gelür

ise de şu hal birçok müşkilât ve teklifâta dâî olacağından Dârülmuallimîn hakkında dahi icrâ

olunduğu vechle şimdilik yalnız İslâm Dâiresi küşâdıyla muallimler ana göre tayin kılınmışdır işbu

mektebde hasbe’l-nizâm fenn-i mûsiki talimi dahi iktiza ider ise de talebelerin daha ziyâde mühim ve

nâfi olan sair dersler ile iştigal etmelerine mani olur mutalaasıyla fenn-i mezkûr sene-i âtiyeye

te’hir kılınmışdır… BOA., Ġ.DH. 614/42823-5 (10 M 1287/12 Nisan 1870).

136

için önemli olan kadın hocalar da bulunamamıĢ, mali düzenlemeler açılıĢtan önce

bitirilememiĢti403

.

Eksikliklere rağmen ilk yıl 45 öğrenciyle eğitim-öğretime baĢlayan

Dârülmuallimât‟ta öğrencilere Din Bilgisi ve Ahlak, Hesap, Coğrafya, Sülüs yazı,

Resim ve NakıĢ dersleri okutuldu404

. 1871-72 eğitim-öğretim yılında ise birinci sınıf

öğrencilerine Arapça, Farsça, Hesap, Sülüs, Kıraat (Türkçe), NakıĢ, Biçki-DikiĢ ve

Resim olmak üzere toplam sekiz ders verildi. Sene sonu sınavlarına girerek her biri

10 üzerinden değerlendirilen bu derslerden en yüksek not alan öğrenci 49, en düĢük

not alan öğrenci 15 aldı. Ġkinci sınıf öğrencileri ise Arapça, Farsça, Hesap, Coğrafya,

Türkçe Yazı, Rika, NakıĢ, Resim, Kıraat ve Ġmla derslerini gördüler. Yine bu

derslerden de en yüksek 70, en düĢük 41 alındığı görülmektedir. Aynı ders yılında

toplam öğrenci mevcudu 31 idi. Bu yıl henüz mezun vermeyen mektepte verilen

eğitim baĢarılı bulunmuĢ ve sınava giren öğrencilerden 7‟si mükâfat-ı evvel ve

saniye, 8‟i de “zikr-i cemil” adı altındaki ödüller ile mükâfatlandırılmıĢlardır405

.

Bunun yanı sıra tahsilât-ı ilmiye ve sanaiyeleri derece-i matlubede olan

öğrencilerden Cenap ve Lütfiye hanımlar el yazılarıyla kaleme aldıkları arzuhallerini,

kendi imalatları olan seccade ve puĢide ile beraber Sultan Abdulaziz‟e arz ettiler. Bu

403

Yapılan düzenleme ile mektebin senelik masrafı olan 129.600 kuruĢtan müdür maaĢı olan senelik

24.000 kuruĢ çıkarıldıktan sonra geriye 105.600 kuruĢ kalmaktaydı. Bunun 6.050 kuruĢ aylık

hesabıyla senelik 72.600 kuruĢu 26 Nisan 1870 tarihinden itibaren ödenmek üzere tayin olunan

hocalar ile öğrencilere tahsis edildi. 13 Ekim 1869 tarihinden itibaren ödenmek üzere aylık 600

kuruĢtan senelik 7.200 kuruĢu hizmetli ve kapıcı maaĢı olarak hesaplandı. Geriye kalan 25.800 kuruĢ

ise atanacak olan müdire ve hocalara göreve baĢlayacakları günden itibaren ödenmek üzere ayrıldı.

BOA., Ġ.DH.614/42823 (14 R 1287/14 Temmuz 1870); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.266 (19 R

1287/19 Temmuz 1870). 404


Devlet Salnâmesi, H.1289(1872), s.225; Darülmuallimat 1870, s.6; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.121.

137

durumdan memnun olan sultan ise öğrencilerden her birini 100‟er adet yüzlük altın

ile ödüllendirdi406

.

1872 yazında artık Meclis-i Maârif tarafından mezun olacak öğrencilerin

istihdamı için gerekli hazırlıklar yapılmaya baĢlandı407

. Bu eğitim yılında sınıf sayısı

üçü bulan Dârülmuallimât‟ın ilk sınıf (sınıf-ı sâlis) öğrencilerine, Din, Arapça,

Farsça, Hesap, Coğrafya, Türkçe Kıraat, Sülüs, NakıĢ ve Biçki-DikiĢ dersleri verildi.

Ġkinci sınıf öğrencileri bu derslere ek olarak Rika dersini aldılar. Son sınıf öğrencileri

(sınıf-ı evvel) ise Arapça, Farsça, Hesap, Coğrafya, Tarih, Rika, Sülüs, ĠnĢa, Resim,

NakıĢ ve Biçki-DikiĢ derslerini gördüler408

. ĠĢlenen konulardan yapılan sınıf geçme

ve mezuniyet sınavları409

neticesinde 21 kiĢilik son sınıf öğrencilerinden, 17‟si

mezun oldu410

. Sınavda Üsküdarlı Hafız Fethiye Hanım bütün derslerden tam not

alarak üstün baĢarı sağlamıĢ ve fevkalade mükâfat ile ödüllendirilmiĢti. Mezunlardan

iki kiĢi ise zikr-i cemil kazanmıĢlardı.

406

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.66 (28 CA 1288/15 Ağustos 1871). 407

BOA., MF.MKT. 1/147 (13 R 1289/23 Haziran 1872).1872-73 eğitim-öğretim yılı aynı zamanda

Dârülmuallimât öğrencilerinin, diğer kız rüĢdiyelerinde olduğu gibi el iĢlerini sergilere göndermeye

baĢladığı yıl idi. BOA., MF.MKT. 6/68 (12 ġ 1289/15 Ekim 1872). 408


Sınavlar Temmuz ayı sonlarına doğru bitmiĢtir. Dersaâdet ve bilâd-ı selasede vâki olub Maârif

Nezâreti taht-ı idaresinde bulunan mekâtibden Dârülmuallimât ve Mahrec-i Aklâm ve zükûr ve inas

rüşdiyeler şakirdânı imtihanları bu kere hitam olub…BOA., MF.MKT. 3/14 (21 CA 1289/27

Temmuz 1872). 410

Geriye kalan 4 kiĢiden 1‟i sınava giremediği, diğer ikisi ise baĢarısız olduğu için mektebi

bitiremediler. Darülmuallimat 1870, s.6.

138

Tablo 2.10.Dârülmuallimât‟ın ilk mezunları411

Mezuniyet

Numarası

Ġsim Mezuniyet

Numarası

Ġsim

1 Üsküdarlı Hafız Fethiye Hanım 10 Emine Hanım

2 Afız Rüveyde Hanım 11 Ayasofyalı Hatice Hanım

3 Tophaneli Hafız Hatice Hanım 12 Hüsniye Hanım

4 Fatma Nigâr Hanım 13 Cemile Hanım

5 Üsküdarlı Münibe Hanım 14 AyĢe Hanım

6 Büyük Zehra Hanım 15 Ferdane Hanım

7 Zehra Hanım 16 Ġffet Hanım

8 Hatat Emine Hanım 17 Küçük Fatma Hanım

9 Hatice Hanım

1873 yılında mektepte okutulan derslerde bir takım değiĢiklikler oldu.

Öncelikle bir dikiĢ makinesi alınarak programa Makine dersi dahil edildi412

. Bununla

beraber nizamnâmede belirtilen ancak ilk etapta okutulan dersler içerisinde yer

almayan Mûsikî dersi için de 1873 Temmuzunda bir adet piyano alındı ve aynı yılın

Ağustos ayında bir hoca tayin edildi413

. Böylece müzik dersi de okutulan derslere

eklenmiĢ oldu414

. Ġkinci mezuniyet yılında 31 kiĢi mevcudu bulunan mektepten 19

kiĢi diploma aldı415

. Bu arada Dârülmuallimât müdürlüğü sınavlarda öğrencilerin

tamamı için mükâfat verilmesini istemiĢti. Ancak Meclis-i Maârif, mükâfat

verilmesindeki amacın öğretilen derslerde baĢarı göstererek kabiliyetini ispat eden

öğrencileri takdir, diğerlerini ise teĢvik olduğunu, herkese ödül verilmesinin

maksadın önemini yitirmesine neden olacağını ifade ederek bu isteği geri çevirdi416

.

411

Darülmuallimat 1870, s.7. 412

BOA., MF.MKT. 5/176 (4 ġ 1289/7 Ekim 1872); Öğrencilerden 6‟sı bu dersi almıĢlardır.

Darülmuallimat 1870, s.6. 413

Piyano 42 Osmanlı lirasına satın alınmıĢtır. BOA., MF.MKT. 12/4 (8 CA 1290/4 Temmuz 1873);

BOA., Ġ.DH. 684/46476 (12 C 1290/7 Ağustos 1873). 414

Bu derse 19 kiĢilik son sınıf talebesinden 7‟si iĢtirak etmiĢtir. Darülmuallimat 1870, s.6. 415

Mezunların isimleri için bkz. Darülmuallimat 1870, s.7. Ayrıca bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.137.

Bu iki kaynakta verilen ve 1291 senesi istatistiğine dayandırılan bilgiye göre mektebin 1873-74 eğitim

yılında bir de dördüncü sınıfı bulunmaktadır. Ġlk üç sınıfta okuyan öğrenci sayısı 31, dördüncü sınıfta

okuyan öğrenci sayısı ise 15‟dir. Ancak bu durumu doğrulayan ve ileriki yıllarda da mektebin dört

sınıfının bulunduğu bilgisini içeren bir arĢiv belgesine rastlayamadığımız gibi 1290, 1291 ve 1292

tarihli Devlet Salnâmelerinde mektebin öğrenci mevcudu sırasıyla 43, 31 ve 58‟dir. Bkz. Devlet

Salnâmesi, H.1290(1873), s.197; H.1291(1874) s.197; H.1292(1875), s.137. 416

BOA., MF.MKT. 12/100 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873).

139

Dârülmuallimât, 1874 yılında 20, 1875‟de 8 ve 1876‟da 9 olmak üzere

Tanzimat dönemi sonuna kadar toplam 73 mezun verdi. Ancak 1875-76 döneminde

bazı öğrencilerin üç yıllık eğitime rağmen baĢarılı görülmemesi ve mektepten ihraç

edilerek açılacak olan sıbyan mektebi muallimeliklerine yönlendirilmek istenmeleri

bu dönemde eğitim-öğretimin verimsiz olduğunu göstermektedir417

.

Tanzimat döneminin sonlarına doğru mektepte okutulan derslerde de önemli

bir değiĢiklik olmamıĢtır. Okutulan dersler Din, Arapça, Farsça, Türkçe Kıraat,

Hesap, Osmanlı Dili, Osmanlı Tarihi, Coğrafya, Biçki-DikiĢ, NakıĢ, Sülüs ve Rika

Yazı, Ġmla ve ĠnĢa, Müzik, Resim ve Makine derslerinden ibaret olup, program ve

müfredat ise sınıflara göre belirlenmekteydi418

.

Genel olarak bir inas rüĢdiyesinden mezun olanlar ile bu seviyede olduğunu

sınavla ispat edenler açılıĢtan itibaren mektebin öğrenci kaynağı oldular. Mektebe

alınan öğrencilere ilk dönemlerde eğitimleri süresince 30 ile 60 kuruĢ arasında maaĢ

tahsis edildi. Mezun olan öğrencilerden boĢalan maaĢlar, devam eden maaĢsız

öğrencilere aktarılmaktaydı419

. Bununla beraber mazeret beyan etmeksizin terk-i

devam edenlerin420

kaydı silindiği gibi disiplini bozan öğrenciler de

417

Ġlerlemelerine ihtimal verilmeyen kadınlardan 5‟i, derslere devam ederek sıbyan mektebi hocalığı

derecesini elde etmeyi baĢarmıĢlardır. Darülmuallimat 1870, s.10. 418

Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.197; H.1292(1875), s.137; H.1293(1876) s.140;

Darülmuallimat 1870, s.7-11; Mahmûd Cevâd, a.g.e., s.156-157. 419

…Dârülmuallimât şahâdetnâmelilerden olub Üsküdar ve Altay inas rüşdiyeleri muallimeliklerine tayin

olunan Münibe ve Hatice ve Emine hanımların uhdelerinden kalan cem‘an yüz elli guruşdan otuzar

kuruşunun sınıf-ı evvel talebâtından Cemile ve sınıf-ı sâni talebâtından Adviye hanımların maâşat-ı

hâliyeleri olan otuzar guruş üzerine zam ile altmışar guruşa iblağı... BOA., MF.MKT. 17/35 (6 M

1291/23 ġubat 1874). BOA., MF.MKT. 34/65 (Gurre-i RA 1293/27 Mart 1876). 420

Bkz. BOA., MF.MKT.12/73 (19 CA 1290/15 Temmuz 1873); BOA., MF.MKT. 34/65 (Gurre-i RA

1293/27 Mart 1876). Ġstisnai de olsa mazereti makul bulunanlar, devam edeceklerine dair teminat

verdiklerinde Meclis-i Maârif kararıyla yeniden mektebe alınıyorlardı. Örneğin Fatma Hanım oğlunun

vefatından dolayı mektebe devam edememiĢ dolayısıyla kaydı silinmiĢti. Ancak bir müddet sonra

yeniden derslere girmek istemiĢ ve kaldığı sınıftan devam etmesine izin verilmiĢti. BOA., MF.MKT.

17 CA 1289/23 Temmuz 1872).

140

uzaklaĢtırılmaktaydılar421

. Bu Ģekilde boĢta kalan maaĢlar da yine diğer öğrencilere

devredilmekteydi.

Dârülmuallimât‟ın sıbyan ve rüĢdiye Ģubelerinin kurulduğu, açılıĢ sırasında

Meclis-i Kebir-i Maârif mazbatasında dile getirildiyse de yine Ģubeler için ayrı

sınıflar tahsis edildiğine ve nizamnâmede yer aldığı gibi ayrı ders programlarına

tesadüf edemedik. Bunun yanı sıra sıbyan kısmında okuyan öğrencilere 30, rüĢdiye

kısmında okuyan öğrencilere ise 60 kuruĢ maaĢ bağlanması gerekmekteydi. Ancak

ilk dönemlerde üç sınıftan oluĢan mektebin birinci ve ikinci sınıf öğrencilerine 30‟ar

kuruĢ, son sınıf öğrencilerine de 60‟ar kuruĢ maaĢ verildi. Bu durumda aynı dersleri

alan öğrencilerden ikinci sınıfı bitirenler kız sıbyan mekteplerinde, derslere devam

ederek üç seneyi tamamlayanlar ise kız rüĢdiye mekteplerinde öğretmenlik yapma

hakkını elde etmekteydiler. Birkaç yıl sonra ise öğrencilere maaĢ bağlanmasının

mektebe olan talebi yoğunlaĢtırmak için alınan tedbirler cümlesinden olduğu ifade

edilerek bu uygulamadan kısmen vazgeçildi. Buna göre 6 Nisan 1875‟te Meclis-i

Maârif‟in Dârülmuallimât müdürlüğüne gönderdiği yazıda sınıf-ı sâlis öğrencilerine

maaĢ bağlanmayacağı bilgisi verildi. Sene sonu sınavlarında baĢarılı olup ikinci

sınıfa geçenlere 30, son sınıf öğrencilerine ise yine 60 kuruĢ maaĢ bağlanacağı dile

getirildi422

. Bu arada mezun olan öğrencilerden bir kısmı mektepten ayrılmayarak

derslere devam etmek istemekteydiler423

. Yine Meclis-i Maârif tarafından bu duruma

421

BOA., MF.MKT. 17/206 (17 S 1291/5Nisan 1874). 422

BOA., MF.MKT. 26/163 (19 S 1292/6 Nisan 1875). 423

Herhangi bir açıklayıcı bilgi olmasa da mektebe devam etmek isteyen bu öğrenciler, muhtemelen

baĢarısız bulunarak mektepten çıkarılmak istenen öğrencilerdir.

141

müsaade edilmekle beraber son sınıf ve ikinci sınıf öğrencilerinden baĢka hiç

kimseye maaĢ verilmemesi özellikle vurgulandı424

.

Maârif Nizamnâmesi‟nin 75. maddesine göre mektepten mezun olanlar tayin

olunacakları görevi kabule mecburdular. Ancak bu mecburiyet maaĢ alan öğrenciler

için geçerliydi. Zira Dârülmuallimât öğrencilerinin içerisinde öğretmen olmak

istemeyenler de vardı. Bundan dolayı Meclis-i Maârif, öğretmenlik yapmayacakları

aĢikâr olan ikinci ve son sınıf öğrencilerine de maaĢ verilmemesi kararını almıĢtı425

.

1877 yılında talebeye verilen toplam maaĢ tahsisatı 1.275 kuruĢa kadar düĢürüldü.

Bu miktarın dıĢında maaĢ bağlanmasının öğrencilerin ihtiyaç veya kabiliyetlerine

bağlı olacağı kararlaĢtırıldı426

.


Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin 71. maddesine göre Dârülmuallimât‟ın

eğitimci kadrosunun bir müdire ve dersleri verecek sayıda kadın hocalar ile nakıĢ

ustasından oluĢması öngörülmekteydi. Ancak ilk etapta bunun mümkün olamayacağı

gerçeği göz önünde bulundurulduğundan adı geçen maddeye kadın hocalar

yetiĢinceye kadar, dersleri yaĢlı ve güzel ahlaklı erkek hocaların idare etmesi hükmü

424

BOA., MF.MKT. 27/159 (23 RA 1292/29 Nisan 1875). Eylül 1877‟deki baĢka bir Meclis-i Maârif

kararında mezun olan öğrencilerin mektebe devam etmelerine kesinlikle izin verilmemesi

istenmekteydi. Dârülmuallimât Müdür Vekili İsmail Efendi’ye; Dârülmuallimât’tan bi’l-imtihan

şahâdetnâme alanların ba‘dezin mezkûr mektebe devam etmeleri câiz olmayacağından bunun

omakûle şakirdâna tefhimiyle hilâfı hareket vuku‘a gelmemesine…BOA., MF.MKT.51/113 (Selh-i ġ

1294/8 Eylül 1877). Bu kararın alınmasında devletin içinde bulunduğu mali sıkıntılar da etkilidir. Zira

söz konusu tarih itibariyle borç bunalımı doruğa ulaĢmıĢtır. 425

BOA., MF.MKT. 27/159 (23 RA 1292/29 Nisan 1875). Öğretmenlik yapmayacakları aĢikâr olan

öğrencilerden kasıt için bkz. BOA., MF.MKT. 17/35 (6 M 1291/23 ġubat 1874) …Mekteb-i mezbûr

talebâtına müddet-i tahsiliyelerinde maâş verilmesi mektepten çıktıklarında maârifce lüzûm görülen

inas muallimeliklerine tayin olunmaları maksadına mübteni olarak ancak bunlardan Hayriye ve

Feride hanımların pederlerinin ma‘lûm olan halleri iktizasınca kerimelerini mektep

muallimeliklerinde bulundurmayacakları mümâileyhümanın sinleri dahi muallimeliğe müsâid

olmadığı ve şu halde bu ikisine mektebe devamları müddetçe maâş verilmek iktiza etmeyüb… 426

BOA., MF.MKT. 46/187 (18 RA 1294/12 Nisan 1877). Bu miktar yaklaĢık 21 son sınıf öğrencisinin

veya 10 son sınıf, 22 ikinci sınıf öğrencisinin bir aylık maaĢına denk gelmektedir.

142

eklenmiĢti. Açıldıktan sonra mektebe erkek hocaların tayin edilmesi de bu maddeye

dayandırıldı. Bu doğrultuda Dârülmuallimât‟ın müdürlüğüne 2.000 kuruĢ maaĢla

Emin Efendi tayin olundu ve maaĢına 1871 yılı baĢlarında 500 kuruĢ daha eklenerek

2.500 kuruĢa yükseltildi427

. Din Bilgisine GiriĢ ve Ahlak dersi için 400 kuruĢ maaĢ

ile Musa, Hesap ve Coğrafya dersleri için 700 kuruĢ maaĢ ile Ġsmail ve Yazı dersi

için 400 kuruĢ maaĢ ile Hacı RaĢit Efendiler atandılar. Mektebin kadın hocalarından

Ġngiliz asıllı Madam Valker 800 kuruĢ maaĢ ile Resim dersini vermek üzere

görevlendirildi. NakıĢ ustalığı görevi ise Madam Armik ile Hatice Hanım‟a verildi.

Ancak nakıĢ ustalığı maaĢı, öngörülen mektep bütçesinde 800 kuruĢ olarak

hesaplanmıĢsa da Meclis-i Maârif, yararlı kesintiler adı altında bu miktarın 400 veya

700 olmasında karar kılmıĢtı428

. Buna rağmen Hatice Hanım‟a 380 kuruĢ maaĢ tahsis

edilmiĢtir429

.

1872 yılında Resim hocası Madam Valker memleketi Ġngiltere‟ye dönünce

yerine resim dersini vermek üzere Mösyö Kes tayin olundu. Ders programına Rika

dersi eklenerek hocalığına Arif Efendi getirildi430

. 1873 yılında yine ilk zamanlarda

programda yer almayan Mûsikî dersi verilmeye baĢlandı. Bu dersin hocalığına ise

427

Emin Efendi göreve getirilmesinden yaklaĢık bir yıl sonra Sadâret‟e dilekçe yazarak maaĢının

yetmediğinden bahisle zam yapılmasını veya baĢka bir memuriyete tayin edilmesini istedi. BOA.,

Ġ.DH. 627/43609-2 (11 L 1287/4 Ocak 1871). Bunun üzerine bilgisi ve tecrübesi münasebetiyle

Meclis-i Kebir-i Maârif‟in kurulması sırasında Dârülmuallimât müdürlüğü görevine getirilmiĢ olan ve

çalıĢmalarından memnun kalınan Emin Efendi‟nin maaĢına 500 kuruĢ zam yapıldı. BOA., Ġ.DH.

627/43609 (17 L 1287/10 Ocak 1871). Ancak Emin Efendi‟nin 1872 yılında da Meclis-i Maârif

üyelerinden biriyle becayiĢ yapmak suretiyle görev yerini değiĢtirmek istediği görülmektedir. BOA.,

BEO.AYN.d, Nr.1071, s.99 (9 S 1289/18 Nisan 1872). 1877 yılında ise mektebin müdürlüğünün

vekâleten Ġsmail Efendi‟de olduğu anlaĢılmaktadır. BOA., MF.MKT. 51/113 (selh-i ġ 1294/8 Eylül

1877). 428

Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.134; Ġstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Darülmuallimat

1870, s.6; Temelkuran, a.g.m., s.62; ġanal, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen…”, s.658. 429

BOA., MF.MKT.51/52 (23 ġ 1294/2 Eylül 1877). 430

BOA., MF.MKT. 1/15 (17 RA 1289/25 Mayıs 1872); Devlet Salnâmesi, H.1290(1873), s.197.

143

mektebin ilk öğrencilerinden olan Refika Hanım tayin olundu431

. 7 Ağustos 1873

tarihinde göreve baĢlayan Refika Hanım‟a 250 kuruĢ maaĢ tahsis edildi432

. Ancak

yeterli görülmeyen bu maaĢın bir yıl sonra Meclis-i Maârif tarafından 440 kuruĢa

çıkarılması kararı alındı433

. Tanzimat dönemi sonuna kadar mektebe baĢka hoca tayin

edilmemekle beraber mevcut hocalar içerisinden görevini bırakan da olmadı.


Dârülmuallimât, Ayasofya‟da Yerebatan civarında kiralanan ahĢap bir

konakta eğitim hizmetini görmeye baĢlamıĢtı. Ekim 1873 tarihinde mektep için

Atiyetullah Hanım isimli birine ait olan ve yine aynı civarda bir konağın kullanıldığı

görülmektedir. Yıllık kirası 12.000 kuruĢ olan konağa bu bedel ise altı ayda bir

ödenmekteydi434

. 1876 yazında tadilata ihtiyacı olduğu anlaĢılan bina Tanzimat

dönemi sonuna kadar kullanıldı435

. Mektebin 1879-80‟de Cağaloğlu‟nda bulunan

baĢka bir binaya taĢındığı görülmektedir436

.

431

Maârif nizamnâmesinde münderc ders cetveli iktizasınca Dârülmuallimât talebâtına mûsikî fenni dahi

lâzımeden olduğuna ve talebât-ı mezbûreden Refika Hanım’ın fen-i mezkûru talim ve tefhime liyakat

ve kifâyeti lede’l-imtihan tebeyyün eylediğine binaen aylık 250 kuruĢ maaĢla tayin edilmesi

kararlaĢtırıldı. BOA., Ġ.DH. 684/46476-4 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873); BOA., MF.MKT. 12/130

(26 CA 1290/22 Temmuz 1873). 432

BOA., Ġ.DH. 684/46476 (12 C 1290/7 Ağustos 1873); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.179 (16 C

1290/11 Ağustos 1873); BOA., A.MKT.MHM. 461/28 (16 C 1290/11 Ağustos 1873). 433

BOA., A.MKT.MHM. 20/10 (19 B 1291/1 Eylül 1874). 434

Meclis-i Maârif ile Maliye Nezâreti arasında geçen yazıĢmada Dârülmuallimât icâresinin (kirasının)

aylık 1.200 kuruĢ olduğu, 1288 (1872) Nisanından, ġubat (1873) sonuna kadar 12.520 kuruĢa denk

gelen on ay on üç günlük bedelin Maliye Nezâreti tarafından ödenmesi istenmektedir. Bkz. BOA.,

MF.MKT. 3/68 (2 C 1289/7 Ağustos 1872). Ekim 1873 tarihli baĢka bir belgede ise aylık 1.000

kuruĢa kiralanmıĢ olan ve kirasının altı ayda bir ödenmesi üzerine anlaĢılan bir konaktan

bahsedilmektedir. Dolayısıyla bu durumda mektebin ilk açıldığı yerden yine aynı civarda olan baĢka

bir konağa nakledilmiĢ olma ihtimali olduğu anlaĢılmaktadır. Bkz. BOA., MF.MKT. 13/130 (17 ġ

1290/10 Ekim 1873); BOA., MF.MKT. 30/92 (17 C 1292/21 Temmuz 1875). 435

BOA., MF.MKT. 40/52 (3 B 1293/25 Temmuz 1876). 436

Tanzimat sonrası mektep binası olarak kullanılan yerler için bkz. Özcan, a.g.m., s.461; Öztürk,

Atatürk Devri…, s.14; Öztürk, Türkiye’de Öğretmen…, s.43.

144


Dârülmuallimât mezunlarının tayin usûlleri ile meslekî yükümlülükleri

Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin 74, 75, 76 ve 77. maddelerinde belirlenmiĢti.

Buna göre Dârülmullimât‟ın sıbyan Ģubesi mezunları isterlerse bir kız sıbyan

mektebinde görev alabilecekler veya rüĢdiye Ģubesine devam edebileceklerdi.

Bununla beraber mektepten mezun olanlar tayin olunacakları görevi kabule mecbur

olacaklar ve atandıkları yerde en az beĢ sene görev yapacaklardı. Bu süre içerisinde

tutarlı bir mazeret beyan etmeksizin görev yerini terk edenler ise Dârülmuallimât

öğrencilerine mahsus olan atama önceliğini kaybedecek ve eğitimleri süresince almıĢ

oldukları maaĢı iade etmek zorunda kalacaklardı. Ancak bu yaptırımlar, mektebin

maaĢlı öğrencileri için geçerliydi.

Mezunların atanmasında genel olarak Maârif Nizamnâmesi‟nin istihdama

yönelik hükümleri referans alındı. Ġlk zamanlarda atamaların yapıldığı mektepler ise

kız rüĢdiyeleri idi. Çünkü alınan kararlara göre Dârülmuallimât‟tan öğretmen

yetiĢtikçe kız rüĢdiyelerinde çalıĢan erkek öğretmenler ile yer değiĢtireceklerdi437

. Bu

doğrultuda mektebin ilk mezunlarından Fatma Nigar Hanım Eski Ali PaĢa Ġnas

RüĢdiyesi muallime-i evvelliğine, Hafız Rüveyde Hanım Sultanahmet Ġnas RüĢdiyesi

Riyâziye öğretmenliğine, Zehra Hanım yine aynı mektebin rika öğretmenliğine,

Münibe Hanım muallime-i sâniliğine, Hatice Hanım Fatih Ġnas RüĢdiyesi rika

öğretmenliğine438

ve Aksaraylı Emine Hanım, Eski Ali PaĢa Ġnas RüĢdiyesi ikinci

muallimeliğine tayin edildiler. 1874 yılında Münibe, Hatice ve Emine Hanımlar

437

…Dârülmuallimât talebâtından muallimeler yetişdikçe inas rüşdiye mektepleri muallimlerinin tebdili

mukarrer olduğundan mekteb-i mezbûrun muallim-i evveli Akif Efendi’nin Odabaşı Çarşusu’nda

küşâd olunan zükûr rüşdiye mektebine nakliyle inas rüşdiyesine Dârülmuallimât talebâtından biri

tayin olunduğu…BOA., MF.MKT. 12/94 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873). 438

Darülmuallimat 1870, s.7.

145

Üsküdar ve Altay Ġnas RüĢdiyelerine görevlendirildiler439

. Mekteplere tayin edilen

birinci muallimelere ne kadar maaĢ ödendiğini tespit edemedik ancak ikinci

muallimeler 200 kuruĢ maaĢ almaktaydılar440

.

439

BOA., MF.MKT. 17/35 (6 M 1291/23 ġubat 1874). 440

BOA., A.MKT.MHM. 743/66 (16 CA 1290/12 Temmuz 1873). 1874 yılından itibaren

Dârülmuallimât öğrencilerinin baĢarı seviyesinin düĢtüğü ve mektebin mezun sayısının azaldığı

görülmektedir. Bazı kaynaklarda mezunların isim ve sayılarından bahsedilse de (Bkz.

Darülmuallimat 1870, s.10-11) istihdama yönelik arĢiv belgelerine rastlayamadık.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

MESLEKÎ ve TEKNĠK OKULLAR

3.1.Tanzimat Dönemi’ne Kadar Sivil Meslekî-Teknik Eğitimin GeliĢimi

Osmanlı Devleti‟nde meslekî-teknik eğitimin ilk örneği, devletin kuruluĢunda

rol oynayan ve Müslüman-Türk toplumunun ekonomik, sosyal ve kültürel hayatına

direkt etki eden Ahîlik teĢkilatında görülmektedir. Nitekim esnâf, sanatkâr ve meslek

erbabına yön vererek çalıĢmalarını düzenleyen bu meslekî ve ahlâkî kurum, eğitimin

devlet görevi olmadığı dönemde aynı zamanda bu hizmeti de görmekteydi. Ahî

birliklerinin Ġslâmî prensiplere göre düzenlediği eğitim ise kalfalar ve ustalar

tarafından iĢ baĢında verilmekteydi. Ahlak ve terbiyesinden emin olunan ve yaĢı en

fazla 10 civarında olan bir çocuğun tercih edilen mesleğe yönelik ilk eğitimi, babası

tarafından ustanın yanına verildiği gün baĢlardı. Çocuk ustasının direktifleri

doğrultusunda verilen iĢi görür ve ustası onu evlat makamında tutarak terbiyesini

üslenir, iâĢesini temin ederdi. Böylece usta ile çırak arasında bir bağlılık ve emniyet

oluĢurdu. Ayrıca yamak olarak adlandırılan çocuklar, çalıĢtıkları yerde aldıkları

meslekî eğitimin yanında birliklerin bağlı olduğu zaviyelerde dinî, ahlâkî ve sosyal

içerikli dersler de görürlerdi. Edebiyat, Kuran okuma, Türkçe, Arapça, yazı ve

musikî gibi konulara yönelik olan bu dersler, muallim ahî veya emir olarak

adlandırılan hocalar tarafından verilirdi. Ġki senelik yamaklık süresini seçilen

mesleğe göre 20 yıla kadar çıraklık ve 3 yıl kalfalık dönemi takip etmekteydi.

HiyerarĢik sistem içerisinde devam eden bütün bu eğitimin sonunda nihayet usta

olunurdu. Ahî birliklerince düzenlenen bu eğitim sistemi XVII. Yüzyıla kadar devam

etti. Bu yüzyılda sadece Müslümanların girebildikleri Ahî birlikleri, dünyanın

147

değiĢen ekonomik düzeni, toplumun yapısı ve ihtiyaçları doğrultusunda yerini

Gayrimüslimlerin de yer aldığı daha genel esnaf teĢkilatları olan gedikler içerisinde

erimeye baĢladı. Sivil meslekî eğitim ise sanat ve ticaret ile uğraĢabilme yetkisine

sahip olan bu teĢkilatlar içerisinde ve yine usta-çırak hiyerarĢisi geleneği

çerçevesinde XIX. yüzyıl ortalarına yılına kadar alternatifsiz olarak sürdü441

.

Sivil meslekî eğitimde el emeğine dayalı geleneksel yapının modern

teknolojik sisteme dönüĢümü ise merkezileĢme ve sanayileĢen Avrupa ile kültürel

iletiĢim sayesinde oldu. XVIII. Yüzyılın ilk yarısında baĢlayan ve Osmanlı tebaasının

muhafazakâr yapısı nedeniyle uzun bir zaman dilimine yayılan bu iletiĢim süreci

içerisinde442

tabiatıyla ilk etapta askerî teknolojide kazanım sağlandı. XIX. yüzyıl

baĢlarına kadar Avrupa‟daki teknolojik geliĢmelerin takibi ve transferi, Osmanlı

441

Bu konuyla ilgili olarak bkz. ġark, Nr. 31, s.1 (11 ZA 1292/31 Aralık 1873); Muallim Cevdet,

Ġslâm Fütüvveti ve Türk Ahîliği, (Çeviri: Cezair Yarar), Ġstanbul 2008, s.337-374; NeĢet Çağatay,

Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara, 1997, s.213-217; Yusuf Ekinci, Ahîlîk ve Meslek Eğitimi,

Ġstanbul, 1990, s.17-39; Halil Ġnalcık, Osmanlı Ġmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), Ġstanbul-

2004, s.157-159. Mustafa Akdağ, bu dönemde Osmanlı esnafını baĢta bir usta ve yanında çıraklarıyla

gerçek bir hoca-talebe grubunun temsil ettiğini ifade etmektedir. Mustafa Akdağ, Türkiye’nin

Ġktisadî ve Ġçtimaî Tarihi II (1453-1559), Ankara 1999, s.135; Yücel Özkaya, 18. Yüzyılda

Osmanlı Toplumu, Ġstanbul, 2008, s.70-71. XVIII. Yüzyıldan itibaren Tanzimat Dönemi‟ne kadar

devam eden süreç içerisinde, mesleklerinde ustalaĢmıĢ olanlar istedikleri yerde dükkân açamıyorlardı.

Dükkân sayılarında, mecburiyet olmadıkça artıĢ söz konusu değildi. Buna esnaf teĢkilatları da devlet

de izin vermiyordu. Küçük sanat erbabının sayıları ustalık adı altında sınırlandırılmıĢtı. Buna gedik

deniyordu. Herhangi bir meslekte kalfalık seviyesini tamamlamıĢ bir kimse, açık olmadıkça veya

açılmasına gerek görülmedikçe ustalık makamına geçemez yani gedik sahibi olmazdı. Dolayısıyla

dükkân açamazdı. Ancak esnaftan biri mesleği bıraktığında, sahip olduğu alet edevât ile beraber

ustalık hakkını bir kalfaya devrederdi. Aynı zamanda sanat erbabından biri öldüğünde de ustalık için

yer/gedik açılırdı. Ölenlerin yerine de geçen yeni ustalar ise ustalık hakkı ve alet edâvat için ölen

ustanın mirasçılarına bir miktar para öderlerdi. ReĢat Özalp, Türkiye‟de Yüz Yıllık Meslekî ve Teknik

Öğretim, Meslekî ve Teknik Öğretim, S.104, Ekim 1961, s.17. XIX. yüzyılın ikinci yarısından

itibaren makineler ve buna bağlı fabrikalaĢma yaygınlaĢmaya baĢlayınca usta ile çırak arasındaki

geleneksel bağ da çözülmeye baĢladı. Fabrikalar arasında meydana gelen rekabetler yöneticilerini

mümkün olduğu kadar ucuz ürün satmaya ve bu nedenle de iĢ gücüne harcanan parayı kısmaya sevk

ettiğinden, el emeği ile üretilen ürünlerden vaz geçilmeye baĢlandı. Bu durumda çırak, çalıĢtığı

fabrikanın bir eşya-yı maddiyesi hükmüne girerken geleneksel yapı da özgünlüğünü yitirmeye yüz

tuttu. ġark, Nr. 31, s.1 (11 ZA 1292/31 Aralık 1873). 442

Osmanlı Devleti‟nde BatılılaĢmayı savunan kadrolar dahi sınırlı bakıĢ açısına sahiptiler. Nitekim bu

bakıĢ açısı daha ziyade mekanik ve araçsal yönde idi. Diğer bir deyiĢle Batı‟nın örnek alınması

yöneticilerin anlayıĢı doğrultusunda gerçekleĢmekteydi. Bununla beraber modern kurumların tesisi,

yeni kadroların yetiĢtirilmesi anlamına gelmekteydi. Muhafazakâr yapıyla beraber bütün bu

gerçeklerin üstesinden gelinmesi Ģüphesiz sürecin uzamasına etki etmiĢtir. Tekeli-Ġlkin, a.g.e., s.54.

148

ordusunun modernleĢtirilmesi özelinde gerçekleĢtirildi443

. 1734 yılında açılan

Hendesehane ve 1773 yılında açılan Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun ile 1795‟de

açılan Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun, çağdaĢ teknik-eğitim müesseselerinin ilk

örnekleri olmakla beraber askerî amaçlara yöneliktiler444

. Buna ek olarak devleti

sanayileĢmeye yönelten ekonomik nedenler de yine bu doğrultudaydı. Ġlk sanayi

tesislerinin çoğu askerî malzemeleri ülke içerisinde üreterek masrafları kısmak

amacıyla kurulmuĢtu445

.

Öte yandan Osmanlı toprakları, Avrupa‟da meydana gelen teknolojik

geliĢime bağlı üretim patlamasının sonucu olarak XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden

itibaren pazar haline dönüĢmeye baĢladı. Gittikçe artan iktisadî-siyasi baskılar ile

devletin hâlihazırda içinde bulunduğu askerî-siyasî problem ve zaaflar ise

uluslararası anlaĢmalara konu olan serbest ticaretin kabullenilmesini kaçınılmaz hale

getirdi446

. MakineleĢme ve fabrikalaĢma ile beraber iĢ yoğunluğunun da arttığı

Avrupa‟da ucuzlayan imalat ve dolayısıyla sanayi ürünleri piyasaya girince Osmanlı

esnafının imalat sektöründeki iĢlevini gittikçe azalttı. BatılılaĢmanın da yansıması

443

Savunma araçlarının kültür değiĢiminde önemli bir yeri vardır. Toplum kendi varlığını tehdit altında

görünce düĢmanının silahını kullanmakta tereddüt etmez. Bu, içgüdüsel ve rasyonel bir reflekstir.

Dolayısıyla Batı ilimlerinden ülkeye ilk girenler savunma ile ilgili olanlardır. Mühendishane buna en

güzel örnektir. Halil Ġnalcık, “Osmanlılarda Batı‟dan Kültür Aktarması Üzerine”, Osmanlı

Ġmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Ġstanbul, 1996, s.427. 444

Bu iki mektep ile ilgili olarak bkz. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.315-333; Çağatay Uluçay-Enver Kartekin,

Yüksek Mühendis Okulu, Ġstanbul, 1958, s.17-94; Kemal Beydilli, Türk Bilim v Matbaacılık

Tarihinde Mühendishâne Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi, 1776-1826, Ġstanbul, 1995,

s.23-94. 445

Rifat Önsoy, Osmanlı Sanayii ve SanayileĢme Politikası, Ankara, 1988, s.49-53; Ekmelettin

Ġhsanoğlu, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide ModernleĢme Gayretleri”,

Osmanlı Bilimi AraĢtırmaları II, Ġstanbul, 1998, s.17. 446

Önsoy, a.g.e., s.29; Bayram Kodaman, “Tanzimat‟tan II. MeĢrutiyet‟e Kadar Sanayi Mektepleri,

Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Editörler: Osman Okyar, Halil Ġnalcık,

Ankara, 1980, s.287.

149

olarak üst düzey yöneticilerin ve ordunun ithal ürünleri yerli ürünlere tercih etmesi447

bir yana bırakılırsa, bu yüksek üretim gücü ile geleneksel üretim metotlarının

rekabeti söz konusu bile değildi448

. Bunun yanı sıra 1862 yılına kadar %5‟in üzerine

çıkmayan ithalat vergisi, bir defa alındıktan sonra ithal ürünler ülke içerisinde

serbestçe pazarlanmaktaydı. Buna karĢın ülkede üretilen sanayi ürünlerinden alınan

dâhilî vergiler %60‟lara kadar çıkabilmekteydi. Dolayısıyla ucuz maliyetli ithal

ürünler ile yüksek maliyetli yerli ürünler arasında vergilerden kaynaklanan bir de

haksız rekabet söz konusuydu449

. Bu durum esnafı rehavete neredeyse teĢvik

etmekteydi.

Bir yandan da idareciler, çağdaĢ teknolojinin transferini gerçekleĢtirmek

suretiyle modern manada sanayileĢme gayreti içerisindeydiler. Lakin bu gayret, acil

ihtiyaçların tezâhürü olduğundan dolayı ulaĢım, kalifiye eleman, maliyet, pazarlama

gibi alt yapılar düĢünülmeden sarf edilmekte, bir plan ve program

gözetilmemekteydi. Söz gelimi XIX. yüzyıl baĢlarından itibaren ülkede kurulmaya

baĢlanan fabrikaların450

makine, motor v.s. teknolojisi Avrupa‟dan ithal edildiği gibi

447

Bu dönemde vükelâ, askerler ve halk dahil, kılık kıyafet olarak Avrupa‟ya temayül halindedir. Bkz.

Turhan, a.g.e., s.192-198.

448 Donald Quataert, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”, (Çeviren: Fatma Acun),

Halil Ġnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat, DeğiĢim Sürecinde Osmanlı Ġmparatorluğu,

Ankara, 2006, s.448-452; Karamias, a.g.e., s.92; Mehmet Seyitdanlıoğlu, “Tanzimat Dönemi Osmanlı

Sanayii (1839-1876)”, Prof. Dr. Ġ. Ercüment Kuran’a Saygı: Türk ModernleĢme Tarihi

AraĢtırmaları Sempozyumu, Ankara, 2006, s.266-267; Özalp, a.g.m., s.18-19. Ancak özellikle

tekstil sanayiine yönelik teknolojik geliĢmelere ve buna bağlı ekonomik baskıya, el emeğine dayalı

Osmanlı imalat sektörünün farklı ürünlere yönelerek direniĢ gösterdiği de görülmektedir. Bkz. Donald

Quataert, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı Ġmalat Sektörü, Çeviren: Tansel Güney, Ġstanbul,

2008, s.47 vd; Shaw-Shaw, a.g.e., C.II, s.159-160; ġevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde

Bağımlılık ve Büyüme 1820-1913, Ġstanbul, 2005, s.21, 124-138.

449 Ömer Celal Sarc, “Tanzimat ve Sanayimiz”, Tanzimat I, Ġstanbul, 1999, s.432-433.

450 Fabrikaların cinsi ve kurulduğu yerler için bkz. Edward C. Clark, “Osmanlı Sanayi Devrimi”,

(Çeviren: Yavuz Cezar), Halil Ġnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat, DeğiĢim Sürecinde

Osmanlı Ġmparatorluğu, Ankara, 2006, s.469-471; Rifat Önsoy, Tanzimat Dönemi SanayileĢme

Politikası, H.Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.2, Ankara, 1984, s.6-7; Seyitdanlıoğlu, a.g.m., s.271-

278.

150

aynı zamanda iĢletilmesi de yabancı iĢ gücüne bağımlıydı451

. BaĢka bir ifadeyle

Avrupa makinesiyle, Avrupa malzemesi kullanılarak, Avrupalı ustaların imal ettiği

ürünlerin yalnızca üretim yeri Osmanlı topraklarıydı. ĠĢte bu bağımlılık, fabrikalar

kurmak için giriĢimlerde bulunarak ticaret dengesini korumayı hedefleyen idarecileri,

modern sanayi eğitiminin de yaygınlaĢtırılmasına sevk etti. Nitekim ülkenin -dört bir

yanında olmasa da- artık teknik ressamlara, tornacılara, kalıpçılara, dökümcülere,

motor ustalarına, kazan imalatçılarına, buhar mühendislerine, çarkçılara, demir

silindircilerine ihtiyacı vardı. Bu amaç doğrultusunda öncelikle Ġstanbul‟da kurulan

fabrikalarda istihdam edilen yabancıların, istemeseler de yerli ustalara modern

teknolojiyi öğretmeleri sağlanmaya çalıĢıldı452

. Bunun yanı sıra askerî amaçlı da olsa

sanayinin ve fabrikalarda kullanılan teknolojinin prensiplerini öğrenmek maksadıyla

Avrupa‟ya öğrenciler gönderildi453

. Ancak her iki çözüm de hem uzun zaman, hem

de çok fazla masraf gerektirmekteydi. Dolayısıyla gerekli teknik elemanların ülke

içerisinde yetiĢtirilmesi, daha makul idi ve kaçınılmaz hale gelmiĢti.

1838‟de tarım, sanayi ve ticaretin geliĢmesini sağlamak üzere kurulan ve

faydalı iĢlerden olduğu için eğitime de bakan Meclis-i Umûr-ı Nafia‟nın raporunda

bu üç konuda da kalkınmanın yolunun ilim ve eğitimden geçtiğine vurgu yapılmıĢ,

ülkedeki genel eğitim sisteminin daha kaliteli ve kontrollü hale getirilmesinin gereği

dile getirilmiĢti. Dünyevî ilimler, uhrevîlerle beraber zenginliğin, Ģan, Ģeref ve

refahın kaynağı olarak görülürken, sanayi ve sanatların ve bu dünyada insanın daha

451

Mesela 1832-33 yılında kurulan Fes fabrikası (Feshane) Belçikalı uzmanların idaresindeydi. Yine

Zeytinburnu Demir Fabrikası, Tophane ve Tersane gibi tesislerde Fransız, Ġngiliz ve Amerikalı ustalar

çalıĢmaktaydılar. Bunların yanı sıra Ġtalya ve Avusturya‟dan da yabancı ustalar getirtilmiĢti. Clark,

a.g.m., s.472; Önsoy, a.g.e., s.56-57; Ġhsanoğlu, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim…”, s.17-18. 452

Clark, a.g.m., s.472-479. 453

Enver Z. Karal, Osmanlı Tarihi, C.V, Ankara, 1983, s.162; Çağatay Uluçay-Enver Kartekin, a.g.e.,

s.95-98; Ġhsanoğlu, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim…”,s.18-20; ġiĢman, a.g.e., s.4-10.

151

güzel yaĢamasını sağlayacak koĢulların fenler sayesinde meydana geldiği özellikle

belirtilmiĢti454

. Buna karĢın yüz adamın iĢini, bir makinenin gördüğü çağa Osmanlı

toplumunun cehalet nedeniyle kayıtsız kaldığı, sanayinin ilerleyemediği ve bunun ise

birçok zorluğu beraberinde getirdiği ifade edilmiĢti. Ancak pratikte kâtip yetiĢtirmek

üzere açılan Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiye‟nin haricinde baĢka bir

meslekî eğitim kurumu açılamamıĢtı.

Tanzimat‟ın ilanını takip eden yıllarda meslekî eğitimin geliĢtirilmesi

yönünde bir hareket gözlenmese de bunun gerekliliği noktasındaki ilk düĢünce ise II.

Mahmut döneminde Viyana‟da elçilik görevinde bulunan Sadık Rıfat PaĢa‟da

oluĢmuĢtu455

. Bulunduğu süre içerisinde Avrupa‟yı her açıdan gözlemlemiĢ olan

PaĢa, elçilik hizmetinden sonra Meclis-i Vâlâ memurluğu ve reisliği görevlerinde de

bulunmuĢtu. Dolayısıyla izlenimlerinin ve fikirlerinin Tanzimat dönemi yenileĢme

çabalarına genel anlamda önemli tesiri olduğu gibi eğitim konusunda öne sürülen

düĢüncelerin olgunlaĢmasına da katkıda bulunmuĢtu. Bunun yanısıra Osmanlı‟nın

454

Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi…” s.357. 455

Sadık Rıfat PaĢa‟nın eğitim açısından sağladığı katkı, Avrupa‟nın meslekî ağırlıklı eğitim sisteminin

Osmanlı idarecileri tarafından anlaĢılması ve örnek alınmasına yardımcı olması idi. Sadık Rıfat

PaĢa‟nın gözlemlerine göre Avrupa‟daki kız ve erkek çocuklar on iki yaĢına kadar kendi dillerinde

okuyup yazmayı ve çeĢitli fenlere ait temel bilgileri öğrenmekteydiler. Daha sonra yine birçoğu devlet

okullarında gereğine ve heves ile yeteneklerine göre hangi mesleği isterlerse ona göre ilim, sanayi ve

fen dallarına yönlendirilmekteydiler. Bu uygulamaları gören Sadık Rıfat PaĢa, ilk olarak meslekî

eğitimin genel eğitimle bir çatı altında olması gereğine iĢaret etmiĢti. Aynı zamanda “Ġdâre-i

Hükûmetin Kavaid-i Esâsiyesi” adı altında yazmıĢ olduğu risalesinde memleketin teknolojiye ayak

uydurararak kalkınması için el sanatları ve sair sanayide çalıĢacak kalifiye elamanların yetiĢtirilmesi

için sanat mektepleri açılmasını tavsiye etmekteydi. Abdurrahman ġeref, Tarih Musahabeleri,

Baskıya Hazırlayan: EĢref EĢrefoğlu, Ġstanbul, 1978, s.88; Necdet Kurdakul, “Tanzimat Döneminin

Gereğince Tanınmayan DüĢünürü Mehmet Sadık Rifat PaĢa”, Tarih Toplum, C.12, S.70, Kasım

1989, s.60; Özalp, a.g.m., s.22. Sadık Rıfat PaĢa‟nın gözlemleri ile ilgili değerlendirmeler için ayrıca

bkz. ġerif Mardin, Yeni Osmanlı DüĢüncesinin DoğuĢu, (Çevirenler: Mümtaz‟er Türköne, Fahri

Unan, Ġrfan Erdoğan), Ġstanbul, 2004, s.196-216; ġerif Mardin, “Tanzimat Fermanı‟nın Manası”,

Türkiye’de Tolum ve Siyaset, Makaleler 1, Ġstanbul, 2007, s.296-308; Mehmet Seyitdanlıoğlu,

“Sadık Rıfat PaĢa ve Avrupa‟nın Ahvaline Dair Risalesi”, Liberal DüĢünce, S.3 (Yaz 1996), s.115-

124.

152

henüz oluĢum aĢamasında olan basını da Avrupa‟nın eğitim sistemi ve bunun

ülkelerine sağladığı katkıya vurgu yapmaktaydı456

.

Yine görevlerinden biri ihtiyaç duyulan kalifiye eleman sıkıntısını gidermek

olan ve Eylül 1841‟de kurulan Meclis-i Maadin ile Mart 1843‟te Nafia Meclisi‟nin

yerine geçen Ziraat Meclisi, bu konuda bir takım önemli çalıĢmalara imza atmıĢtı457

.

Ancak genel anlamda olduğu gibi meslekî eğitimin modernleĢmesi sürecine hız

veren yine Sultan Adülmecid‟in 1845 yılındaki Meclis-i Vâlâ ziyareti olmuĢtu. Her

surette toplumun cehaletten kurtarılması gereğine iĢaret eden sultan ilim, fen ve

sanayinin kaynağı olan mekteplerin icad ve inşasını ve bunların ülkenin uygun olan

yerlerinde açılmasını isteyerek konuyla ilgili devlet adamlarının dikkatini bu yöne

çekmiĢti458

. Bunun meslekî-teknik eğitim açısından ilk yansıması ise yerli tekstil

sanayisine kaliteli ve bol miktarda hammadde üretmek üzere 1847 yılında açılan

Ziraat Mektebi ile oldu.

3.2.Ziraat Mektebi (Talimhanesi)

Ziraat, Osmanlı Devleti‟nin temel ve geleneksel gelir kaynağı olmakla

beraber XIX. Yüzyıl ortalarına kadar bu konuda köklü bir reform yapılmamıĢtı.

Özellikle tarımda, eskiden beri uygulana gelen ilkel metotlar babadan oğula geçerek

456

Okuma yazma, lisanlarının dil bilgisi kuralları, matematik, coğrafya, tarih, geometri, resim ve musikî

gibi çağdaĢ derslerin okutulduğu fakir ve zengin çocuklara mahsus Prusya mekteplerinde ayrıca

mezuniyetten sonra özellikle fakir çocukların geçimlerini temin edecek bir de sanat öğretilirdi.

…Purusya’da zengin ve fakir her kim olursa olsun yedi yaşından on dört yaşına kadar bir mektepte

durup tahsil iderek yedine mektepden şehadetnâme alub nazırlar tasdik itmedikce mektebden çıkub bir

san‘at işleyemez ve bay ve gedânın çocuklarını ister istemez mektebe alurlar bu cihetden cehaletde

kimse kalmayarak herkes birer nev‘i hüner ve san‘at icâd idüb hem ülkeleri ma‘mur ve hemde

kendüleri fakir ve zaruretden halas olur… Ceride-i Havâdis, Nr. 9, s.3-4 (21 ġ 1256/18 Ekim 1840). 457

Örneğin Ziraat Mektebi‟nin kurulmasında Ziraat Meclisi‟nin çalıĢmaları etkili olmuĢtur. Osmanlı‟da

sanayileĢme süreci ve bu yoldaki sıkıntılar ile ilgili güncel değerlendirmeler için bkz. Bekir Koç,

“Osmanlı Modernizasyonuna iliĢkin Bazı Gözlemler: SanayileĢme Çabaları ve Islahhaneler”,

Toplumsal Tarih, S.176, Ağustos, 2008, s.56-60. 458

Takvim-i Vekâyi, defa 280 (12 M 1261/21 Ocak 1845).

153

devam etmekteydi. Ürünlerdeki olası verimliliğin sebebi ise sadece elveriĢli

topraklardı. Gübreleme bilinmemekte, toprak tek ürün üzerinden değerlendirilmekte

ve değiĢik ürünler yetiĢtirilmemekteydi. Ġki veya üç yıl üst üste ekilen tarlalar bir

sene nadasa bırakılmakta ve bu da tarıma uygun toprakların üçte birlik bir kısmının

sürekli olarak atıl durumda kalmasına neden olmaktaydı. GeniĢ ve verimli alanlar

boĢ otlaklara bırakılmaktaydı. Bataklıkların kurutulması, sulamalar, orman ve

göllerin iĢletilmesi ve kırsal tarım gibi ziraat endüstrilerinden istifade

edilememekteydi. Modern araç ve gereçlerin olmayıĢı dolayısıyla el emeğine dayalı

yetersiz iĢ gücü ve dönemin ulaĢım imkânları gibi sebepler de genel olarak ziraatın

geliĢimini engellemekteydi. Bununla beraber vilâyetlerin idaresinde görevli bulunan

ziraat müdürleri, yöre ahalisinden oldukları ve ziraî eğitime sahip olmadıkları için

herhangi bir yenilik getirmekten uzaktılar459

.

Ziraatı geliĢtirmek için politikalar üretecek ve bunları tatbik edecek bir

bürokrasinin oluĢması da yine Tanzimat dönemini buldu. Bu doğrultuda

modernleĢme sürecinde hemen her alanda olduğu gibi baĢlangıç, Meclis-i Umûr-ı

Nafia‟nın kurulması ile olmuĢtu. Ziraatın geliĢtirilmesini de gündemine almıĢ olan

meclis, 1839 yılında müstakil bir nezâret olarak kurulan Ticaret Nezâreti‟ne

bağlandı. Bu geliĢmeleri 1843 yılında Maliye Nezâreti bünyesinde kurulan Ziraat

Meclisi izledi460

. Bütün bu düzenlemelerin temel hedefi ise üretimin çeĢitlendirerek

arttırılması, ihracata yönelik ziraî ürünlerin üretilmesinin teĢviki, toplumun gelir ve

refah düzeyinin yükseltilmesi, yerli sanayi tesislerinin hammadde ihtiyacının ülke

459

M.A., Ubicini, Türkiye 1850, C.II, (Çeviren Cemal Karaağaçlı), s.340; Türk Ziraat Tarihine Bir

BakıĢ, Ġstanbul, 1938, s.100-106. Ayrıca bkz. Morel, a.g.e., s.108-109. 460

Bu meclis de daha sonra Ticâret Nezâreti‟ne nakledildi. Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6480

(10 ZA 1261/10 Kasım 1845).

154

içerisinden karĢılanması ve ziraî üretime yönelik araç ve metotların modernize

edilmesi gibi konularda araĢtırmalar yaparak politikalar üretmekti461

.

Bu arada bürokrasiyle beraber ziraat de geliĢim gösterdi. Nitekim Tanzimat

idarecileri, -plan ve program kaygısı taĢımasalar da- ülkenin kalkınmasında tarım ve

sanayinin ne denli önemli olduğunun farkındaydılar. Dolayısıyla ihracata yönelik,

ticari değeri yüksek ürünlerin üretimi teĢvik edildi. Bu türden ürün yetiĢtirenler

geçici de olsa vergiden muaf tutuldular. Diğer taraftan dıĢ baskılar neticesinde imza

edilen 1838 Ticaret AnlaĢması‟yla sistem serbest piyasa ekonomisine dönüĢünce

ziraî ürün ticareti de serbest hale geldi. Üretimin modernleĢmesi için gerekli araç ve

gereçlerin ithalinden gümrük vergisi alınmamaya baĢlandı. Ziraatta modernleĢmeye

ve kurumsallaĢmaya yönelik bu dönüĢüm içerisinde dikkat çeken önemli

aĢamalardan biri ise Ģüphesiz çağdaĢ ziraî eğitim giriĢimi idi462

.


Tanzimat dönemindeki sanayileĢme çabalarına paralel olarak, ziraat ve tarım

ile hayvan yetiĢtirilmesi noktasında memlekette bir eğitim müessesesinin gerekliliği

1846 yılı sonlarında pamuk üretimi özelinde dile getirilerek ülkenin reform

gündemine alınmıĢtı463

. ġöyle ki, bu dönemde Ġstanbul‟da bir Basma Fabrikası inĢa

461

Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.76-77; Tevfik Güran, “Ziraî Politika ve Ziraatta GeliĢmeler, 1839-

1876”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.219; Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı,

Ġstanbul, 1998, s.45. Tanzimat‟a doğru dokuma fabrikalarına kaliteli yün temin etmek amacıyla

çiftlikler açılmakta ve koyunlar yetiĢtirilmekteydi. Bununla beraber pamuklu bez dokuyan fabrikalara

kaliteli pamuk yetiĢtirmek için de giriĢimler baĢlamıĢtı. Ġhracatın büyük bölümü de yine ziraî

ürünlerden oluĢmaktaydı. Önsoy, a.g.e., s.19; Rifat Önsoy, “Tanzimatta Üretimi ÇağdaĢlaĢtırma

Çabaları: Ziraat ve Orman Mektepleri, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası

Kongresi, Ġstanbul 12-15 Nisan 1999, ĠRCICA, Ġstanbul, 2001, s.481. 462

Bkz. Güran, a.g.m., s.224. 463

Oysa ziraat XVIII. yüzyıl sonlarından itibaren Avrupa devletlerinde eğitim sayesinde hızlı bir geliĢim

göstermiĢti. Köy okullarında verilen genel eğitime, zirai bilgiler de dâhil edilerek çocuklar ziraata

teĢvik edilmekteydi. Soru cevap Ģeklinde hazırlanmıĢ matbu resimli kitaplar vasıtasıyla teorik olarak

155

edilmiĢti. Ancak ülkede pamuk tarımı yapılmakla beraber çağdaĢ ziraî metotlar

bilinmemekteydi. Dolayısıyla bu fabrikanın hammaddesi olan ince ve temiz pamuk

üretilememekte ve ithal edilmekteydi. Bunun önünü almak ve pamuk ziraatının

güncellenmesini sağlamak amacıyla bu dönemde pamuk üretiminin en modern

yapıldığı yer olan Amerika‟ya müracaat edildi. Bu ülkeden ıslah edilmiĢ tohumlar ile

beraber aralarında donanımlı bir ziraatçı olan Doktor Davis‟in de bulunduğu

uzmanlar getirtildi464

. Doktor Davis‟in ziraatçılık ile ilgili birikimi ise konuyla ilgili

devlet adamlarını daha geniĢ bir ziraî reforma yöneltti465

. Bu doğrultuda ziraat ve

harâset madde-i nafi‘asıyla hayvanat terbiyesinin Avrupa’da olduğu gibi memâlik-i

mahruse-i şahanede dahi ta‘lim ve ta‘allümü hususuna dair düĢünceler ön plana

çıktı. Davis ile Osmanlı sanayileĢmesinde etkin bir role sahip olan BarutçubaĢı Hoca

Evanis (Ohannes) arasında gerçekleĢen müzâkereler ayrıntılı bir rapor (lâyiha) ile

ifadesini bularak projelendirildi. Fabrika-yı Hümâyûnlar Nazırı Hüsnü Efendi‟nin

hayata geçirilmesi halinde misli nâ-mesbuk (görülmemiş) bir eser-i celil olacağını

belirttiği proje, 1846 yılı sonunda Sadrazam‟a arz edildi466

.

Rapora göre -Mahsulât-ı araziye ve hayvaniye usûl-ı zer ve terbiyesinin

yalnız kal ve kalem ile tefhim ve tefehhümü nâ-kâbil olarak behemahâl- fiilen talim

ve ta„allümüne ihtiyaç vardı. Fiilî olarak uygulanacak yeni metotların ise sürekli

ağaç ve tohum ekimi, hayvan yetiĢtirilmesi gibi konular erkek çocuklara, ipek böceği yetiĢtirmek ve

yemek piĢirmek gibi bilgiler de kız çocuklara öğretilmekteydi. Ayrıca tatil vakitlerinde hocaları

nezâretinde mekteplere tahsis edilmiĢ arazilerde çocukların oyun içerisinde pratik yapmalarına gayret

sarfedilmekteydi. Bu sayede zamanla ziraat erbabı olarak yetiĢmeleri sağlanmıĢ olurdu. Bkz. Ceride-i

Havâdis, Nr. 25, s.3 (18 M 1257/12 Mart 2841). 464

Ceride-i Havâdis Nr. 304 (3 ZA 1262/23 Ekim 1846); BOA., Ġ.HR.37/1728 (15 ZA 1262/4 Kasım

1846). 465

…Merkûmun malumatı yalnız penbe mahsulâtı ziraatinden ibaret olmayub mahsulât-ı saire-i araziye

ve hayvaniyenin Avrupa’ca memdûh olan cinslerde olmak üzere ziraat ve terbiyete vukuf-ı tamamı

olduğu… BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.1. 466

BOA., Ġ.MSM. 24/639-2 (23 Z 1262/12 Aralık 1846).

156

gözetimi ve yönetimi gerekmekteydi. Bunun için uygun bir yer belirlenerek

talimhane suretinde düzenlenmesi, öğrenci ve iĢçiler (amele) tedarik edilmesi

öngörülmekteydi. Böylece bir yandan üretim prensipleri modernize edilecek diğer

yandan muallimler yetiĢtirilip vilayetlere gönderilmek suretiyle yeni metotlar ülke

geneline yaygınlaĢtırılacaktı467

.

Talimhanenin yeri için Baruthane civarında bulunan ve Vidin Valisi Hüseyin

PaĢa‟ya ait olan Ayapapa (Ayamama) Çiftliği satın alınacak ve çiftlik, devlete ait

Uzunköprü Çayırı ve Demirkapı arazisinin eklenmesiyle geniĢletilecekti. Bununla

beraber yaklaĢık 4.000 dönüm geniĢliğinde bir araziye sahip olacak olan talimhaneye

gerektiği kadar hane ve koğuĢ ile ahır gibi binalar inĢa edilecekti.

Talimhaneye alınacak öğrenciler ve iĢçiler üç sınıf Ģeklinde organize

edileceklerdi. Bunlardan ilki sınıf-ı evvel itibar olunup, iyi derece yazı bilen

kimselerden muvazzaf (burslu-maaĢlı) olarak tertip olunacaktı. Sınıf-ı evvel

öğrencilerinden muallimlik derecesini tahsil ederek diploma almaya hak kazananlar

ise belirli bir nizam çerçevesinde hüner ve çalıĢkanlıkları göz önünde bulundurularak

istihdam edileceklerdi. Ġkincisi sınıf-ı sâni adı altında muvazzaf olmayıp kendi istek

ve arzuları ile eğitim alacak kimselerden oluĢacaktı. Bu sınıftan mezun olanlar

diledikleri yerde ziraat ile uğraĢma veya ziraat eğitimi verme hakkına sahip

olacaklardı. Sonuncusu olan sınıf-ı sâlis ise özel bir Ģart aranmaksızın ücret

karĢılığında istihdam edilecek iĢçilerden oluĢacaktı. Bununla beraber sınıf-ı sâni

diplomasına sahip olanlar ile sınıf-ı sâlis içerisinden kabiliyeti olup diploma almaya

layık görülenler devlet tarafından istihdam edilmeyi talep ettikleri takdirde sınıf-ı

467

Layiha (proje) ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.1-2.

157

evvel öğrencisine uygulanacak muameleye tabi olabileceklerdi. Bütün sınıflar için

gerekli sayıda öğrenci ve iĢçi Ġstanbul, Anadolu ve Rumeli‟den tedârik edilecekti468

.

Uygulanacak yeni ziraî prensiplerin öğrenci ve iĢçiler tarafından öğrenilmesi,

ürünlerden alınacak verime dolayısıyla zamana bağlı olduğundan talimhanenin

öngörülen eğitim süresi 6 yıl olarak belirlenmiĢti. Öğrenci ve iĢçiler bu süre

içerisinde Davis tarafından Amerika‟dan gönderilecek 5 ziraatçının yanına

dağıtılarak eğitim alacaklardı. Pratik eğitimin ilk senesine talimhane arazisinin

parsellenerek mevsimine göre hububat tohumuyla ağaç çekirdeklerinin ekimi ve

terbiyesi ile baĢlanacaktı. Ertesi sene hayvan ve boya maddelerinin tımar ve terbiye

iĢlerine bakılacaktı. Sonraki dört sene boyunca da her yıl geliĢim gösteren ürünler

yine öğrenciler tarafından ciddi bir biçimde takip edilerek gerekli iĢlemler

yapılacaktı. Davis‟in Amerika‟dan getirmiĢ olduğu tohum ve çekirdeklerin haricinde

hazırlamıĢ olduğu listeye göre çeĢitli hububat tohumu, ağaç çekirdekleri ve damızlık

hayvanlar ile gerekli olan alet ve edevat Avrupa‟dan satın alınacaktı469

.

Raporda öngörüldüğü biçimde yolunda gittiği takdirde altı sene sonunda

yaklaĢık 25 muvazzaf öğretmen ile 300.000 kuruĢ ticaret hacmi olan bir talimhane

468

Şakirdân ve amele üç sınıf itibar olub sınıf-ı evveli oldukça yazu bilir adamlardan muvazzaf olarak

müretteb olması ve bunlardan muallimlik derecesini tahsil ile şahadetnâme ahzına nâil olanların

bendegân-ı devlet-i aliyye misüllü emr-i istihdamları yed-i ihtiyarlarında olmamak hüner ve

ma‘rifetlerine ve hidemât-ı meşhûdelerine göre imtiyazât-ı lazımeye mazhar olmak üzere taht-ı

nizamda bulunması ve sınıf-ı sâni muvazzaf olmayarak kendü havâhişi ile gelüb ta‘lim ve ta‘allüm

itmek ve şahadetnâme verildiği halde diledikleri mahallerde ziraat ve harâsete ve isteklü olanlara

ta‘lim ve ta‘allüme me’zun olmak üzrere tertip olunması ve sınıf-ı sâlis amele hey’etinden ecr-i misli

olarak istihdam olunub bir vakt ve şart ile mukayyed olmaması ve fakat sınıf-ı sâniden şahadetnâme

alanların ve sınıf-ı salisde isti‘dâd-ı zâtiyesi olubda şahadetâme ahzına istihkak kesbetmiş

bulunanların içlerinde devletçe istihdama taleb ve iştiyâkı olan bulunduğu takdirde sınıf-ı evvel

hakkında olacak muamelât bi‘aynihi bunlar haklarında dahi icrâ kılınması ve sunuf-ı mezkûre icâb-ı

maslahata tatbiken Der-aliyye’den ve Anadolu ve Rumili’nin münasib mahallerinden lüzûmu mikdar

tedârik olunmak üzere tesviye-i icâbına bakılması tensib kılındığı BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.1. 469

Ayrıca Davis‟in ailesi ve Amerika‟dan getirtilecek beĢ kiĢi için bir hane tahsis edilecek ve kendisine

Ġstanbul‟a geldiği gün itibariyle aylık 24.000 kuruĢ maaĢ tahsis edilecekti. BOA., Ġ.MSM. 24/639-3,

s.1.

158

meydana gelmiĢ olacaktı. Bu doğrultuda raporun ekinde Ziraat Talimhanesi‟nin altı

senelik tahmini masrafı da ayrıntılı bir Ģekilde hesap edilmiĢti. Buna göre yardımcısı

ile beraber 1 usta (hoca) 2 tercüman, 5 öğrenci ve 30 iĢçiyle faaliyete geçecek olan

talimhanenin tohum, çekirdek ve alet-edevat gibi diğer masraflarıyla beraber ilk sene

devlete maliyeti 534.961 kuruĢ olacaktı. Bunun 151.984 kuruĢu ise talimhane

arazisine ekilecek olan hububat ve pamuk hâsılatından karĢılanacaktı. Ġkinci sene bir

yandan öğrenci sayısı 15‟e, iĢçi sayısı 75‟e çıkarken diğer yandan gelirlerin artacağı

tahmin edilmekteydi. Nitekim hâsılat çıkarıldıktan sonra senelik masraf yaklaĢık

461.942 kuruĢ olarak belirlenmiĢti. Üçüncü sene ise 25 öğrenci, 150 iĢçi ile faaliyet

gösterecek talimhanenin geliri giderinden 2.795 kuruĢ fazla olarak tespit edilmiĢti.

Dördüncü, beĢinci ve altıncı sene usta ve tercümanlardan kesilecek maaĢlar göz

önüne alındığında senelik 314.795 kuruĢluk fazla hâsılat dolayısıyla gelir ortaya

çıkmaktaydı470

.

Basma Fabrikası tesisi özelinde gündeme gelen Ziraat Talimhânesi‟nin,

yapısını öngören rapor Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile burada da görüĢülerek olumlu

bulundu. Bu doğrultuda kaleme alınan tezkere, açılacak olan müessesenin ilerde

bütün ülkeye fayda sağlaması ümidiyle irâde için Bâbıâli‟ye arz edildi471

. Böylece

yalnız fabrika için değil aynı zamanda bütün ülke tebaası ve ahalisi için faydalı ve

hayırlı bulunan Ziraat Talimhanesi‟nin tesisine 12 Ocak 1847 tarihli irâdenin

ardından baĢlandı472

. Masrafları Darphane-i Amire tarafından karĢılanan mektep için

470

Layiha-yı mukaddemde mezkûr talimhanenin hâsılat ve masârifat-ı muhamminesini mutazammın

hülâsadır BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.2. 471

BOA., Ġ.MSM. 24/639-1 (7 M 1263/26 Aralık 1846). 472

BOA., Ġ.MSM. 24/639 (24 M 1263/12 Ocak 1847); Takvim-i Vekâyi, def‘a 318 (6 S 1363/24 Ocak

1847); Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.91; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.564-565; Ragıp Ziya Mağden,

Zirai Öğretimde 110 Yıl, Ankara, 1959, s.14; Önsoy, “Tanzimatta Üretimi ÇağdaĢlaĢtırma…”, 482;

159

ilk önce Ayamama Çiftliği eğitime elveriĢli hale getirildi. Binalar inĢa edilerek

mektep için gerekli olan alet ve edevat temin edildi. Alt yapı çalıĢmalarının sona

ermesiyle 1848 yılında eğitim faaliyetine baĢlandı473

.


Açıldıktan sonra mektepte, raporda belirlenen prensiplerin uygulanması

noktasında çalıĢmalar baĢlatıldı. Ancak ilerleyen yıllarda rapordan ziyade Ģartlar

etkili oldu. 1848 yılı Mart ayı itibariyle Ziraat Mektebi‟nde 9‟u Müslüman 5‟i

Gayrimüslim olmak üzere toplam 14 muvazzaf (burslu-maaĢlı) öğrenci

bulunmaktaydı. Ġlk yılda yeterli donanıma sahip öğrenci bulmak için Mekteb-i

Tıbbiye‟ye müracaat edilmiĢ ve Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri, buraya devam

edenler arasından seçilmiĢlerdi474

.

Tablo 3.11.Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri

Ġsim Toplam

Müslim

Ömer

Efendi

Ahmet

Efendi

Ġsmail

Efendi

Tevfik

Efendi

Edhem

Efendi

9 Ahmet

Efendi

Ġsmail

Efendi

ġakir

Efendi

Seyyid Zihni

Efendi ___

Gayrimüslim Bogos Karabet Haçik Karabet Evanis 5

Toplam 14

Yine rapora göre öğrencilere 750‟Ģer, iĢçilere ise 300‟er kuruĢ maaĢ tahsisi

öngörülmüĢtü475

. Ancak mektebin açıldığı dönemde öğrenci maaĢlarında belirli bir

Güran, a.g.m., s.221; Donald Quataert, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908,

Çevirenler: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan, Ġstanbul, 2008, s.97. 473

Ziraat Mektebi‟nin inĢaat masrafları için bkz. BOA., HH.d, Nr.68, s.1-3. BOA., HH.d, Nr.69, s.2.

Güran, a.g.m., s.221. 474

Bkz. Ziraat Mektebi’nin iki yüz altmış dört senesi Mart ibtidasından Şubat nihayetine değin on iki mah

zarfında me’murîn maâşıyla ücûrât-ı amele ve masarif-i sairesini mübeyyin ilm ü haberdir BOA.,

HH.d, Nr. 264 (1 Mart 1264/13 Mart 1848-28 ġubat 1264/12 Mart 1849); Ziraat Mektebi’nin iki yüz

altmış dört senesi Mart ibtidasından Ağustos nihayetine kadar altı ay zarfında vuku‘bulan maâş-ı

me’murîn ve ücûrât-ı amele ve masarif-i sairesini mübeyyin defterdir. BOA., HH.d, Nr. 617 (1 Mart

1264/13 Mart 1848-31 Ağustos 1264/12 Eylül 1848); Güran, a.g.m., s.221. 475

BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.2.

160

düzen söz konusu değildi. Nitekim Müslüman öğrencilerden Ömer Efendi 750,

Edhem Efendi 250 kuruĢ maaĢ alırken diğerlerine 400 kuruĢ tahsis edilmiĢti.

Gayrimüslim öğrencilerden ise Haçik 400 kuruĢ, Bogos ile Evanis 350 kuruĢ ve her

iki Karabet 250‟Ģer kuruĢ maaĢ almaktaydılar476

. 1848 yılı Ekim ayından itibaren

öğrenci maaĢları standarda kavuĢarak 250 kuruĢ olarak düzenlendi477

. Aynı yılın

Kasım ayına gelindiğinde öğrenci mevcudu ise 39‟a ulaĢtı478

. 1849 yılı Eylülünde

mektebin, dıĢarıdan kabul edilenler de dâhil olmak üzere, 28‟i Gayrimüslim 23‟ü

Müslim toplam 51 öğrencisi vardı479

.

Ġyi cins pamuk üretmek için tesisine baĢlanan mektepte, zamanla çeĢitli

konularda dersler verilmeye baĢlandı. Bunlar Hesap, Coğrafya, Geometri, Felsefe,

Yol ve Köprücülük, Biyoloji, Hayvanat, Ziraat, Bahçıvanlık, gerekli olacak kadar

Baytarlık, ġeker Üretimi, Ġpek Böcekçiliği, yünlü hayvanların özellikle de merinos

koyunlarının ıslahı ile ilgili teorik ve pratik dersler idi. Ayrıca öğrencilere

Avrupa‟dan getirtilen modern çiftçi aletlerin nasıl kullanılması gerektiği de

gösterilmekteydi480

.

476

Ziraat Mektebi’nin iki yüz altmış dört senesi Eylül ibtidasından mah-ı mezbûr nihayetine değin bir

mah zarfında maâş-ı me’murîn ve demirbaş ve zehâir bahasıyla masarifât-ı sairesini mübeyyin

defterdir BOA., HH.d, Nr. 617, s.37. Der-mah-ı Teşrin-i evvel sene 1264, maâş-ı me’murîn ve

şakirdân ve amele ücürâtı. BOA., HH.d, Nr. 264, s.21. 477

Der-mah-ı Teşrin-i evvel sene 1264, maâş-ı me’murîn ve şakirdân ve amele ücürâtı BOA., HH.d, Nr.

264, s.21; Ziraat Mektebi’nin bin iki yüz altmış dört senesi Teşrin-i evvel ibtidasından nihayetine

değin bir mah zarfında maâş-ı me’murîn ve amele ücürâtı ve zehâir ve demirbaş bahasıyla masarifât-ı

sairesini mübeyyin defterdir BOA., HH.d, Nr. 617, s.38. 478

Der-mah-ı Teşrin-i sâni sene 1264, maâş-ı me’murîn ve şakirdân ve amele ücürâtı BOA., HH.d, Nr.

264, s.21; Ziraat Mektebi’nin bin iki yüz altmış dört senesi Teşrin-i sâni ibtidasından nihayetine değin

bir mah zarfında maâş-ı me’murîn ve amele ücürâtı ve zehâir ve demirbaş bahasıyla masarifât-ı

sairesini mübeyyin defterdir BOA., HH.d, Nr. 617, s.39. 479

Ziraat Mektebi’nin 1265 senesi Eylül ibtidasından nihayetine değin bir aylık masarifât kaydı BOA.,

HH.d, Nr.13806; BOA., Ġ.MVL.197/6092-4; Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.192; Ergin, a.g.e.,

C.I-II, s.566; Güran, a.g.m., s.221. 480

Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.192; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.566; M.A., Ubicini, Türkiye 1850, C.I,

s.202.

161

Yapısını öngören raporda belirtildiği üzere mektep yatılıydı. Öğrenciler,

gündüzleri almakta oldukları teorik ve pratik dersleri takip etmekte ve akĢamları da

mektepte ikâmet etmekteydiler. Bu sayede özellikle uygulama alanında eğitimin

sürekliliği sağlanmaktaydı.


Ziraat Mektebi‟nin ilk hocası 1846 sonbaharında pamuk ziraatındaki yeni

metodları tanıtmak ve uygulamak için Amerika‟dan getirtilen ziraatçılardan Doktor

Davis idi481

. Maiyeti ile birlikte 26.000 kuruĢ maaĢ ile göreve getirilen Davis‟in yanı

sıra Hüseyin Efendi de 750 kuruĢ aylıkla mektebe müdür olarak tayin edilmiĢti.

Ayrıca Davis tarafından şakirdana ta‘rif ve ta‘limi lazım gelecek hususatın tefhimi

içün 1.000 kuruĢ maaĢla bir de tercüman atanmıĢtı482

. Tercümanın anlatılan konuları

önce kendisi anlayıp sonra öğrencilere aktaracak olması ise bu görevi hassas hale

getirmekteydi. Bu nedenle sonradan Avrupa‟da 5 yıl ziraat eğitimi almıĢ olan ve

mahsulât-ı araziye ve hayvaniyenin ilmiyat ve ameliyatını öğrendiği ifade edilen

Ağaton Efendi‟nin tercümanlık iĢini üslenmesine karar verildi483

.

Ekim 1848 yılından itibaren müdürlük görevini El-Hac Bekir Ağa yürütürken

mektebin tek hocası Ağaton Efendi olmuĢtu484

. 1849 yılına gelindiğinde Bekir Ağa

ve Ağaton‟un haricinde Keğork Efendi, Mösyö Kranz ve Said Ağa mektebin hoca

kadrosunda yer almaktaydılar.

481

BOA., Ġ.HR.37/1728 (15 ZA 1262/4 Kasım 1846). 482

BOA., HH.d, Nr. 617, s.37. 483

BOA., Ġ.DH.138/7098 (17 RA 1263/5 Mart 1847). 1823 yılında Hasköy‟de doğan Ağaton Krikor

Efendi, ilk tahsilini yine aynı yerde bulunan Nersesyan Mektebi‟nde yapmıĢtır. 1840 yılında ise Ziraat

eğitimi için Paris‟e gönderilmiĢtir. Paris‟te bulunan Grignon Yüksek Ziraat Mektebi‟ndeki baĢarısı

dikkatten kaçmamıĢ ve ülkeye döndüğünde Ziraat Mektebi‟nin tesisinde önemli görev üslenerek aynı

zamanda mektebin baĢhocası olmuĢtur. Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, Ġstanbul,

2003, s.8-9; Mağden, a.g.e., s.14-15. 484

BOA., HH.d, Nr. 617, s.38.

162

Tablo 3.12.1849 yılında Ziraat Mektebi‟nin öğrenci ve hocaları ile aldıkları

maaĢlar485

Hocalar

Ġsim MaaĢ (KuruĢ)

El-Hâc Bekir Ağa (Müdür) 750

Ağaton 4.000

Keğork 2.000

Fransızca Hocası Kranz 2.000

Vekilharç Sait Ağa 1.000

Öğrenciler

Gayrimüslim Müslim

Ġsim MaaĢ

(KuruĢ)

Ġsim MaaĢ

(KuruĢ)

Ġsim MaaĢ

(KuruĢ)

Ġsim MaaĢ

(KuruĢ)

Canik 250 Rafayel 250 Ahmet Efendi 250 Mustafa Efendi 250

Boranz 250 Cebro 250 Osman Efendi 250 Ahmet Efendi 250

Haçik 250 Mıgırdıç 250 Mehmet Salih Efendi 250 Hüseyin Efendi 250

Evanis 250 Josef 250 Ahmet Efendi 250 Besim Efendi 250

Karabet 250 Artin 250 Tevfik Efendi 250 Ali Efendi 250

Evanis 250 Nikola 250 Ġzzet Efendi 250 Hüseyin Efendi 250

ZarĢto 250 Antranik 250 Arif Efendi 250 Cavit Efendi 250

Pandeli 250 Hamparsun 250 Ġbrahim Efendi 250 Rıfat Efendi 250

Bogos 250 Garabet 250 Mehmet Efendi 250 Arif Efendi 250

Yanko 250 Agopyan 250 Tahsin Efendi 250 --- ---

Bogos 250 Nikohi 250 Mustafa Efendi 250 --- ---

Evadis 250 Sirabet 250 Ġbrahim Efendi 250 --- ---

Karabet 250 Manuk 250 Hafız Efendi 250 --- ---

Bogos 250 Pandeli 250 Edhem Efendi 250 --- ---

Dersler daha ziyade uygulamaya yönelik olduğu için hoca ve öğrencilerin

haricinde, mektep arazisinde bulunan geniĢ tarlaları iĢlemek ve diğer çiftlik

hizmetlerini görmek üzere çok sayıda iĢçi çalıĢmaktaydı. Temizlik, yemek ve diğer

iĢleri görmek için hizmetçiler de görevlendirilmiĢti. Bununla beraber bir aĢçı, bir de

hekim bulunmaktaydı. Böylece kısa sürede kadrosu geniĢleyen mektep, modern alet

ve edevatların kullanıldığı, uygulamalı çağdaĢ bir meslekî eğitim kurumu

görünümüne kavuĢmaya baĢladı. Ġdarecilerin de ilk etapta üzerinde önemle durduğu

ve her türlü ihtiyacının karĢılandığı mektebin 1848 Martından itibaren bir yıllık süre

zarfındaki masrafı 614.098,5 kuruĢ idi486

.

485

BOA., HH.d, Nr.13806. 486

Bu arada mektebe tahsis edilmiĢ olan arazilere ekilen buğday ve sair ürünlerden öngörülenin aksine az

bir gelir elde edilmekteydi. Örneğin mektebin 1847 yılındaki geliri 4.905 kuruĢ idi. BOA., HH.d, Nr.

617, s.37 (13 RA 1265/6 ġubat 1849). Mektep için harcanan para, sanayileĢme ve modernleĢme

yolundaki gayretlerin önemine en güzel örnektir. Lakin süreklilik ve geri dönüĢüm olmadığı için

yapılan masraflar boĢa gitmiĢtir.

163

3.2.4.Nafia Nezâreti Ġdâresi Altına Alınması

1850 yılında mektebin suret-i idaresi ile mevcut durumu yeniden gözden

geçirildi. Aralarında Ticaret Nazırı ve hocalarından Ağaton‟un da yer aldığı bir

mecliste Ziraat Mektebi‟nin, Nafia Nezâreti‟nin idaresi altına verilmesi

kararlaĢtırıldı. Bundan sonra gerekli olacak düzenlemelerin de Nafia Nazırı

tarafından kaleme alınması öngörüldü. Ayrıca bazı öğrencilerin ziraat ilmine

Ģimdiden vâkıf oldukları belirtilerek bunların icap eden yerlere gönderilmesinde

fayda olacağı, bununla beraber diğer öğrencilerin de üç-beĢ sene içerisinde mezun

olabilecekleri dile getirildi. Mevcut öğrencilerden bir kısmının ise ziraat ilmi için

gerekli olan bazı fenleri öğrenmek üzere Mekteb-i Tıbbiye‟ye verilmesinin lüzumuna

iĢaret edildi. Müzâkere edilen bütün konular, 8 Mayıs 1850 tarihinden itibaren hayata

geçirilmeye baĢlandı487

.

Tablo 3.13.Ziraat Mektebi‟nin Nafia Nezâreti Ġdaresi‟ne geçiĢi sırasında öğrenci ve

hoca kadrosuyla bir aylık masrafı488

Hocalar

Öğrenciler

ĠĢçi Ücretleri

Diğer

Masraflar

Toplam

(KuruĢ) Ġsim MaaĢ Sayı MaaĢ

Müdür Bekir Ağa 750

Ġslam

19

4.750 ĠĢçi

Sayısı

Toplam

Ücret

12.765

Muallim Hoca Ağaton 4.000

Diğer Hoca Keğork 2.000

Reaya

28

7.000

41 7.570

Fransız Hocası Kranz 1.000

Toplam (KuruĢ) 7.750 11.750 7.570 12.765 39.835

3.2.5.Geçici Olarak Mekteb-i Tıbbiye’ye Nakli

1850 yılı sonlarına gelindiğinde ise Ziraat Mektebi‟nde iĢlerin yolunda

olmadığı görüldü. Öğrencilerin Ģikâyeti ile baĢlayan bu olumsuzluğun temel sebebi,

yine onların ifadesine göre elveriĢsiz koĢullar idi. Buna göre mektebin bulunduğu

487

BOA., Ġ.DH. 213/12416 (26 C 1266/9 Mayıs 1850); ; BOA., BEO., A.MKT.MHM. 21/9 (29 C

1266/12 Mayıs 1850). 488

BOA., Ġ.DH. 213/12416-4.

164

bölge uygunsuzdu ve kıĢ günlerinde iklim oldukça sertti. Dolayısıyla birçok öğrenci

hastalıkla uğraĢmak zorunda kalıyordu. Bunun yanı sıra ziraat ilmini hakkıyla

öğrenmek için yeterli alet ve edevat bulunmamaktaydı. Hatta kitap yetersizliğinden

dolayı dersler teorik olarak dahi yapılamaktaydı489

. Öğrenciler bu sıkıntıların

giderilmesini ve gerekli aletlerin verilmesi için irâde buyrulması talebini içeren

dilekçelerini padiĢaha arz ettiler. Bunun üzerine konunun Meclis-i Vâlâ‟ya havale

edilerek mütalaa edilmesi ve gereğinin buna göre yapılması istendi490

.

Aslında öğrencilerin ve mektebin bu vaziyeti daha önce de dile getirilmiĢ ve

bir ıslahat yapılması istenmiĢti. Mektebin Ayamama Çiftliği‟nden havası ve arazisi

uygun olan devlete ait baĢka bir çiftliğe taĢınması dile getirilmiĢti. Öğrenciler de

durumlarını arzuhal ile ifade edince konu acilen ele alındı. Ġlk olarak mektebin baĢka

bir yere taĢınması düĢünüldüyse de gerek içinde bulunulan kıĢ Ģartları gerekse

yeniden bina inĢa edilmesinin gerekmesi ve bunun uzun zaman alacak olması, bu

çözümü öteledi. Konu Meclis-i Vâlâ tarafından Nafia ve Maliye nezâretlerinin

görüĢü de alınarak müzâkere edildi. Neticede gerekli olan ıslahatın ileride yavaĢ

yavaĢ yapılması kararlaĢtırılarak öğrencilerin Ģimdilik Mekteb-i Tıbbiye‟ye

nakledilmeleri uygun görüldü491

. 17 Ocak 1851 tarihli irâdenin ardından da gerekli

iĢlemlere baĢlandı492

. Mekteb-i Tıbbiye Nezâreti‟ne bilgi verilerek bu zaruri

durumun önem ve aciliyetinden bahsedildi ve öğrencilerin geçici olarak münasip bir

489

Ziraat, Osmanlı Devleti‟nde ilk defa bir eğitim kurumunda, ilmi metotlarla öğretilmeye baĢlandığı için

konu ile ilgili materyal sıkıntısı çekilmekteydi. Zira gerekli kitapların ziraat ilminde Osmanlı‟dan çok

daha ileride olan Avrupa‟dan getirtilerek tercüme edilmesi gerekmekteydi. Bu doğrultuda 1850

Ekimi‟nde Paris Sefareti tarafından Fransa Ziraat Mektebi‟nde telif edilmiĢ bir kitaptan 6 cilt

gönderildiği görülmektedir. BOA., HR.TO 70/86 (7 Octobre/Ekim 1850). Zaman alan bu durum ise

öğrencilerin kitap noktasında sıkıntı yaĢamalarına neden olmuĢtur. 490

BOA., Ġ.MVL. 197/6092-3 (Gurre-i Muharrem 1267/6 Kasım 1850). 491

BOA., BEO., A.AMD. 27/37 (13 S 1267/18 Aralık 1850); BOA., Ġ.MVL. 197/6092-1 (29 S 1267/3

Ocak 1851). 492

BOA., Ġ.MVL. 197/6092 (14 RA 1267/17 Ocak 1851).

165

mahale yerleĢtirilmeleri istendi493

. Bunun üzerine Humbarahane KıĢlası içerisindeki

bazı odalar geçici olarak Ziraat Mektebi öğrencilerine tahsis edildi494

. Böylece

öğrenciler eğitimlerine, Mekteb-i Tıbbiye binasında devam etmeye baĢladı.

Geçici bir bina için Mekteb-i Tıbbiye‟nin tercih edilmesinde Ziraat Mektebi

öğrencilerinin bazı dersleri buradan almaları düĢüncesinin de etkili olduğu

söylenebilir. Biraz yukarıda bahsedildiği üzere Ağaton Efendi önceden bu durumu

dile getirmiĢ ve öğrencilerden bir kısmının ilgili dersleri Mekteb-i Tıbbiye‟den

almaları gerektiğini belirtmiĢti. Yani bu iki mektebin aynı mekânda olması hoca

sıkıntısını giderebilirdi. Nitekim Mekteb-i Tıbbiye hocalarından Boğos‟un Ziraat

Mektebi‟nde de ders vermek için müracaatta bulunması bu durumu destekler

niteliktedir495

.

3.2.6.Mektebin Kapatılması

Bu arada Ziraat Mektebi için devlete ait olan çiftliklerden birinin seçilmesi ve

gerekli binaların inĢası için giriĢimlere baĢlanmıĢtı496

. Ancak faaliyetler sürüncemede

kaldı. 1851 yılı Ekim ayına kadar baĢka bir müstakil yer tespit etmek için fiilî bir

giriĢim olmadı. Dahası bu tarih itibariyle mektebin tamamen kapanmasına karar

verildi. Bu kararın alınmasının görünürdeki sebebi ise taĢraya gidecek öğrenci

yetiĢtirilememesiydi. Zira Ziraat Mektebi‟nin tesis edilme nedenlerinden biri ve en

önemlisi, yetiĢtirilen öğrencilerin taĢraya dağıtılarak modern metotları yaymaları

fikriydi. Dolayısıyla mektebe alınacak öğrencilerin Ġstanbul ile sınırlı kalmaması

493

BOA., BEO., A.MKT.MVL. 38/40 (23 RA 1267/26 Ocak 1851); BOA., BEO., A.MKT.NZD.25/74

(25 RA 1267/28 Ocak 1851). 494

Bu, Ağustos 1852 tarihli Meclis-i Vâlâ irâdesinden anlaĢılmaktadır. BOA., Ġ.MVL.242/8701 (2 N

1268/20 Haziran 1852). 495

BOA., BEO., A.MKT.NZD. 29/88 (17 CA 1267/20 Mart 1851). 496

BOA., Ġ.DH. 232/13959 (18 C 1267/20 Nisan 1851).

166

öngörülmüĢtü. Ancak bu düĢünce pratiğe dökülemedi. Mevcut öğrenciler, projeden

hızlı netice almak düĢüncesiyle Mekteb-i Tıbbiye‟den seçildiler. Dolayısıyla

taĢradaki ziraî yöntemlerin güncellenmesine katkı sağlamak üzere buralara

gidecekleri düĢünülmemekteydi. Bu düĢünceye istinaden mektepten artık bir fayda

sağlanamayacağı ve yapılan masrafların boĢa gideceği ileri sürüldü. Neticede ilerde

gerek görüldüğü takdirde yeniden açılması saklı tutularak kapanmasına karar

verildi497

. Bu kararın ardından süreçte uygulanacak prosedürler belirlendi.

Kapanacak olan mektebin müdür ve memur maaĢlarının hazineye

bırakılması,498

ayrıca mektep mualliminin ziraat ilmine vâkıf olmasından dolayı

fenn-i ziraat ve ticarete dair kitapları tercüme etmek üzere istihdam edilmesi ve

kendisine uygun bir maaĢ tahsis edilmesi uygun görüldü499

. Bununla beraber görevli

olan diğer memurların kayrılması, öğrencilerin ise önceden Mekteb-i Tıbbiye‟den

seçildikleri için, tekrar buraya iade edilmeleri kararına varıldı500

. Son olarak

Avrupa‟dan getirtilmiĢ olan alet ve edevatın listelenerek uygun bir yerde muhafaza

edilmesi görevi de Ticaret Nazırı‟na havale edildi501

. Böylece Ziraat Mektebi‟nin

yaklaĢık üç yıl süren eğitim serüveni sona ermiĢ oldu.

497

BOA., Ġ.DH. 241/14635 (17 Z 1267/13 Ekim 1851). 498

BOA., BEO., A.AMD. 31/97 (14 Z 1267/10 Ekim 1851). 499

Mektep mualliminden kasıt mektebin direktörü, baĢka bir deyiĢle baĢ hocasıdır. Bu görev Ağaton

Efendi‟nin uhdesindeydi. Ancak Ağaton Efendi‟nin görevinden istifa ettiği, yerine ise 2.500 kuruĢ

maaĢ tahsisatıyla baĢka bir muallimin tayin olunduğu anlaĢılmaktadır. BOA., Ġ.DH. 243/14837-1 (27

M 1268/22 Kasım 1851); BOA., BEO., A.AMD. 33/70 (29 M 1268/24 Kasım 1851). Yuanko isimli

yeni muallim, daha sonra ziraat fenni ile ilgili kitap ve risale tercüme etmek üzere 2.000 kuruĢ maaĢla

Meclis-i Nafia azalığı görevine getirilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 243/14837 (3 S 1268/28 Kasım 1851);

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 40/94 (9 S 1268/4 Aralık 1851). 500

Mektebin lağvı sırasında memur sayısı 5, öğrenci sayısı 49 idi. BOA., MAD.d, Nr.10572, s.95 (12 RA

1268/5 Ocak 1852). 501

BOA., Ġ.DH. 241/14635 (17 Z 1267/13 Ekim 1851); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 37/77 (23 S

1268/18 Aralık 1851). Daha sonra mektebin yeri olan Ayamama Çiftliği, Ġstabl-ı Amire‟ye yani saray

ahırına bağlandı. Burada bulanan eĢyalar da imza karĢılığında Ġstabl-ı Amire müdürüne devredildi.

BOA., MAD.d, Nr.10572, s.95 (12 RA 1268/5 Ocak 1852).

167

Elde edilen bilgiler ıĢığında mektebin bu Ģekilde kapanmasının, gerekli ve

yeterli hazırlıkların yapılamamsından kaynaklandığını ifade etmek mümkündür.

Aynı zamanda üç yıllık süre içerisinde yapılan masrafların da karĢılığının

alınamadığı görülmektedir502

. Mektebin kapanmasının ardından burada hizmet veren

muallimlerden faydalanılamadığı gibi öğrenciler de arada kalmıĢlardır. Nitekim

Ziraat Mektebi açıldığında Mekteb-i Tıbbiye‟den seçilerek buraya alınan öğrenciler,

ne tıp eğitimini ne de ziraat eğitimini hakkıyla alabilmiĢlerdir503

. Buna rağmen Ziraat

Mektebi, modern meslekî eğitimin doğuĢunda ve geliĢiminde en önemli

merhalelerdendir. Bu ilk teĢebbüs ekonomik açıdan devletin, geçmiĢte olduğu gibi

modernleĢme sürecinde de, ihtiyaç duyduğu en önemli alana yöneliktir. Dolayısıyla

mektep kapandıktan sonra yeniden açılması için Tanzimat dönemi sonuna kadar

giriĢimlerde bulunulmuĢtur. Hatta 1871 yılında bir de nizamnâme hazırlanmıĢtır504

.

Ancak içinde bulunulan ekonomik sıkıntılar ve öncelik arz eden siyasi meseleler

nedeniyle yeniden açılması 1891 yılını bulmuĢtur. Ziraat Talimhanesi, bu tarihte

Halkalı Ziraat Mektebi adıyla tesis edilmiĢtir505

.

502

Mektebin masraflarının bütçeye ağır geldiği görülmektedir. Hatta bu durumun kapanmasında önemli

rol oynadığını söylemek yerinde olur. Nitekim mektep kapandığı sırada hocaların beĢ ay maaĢ

alamadıkları anlaĢılmaktadır. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 44/72 (19 CA 1268/21 Mart 1852);

BOA., Ġ.MVL. 239/8524 (5 N 1268/23 Haziran 1852); BOA., BEO., A.MKT.MVL. 54/17 (20 N

1268/8 Temmuz 1852); BOA., BEO., A.MKT.NZD. 60/97 (29 Z 1268/14 Ekim 1852). 503

Mekteb-i Tıbbiye‟de eğitim görmekte iken Ziraat Mektebi‟ne imtihanla giren Hafız Ġbrahim‟in her iki

fenden de zayıf kaldığını ve boĢda olduğunu ifade ettiği arzuhali bu durumu ifadede oldukça

önemlidir. Ayrıca tek örnek te bu değildir. Mukaddeman Mekteb-i Tıbbiye şakirdânından olub

muahharan Ayastefanos’da ihdas olunan Mekteb-i Ziraat de dahi tahsil-i fen ve lisan itmiş ve şimdiki

halde boşta kalmış olan Seyyid Ömer Efendi’nin münasip bir hizmetde istihdam olunması istidasını

havi Ticaret Nezâreti‟ne takdim etmiĢ olduğu arzuhal de konuya en güzel örnektir. BOA., HR.MKT.

56/86 (5 CA 1269/14 ġubat 853). Bununla beraber öğrenciler içerisinde Mekteb-i Tıbbiye‟ye de

devam edemeyip açıkta kalanların da olduğu görülmektedir. BOA., HR.MKT. 100/94 (18 CA 1271/6

ġubat 1855). 504

Bkz. BOA., Meclis-i Tanzimat Defteri Nr.3, s.38-41 (2 Z 1287/23 ġubat 1871). 505

Mağden, a.g.e., s.21-28. Bkz. Sevtap Kadıoğlu, “Osmanlı döneminde Türkiye‟de Ziraat Okulları

Üzerine Notlar ve Tedrisat-ı Ziraiye Nizamnâmesi”, Kutadgubilig, S.8, Ġstanbul, 2005, s.241-243.

168

3.3.Sanayi Mektepleri

Meslekî çağdaĢ eğitime yönelik ikinci giriĢim ise 1848 yılında fabrika

merkezine dönüĢmüĢ olan Zeytinburnu‟nda bir Mekteb-i Sanayi açma teĢebbüsünde

görüldü. Ancak binası ve öğrencileri tedarik edilerek riyâziye, kimya, tabakat

(jeoloji), madeniyat, resim ve nafia mühendisliği derslerinin okutulması düĢünülen

mektep, açılamadı506

.

Bundan birkaç yıl sonra da Ġstanbul‟da sanayi mektebi açılması için çabaların

devam ettiği görülmektedir. Nitekim 1850 yılında tebaa-yı Devlet-i Aliyye’nin

ihtiyacât ve matlubât-ı hâzırasına muvafık görünen bir Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin

tesisine yönelik Avrupa kaynaklı bir rapor hazırlanmıĢtı507

. BükreĢ‟de Mösyö Manu

tarafından hazırlanarak Sadâret‟e yazılmıĢ arzuhal ile takdim edilen raporda, 504

öğrenci potansiyeline sahip bir mektebin açılması ve mektebin masrafını idare için

8.000 hisseden mürekkep bir de kumpanyanın teĢkili teklif edilmekteydi508

. Raporun

meslekî eğitime yönelik teferruatı ise Ģöyleydi; eğitim süresi 8 yıl olacak olan

mektebe her sene yaĢları 8 ile 11 arasında değiĢen 63 öğrenci alınacaktı. Eğitim dili

ekseriyetle Türkçe olacaktı. Öğrenciler, birinci ve ikinci sene okuyup yazmayı,

rakamları, Fen-i Resmi tahsilin yanı sıra Hendese, Makine, bazı yabancı lisanlar,

Coğrafya ve Mûsikî derslerini okuyacaklardı. Üçüncü ve dördüncü senelerde

seçecekleri mesleğin pratiğine yönlendirileceklerdi. Bu meslekler NakkaĢlık,

506

Ergin, a.g.e., C.I-II, s.627-628. Mektep, Osmanlı sanayileĢme politikasında etkili olan, birçok

fabrikanın tesisine nezâret eden Ohannes Dadyan‟ın teĢvikiyle açılmıĢtı. Dadyan‟ın oğlu ve bir yeğeni

de mektebe idareci ve eğitimci olarak seçilmiĢlerdi. Ali Rıza Seyfi, “Ġmparatorluk Devrinde

SanayileĢme Komedisi”, Cumhuriyet, 31 Temmuz ve Ağustos 1939, s.5; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.628;

Clark, a.g.m., s.474; Önsoy, a.g.e., s.115. Dadyan ailesi ile ilgili bilgi için ayrıca bkz. Pamukciyan,

a.g.e., s.195-198. 507

Bkz. BOA., HR.TO 411/10 (16 Mart 1850). 508

Her hisse senelik 480 kuruĢ itibarıyla on yılda ödenmek üzere 4.800 kuruĢtan ibaret olacaktı. Böylece

mektebin senelik gelirinin 3.840.000 kuruĢ olacağı öngörülmekteydi.

169

Oymacılık, Doğramacılık, Abanosculuk, Çilingirlik, Dökmecilik, Saatçılık, her nevi

Hakkaklık, Dokumacılık, Boyacılık ve diğer güncel sanatlara yönelik olacaktı.

BeĢinci ve altıncı sene hisse sahiplerinin menfaatine yönelik imalat çalıĢmalarında

bulunacaklardı. Son iki yılda ise imalattan ziyade bu yıllarda verilecek olan

matematik, fizik ve kimya derslerine ağırlık verilerek eğitim tamamlanacaktı. Mezun

olan öğrencilere bir takım alet ve edevat ile kabiliyetlerine göre en az 4.000 kuruĢ

olmak üzere 8.000 kuruĢa kadar atiye verilecekti. Mektebin eğitim iĢleri ise Meclis-i

Maârif‟in taht-ı nezâretinde bulunacak ve idare için meclis nâzırı tarafından 5 memur

tayin edilecekti. Böylece açılacak olan sanayi mektebinde bir zümre-i sanatkâran

yetiĢecek ve Devlet-i Aliyye birkaç sene zarfında Avrupa‟da hiref ve sanayide

ilerlemiĢ olan milletler ile aynı seviyeye gelecekti. Ancak bu raporda yapısı ayrıntılı

olarak öngörülen Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin tesisi noktasında fiilî bir giriĢim

olmadı.

Gerek Ziraat Mektebi, gerekse Sanayi Mektebi, acil ihtiyaçlara yönelik alt

yapıdan yoksun plansız ve programsız tedbirlerin eseri olarak meydana geldiler.

Bundan dolayı bu ilk deneme-yanılmanın ve tecrübesizliğin neticesinde Ziraat

Mektebi birkaç yıl dayansa da Sanayi Mektebi‟nin açılıĢı bile yapılamadı. Takip

eden yıllarda ise gerek içerde ve gerekse dıĢarıda çözülmesi gereken acil siyasi

problemler ile mâli bunalımlar diğer alanlarda olduğu gibi meslekî eğitime yönelik

teĢebbüsleri de sadece düĢüncede bıraktı509

.

509

Balkanlardaki karıĢıklıklar ve Rusya ile yapılan Kırım SavaĢı bu problemlerden en önemlileridir.

170

3.3.1.Islahhaneler

Osmanlı Devleti‟nde meslekî-teknik eğitimin modern manada en etkin

dönüĢümü ise Mithat PaĢa‟nın NiĢ‟e vali tayin edilmesiyle baĢladı510

. PaĢa, bölge

halkları arasında hızla yayılan ayrılıkçı fikirlerin önüne geçmek ve bu fikirlere

alternatif çözümler üreterek halk ile devleti barıĢtırmak üzere 4 ġubat 1861 tarihinde

göreve getirildi. Ġlk hedefi, konu ile ilgili çözüm önerilerini bir plan dâhilinde hayata

geçirmekti. Ġki aĢama olarak uygulamayı düĢündüğü bu plana göre yapılacak ilk iĢ,

bölgenin güveniliğini temin ederek sükûneti sağlamaktı. Ġkinci aĢama ise büyük

devletlerin bölgedeki zararlı faaliyetlerini engelleyerek, sosyal ve ekonomik

açılımlarla bu faaliyetlere karĢılık vermekti511

. Bu doğrultuda Merkez Odası ve

Meclis-i Muvakkat adıyla açmıĢ olduğu meclisler, bölge ahalisinin devletle

barıĢmasında önemli bir rol oynamıĢtı. Bunun yanı sıra uygulanan çeĢitli sosyal ve

ekonomik projelerden baĢarılı neticeler alınmaktaydı512

. Bunlardan birisi de

Islahhâne projesiydi. Önce NiĢ‟te ardından Rusçuk ve Sofya‟da açılan ıslahhâneler

510

Mithat PaĢa, ehemmiyet-i mevkisi cihetiyle vali bulunacak zatın idare-i melekeye vâkıf ve dirâyet-i

sahiha ile muttasıf olması lâzıme-i halden olduğuna mebni NiĢ‟e vali tayin olunmuĢtu. BOA., Ġ.MMS.

21/924 (23 B 1277/4 ġubat 1861). Asıl adı Ahmed ġefik olan Midhat PaĢa‟nın NiĢ‟e Vali tayin

edildiği döneme kadarki meslek hayatı için bkz. Ali Haydar Mithat, Mithat PaĢa’nın Hayat-ı

Siyasiyesi, Hidemâtı, ġehadeti, Kahire, 1322; M. Tayyip Gökbilgin, “Midhat PaĢa”, Ġ.A., C.VIII,

EskiĢehir, 1997, s.270-271; Tabsıra-i Ġbret, C.I., (Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu), Ġstanbul,

1997 s.17-29; Bekir Koç, Midhat PaĢa (1822-1884), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2002. 511

Gökbilgin, a.g.m., s.271; Koç, a.g.t., s.13-16; Bekir Koç, “Midhat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna

Vilayetlerindeki Yenilikçi Valiliği”, Kebikeç, Ġnsan Bilimleri için Kaynak AraĢtırma Dergisi,

S.18, Ankara, 2004, s.408. 512

Mithat PaĢa, ilk olarak isyanlarda önemli rol oynayan çiftçilerin iki yıllık vergi borçlarının affedilmesi

yönünde gayret sarfetti. Vergilerin adil dağıtımına özen gösterdi. Gospodarların çiftçiler üzerindeki

haklarını kısıtladı. Memleket Sandıkları‟nı kurarak din ve mezhep gözetmeden bölge ahalisine aylık

yüzde bir gibi çok cüz‟i faiz oranlarıyla ucuz kredi kullanma imkânı tanıdı. Böylece ayaklanmalar

önlenmekle beraber yoksulluğun önü de alınmıĢ oldu. Ayrıca bayındırlık kültür ve eğitim hizmetleri

ile bölgenin refah seviyesinin yükselmesini sağladı. Mithat PaĢa‟nın projeleriyle ilgili olarak bkz.

Tuna (Vilayet Gazetesi), Numero 1, (16 L 1281/14 Mart 1865); Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.28-35;

Tabsıra-i Ġbret, C.I., s.47-59; Seçil Akgün, “Mithat PaĢa‟nın Kurduğu Memleket Sandıkları: Ziraat

Bankası‟nın Kökeni” Uluslararası Mithat PaĢa Semineri, Edirne 8-10 Mayıs 1984, s.195. Koç,

“Mithat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna…”, 410-412; Bekir Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin ĠĢlevlerine ĠliĢkin

Bazı GörüĢler”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.6/2, s.115-116.

171

sayesinde yüzlerce Müslüman ve Gayrimüslim çocuk, devlet güvencesi altına alındı.

Bir taraftan sosyal tehdit olarak ortaya çıkmaları engellenmeye çalıĢılırken diğer

taraftan burada verilen meslekî eğitim sayesinde, kalifiye eleman olarak

yetiĢmelerine imkân sağlandı513

. NiĢ özelinde baĢlayan bu çok amaçlı baĢarılı

giriĢim, yine Mithad PaĢa‟nın gayretleriyle kısa sürede Osmanlı‟nın modern meslekî

eğitimine yön verecek derecede ülke geneline yayıldı514

.

3.3.1.1.Islahhânelerin Açılması

Islahhâneler, ilk etapta açıldığı bölgenin sosyal yapısı doğrultusunda

ĢekillenmiĢti. Dolayısıyla bu kurumların iĢlevlerinden ilki, savaĢlar ve buna bağlı

göçler ile çeĢitli sebeplerden dolayı ailelerini kaybetmiĢ olan kimsesiz, yetim

çocuklara güvenli ve sağlıklı bir ortam sağlamasıydı515

. ġöyle ki, Mithat PaĢa göreve

geldikten sonra bölgede asayiĢi temin ederken ahalinin, Hıristiyan ve Müslüman bî-

kes ve bî-vâye yani kimsesiz çocuklara karĢı duyarsız kaldığını ve bunların

sokaklarda sürünüp, mahvolduklarını gözlemlemiĢti. Bu durumu düzeltmek için

bölge halkına çeĢitli tavsiyelerde bulunmuĢ ise de bir netice elde edememiĢti. Bunun

üzerine yaĢları en az 5, en fazla 13 olan kimsesiz çocukları toplayarak, bu çocuklara

barınacak yer tahsis etti. Devlet memurları ve bazı vatandaĢların yardım ve

gayretleriyle giyeceklerini temin ettirdi. Müslüman ve Hristiyan hocalar ile sanat

erbabı ustalar tayin ederek çocukların eğitim almasına imkân tanıdı. Varlıklı kimseler

tarafından yapılan yardımların haricinde idarenin sürekliliği ve masrafların

karĢılanması için bir değirmen, han ve debbağhanenin gelirini buraya bağladı. Ayrıca

513

Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.34; Tabsıra-i Ġbret, C.I., s.52; Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.116. 514

Cemil Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin DoğuĢu I: Islahhâneler”, Hakkı Dursun

Yıldız Armağanı, Ġstanbul, 1995, s.430-432. 515

Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.117-118; Koç, “Mitahat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna…”, s. 412.

172

çeĢitli dava ve hukuki iĢlemler için hazırlanmıĢ olan matbu dilekçelerden alınan

yirmiĢer para bedelden, kâğıt ve basım masrafı çıkıldıktan sonra kalanının, yine

çocukların giderlerine ayrılmasını sağladı. BaĢlangıçta yetimhane iĢlevi gören ve

kimsesiz çocukların barındığı bu yere sonradan âdi asayiĢ olayları, hırsızlık hatta

cinayetten suçu sabit olan çocuklar da alındı. Bu özelliği ile Islahhâne hükmünü kesb

ettiği için de artık bu isim ile anılır oldu516

.

1863 yılında açılan ve ülke geneline yayılan diğer ıslahhânelere örnek teĢkil

eden NiĢ Islahhânesi‟nin517

en önemli iĢlevi ise öğrenci kaynağı nereden olursa

olsun, farklı din ve mezhepten çocuklara yönelik bir meslekî eğitim kurumu

olmasıydı. Nitekim tedris-i ulûm ve talim-i sanayi ile terbiye518

edilmekte olan

çocukların burada kaldıkları süreyi, maksimum seviyede değerlendirmeleri

516

…İslam ve Hıristiyan olarak on ve on iki yaşından aşağı bî-kes olan o makule eytam dahi toplanub bu

güne kadar kırk bir nüfusa bâliğ olduğu halde bir mahale konularak ve memûrîn-i hükûmet ve sair

ashâb-ı hamiyet ve gayret taraflarından olunan iâne ile çamaşur ve elbise yapdırılmasıyla beraber

İslam ve Hıristiyandan hoca ve sanat içün usta tayiniyle ta‘limlerine dahi bakılarak sâye-i

ma‘âlivâye-i hazret-i şâhânede bu kadar nüfusun telefatdan muhafazasıyla beraber tahsil-i hasail-i

insaniye etmelerine dahi çalışılmakda ve doğrusu bu bâbda bazı ashâb-ı iktidar taraflarından ibrâz-ı

levâzım gayret ve hamiyet idilmekde ise de bunlar bu mikdarda kalmayub halleri gibi mikdar-i

nüfusları dahi ilerleyeceğinden ve bazı töhmet ve cinâyete mebni haseble mahkûm olan ve kanunen

sinn-i temyizde bulunan sıbyan takımı dahi bunların yanına konulub hatta bugünkü mevcudu içinde

biri katl ve ikisi sirkat töhmetiyle üç sabi-i câni dahi bulunduğundan burası âdeta ıslahhâne hükmünü

kesb iderek… BOA., Ġ.MVL. 502/22735 (14 ġ 1280/24 Ocak 1864); Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve

Teknik Eğitimin…”, s.431. Hızla sayıları artan çocukların, barındığı bu yere ilk zamanlarda münasip

bir isim bulunamamıĢtı. Ancak sonradan Mithat PaĢa, Kur„an-ı Kerim‟den “Ve yeselûneke „ani‟l-

yetâma kul islâhum lehüm hayr” (Sana yetimlerden sorarlar. De ki: Sâlah ve ıslâh, onlar için daha

hayırlıdır) ayetinden esinlenerek bu ismi kullanmaya baĢladı. Tabsıra-i Ġbret, a.g.e., C.I, s.34-35; Nafi

Atuf, a.g.e., Birinci BasılıĢ, s.121; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.633. 517

Islahhânenin açılıĢı ile ilgili olarak bkz. Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.193; Faik

ReĢit Unat, “NiĢ Islahhânesinin KuruluĢ Tarihini Aydınlatan Bir Belge”, Meslekî ve Teknik

Öğretim, Ağustos 1962, S.114, s.5-6; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.5-6;

Koç, a.g.t., s.21. 518

Bu cümle ıslahhânelerin, meslekî eğitim açısından, ruhunu yansıtması bakımından son derece

önemlidir. BOA., Ġ.MVL. 584/26270-4 (Gurre-i Receb 1284/29 Ekim 1867).

173

öngörülmüĢ, meslek sahibi olmalarına olanak sağlanarak zaman ve enerji kaybının

önüne geçmek hedeflenmiĢti519

.

NiĢ Islahhânesi‟nin baĢarısı evvela bölgede takdir ve ilgi gördü. Kimsesiz

çocukların ıslahı, güvence altına alınmaları ve terbiyeleri yolunda atılan bu adımın,

hayırlı ve faydalı bir iĢ olması, ahalinin ilgisini bu yöne çektiği gibi projeye devlet

tarafından da destek verildi520

. Yapılan yardımlar sayesinde ıslahhânenin gelirleri

sürekli olarak yükselirken verilen meslekî eğitim, diğer kazalardaki kimsesiz

çocukların da buraya yönlendirilmesini sağladı. Nitekim altı ay gibi kısa sürede

çocuklar, yaĢları nisbetinde adâp ve ahlak eğitimi alarak biraz okuma-yazma

öğrenmiĢler, Terzilik ve Kunduracılık gibi mesleklerde ilerleme kaydetmiĢlerdi. Bu

baĢarı sayesinde halka bir Ģevk ve gayret gelmiĢ, ıslahhânenin mevcudu 50‟yi

aĢmıĢtı. 1864 yazından itibaren ana, baba ve akrabası olmayanlar ile suça karıĢmıĢ

Müslim ve Gayrimüslim çocukların yanı sıra ebeveynleri tarafından bakılamayan

fakir çocukların da ıslahhâneye kabul edilmesi kararlaĢtırıldı. Artan çocuk sayısının

bina sıkıntısına neden olacağını farkeden Mithat PaĢa, vilayet genelinde 50.000 kuruĢ

yardım toplayarak daha büyük bir bina inĢa ettirmek için önceden harekete

geçmiĢti521

. Bu tarihte neredeyse inĢası bitmiĢ olan ıslahhâne binası ise yaklaĢık 150

çocuğun barınmasına ve eğitim almasına yetecek kapasiteye sahip idi522

.

519

…sıbyan ve etfalin muhafazası ve hususiyle himaye ve vikayesi ve bunların talim ve terbiyesi hukuk-ı

medeniyet ve vezâif-i insaniyetin mühim ve akdemi olduğundan ve her din ve mezhepte milel ve

akvâma mahsus mektepler olub etfal ve sıbyanı talim olunmakta ve taayyüş ve idarelerine ve tahsil-i

sanat ve hırfet eylemelerine…, Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.193; Unat, a.g.m.,

s.5-6. 520

BOA., Ġ.MVL. 502/22735 (22 N 1280/28 ġubat 1864); Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.34; Koç, a.g.t., s.21. 521

BOA., Ġ.DH. 525/36231-1 (2 Z 1280/9 Mayıs 1864); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 302/67 (1 M

12816 Haziran 1864). 522

Takvim-i Vekâyi defa 752 (7 M 1281/12 Haziran 1864); Koç, a.g.t., s.21-22.

174

Kimsesiz çocukların koruma altına alınmasını ve eğitilmesini, medeniyetin

gereği ve insanın en önemli vazifesi olarak gören Mithat PaĢa, ıslahhânelerin

çoğalmasına da ön ayak oldu. PaĢa, 1864 Vilâyet Nizamnâmesi ile NiĢ, Vidin ve

Silistre eyaletlerinin birleĢtirilmesi ve 7 sancak ile 48 kazaya ayrılmasıyla

oluĢturulan Tuna Vilayeti valiliğine atanmıĢ ve sorumluluk alanı geniĢletilmiĢti523

.

Islahatın gereği olarak yine ilk baĢladığı iĢ, sorumluluğuna giren bölgelerin güvenlik

problemlerini halletmek oldu. Ardından hız kesmeden sosyo-ekonomik projelerine

devam etti524

. NiĢ Islahhânesi‟nin oluĢumunda olduğu gibi aynı Ģart ve kaygılardan

kaynaklanan problemlere yönelik, baĢarı sağlayan çözümlerini, geniĢleyen görev

alanında da uyguladı. Bu doğrultuda 1865 yılından itibaren Rusçuk ve Sofya

sancaklarında daha donanımlı birer ıslahhâne açılmasını sağladı525

. Özellikle Rus

zulmünden kaçan Tatar ve Çerkez göçmenlerin yetim, kimsesiz çocukları

ıslahhânelere kabul edilerek barınma ve eğitim imkânı buldular526

. Zamanla bu üç

ıslahhânenin her birinde bulunan çocukların mevcudu 150 ile 250 arasında değiĢen

rakamlara çıktı. Buna paralel olarak NiĢ Islahhânesi‟nin yıllık geliri 200.000 kuruĢa

ulaĢırken Rusçuk Islahhânesi, 300.000 kuruĢluk varidata sahip olmuĢtu527

. Vilayet

merkezinde olması hasebiyle Rusçuk Islahhânesi‟nin geliri daha yüksekti. Öyle ki

523

Koç, a.g.t., s.27. 524

Mithat PaĢa iki seneden daha az bir zamanda Tuna‟yı mutlak asayiş ve emniyet içinde müreffeh ve

medenî bir vilâyet haline getirmişti. Ġsmail Kemal Bey’in Hatıratı, Editör: Sommerville Story,

(Çevirenler:Adnan Ġslamoğulları, Rubin Hoxha), Ġstanbul, 2009, s.22. 525

PaĢa, Rusçuk ıslahhânesinin tesisi için 100.000 kuruĢluk bir masraf öngörmüĢtü. Bu masrafın

kaynağını ise kendi kurduğu araba imalathanesi Ģirketinin hisselerinden elde etmeyi planlamıĢtı. Bkz.

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 334/65-1 (21 Z 1281/17 Mayıs 1865). Ancak ilk etapta merkez

tarafından 10 hisseye denk gelen 20.000 kuruĢ Hazine-i Hassa‟ya tahsis edilerek ıslahhâneye 80.000

kuruĢ ayrıldı. Ardından bu miktara üç hisse yani 6.000 kuruĢ daha ilave edildi. Bkz. BOA., BEO.,

A.MKT.MHM. 334/65-2 (16 M 1282/11 Haziran 1865). Açıldıktan sonra Rusçuk Islahhânesi‟ndeki

çocuklardan bir kısmı bu araba fabrikasına araba yapımı sanatını öğrenmek için yerleĢtirilmiĢlerdi.

Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.52-53; Gökbilgin, a.g.m., s.272. Ayrıca bkz. Hüseyin MemiĢoğlu, GeçmiĢten

Günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 2002, s.53. 526

BOA., Ġ.MVL. 584/26270-4 (Gurre-i Receb 1284/29 Ekim 1867). 527

Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.34-35; Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.52-53.

175

1865 yılında Köstence Islahhânesi‟nde bulunan çocuklar, talim ve terbiyelerine

mahallince bakılamadığı için Rusçuk Islahhânesi‟ne gönderilmiĢlerdi528

. Merkezin

maddi avantajı ayrıca burada bir de kız ıslahhânesi açılmasını gündeme getirmiĢti529

.

Zira hizmet vermekte olan ıslahhâneler, erkek çocuklara yönelikti. Oysa yine

özellikle göçmenler içerisinde ana babasını kaybetmiĢ kimsesiz kız çocuklarda

bulunmaktaydı. Bu gerçekten hareketle Tuna Vilâyeti Umûm Meclisi‟nde

Rusçuk‟taki ıslahhânenin yanına kadın öğretmen ve ustaların görev yapacağı bir de

kız ıslahhânesi açılması kararına varıldı530

. Şimdiye kadar vilâyet-i mezkûrede

yapılan ıslahhânelerden fevâid ve muhassenât-ı adide müşahede olunduğuna binaen

bu giriĢime de merkez tarafından onay ve destek verildi531

. Ancak ıslahhânenin

açılması 1873 yılını buldu532

.

Öte yandan Mithat PaĢa, bölgeye sağladığı kültürel kazanımlardan olan Tuna

Gazetesi aracılığıyla ahalinin yapmıĢ olduğu yardımları yayımlayarak teĢvik ve

desteği arttırmayı baĢarmıĢtı533

. Islahhâne gelirlerinin yükselmesini sağlayan bu

528

Tuna, Numero 37, (4 B 1282/23 Kasım 1865). 529

BOA., Ġ.MVL. 584/26270-4 (Gurre-i Receb 1284/29 Ekim 1867). 530

…Sokaklarda ve şurada burada bir hâl-i acez ve sefâlette olan zükûr ve eytam ve etfâl sâye-i

maâlivâye-i hazret-i şâhânede ıslahhânelere alınarak sefaletden kurtarıldığı gibi bu halde olan

yetimelerin dahi terbiye iâşesi içün inasın ahvâl-i mahsusasına muvâfık olmak ve kadın muallimler ve

ustasıyla edebiyât-ı insaniye talim edilmek ve ilerüde karşılığı bulundukça sair iktiza eden mahallere

dahi yapılmak üzere şimdilik Rusçuk’da bî-kes inasa mahsus bir ıslahhâne inşası tasvirine dâir

meclis-i umûmiden tanzim olunan mazbata leffen takdim kılınmış olmağla…BOA., Ġ.MVL.

584/26270-3 (9 B 1284/6 Kasım 1867). 531

BOA., Ġ.MVL. 584/26270 (27 L 1284/21 ġubat 1868). Ancak 150.000 kuruĢluk tahsisat ile tesisine

baĢlanan ıslahhânenin faaliyete geçmesi zaman aldı. BOA., BEO., A.MKT.MHM 401/14 (6 ZA

1287/28 Ocak 1871). 532

Açılacak olan ıslahhâneye vilayet dâhilindeki yerli ve yabancı, Ġslâm ve Hıristiyan en fazla on

yaĢındaki kız çocukları alınacaklardı. Bu gibiler içerisinde ise öksüz ve yetim veya ebeveyninden

sadece biri hayatta olan fakir çocuklar tercih edileceklerdi. BOA., C.MF. 131/6542 (7 L 1289/8

Aralık 1872). 533

Niş Sancağı dâhilinde Ürgüp Kasabası sakinlerinden ve tımarlu taifesinden Ahmed Siyahî tımarı

hâsılatından Niş Islahhânesi’ne kendi hüsn-i rızasıyla 6.558 kuruş iâne iylediği bu kere mahallinden

iş‘ar olunmuş ve mümâileyhin işbu himmet ve gayreti eser-i hamiyet olarak şâyân-ı takdir

görünmüşdür. Tuna, Numero 21, (9 RA 1282/2 Ağustos 1865). Rusçuk Islahhânesi için bu def‘a

dahi hamiyetkâran me’murîn ve vücûh ve mu‘teberân taraflarından olunan iâne-i nakdiyenin

176

duruma paralel olarak çocukların sayısı çoğaldı ve kaynağı çeĢitlendi. Böylelikle

ıslahhânelerin eğitime yönelik iĢlevi daha da arttı. Bî-kes ve bî-vâye çocuklar

Ģakirt/öğrenci olarak anılmaya baĢlandılar. Bununla beraber Takvim-i Vekâyi‟de

yayımlanan haberler ile ıslahhânelerin iĢlev ve faydaları ile devlet tarafından bu

kurumlara verilen destek, ülke genelinde de dikkat çekmeye baĢladı534

. Nitekim

ülkenin vilâyet merkezleri baĢta olmak üzere, birçok yerinde masrafları büyük

oranda yerel yönetimler tarafından bulunan kaynaklarla ve ahalinin yardımlarıyla

karĢılanan ıslahhâneler birer birer faaliyete geçmekteydi.

Bu bağlamda aceze-i etfâl ve eytamın himayet ve vikaye ve talim ve

terbiyeleri için 1868 yılında; Ġzmir‟de bir ıslahhâne tesis edilerek yaklaĢık 150

çocuğa hizmet vermeye baĢladı535

. Sivas Islahhânesi‟nin kuruluĢ hazırlıklarına

giriĢildi. ġehirde bulunan TaĢ Han, ıslahhâne binası olarak kullanılmak üzere

mikdarıyla isimleri ber-vech-i âti beyan olunur. Sofya, Köstendil ve Tuna Vilâyeti‟nin sancak ve

kasabalarından yapılan nakdi yardımın miktarı toplam 186.457 kuruĢtur. Bunun yanı sıra önemli

miktarda elbise ve elbiselik eĢya yardımı da yapılmıĢtır. Tuna, Numero 23, (23 Ra 1282/16 Ağustos

1865). Rusçuk Islahhânesi içün Varna’nın iânesi mukaddeman derc-i sahife-i i‘lan kılındığı misüllü

muahharan dahi Varna’da bazı zevât tarafından idilen iâne ber vech-i âti beyan olunur. Tuna,

Numero 26, (16 R 1282/8 Eylül 1865); Rusçuk Islahhânesi içün Tırnova Sancağı’na tabi Osman

Pazarı Kasabası’nda bulunan me’murîn ile ahali tarafından olunan iânedir. Tuna, Numero 27, (23

R 1282/15 Eylül 1865); Rusçuk Islahhânesi içün Niş Sancağı’nda bulunan me’murîn ile ahali

tarafından verilüb Niş Islahhânesi’ne terk edilen iâne defteridir Tuna, Numero 34 (12 C 1282/2

Kasım 1865); Rusçuk Islahhânesi içün Tutrakan Kasabası’nda bulunan ashab-ı hayr ve hamiyet

taraflarından olunan iânedir. Tuna, Numero 37, (4 B 1282/23 Kasım 1865); Rusçuk Islahhânesi içün

mukaddeman olunan iâne misüllü bu defa dahi bazı zevât tarafından virülüb Niş Islahhânesi

mesarifine karşılık olarak terk olunmuş olan iânedir. Tuna, Numero 40 (25 B 1282/14 Aralık 1865).

Ayrıca bkz. Özalp, a.g.m., s.23-24; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.432. 534

Bkz.Takvim-i Vekâyi defa 752 (7 M 1281/12 Haziran 1864); Mesela NiĢ Islahhânesi‟ndeki

çocuklardan Belgradlı Ahmed‟in sekiz saatte üç çift/bir günde beĢ çift kundurayı el ile biçip diktiği ve

çocuğun Mithat PaĢa tarafından muamele-i teĢvikiye ile ödüllendirildiği gibi olumlu haberler, Tuna

Gazetesi‟nin yanı sıra Takvim-i Vekâyi‟de de yayımlanarak diğer vilayetlerde ıslahhâne açılmasına

katkı sağlamıĢtır. Tuna, Numero 13 (13 M 1282/8 Haziran 1865); Tuna, Numero 17, (11 S 1282/6

Temmuz 1865); Tuna, Numero 25 (9 R 1282/1 Eylül 1865); Takvim-i Vekâyi, defa 808 (20 S

1282/15 Temmuz 1865); Takvim-i Vekâyi, defa 814 (17 R 1282/9 Eylül 1865); Öztürk, “Türkiye‟de

Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.432. 535

Kasım 1869‟da sene sonu imtihanları yapılmıĢ olan ıslahhâne bir yıldır faaliyet göstermekteydi. BOA.,

Ġ.DH. 604/42096-1 (21 ġ 1286/26 Kasım 1869). Ġzmir Islahhânesi için toplanan yardım ise 200.000

kuruĢ idi. BOA. Ġ.ġD. 14/629-3 (9 M 1286/ 21 Nisan 1869); Takvim-i Vekâyi defa 1115 (11 R

1286/21 Temmuz 1869).

177

düzenlendi. Öğretmen, usta ve memurlar tedârik edildi. Ana, baba ve akrabası

olmayan 26 çocuğun kaydı alındı536

. Aynı yıl Edirne‟de de ıslahhâne tesisine

giriĢildiyse de537

1873 yılında tamamalanarak açılıĢı gerçekleĢtirildi538

.

1869 yılında; masrafları vilayet memurlarının tahsisatından yapılan tasarruf

ve eĢraftan toplanan yardımlarla539

karĢılanan Diyarbekir Islahhânesi açıldı. ġehirde

bulunan Hasan PaĢa Hanı‟nın aylık 500 kuruĢa kiralanarak düzenlenmesinin

ardından açılan ıslahhâneye, çoğu dilencilik yapmakta olan 60 Müslüman ve

Hıristiyan kimsesiz çocuk yerleĢtirildi. Öğretmen ve ustalar tayin edilerek çeĢitli

dersler ile sanatlar öğretilmeye baĢlandı540

. Sene içerisinde vilayet dâhilindeki

sancaklarda meskûn Çerkez göçmenler içerisinden 56 kimsesiz çocuğun da kabul

edilmesiyle ıslahhânenin mevcudu yaklaĢık 140 kiĢiye ulaĢtı541

. Hükümet konağı

civarında bir hanın kiralanarak 40 kadar çocuğun kaydedilmesi ve öğretmenlerinin

tayin edilmesiyle Halep Islahhânesi hizmete girdi542

. YaklaĢık iki yıl süren bir

hazırlık safhasının ardından Ģehrin civarında bulunan Piyade KıĢlası‟nın bir tarafı

ıslahhâne Ģekline dönüĢtürülmek suretiyle Kastamonu Islahhânesi faaliyete geçti543

.

536

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 419/12-2 (24 R 1285/14 Ağustos 1868). 537

BOA., Ġ.ġD. 8/412-4 (20 RA 1285/11 Temmuz 1868). Bir idâdî ve hastahane ile birlikte kurulacak

olan üç bina için AyĢe Sıdıka isminde bir hayırsever tarafından yaklaĢık 32 dönüm arazi vakfedildi.

ĠnĢa masraflarını ise bazı varlıklı kimseler, eĢraf ve vilayet memurları üstlendi. BOA., Ġ.ġD. 8/412-4

(3 R 1285/24 Temmuz 1868). 538

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 460/43-1 (9 C 1290/4 Ağustos 1873). 539

Toplanan yardım 11.313 kuruĢu bulmuĢtur. Bkz. Diyarbakır Islahhânesi’ne iâne iden zevât-ı kirâmın

esâmisini mübeyyin defterdir. BOA., Ġ.DH.591/41114-3. 540

BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); Diyarbekir (Vilayet Gazetesi), Numero 1, s.3

(24 R 1286/3 Ağustos 1869). 541

Diyarbekir, Numero 3, s.2 (9 CA 1286/17 Ağustos 1869); Diyarbekir, Numero 21, s.1 (20 N

1286/24 Aralık 1869). 542

BOA., Ġ.ġD. 13/610-4 (29 ZA 1285/13 Mart 1869). 543

BOA., Ġ.DH. 597/41580-4 (27 R 1287/6 Ağustos 1869). ÇeĢitli mahallerden toplanan çocukların

elbise ve sair ihtiyaçları temin edildi. Müdürü, memurları öğretmen ve ustaları tayin edildikten sonra

da ıslahhâne hizmet vermeye baĢladı. BOA., Ġ.DH. 597/41580-1 (3 CA 1286/11 Ağustos 1869).

178

Erzurum Islahhânesi‟nin açılması için hazırlıklara baĢlandı544

. Yine Adana‟da açılan

Vilayet Islahhânesi‟nde bu tarihlerde 69 çocuk, değiĢik meslekler üzerine öğrenim

görmekteydi545

. 1869 Martından itibaren Bağdat valiliğine tayin edilen Mithat PaĢa,

burada 200 çocuğun barınmasını ve eğitim almasını sağlayacak bir ıslahhâne

kurdu546

. Bu tarihte Trabzon vilayeti merkezinde de ıslahhâne açılması


. Cebel-i Lübnan‟da bina inĢasına baĢlandı548

.

1871 yılında; bir evin kiralanarak tertip edilmesiyle, 45 kimsesiz çocuğun

barındığı Kandiye (Girit) Islahhânesi açıldı549

. 1873 yılında; ahalinin yardımlarıyla

Harput‟ta bir ıslahhâne inĢa edilmiĢ, açılıĢı için hazırlıkların sonuna gelinmiĢti550

.

Aynı yıl Konya Islahhânesi için bina inĢası devam etmekteydi551

. 1873 Eylülünde

Selanik Valiliği‟ne atanan Mithat PaĢa, bu görevde üç ay gibi kısa bir süre

bulunmasına rağmen bir ıslahhâne de Selanik‟e kazandırdı. Selanik Islahhânesi‟nin

idaresine yıllık 200.000 kuruĢluk bir kaynak temin eden paĢa, kentte bulunan eski

bedesteni satın alarak yeni bir çarĢı inĢa ettirdi ve buranın da yıllık kira gelirini

544

Takvim-i Vekâyi defa 1100 (28 S 1286/9 Haziran 1869). Islahhâne açma giriĢimine destek sağlamak

için Erzurum valisi ile vilayet memurlarının yapmıĢ olduğu yardımlar Takvim-i Vekâyi‟de

yayımlanmıĢtı. …Vâli-yi Vilâyet devletlü paşa hazretleri ile memûrin-i mahalliye taraflarından eser-i

hamiyet ve sadakât olarak bu ana değin verilmiş olan iâne-i nakdiyenin ceman dokuz bin dokuz yüz

otuz kuruşa bâliğ olduğu… Takvim-i Vekâyi defa 1101 (2 RA 1286/12 Haziran 1869). YaklaĢık

olarak bir ay içerisinde toplanan yardımların miktarı 32.075 kuruĢa ulaĢtı. Takvim-i Vekâyi defa

1110 (26 RA 1286/6 Temmuz 1869). 545

Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870), s.42. 546

Zevra Gazetesi‟nin basımı münasebetiyle kurulan matbaa bu ıslahhâneye bağlanmıĢtı. Ali Haydar

Mithat, a.g.e., s.94; Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.113; Gökbilgin, a.g.m., s.274; Koç, a.g.t., s.67. 547

BOA., MAD.d, Nr.13526, s.63 (29 R 1286/8 Ağustos 1866). 548

BOA., Ġ.DH.595/41427 (9 R 1286/19 Temmuz 1869). Ancak burada tesis edilmesi tasavvur edilen

Sanayi Mektebi, mali sıkıntılar yüzünden Tanzimat Dönemi sonunda henüz açılamamıĢtı. BOA.,

BEO.AYN.d, Nr.1069, numero 74 (Gurre-i Rabi„ülahir 1293/27 Mart 1876). 549

BOA., Ġ.MTZ.GR. 13/420-2 (21 Z 1287/14 Mart 1871). 550

BOA., Ġ.DH. 661/46042-1 (14 ZA 1289/13 Ocak 1873); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 446/17 (26 ZA

1289/25 Ocak 1873). 551

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 471/36-1 (5 N 1290/27 Ekim 1873).

179

ıslahhâneye bağladı552

. 1874 yılında; Kudüs sancağı Ġdare Meclisi, Kudüs‟te

ıslahhâne açılması için ġura-yı Devlet nezdinde teĢebbüste bulundu553

. 1875 yılında;

Manastır Vilâyeti‟nde ıslahhâne açılması gündeme alındı554

.

Islahhânelerin icadı ve kurulması, münferit bir giriĢimin neticesi olsa da

devlet bu kurumları kısa sürede benimsemiĢti. Dolayısıyla Her türlü sanatın

ilerlemesi ve başıboş gezmekte olan yetim ve bî-kes çocukların muhafaza ve

terbiyleriyle tahsil-i ilm ve sanat eylemeleri zımnında her vilayette bir ıslahhâne

kurulmasına merkez tarafından müsaade buyrulması, ıslahhânelerin yayılmasında

etkili olmuĢtu. Tanzimat dönemi sonuna kadar Bursa, ĠĢkodra, Yanya, Bosna,

Trablusgarp, Prezrin, Üsküp, Cebel-i Lübnan, Vidin, Filibe ve daha bazı Ģehirlerde

açılan ıslahhâneler sayesinde kimsesiz çocukların barınmaları sağlanarak, eğitim

almalarına imkân tanınmıĢtı. Rusçuk ve Bosna gibi birkaç istisnanın haricinde açılan

ıslahhânelerin tamamına yakını ise erkek çocuklara yönelikti555

. Meslekî eğitim

iĢlevleri ile üretim faaliyetlerinin öne çıkmasına, 1868 yılında Ġstanbul‟da açılan

Büyük Islahhâne’nin556

, Mekteb-i Sanayi adını kullanmasına ve muhtemelen Islah-ı

Sanayi Komisyonu‟nun sanayi mekteplerinin açılmasını teĢvik eden raporuna557

552

Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.144; Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.173; Gökbilgin, a.g.m., s.275; Koç, a.g.t.,

s.82. Selanik Islahhânesi‟ne bina inĢası için açılan iâne defterine bir günde 287 lira kaydedilmiĢti.

ġark, Nr. 12, s.2 (18 L 1290/9 Aralık 1873). 553

BOA., Ġ.MMS. 50/2151-1 (7 B 1291/20 Ağustos 1874). 554

BOA., MF.MKT. 33/11 (16 Z 1292/13 Ocak 1876). 555

Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.432. 556


Abdülaziz döneminin ilk yıllarında kurulan Islah-ı Sanayi Komisyonu 1873 yılına kadar sanayi

mekteplerinin açılmasını teĢvikin yanı sıra gümrük resminin yeniden düzenlenmesi, sergiler açarak

sayayiin teĢvik edilmesi ve esnafın Ģirketler halinde birleĢtirilmesi konularıyla ilgili çalıĢmalarda

bulunmuĢtu. Ayrıntılı bilgi için bkz. Sarc, a.g.m., s.430-431; Adnan Giz, “Islahı Sanayi Komisyonu”,

Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.33, Ġstanbul, 15 Kasım 1968, s.16-19; Ġlber Ortaylı, “Osmanlı

Ġmparatorluğu‟nda SanayileĢme AnlayıĢına Bir Örnek: “Islah-ı Sanayi Komisyonu” Olayı”, Osmanlı

Ġmparatorluğu’nda Ġktisadi ve Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Ankara, 2004, s.463-466.

180

istinaden ıslahhâneler, bu tarihten itibaren bulundukları vilayetin sanayi mektepleri

olarak anılmaya veya bu isimle kurulmaya baĢlandılar558

.

3.3.1.2.Gelir Kaynakları ve Giderleri

Vilayet Meclisleri‟nin teklifiyle açılan ıslahhânelerin çoğu yeni bina

yapımının en az iki yıla ve çok fazla masrafa mal olacağı gerçeğinden hareketle

açıldıkları sırada kira ile tutulmuĢ geçici binalarda hizmet veriyorlardı. Öyle ki,

Girit‟te bulunan Kandiye Islahhânesi‟nde ilk zamanlarda öğrenciler sadece teorik

dersleri okumaktaydı. Fiziki yetersizlik burada meslekî eğitim verilmesini

engellemiĢti559

. Diğer yandan da idareciler zamanla artması muhtemel olan öğrenci

mevcudu için geniĢ ve kalıcı binalar inĢa etme gayreti içerisindeydiler. Gerek bina

yapımı, gerek öğrencilerin masrafı ve gerekse idarenin devamı için ıslahhânelerin

gelirleri büyük oranda yerel yönetimlerin buldukları kaynaklarla temin edilmekteydi.

Kimsesiz çocuklara yönelik olduğundan dolayı bir nevi hayır kurumları da

olduklarından kuruluĢ aĢamasında en büyük destekçileri ise hayırsever ahali idi.

Nitekim açılan hemen her ıslahhânenin bir bağıĢ listesi bulunmaktaydı. Ayrıca Tuna

Vilâyeti örneğinde olduğu gibi ülke geneline yayılmaya baĢlayan ıslahhânelere yine

yerel çözümlerle daimî gelir kaynakları temin edilmekteydi.

Mithat PaĢa, idarelerini sürekli kılmak için ıslahhânelere üç ayrı gelir kaynağı

sağlamıĢtı. Bunlardan ilki az evvel değinildiği üzere bireysel yardımlar kanalıyla

toplanan bağıĢlar ile bazı otel, han, hane, dükkân ve sair emlaktan sağlanan akarat

558

Bkz. BOA., Ġ.DH.595/41427 (9 R 1286/19 Temmuz 1869); Takvim-i Vekâyi, defa 1070 (17 Z

1285/31 Mart 1869); Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1288(1871), s.71; Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum,

H.1291(1874), s.55; ġark, Nr. 47, s.2 (29 Z 1290/17 ġubat 1874); BOA., MF.MKT. 34/148 (9 RA

1293/4 Nisan 1876). 559

BOA., Ġ.MTZ.GR 13/420-2 (21 Z 1287/14 Mart 1871).

181

idi560

. Örneğin Rusçuk Islahhânesi‟nin Silistre‟de dahi kira geliri olan emlakı

vardı561

. Kentte bulunan çeĢitli dükkânlardan alınan kiralar da yine Rusçuk

Islahhânesi‟ne önemli bir gelir temin etmekteydi562

. Ġkinci kaynak hukuki iĢlemler

için hazırlanmıĢ olan matbu dilekçelerden alınan ücretti. Ki, her iĢlem için alınan 40

paranın senelik yekûnu Rusçuk ve NiĢ ıslahhâneleri için yaklaĢık 50.000 kuruĢu

bulmaktaydı. Üçüncüsü ise öğrencilerin imal ettiği ürünlerden sağlanan gelir idi563

.

Söz gelimi 1865 yılında NiĢ Islahhânesi‟nde bulunan 100‟ün üzerinde çocuk, günde

30 kat zabit elbisesi ile 25 çift kadar kundura dikmekteydiler564

. Rusçuk Islahhânesi

kundurahanesinde kundura ve potin ile her çeĢit ayakkabı, çarĢı fiyatından yüzde beĢ

daha ucuza imal edilmekte ve müĢterinin sipariĢini takip eden beĢ gün içerisinde

peĢinen alınan ücret karĢılığında teslim edilmekteydi. Üstelik ölçüye göre yapılan

ayakkabılarda bir problem söz konusu olduğunda tekrar iade edilerek yenisi talep

edilebilmekteydi565

. Dolayısıyla hayır, ucuzluk ve garanti ıslahhânede üretilen

ürünleri daha cazip hale getirmekte, gelirini yükseltmekteydi. Gelirlerin düĢmeye

baĢladığı dönemlerde ise Rusçuk‟taki Kız Islahhânesi ve Ġstanbul Sanayi Mektebi

560

Rusçuk Islahhânesi’nin malı olarak dörder oda haremli ve ikisi ikişer oda selamlıklı üç bâb hane

seksen iki senesi Martına kadar kiraya verileceğinden istek idenlerin ıslahhâne idaresine müracaat

itmeleri ilan olunur. Tuna, Numero 36, (26 C 1282/16 Kasım 1865); Tuna, Numero, 38 (11 B

1282/30 Kasım 1865). Rusçuk Islahhânesi’nin malı olarak müceddeden inşa olunmakda olub yakında

hitamı mukarrer olan hotel kiraya verileceğinden istek idenlerin ıslahhhâne idaresine müracaatla

kirasını ve şerâitini söyleşmeleri ilan olunur Tuna, Numero 38, (11 B 1282/30 Kasım 1865). Hotelin

inĢaatı bittikten sonra iki yıllığına kiraya verilmek üzere yeniden ilanlar verilmiĢtir. Bkz. Tuna,

Numero 48 (21 N 1282/7 ġubat 1866); Tuna, Numero 49, (29 N 1282/15 ġubat 1866); Tuna,

Numero 50 (6 L 1282/22 ġubat 1866). 561

BOA., C.BLD. 109/5403 (7 R 1294/21 Nisan 1877). 562

Bkz. BOA., T.82 Rusçuk Islahhânelerinin Emlâk Defteridir H.1289 (1873). 563

Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.194-195; Unat, a.g.m., s.6. 564

Tuna, Numero 13, (13 M 1282/8 Haziran 1865) 565

Tuna, Numero 19 (24 S 1282/19 Temmuz 1865).

182

örneğinde görüldüğü üzere ürünler piyango tertip edilmek suretiyle satılmaya

çalıĢmaktaydı. Katılım ücretli olduğu için bu sayede yardım da toplanıyordu566

.

Diğer vilayetlerde bulunan ıslahhânelerin gelir kaynakları da hemen hemen

aynı kalemlerden oluĢmaktaydı. Mesela Hükümet konağına ait kullanılmayan arsalar

üzerine hayırseverler tarafından yaptırılan 6 adet dükkânın kira geliri Diyarbekir

Islahhânesi‟ne bağlanmıĢ ve geliri arttırmak üzere yeni dükkânların yaptırılması

kararlaĢtırılmıĢtı567

. AçılıĢından beĢ ay gibi kısa bir süre sonra da vilâyet asâkir-i

zabitiyesinin elbise ve kunduralarını dikme iĢi ıslahhâneye verilmiĢti568

.

Ġzmir‟de bulunan devlete ait bir mağazanın yıllık 12.000 kuruĢluk kira

gelirinin ıslahhâneye aktarılmasına müsaade edilmiĢti569

. Halep Islahhânesi, vilayet

matbaasının gelirlerinden istifade etmekteydi. Bununla beraber bölgedeki askerlerin

elbise ve kunduralarının imal edilerek elde edilecek gelirin ıslahhâneye bağlanması

için gerekli adımlar atılmıĢtı570

. Yine askerî elbise üretimi Sofya Islahhânesi‟nin

önemli gelir kaynakları arasındaydı571

. Bursa ve Kastamonu ıslahhânelerinin aynı

Ģekilde sürekli gelir sağlayan gayrimenkulleri bulunmaktaydı572

. Kaynağı nereden

olursa olsun bütün gelirler ıslahhâne sandığında muhafaza edilmekte ve öğrencilerin

566

Hâsılatı Kız Islahhânesi’ne ait olmak üzere Tuna valisi devletlü paşa hazretlerinin himayetleriyle 13

Kanun-ı sâni Pazar günü Rusçuk’ta vaki Islahhâne Hoteli’nde verilen baloya davetli olan hamiyet

sahibi kimseler tarafundan verilen giriş paralarından ve ıslahhâne öğrencilerinin üretmiĢ olduğu 16

parça üründen elde edilen piyango gelirinden, masraflar çıktıktan sonra toplam 1.504 kuruĢ hâsılat

elde edilmiĢti. ġark, Nr. 65, s.2 (23 Z 1290/11 ġubat 1874). Bu dönemde Rusçuk ıslahhânelerinin

ekonomik koĢullarının bozulduğu ve bundan dolayı intizamlarına halel geldiği de anlaĢılmaktadır.

ġark, Nr.105, s.2 (14 S 1291/2 Nisan 1874). 567

BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); Diyarbekir, Numero 1, s.3 (24 R 1286/3

Ağustos 1869). 568

Diyarbekir, Numero 1, s.3 (24 R 1286/3 Ağustos 1869). 569

BOA., Ġ.ġD. 14/629 (17 M 1286/ 29 Nisan 1869). 570

BOA., Ġ.ġD. 13/610 (16 Z 1285/30 Mart 1869). 571

Bkz. BOA., T.132 askerî zabıta alayının elbiseleri için Sofya Islahhânesine 1892 arĢun 4 rub lacivert

kumaĢ teslim edilmiĢtir. (14 TeĢrin-i evvel 1292/26 Ekim 1876). 572

Özalp,a.g.m., s.24.

183

elbise masrafları, memur, hoca ve hizmetli maaĢları ile odun, kömür, mum ve yağ

gibi doğal ihtiyaçlara sarfedilmek üzere kullanılmaktaydı. Öğrenci baĢına düĢen

yıllık sarfiyat ise ıslahhânenin büyüklüğü ve gelirine göre yaklaĢık 700 ile 1.000

kuruĢ arasında değiĢmekteydi573

.

3.3.1.3.Ġdareleri

Gelirlerin toplanması, hesabı ve koordinesi, harcamaların tanzimi,

öğrencilerin ihtiyaçları, eğitim-öğretim ve imalat faaliyetlerinin düzenlenmesi, en

önemlisi iĢlerliğin sürekliliği için ıslahhânelerin etkin bir idari kadroya ihtiyaçları

vardı. Islahhâneler, devletin hazırladığı bir plan ve program dâhilinde ortaya

çıkmamıĢ olduklarından idareleri de tabiatıyla, açıldıkları bölgedeki yerel yönetimin

inisiyatifi ile yapılandırılmaktaydı. Açılan her ıslahhâne bir diğerine örnek teĢkil etse

de imkân ve Ģartlardan kaynaklanan avantaj ve dezavantajlar idari yapılarının

oluĢumunda etkili rol oynamaktaydı. Bunun yanı sıra, zamanla öğrenci sayısının

artması ve meslekî faaliyet sahasının çeĢitlenerek geniĢlemesi gibi nedenlerle de idari

yapı değiĢime uğramaktaydı.

Ġlk dönemlerde aynı düĢüncenin ve yönetimin eserleri olan Tuna Vilâyeti

Islahhânelerinden NiĢ Islahhânesi‟nin idaresi için güvenlik ve imalat iĢlerinden

sorumlu iki ayrı müdür ve bir kâtip tayin edilmiĢken, Rusçuk Islahhânesi‟nde farklı

olarak bir de sandık emini görevlendirilmiĢti574

. Ancak vilayet dâhilinde sayıları

artan ıslahhâneler ekonomik ve sosyo-kültürel manada geliĢtikçe belirli kural ve

sorumlulukları içeren talimatlar çerçevesinde yönetilmeye baĢladılar. Yönetimin bir

573

Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.195. Unat, a.g.m., s.6. Rakamlar için NiĢ ve Rusçuk

Islahhâneleri örnek alınmıĢtır. 574

Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, H.1286(1869), s.31; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”,

s.433.

184

standarda kavuĢması ise zaman içerisinde uygulana gelen talimat ve tembihatların

toparlanarak bir araya getirilmesi ve bunlara yenilerinin eklenmesiyle oluĢtu. Mithat

PaĢa tarafından hazırlanan “Islahhânelere Dâir Nizamnâme” ile de ifadesini buldu575

.

Nizamnâmeye göre ıslahhânelerin idaresi iki kısma ayrılmıĢtı. Birincisi

çocukların güvenliği, eğitimi, giyecek ve yiyecek iĢlerinin düzenlenmesi ile bu

konular için sarf edilecek masrafların koordinesi, ikincisi imalat ve hesap iĢlerinin

yönetilmesiydi. Bu iĢlerin tamamından sorumlu olmak üzere her ıslahhânede bir

genel müdür olacaktı. Genel müdürün maiyetinde biri güvenlik iĢlerine bakmakla

yükümlü zabıta müdürü, diğeri imalat ve hesap-kitap iĢlerinden mesul olmak üzere

imalat müdürü adı altında iki müdür bulanacaktı. Ġki idarenin her biri için aynı

zamanda müdür muavini yetkisine sahip bir baĢkâtip ile bir maiyet kâtibinin

görevlendirilmesi öngörülmüĢtü576

. Bunun yanı sıra ıslahhânelerin bütün iĢleri, aynı

zamanda ıslahhânelere gelir sağlayan Ģirket ve matbaanın idaresini de yürüten ve

merkez vilayette bulunan bir nezâret tarafından koordine edilecekti577

. Vilayet

dâhilindeki bütün ıslahhânelerin memurları, yönetiminde bir nazır, nazır muavini,

kâtip ve sandık emininin bulunduğu Tuna Vilâyeti Umum Islahhâneler Nezâreti

tarafından seçilip, tayin edileceklerdi. Genel müdürler güvenlik ve imalat ile ilgili her

konuda nezâretin bilgisi ve isteği doğrultusunda hareket edeceklerdi. Vekilharç ve

aĢçı gibi görevliler haksızlığa maruz bırakılmamak koĢuluyla gerektiği takdirde genel

575

Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.193 vd. (Mecmua-i Nizâmât-ı Vilâyât, 27 Ramazan

1283/2 Şubat 1867 tarihinde risale şeklinde Tuna Vilâyeti Matbaası’nda tab olunmuştur).

Nizamnâmenin tam metni için ayrıca bkz. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.277-295. 576

Bkz. Bâb-ı sâni, birinci fasıl, madde 12 (Islahhâne memurlarının suret-i tertibine dâirdir). Düstûr,

Birinci Tertip, C.II, s.280-281. 577

1870 yılında Umum Islahhâneler Nazırlığı görevi ġerif Efendi tarafından yürütülmekteydi. BOA.,

Ġ.DH. 587/40838 (26 L 1285/29 Ocak 1870).

185

müdürün tasarrufuyla değiĢtirilebileceklerdi578

. Böylece Tuna Vilâyeti‟nde

uygulanmaya baĢlanan nizamnâme, 1871 yılı itibariyle yayımlanarak paylaĢıma

açıldı579

ve umum ıslahhâneler tarafından temel alınmaya baĢladı580

.

Açıldıkları dönemde diğer vilayetlerde bulunan bazı ıslahhânelerin idari

yapısı ise Ģöyleydi; Diyarbekir Islahhânesi‟nde biri imalattan sorumlu olmak üzere

iki müdür, bir imalat müdür muavini ve biri baĢkâtip olmak üzere iki kâtip görev

yapmaktaydı581

. Erzurum Islahhânesi‟nin bir nazırı ve bir kâtibi bulunmaktaydı582

.

Kastamonu Islahhânesi‟nin idari görevlileri bir müdür, bir kâtip ve bir sandık

emininden oluĢmaktaydı583

. Sivas Islahhânesi, sadece bir müdür ve bir kâtip ile idare

edilmekteydi584

. Halep Islahhânesi‟nin idaresi için geçici bir nizamnâme

hazırlanmıĢtı. Dört maddeden oluĢan nizamnâmenin birinci maddesine göre

ıslahhâne bir müdür, bir kâtip ve bir sandık emini tarafından yönetilecekti. Ancak ilk

dönemde, ıslahhânenin tek daimî gelir kaynağı vilayet matbaası olduğu için matbaa

müdürü, kâtibi ve sandık emini idarî kadroyu oluĢturacaktı585

. Adana Islahhânesi‟nde

ise bir memur ve bir kâtip görevlendirilmiĢti586

. Genel olarak bakıldığında

ıslahhâneler, değiĢik sorumluluk ve görevlere sahip memurlardan meydana gelen bir

komisyon tarafından idare edilmekteydiler.

578

Madde 12-15. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.280-282. 579

İşbu nizamnâme Tuna Vilâyeti’ne mahsus olmak üzere mevzu iken muahharan kâffe-i vilayât

ıslahhânelerine tamim kılınmış olduğundan… Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.277. 580

Bkz.Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H.1293(1876), s.69. 581

Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbekir H.1287(1870), s.115. Müdürlerden biri ıslahat, diğeri imâlattan

sorumluydu. Bkz. Salneme-i Vilâyet-i Diyarbekir, H.1288(1871); H.1289(1872). 582

Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum H.1288(1871), s.45. 583

Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu H.1287(1870), s.55. 584

Salnâme-i Vilâyet-i Sivas H.1287(1870), s.83. 585

Nizamnâmenin ikinci maddesi ıslahhânenin hoca ve ustalarının sayısı ve vasfı ile bunların maaĢları ile

ilgiliydi. Üçüncü madde alınacak çocuklar ve masraflarına yönelikti. Son maddede ise ıslahhâne

binasının yerinden ve çocukların ıslahhâneye devamlarının ne surette olacağından bahsedilmekteydi.

BOA., Ġ.ġD 13/610-2 (8 ġ 1285/24 Kasım 1868). Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1288(1871), s.71. 586

Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870), s.43.

186

Hızla sayıları artan ıslahhânelerin ülke sanayinin geliĢimine katkıda

bulunması ve öne çıkan eğitim-öğretim pozisyonları, 1873 yılından itibaren merkezin

bu kurumlar üzerindeki ilgisini daha da arttırdı ve bütün ıslahhânelerin genel idaresi

Maârif Nezâreti‟nin kontrolü altına alındı. Nezâret ıslahhânelerin durumunu, üretim

faaliyetlerini, öğrenci miktarlarını ve ülkenin sanayi alanında ne kadar ilerleme

kaydettiğini tespit etmek amacıyla vilayetlere birer yazı gönderdi. Ġstanbul Sanayi

Mektebi‟ne muhafaza edilmek üzere umûm ıslahhânelerde imal edilen ürünlerden

birer numune gönderilmesini istedi. Ayrıca öğrencilerin sayıları ile hangi sanatlara

kaç öğrencinin yönlendirildiğini tespit etmek için her ıslahhânede bir defter tutulması

uygun görüldü. Öğrencilerin isimleri, resimleri, devamları ve hangi sanatlarla meĢgul

olduklarının kaydedileceği defterin her sene güncellenerek ürün numuneleriyle

beraber Ġstanbul‟a gönderilmesi kararlaĢtırıldı587

. Böylece umum ıslahhânelerin

mukayese-i ahvâli değerlendirilerek ülkenin teknik açıdan ne derece ilerleme

kaydettiği anlaĢılacaktı. Bu tedbir sayesinde ıslahhânelerde üretilen ürünlerin kalitesi

ve bu kurumların üretim potansiyeli de merkezin denetim ve kontrolüne alınmıĢ

oluyordu588

. Söz gelimi alınan bu karar doğrultusunda Edirne Islahhânesi‟nde imal

edilen kundura ve potinlerden üç çift numune olarak Mekteb-i Sanayi müdürlüğüne

gönderilmiĢ ve burada kontrol edilerek sanayice görülen bazı kusurların

iyileĢtirilmesi istemiyle vilayete bilgi verilmiĢti589

. Ayrıca 1873 yılı itibariyle teorik

587

BOA., BEO., MF.MKT. 12/59 (17 CA 1290/13 Temmuz 1873); BOA., MF.MKT. 12/109 (26 CA

1290/22 Temmuz 1873). 588

BOA., MF.MKT. 14/73 (29 ġ 1290/22 Ekim 1873). …iş‘ar üzerine Rusçuk ve Sofya ıslahhâneleri

zükûr ve inas şakirdânının bir kıt‘a defteriyle bir takım eşya gönderildiğine dâir Tuna Vilâyet-i

Celilesi’nden vârüd olan tahrirat… BOA., MF.MKT. 15/62 (18 L 1290/9 Aralık 1873). 589

BOA., MF.MKT. 17/24 (4 M 1874/21 ġubat 1874).

187

dersler için ihtiyaç duyulan kitaplar da nezâret tarafından ıslahhânelere gönderilmeye

baĢlandı590

.

3.3.1.4.Öğrenci Kaynakları ve Kabul ġartları

Islahhânelerin öğrenci kaynağını, ilk kuruluğu dönemlerde genel olarak

yaĢları 5 ile 14 arasında değiĢen Müslim ve Gayrimüslim kimsesiz çocuklar

oluĢturmaktaydı. Bu gibi çocuklar muhtarlar tarafından tespit edilerek ıslahhâne

idaresine bildirilirler591

ve böylece ortalıkta sefil ve periĢan bir vaziyette zayi

olmaları engellenirdi. Bunun yanı sıra yapıları gereği yatılı olan ıslahhânelerde592

suça karıĢmıĢ çocukların da barınmaları, yiyecek ve giyecekleri temin edilir, bir

yandan cezalarını çekerken diğer yandan ahlakî ve meslekî eğitim alarak yeniden

topluma kazandırılmaları sağlanırdı. 1871 yılında ilan edilen Islahhâneler

Nizamnânesi‟nde ise ıslahhânelerin öğrenci kaynağı, teamüllere paralel olarak belirli

bir standarda bağlandı. Nizamnâmenin “Islahhânelere alınacak ve kabul olunacak

eytam ve etfalin Ģerâit-i lâzımesi” baĢlığının ilk maddesi, hangi din ve milletten

olursa olsun bütün çocukların eĢit koĢullarda ıslahhânelere kabulünü öngörmekteydi.

Bu koĢullardan ilki 12-13 yaĢından büyük olmamak, ikincisi ana ve babadan yoksun

590

BOA., MF.MKT. 25/92 (9 M 1292/15 ġubat 1875); BOA., MF.MKT. 25/98 (11 M 1292/17 ġubat

1875). BOA., MF.MKT. 34/148 (9 RA 1293/4 Nisan 1876). 591

Vidin’de vaki Baramescidi mahallesi sakinlerinden olub on iki yaşında bulunan Ahmed bin Mehmed

nam çocuğun emr-i idare ve terbiyesine bakacak kimesnesi olmadığından bahisle kendisinin tahsil-i

sanat itmek üzere Rusçuk Islahhânesi’ne izamı mahalle-i merkume muhtarı tarafından verilen ilm ve

haberde istidâ olunmuş… BOA., C.ĠKTS. 37/1810 (4 RA 1290/2 Mayıs 1873). 592

Nizam gereği çocukların daimî surette ıslahhânede bulunması gerekirken Halep Islahhânesi, ilk

açıldığı sırada geçici olarak sadece gündüzleri faaliyette bulunmuĢtur. Bunun sebebi ise faklı din ve

milletlere mesup çocuklar arasında bir sürtüĢme meydana gelmesi ihtimalinden kaynaklanan çekince

idi. …Eğerçe etfâl-i merkumenin daimî surette ıslahhânede kalmaları nizamı iktizasından ise de milel-

i muhtelife çocuklarının birbirleriyle âdem-i imtizacları cihetiyle geceleri birlikte beytutet ittirilmeleri

gayr-i kâbil bulunduğudan bir müddet uslûb-ı hakimiyane ile beyinleri telif olunarak ve hasset ve

zıddiyetleri zâil olundukdan sonra nizamnâme hükmünce geceleri dahi beytûtet ittirilmeleri üzere

şimdilik ta‘limat-ı muvakkati vechle yalnız gündüzleri ıslahhânede kalub ahşamları evlerine azimet

itmelerine ruhsat verilmesi… BOA., Ġ.ġD. 13/610-4 (29 ZA 1285/13 Mart 1869).

188

veya sadece biri hayatta olup geçinemeyecek derecede fakir olmak idi. Üçüncü

koĢula göre ise çocuklar normal eğitim süresi tamamlanmadan veli veya akrabaları

tarafından ıslahhânelerden alınmayacaktı. Böyle bir giriĢim olması halinde çocuğa

kaldığı süre zarfında ne kadar masraf edilmiĢse velisinden tahsil edilecekti.

ĠĢte bu üç koĢul, standart öğrencilerde aranan özellikleri belirlemekteydi.

Bununla birlikte çocuklarını eğitim alması için ıslahhânelere göndermek isteyen

aileler de düĢünülmüĢtü. Bu gibi aileler, senelik 500 kuruĢ olarak belirlenen

masraflarını üslendikleri takdirde çocuklarını bir ıslahhâneye

kaydettirebileceklerdi593

.

Son olarak herhangi bir suça karıĢmıĢ ve bir sene veya daha fazla hüküm

giymiĢ çocuklar da hükümetin emri ile ıslahhânelere konulacaktı. Bu çocuklar

hükümlü bulundukları süre içerisinde müdür tarafından özel izin verilmediği

müddetçe dıĢarıya çıkarılmayacaktı594

.

Islahhâneye yeni alınan bir çocuk önce kendisine mahsus bir deftere

kaydedilerek ıslahhânenin açıldığı günden bu yana alınan kaçıncı öğrenci ise ona

göre numarası belirlenecekti. Diğer prosedürler tamamlandıktan sonra da bir hafta

okuma, yazma becerisi ve meslekî yatkınlığı denenerek buna göre eğitimini alacağı

sanata yönlendirilecekti595

.

593

Madde 1,2. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.277. 594

Madde 3, 44. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.278, 292. 595

Madde 7. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.279.

189

3.3.1.5. Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler

Kimsesiz çocukların sığınağı olan ve sadece bu özelliği bile büyük bir fayda

olarak görülen596

ıslahhânelerin bir diğer önemli özelliği, cahil kalmalarını

engellemek ve ilerde çalıĢma hayatına dâhil edilerek topluma donanımlı bir Ģekilde

kazandırılmalarını sağlamak amacıyla onlara temel dinî-ahlakî eğitim ile meslekî

eğitim verilmesiydi. Islahhânelerin son derece olumlu netice veren bu özelliği bu

kurumları zamanla eğitim faaliyeti açısından daha popüler hale getirdi. Nitekim

henüz açılmasına rağmen NiĢ Islahhânesi‟nde çocukların 6-7 ay zarfında adap, ahlak

ve az da olsa okuyup yazma öğrenmeleri ve terzilik, kunduracılık gibi sanatlarda

ilerleme kaydetmeleri buraya olan rağbeti arttırmıĢtı597

. Aynı Ģekilde Halep

Islahhânesi‟ne alınan çocukların kısa sürede meslek edinmeleri ve okuyup yazma

öğrenmeleri, önceleri bu çocukları çarĢı pazarda görüp aĢağılayan ahaliyi etkilemiĢ

ve çoğu kimse çocuklarını ıslahhâneye yazdırmak için baĢvuruda bulunmuĢtu598

.

Hem ahlakî hem de meslekî eğitimin aynı çatı altında verilmesi bu kurumların

cazibesini günden güne artırmaya devam etmekteydi.

Açıldıkları dönemde ıslahhânelerde eğitimin ilk merhalesini çocukların yaĢı

itibariyle “sıbyan dersleri” oluĢturmaktaydı. Bu dersler ise nitelik ve sayı olarak az

da olsa bölgelere göre farklılık arz etmekteydi. Örneğin ilk zamanlarda okuma yazma

derslerinin Türkçe ve Bulgarca olarak verildiği NiĢ Islahhânesi‟nde Edebiyat ve

Ġnsaniye dersleri okutulmaktaydı. Ġzmir Islahhânesi‟nde açıldığı yılın sonunda

596

ġark, Nr.79, s.1 (11 M 1291/28 ġubat 1874). 597

BOA., Ġ.DH. 525/236231 (22 Z 1280/29 Mayıs 1864). 598

BOA., Ġ.ġD. 13/610-3 (18 L 1285/1 ġubat 1869).

190

çocuklar Hesap, Coğrafya ve Risale-i Ahlak konularından sınav olmuĢlardı599

. Sivas

Islahhânesi‟nde Kur„an, Ġlmihâl ve din dersleri okutulmaktaydı600

.

Islahhânelere Dâir Nizamnâme‟de ise dersler, Elifba, Amme ve Tebâreke

Cüzleri, Kur„an, Ġlmihâl, Risâle-i Ahlâk, Edebiyat, Sülüs ile Rika hatlarından oluĢan

yazı dersleri, Hesap ve Defter Tutma Usûlü olarak düzenlenerek standart hale

getirilmeye çalıĢıldı601

. Nitekim ileriki yıllarda Arapça ve Farsçanın yanı sıra

ıslahhânelerde teorik derslerin, genel olarak nizamnâmde öngörülen programa göre

okutulduğu görülmektedir. Mesela 1875 yılında Erzurum Islahhânesi‟ne Maârif

Nezâreti tarafından 50‟Ģer adet Elifbâ-yı Osmanî, Muhtasar Hesap Risalesi, Ahlak

Risalesi, Vezâif-i Etfal, Yeni Emsile, Bina, Maksûd ve Ġlmihâl kitapları

gönderilmiĢti. Yine Yanya Islahhânesi‟nden Emsile, Bina, Maksûd, Deryekta Farsça

ve Elifba kitapları talep edilmiĢti. Bununla birlikte Ulûm-ı Riyâziye, Coğrafya,

Arapça, Hatt-ı Sülüs ve Rika dersleri, Rusçuk Islahhânesi‟nin programında yer

almaktaydı602

.

Islahhânelere kabul edilen Müslüman çocuklar ile Türkçe konuĢan

Gayrimüslimlerin derslerini aynı çatı altında Müslüman hocalar verirken, diğer

Gayrimüslim çocuklar baĢka mekânda kendi dillerinde ve kendi hocalarından eğitim

almaktaydılar603

. Eğitim dili, ıslahhânelerin özü itibariyle sahip oldukları kozmopolit

yapıya binaen bulundukları bölgedeki farklı unsurlara göre ĢekillenmiĢti. Buna göre

Türkçenin yanı sıra Tuna Vilayeti ıslahhânelerinde Bulgarca, Erzurum ve Adana

599

BOA., Ġ.DH. 604/42096-1 (21 ġ 1286/26 Kasım 1869). 600

Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287(1870), s.83; H.1288(1871), s.93; H.1289(1872), s.94. 601

Madde 8. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.279. 602

BOA., MF.MKT. 25/92 (9 M 1292/15 ġubat 1875); BOA., MF.MKT.25/98 (11 M 1292/17 ġubat

1875). Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293 (1876), s.46. 603

Bkz. Madde 35. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.289.

191

Islahhânelerinde Ermenice604

, Ġzmir Islahhânesi‟nde Rumca ikinci eğitim diliydi.

Ayrıca Rusçuk‟un kız ve erkek ıslahhânelerinde kültür dili olarak Fransızca eğitimi

verilmekteydi605

.

Çocuklar her gün sabahları teorik dersleri gördükten sonra tahsis edilen

sanatlarda meslekî eğitim alırlardı606

. Nizamnâmede de bu kural yine uygulana

geldiği gibi kabul edilmiĢti607

. Müslüman ve Gayrimüslim çocuklar, sabah ilk iĢ

kendi din ve mezheplerine yönelik ibadetlerini yerine getirecekler, kahvaltılarını

yapacaklar ve yoklamanın ardından derslerini almak üzere sınıflarına, ders bittikten

sonra da meslekî eğitimlerine devam etmek üzere atölyelerine gideceklerdi608

.

Ġlk yıllarda hemen her ıslahhânede, ustası ve baĢta ordu olmak üzere

ürünlerinin tüketicisi bol olduğundan Terzilik ve Kunduracılık temel meslekî eğitim

olarak verilmekteydi. Ayrıca büyüklüğü, imkânları, bulunduğu yerdeki hammadde ve

tüketim potansiyeline göre Debbağat (dericilik), Marangozluk, Dokumacılık,

Matbaacılık, DikiĢ Makineciliği (tamir-bakım), Urgancılık, Saraçlık, Arabacılık,

Boyacılık, Hasırcılık609

, Demircilik, Kondüktörlük gibi popüler ve geleneksel

meslekler ıslahhânelerin programlarında yer almaktaydı. Dokumacılık eğitimi

Muytab (kıl kilim), Çülha (bez), ġal ve Aba üzerine verilirken Mürettiblik

604

Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum, H.1291(1874), s.55. Salnâme-i Vilayet-i Adana, H.1287(1870), s.43. 605

Tuna, Numero 13, (13 M 1282/8 Haziran 1865).Salnâme-i Vilayet-i Tuna, H.1286 (1869/70), s.31;

Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293(1876), s.46; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”,

s.437. 606

BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); Diyarbekir, Numero 1, s.3 (24 R 1286/3

Ağustos 1869); Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287(1870), s.83. 607

Madde 9. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.279-.280. 608

Madde 33, 35, 36, 37, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.288, 290. 609

Rusçuk Islahhânesi‟nde eğitimi verilen bu mesleği, istisanâi olarak Rusçuk‟ta gözleri görmeyen

dilencilerin de öğrenmesi öngörülmüĢtü. Böylece bir yandan ıslahhânede eğitimi verilen meslekler

çeĢitlendirilirken diğer yandan bu gibileri düçar oldukları hâl-i müzâyakadan bu suretle halas itmek

hedeflenmekteydi. Tuna, Numero 14 (20 M 1282/15 Haziran 1875).

192

(dizgicilik), Mücellitlik (ciltçilik) ve Litoğraflık (tabaat-basım) matbaacılığın alt

dallarını oluĢturmaktaydı610

. Kızlara yönelik meslekî eğitimin temelini ise yine

Terzilik (dikiĢ) oluĢtururken aynı zamanda Rusçuk Kız Islahhânesi‟nde Piyano dersi

de verilmekteydi611

.

Çocuklar ilgi ve becerilerine göre belirlenmiĢ meslek dallarında pratik ve

üretim yapmak üzere gruplar halinde ustalarının yanına giderlerdi. Mesela 1870

yılında Kastamonu Islahhânesi‟nde bulunan öğrencilerden 25‟i Terzi ustası Hacı

Ġbrahim Ağa‟nın, 23‟ü Kunduracı ustası Kirgor Lefter‟in, 7‟si Marangoz ustası

Nikolagi‟nin, 3‟ü Terzi makinecisi Yanko Mukis‟in mahiyetinde idi. Keza Adana

Islahhânesi‟nde bulunan çocuklardan 21‟i DikiĢ Makinesi ustası Keğork, 7‟si

Kunduracı ustası Andon, 10‟u Kilimci ustası Mehmet Ağa, 9‟u Çülha ustası

Keğork‟un yanında eğitim almaktaydılar612

. Ustalar, ıslahhâne atölyelerinde

geleneksel usta-çırak iliĢkisi çerçevesinde çocukları eğitirlerdi. Islahhânede atölye

ortamı bulunmayan meslekler için ise özel veya kamuya ait iĢletmelerden

faydalanılmaktaydı. Özellikle iĢletmesinin tesisi baĢlı baĢına uzmanlık ve mali külfet

gerektiren Dericilik ve Matbaacılık gibi alanlarda öğrenci yetiĢtirmek için bu yola

baĢvurulmaktaydı. Örneğin 1865 yılında NiĢ ve Rusçuk Islahhânelerinden 8 öğrenci,

Debbağlık sanatının ıslahı çerçevesinde Beykoz Debbağhânesi‟ne gönderilmiĢ ve

610

Bkz. BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); BOA., Ġ.DH. 604/42096-1 (21 ġ 1286/26

Kasım 1869); Madde 10. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.280; Salnâme-i Vilâyet-i Sivas,

H.1287(1870), s.83; Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum H.1291(1874), s.55; Salnâme-i Vilâyet-i

Kastamonu H.1293(1876), s.69; Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870), s.43; Salnâme-i

Vilâyet-i Tuna H.1293(1876), s.46; Salnâme-i Vilâyet-i Girid, H.1293(1876), s.10; Tabsıra-i Ġbret,

C.I, s.52-53; Nafi Atuf, a.g.e., Birinci BasılıĢ, s.122; Gökbilgin, a.g.m., s.272; Öztürk, “Türkiye‟de

Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.438; Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.120. 611

Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293 (1876), s.46. 612

Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu H.1287 (1870), s.55; Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870),

s.43.

193

burada yaklaĢık üç yıl eğitim almıĢlardı613

. Açıldığı dönemde Sivas Islahhânesi‟nde

bulunan çocuklardan yaĢça büyük olanlarının civarda bulunan debbağhaneye

gönderilmeleri kararlaĢtırılmıĢtı614

. Bunun yanı sıra Kastamonu, Rusçuk, Bosna ve

Selanik615

Islahhâneleri örneğinde görüldüğü üzere Mürettiblik/Matbaacılık sanatına

yönlendirilen öğrenciler, eğitimlerini almak üzere vilayet matbaasına gönderilirlerdi.

Yine 1876 yılı Tuna Vilayet Salnamesi‟ne göre Demircilik ve Marangozluğa ilgisi,

yatkınlığı olan Rusçuk Islahhânesi öğrencilerinden bir kısmı demirhane fabrikasında

meslek edinirken, bazıları hendese ve ikisi vilayet kalemlerine gönderilmiĢlerdi616

.

Bu Ģekilde ıslahhâne dıĢında meslekî eğitim almak, öğrencilere piyasa koĢullarında

sosyalleĢme avantajı da sağlamaktaydı617

.

Islahhânelerde eğitimi verilen meslekler zamanla çağın gereklerine göre de

güncellenmekteydi. Zira bu kurumlar, Sanayi Mektebi‟nin teĢkiliyle beraber

sanayice olan terakkiyât-ı asriyenin ülke geneline yayılması düĢüncesiyle

Avrupa‟dan teknoloji transferi noktasında da misyon yüklenmiĢlerdi618

. Bu

doğrultuda 1869 ve 1873 yılında NiĢ ve Sofya Islahhânelerinden, 1873 yılında Adana

ıslahhânesinden fünun ve sanayi tahsil etmek ve geri döndüklerinde ıslahhânelerinde

bulunan talebeye muallim olmak üzere Avrupa‟ya öğrenciler gönderilmiĢti619

.

Öğrencilerin burada alacakları meslekî eğitim ise ıslahhânelerinin bulunduğu bölge

613

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 431/13 (3 N 1285/18 Aralık 1868). 614

BOA., Ġ.DH. 591/41128-1 (2 M 1286/14 Nisan 1869). 615

Mekteb-i Sanayi‟ye alınmıĢ öğrencilerin bir kısmı marangozluk öğrenmek üzere sınıflara ayrılmıĢ

olduğu gibi bir kaçı da mürettiblik sanatı tahsil itmek üzere matbaaya verilmiĢti. Matbaaya verilen

öğrencilerden Osman, Hamdi ve Ahmet Efendilerharf düzenleyecek seviyeye ulaĢmıĢlardı. ġark, Nr.

47, s.2 (29 Z 1290/17 ġubat 1874). 616

Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H.1287(1870), s.55; Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, H.1290 (1873),

s.47; Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293(1876), s.46. 617

Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.121. 618


Avrupa‟ya gönderilen öğrencilerin eğitim ve sair masrafları kayıtlı oldukları ıslahhâneler tarafından

karĢılanmaktaydı. Bkz. BOA., MF.MKT 24/130 (5 Z 1291/13 Ocak 1875).

194

ihtiyaçlarına göre belirlenmekteydi. Örneğin 1869 yılında Tuna Islahhânelerinden

Paris‟e gönderilen öğrenciler Marangozluğa, Adana‟dan gönderilen öğrenci

Çukurova ziraatının geliĢtirilmesi amacıyla yine Avrupa‟dan alınacak aletleri,

bozulduklarında tamir edebilmek için Demircilik sanatına yönlendirilmiĢti620

. Bunun

yanı sıra ıslahhâneler Batı‟da kullanılan çağdaĢ makinelerin ülkeye girmesinde ve

kullanılmasında da rol oynamaktaydı. Sofya Islahhânesi‟nde kullanılmak üzere

Amerika‟dan çorap örme makinesi getirtilmesi bu konuya en güzel örnektir621

.

Islahhâne idareleri tarafından kabul edilen çocuklar, eğitim süreleri boyunca

temel teorik dersleri okumakla beraber, mezun düzeyine gelebilmek için meslekî

anlamda olgunluğa eriĢmek zorundaydılar. Bu ise tabiatıyla öğrencinin kabiliyetiyle

doğru orantılı idi. Bununla birlikte zamanla düzene kavuĢan bu kurumlarda eğitimin

akıĢı, yine Islahhânelere Dâir Nizamnâme ile sistemli hale getirildi. Buna göre eğitim

süresi 5 yıl olarak öngörülen ıslahhânelere kabul edilen çocuklar ilk sene beĢinci

sınıf adı altında eğitime baĢlayacaklardı. Sene sonu imtihanlarında baĢarılı olanlar

ikinci senede dördüncü sınıfa, üçüncü senede üçüncü sınıfa, dördüncü senede ikinci

sınıfa ve beĢinci senede birinci sınıfa geçmiĢ olacaklardı622

.

BeĢinci sınıf öğrencileri bir üst sınıfa geçmek için harfleri tanıyıp okumak,

ibareyi hecelemek, din ve mezheplerine ait bazı dualar ezberlemek ve meslekî

eğitimde çıraklık seviyesinde bulunmak zorundaydılar.

Sene sonunda sınavı verenler dördüncü sınıfa devam ile mümkün mertebe

okuma yaparak Islahhâne Nizamâmesi‟nin üçüncü bâbını okuyabilmek, isimlerini ve

620

Kamil Su, “Yüz Yıl Önce Teknik Öğretim‟de Öğretmen Problemi”, Meslekî ve Teknik Öğretim,

S.125, 11 Temmuz 1963, s.9-13. 621

Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…” s.440. 622


195

bazı rakamları yazacak kadar yazı öğrenmiĢ olmak ve meslekî anlamda bir çıraklığa

yetecek kadar bilgi edinmekle mükelleftiler.

Üçüncü sınıf öğrencilerinin sorumlulukları yazmayı ve baĢta mürettib

olacaklar olmak üzere okumayı ilerletmek, nizamnâmenin üçüncü bâbını okuyup

anlamını kavrayabilmek ile kunduracı ve terzi kalfalığına lazım olacak kadar dikiĢ

dikmek ve ince tel çekmek idi. Bunun yanı sıra debbağlık eğitimi alanlar çiğ derileri

kireçleyebilecek, mürettiblik sanatını tahsil edenler satırı tertip edebilecek, aba ve

çuka iĢinde müstahdem olanlar ise iĢin pratiğini yapabilecek derecede mesleklerinde

ilerleme kaydetmiĢ olmalıydılar.

Ġkinci sınıf öğrencileri, okuyup yazmayı mutlaka bilmeli, dört iĢlem yapacak

kadar rakamları öğrenmeli ve genel olarak nizamnâmeyi anlayabilmeliydiler. Ayrıca

öğrencilerden kunduracı olanlar baĢlı baĢına dikiĢ dikebilmeli ve bir zabtiye

kundurasını yapabilmeli, terzi olanlar ince dikiĢler dikip, biçilmiĢ elbiseyi

bitirebilmeli, debbağ olanlar derileri tanzim edip iĢleyebilmeli, mürettib olanlar bir

sayfayı dizip bozabilmeli kısacası ikinci sınıf öğrencileri kalfalık vazifesini hakkıyla

yerine getirebilmeliydiler.

Son sınıf öğrencileri ise mezun olabilmek için okumayı, yazmayı, rakamları

bilmeli ve nizamnâmeyi baĢtan sona kadar okuyup anlayabilmeliydiler. Bununla

birlikte hangi sanatta eğitim almıĢlarsa onu eksiksiz icrâ edebilmeliydiler. Mesela

kunduracılık eğitimi alanlar kundura, potin ve çizme gibi Ģeyleri baĢlı baĢına biçip

dikebilmeliydiler. Terzilik tahsil etmiĢ olanlar, setre pantolon biçip dikebilmeliydiler,

debbağ olanlar bir kösele veya gönü iĢleyip meydana getirebilmeliydiler. Mürettibler

196

bir sayfayı yanlıĢsız olarak dizip tashih edebilmeli ve cetvel

tertipleyebilmeliydiler623

.

Öğrencilerden sene sonu sınavlarında baĢarılı olanlar, bir üst sınıfa geçmeye,

son sınıf öğrencileri ise Ģehadetnâme alarak mezun olmaya hak kazanacaktılar.

Sınavda baĢarılı olamayanlar sınıflarını tekrar edecek, birkaç sene üst üste sınav

vermeyenler ise alt sınıfa düĢürülecektiler624

. Bununla beraber kendi sınıfının

sınavını veren bir öğrenci üst sınıf sınavlarına da girebilecek ve baĢarılı olduğu

takdirde sınıf atlayabilecekti625

.

Sınavlarda bilgi, daha ziyade meslekî beceriye göre ölçüldüğünden

piyasadaki iĢletmelerde eğitim alan öğrencilerin, sınavları, eğitim aldıkları

iĢletmelerde yapılmaktaydı. Çıkardıkları iĢin kalitesiyle kabiliyetini ispat edenler,

Ģehadetnâme almaya hak kazanırlardı626

.

3.3.1.6.Disiplin

Islahhânelerin iç hizmetlerinin görülmesinde öğrenciler önemli görevler

üslenmiĢlerdi. Gerek bu iĢlerin görülmesi ve gerekse eğitim-öğretim ve üretim

faaliyetinin düzenli olarak devam etmesi etkin bir disiplin gerektirmekteydi. Bu

nedenle ıslahhânelerde bulunan çocukların giyim, kuĢam, yeme, içme, uyuma,

uyanma, gün içerisindeki tavır ve davranıĢları ve hatta ıslahhâne dıĢındaki hal ve

hareketleri cezaî yaptırımlarla kontrol altında tutulmaktaydı. Nizamnâmeye göre

ıslahhânede disiplini bozan çocuklar genel müdür, zabıta müdürü ve kâtiplerden

623

Madde 47. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.292-294. 624



BOA., MF.MKT. 26/102 (10 S 1292/23-Mart 1875).

197

oluĢan gerektiğinde imalat müdürü ile kâtiplerinin de çağrıldığı bir disiplin kurulu

tarafından iĢledikleri suç nispetinde üç türlü cezaya çarptırılırlardı. Bunlardan ilki

hapis cezası, ikincisi ekmek hariç yemekten men ve üçüncüsü öğrencinin ıslahhâne

dıĢına çıkmasına belirli bir süre izin verilmemesiydi. Bu cezaların haricinde

memurların çocukları dövmesi veya onlara hakaret etmesi kesinlikle yasaklanmıĢ

idi627

.

3.3.1.7. Eğitimci Kadrosu ve Ustalar

Islahhânelerde teorik dersler için genel olarak hoca, muallim-i sıbyan,

muallim veya müderris adı altında tek hoca istihdam edilmekteydi. Bunun yanı sıra

birden fazla dilin kullanıldığı Tuna ıslahhâneleri ile Adana, Erzurum ve Ġzmir

ıslahhânelerinde her dile mahsus bir hoca bulunmaktaydı. Bu durumda birincisi

Türkçe hocası olarak nitelendirilmekteydi628

.

Islahhânelere Dâir Nizamnâme‟de belirtildiği üzere öğrencilerin ta‘lim ve

ta‘allümlerinden hocalar, sanat tahsil eylemelerinden ustalar mesul idi629

. Meslekî

eğitimi verecek ustalar ise yine Müslim ve Gayrimüslim olmak üzere iĢinin ehli, kent

esnafı arasından seçilerek ücret karĢılığında istihdam edilmekteydiler. Bunun yanı

sıra ıslahhâne idareleri, özellikle sermaye artırımı amacıyla yeni meslekleri

programlarına aldıklarında, Ģehir dıĢından da alanında uzman ustalar tedarik

etmekteydiler. Söz gelimi kordon taburları ve askerî zabitana satmak düĢüncesiyle

627

Madde 26-27. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.286. 628

1870 yılında Adana Islahhânesi‟nin Türkî Hocası Nuh Efendi, Ermeni Hocası ise Keğork idi.

Salnâme-i Vilâyet-i Adana, H.1287(1870), s.43. Hocaların ne kadar maaĢ aldıkları konusunda

genelleme yapacak kadar belgeye ulaĢamasak ta 1876 yılında Rusçuk Islahhânesi mualliminin 600

kuruĢ maaĢ alıyor olması fikir edinme açısından önemli olabilir. BOA., MF.MKT. 44/42 (15 L

1293/15 Kasım 1876). 629


198

NiĢ Islahhânesi yönetimi ġehir Köyü Kilimi üretme iĢine giriĢmeye ve bu sanatı

öğretecek kadın ustaları ġehir Köyü‟nden getirtmeye karar vermiĢti630

. Diyarbekir

Islahhânesi idaresi tarafından Ġran ġalı imali için Sivas‟ın Gürün Kasabası‟ndan bir

usta getirilmiĢti631

. Aynı Ģekilde Sivas Islahhânesi‟nde yine özellikle askerî zabitana

yönelik ayakkabı ve elbise üretimi için teĢebbüste bulunulmuĢtu. Bu amaç

doğrultusunda civarda bulunan debbağhane ürünlerinden istifade etmek

düĢünülmekteydi. Bu ürünleri mamul hale getirecek ruganlı sahtiyan ve kösele ustası

Tokat‟tan sipariĢ edilirken, elbise üretimi için çuka ve aba ile kilim dokuma

konusunda uzman bir usta da Mamüratülaziz‟den bulunmuĢtu632

. Ayrıca faaliyete

geçtikten sonra Ġstanbul Mekteb-i Sanayii de ıslahhânelerin usta ihtiyacını

karĢılamaya baĢladı633

.


Mezun olan öğrenciler, istedikleri kadar ıslahhânede kalıp, ücret karĢılığında

çalıĢabilirdi634

. Bunun yanı sıra diğer vilayetlerde de tahsil gördükleri sanat dalına

göre istihdamda tercih önceliğine sahiptiler. Nitekim Rusçuk Islahhânesi‟nden

Erzurum Vilâyet Matbaası‟na mürettiblik sanatı için gönderilen ve 250 kuruĢ maaĢla

göreve baĢlayan Agop, maaĢını beğenmemiĢ ve Ġstanbul‟a gelerek Divan-ı Ahâm-ı

630

Takvim-i Vekâyi, defa 1049 (21 L 1285/4 ġubat 1869). 631

BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869). 632

BOA., Ġ.DH. 591/41128-1 (2 M 1286/14 Nisan 1869). 633

Mesela 1872 yılında Kastamonu Islahhânesi‟ne Mekteb-i Sanayi‟den bir Marangoz ustası

gönderilmiĢti. BOA., MF.MKT 7/5 (23 ġ 1289/24 Ekim 1872). Aydın Vilâyet-i Celilesi’ne Vilâyet-i

Celileleri Islahhânesi içün Dersaadet Mekteb-i Sanayii’nden terzilik ve kundururacılık gibi

sanatlarda meleke eden birkaç nefer şakirdin i‘zamı makam-ı vâlâ-yı vilayetpenâhilerinden bundan

mukaddem iş‘ar olunması üzerine kunduracılıkda mehareti bulunan İbrahim Efendi i‘zam olunmuşdu

şakirdân-ı mümâileyhden Hristo Efendi dahi mektebce terzilik hakkında aşiyan-ı liyakat iylemiş

olduğundan lüzûm olduğu halde gönderilmek üzere… BOA., MF.MKT. 31/21 (6 ġ 1292/7 Eylül

1875). 634


199

Adliye‟ye dilekçe vermiĢti. Bunun üzerine konu Maârif Nezâreti‟ne intikal edince

Erzurum Vilâyeti‟ne bir yazı gönderilerek Islahhânelerden mezun olanların tahsil

ettikleri sanatlara göre istihdamıyla iktidar ve terfihi muvâfık maslahat ve

diğerlerine tercih ve gayret olacağından Agop‟un serkâtipliğe atanması veya

maaĢının arttırılması istenmiĢti635

. Bunun yanında mesleğini dükkân açmak suretiyle

icrâ etmek isteyen mezunlara ise ıslahhâne idaresi tarafından ödünç sermaye verilir

ve her konuda yardımcı olunurdu. Ancak dıĢarıda iĢ yapanların sermayelerini olumlu

kullanıp kullanmadıkları takip edilerek bir problem görüldüğünde müdahalede

bulunulurdu636

.

3.3.2.Ġstanbul Mekteb-i Sanayii

Islahhâneler, özel amaçlarla tesis edilen fonksiyonel kuruluĢlar olmalarına

rağmen zamanla geliĢim göstererek ülke geneline yayılmıĢ, Osmanlı Devleti‟nin

sanayileĢme çabalarına katkı sağlayan birer yerel sanayi mekteplerine

dönüĢmüĢlerdi. Bununla birlikte ilk ıslahhâne açılmadan kısa bir süre önce,

sanayileĢme politikası bünyesinde gündeme alınan bir sanayi mektebinin Ġstanbul‟da

açılması için de hazırlıklar yapılmaktaydı. Aslında konuya giriĢte bahsedildiği üzere

1847 yılından bu yana güncel metot ve teknolojilere vâkıf kalifiye eleman

yetiĢtirilmesi için bir sanayi mektebi tesisi noktasında giriĢimler olmuĢ, fakat kadro

sıkıntısı, mali problemler ve öncelik arz eden siyasi meseleler bu konuyu ötelemiĢti.

1862 yılına gelindiğinde ise konunun daha fazla ertelenemeyeceği 7 Ekimde arza

sunulan Sadâret tezkeresinde -Osmanlı Devleti‟nde ve özellikle de Ġstanbul‟da

bulunan sanayi erbabının yeterli bilgi ve teknikten yoksun olması sebebiyle çoğu

635



200

sanayi ürününün Avrupa‟dan ithal edildiği veya oradan gelenler tarafından ülkede

imal edildiği- gerçeğiyle vurgulanmaktaydı. Ardından da bu durumun önüne

geçilmesi ve ülkenin kalkınmasına vesile olması ümidiyle bir “Mekteb-i Hiref ve

Sanayi” açılmasının uygun ve gerekli görüldüğü dile getirilmekteydi. Kurulacak olan

bu mektebin ise çeĢitli sanat dallarında teorik ve pratik eğitim verecek bir kurumun

yanı sıra potansiyel bir fabrika olması öngörülmekteydi. Ayrıca bu düĢüncenin

hayata geçirilmesi, etraflıca mutalaaya muhtaç olduğundan konunun uzmanlarından

oluĢan ve üyeleri tezkerenin ekinde belirtilen altı kiĢilik bir komisyon kurularak

değerlendirilmesi teklif edilmekteydi637

. PadiĢahın onayının ardından638

Ethem PaĢa,

Halil PaĢa, DerviĢ PaĢa, Ağaton Efendi, Sarkis Kalfa ve Mösyö Riter Major

Gordon‟un639

yer aldığı komisyon Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin genel yapısını

oluĢturmak üzere çalıĢmalara baĢladı.

3.3.2.1. Mektebin Yapısını Öngören Rapor

Komisyon üyeleri göreve memur edilmelerinin ardından yaklaĢık üç aylık bir

zaman zarfında birçok kez bir araya gelerek fikir alıĢveriĢinde bulundular. Mektebin

vasıfları, memur, usta ve öğrencilerinin temini, verilecek teorik ve pratik eğitimin

637

…Memâlik-i marûse-i cenâb-ı şahânede ve hususiyetle makarr-ı saltanat-ı seniyye olan Dersaâdet’te

bulunan hiref ve sanayi ashâbı malumat ve ameliyâtca mükemmel olmadığı cihetle bir hayli

zamandan berü ekser sanayi yed-i ahere geçmiş müstamel olan birçok şey Avrupa’dan gelmekte veya

Avrupa’dan gelen adam işlemekde bulunmuş... BOA., Ġ.DH. 497/33809 (12 R 1279/7 Ekim 1862).

Mektebin kuruluĢu ile ilgili olarak bkz. Adnan Giz, “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi Mektebinin KuruluĢu”,

Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.35, Ġstanbul, 1969, s.20; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.62-630; Unat, a.g.e.,

s.80b; Önsoy, a.g.e., s.117. 638

BOA., Ġ.DH. 497/33809 (13 R 1279/8 Ekim 1862). 639

BOA., Ġ.DH. 497/33809-1. O esnada Dersaâdet’te Sanayi Mektebi teşkili zımnında yapılan

komisyona Ticaret Nazırı Ethem Paşa ile Derviş Paşa ve Ermeni milletinden Agaton ve sair bazı

erbâb-ı vukûf memur oldular. Ne yaptılar, ne işlediler malum olmadı (29 VI.1962-17.VI.1863 senesi

olayları). Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., C.X, s.75.

201

programı, maliyet ve gelirler etraflıca görüĢüldü ve 1863 yılının hemen baĢında 11

sayfadan oluĢan ayrıntılı bir rapor hazırlandı640

.

Komisyonun gündeme aldığı ilk konu, eğitimi verilecek sanatlara yönelik

olmuĢtu. Üyeler mektebin programına bütün sanatların alınmasını, gereksiz ve

masraflı görmüĢ ve bu konuyu müzâkereye dahi gerek duymadan, Avrupa‟ya kıyasla

yöntem açısından ve teknik açıdan geride kalınmıĢ olduğu anlaĢılan sanatlara yönelik

bir programının uygulanmasını uygun bulmuĢtu. Örneğin ahalilin çoğu, giyinme

alıĢkanlıklarını değiĢtirmelerine rağmen terziler ve kunduracılar kendilerini

güncelleyememiĢlerdi. Yerli çilingirlerin ürettiği kilitler adi ve kaba idi. Arabacıların

yaptıkları tekerlekler ve özellikle sabancıların ürettikleri sabanlar kalitesiz idi. Bunun

gibi daha birçok sanat dalında geride kalındığından mektepte öncelikli olarak bu

sanatlara yönelik eğitim verilmesi kararlaĢtırılmıĢtı641

. Özetle açılacak olan mektep

bütün sanatlarda eğitim vermeyecek olup ıslaha muhtaç olanlara özellikle de esnafın

geliĢimi hedeflendiği için onlara yabancı olmayan mesleklere yönelik olacaktı.

Dolayısıyla ağır sanayiye mahsus demircilik ve makinecilik ile buhar gücünün

kullanıldığı yüksek maliyet ve teknik bilgi gerektiren, icrâsına esnafın muktedir

olamayacağı sanatlar programda yer almayacaktı. Bununla beraber gerektiği takdirde

öğrenciler Tophane, Tersane ve Zeytinburnu‟nda bulunan fabrikalara gönderilmek

suretiyle ağır sanayi dalları hakkında bilgi edinebileceklerdi. Bu durumda mektebin

meslekî eğitim programı; dokuzu demir, dördü ahĢap ve altısı diğer çeĢitli sanatlarla

640

BOA., Ġ.MMS.34/1411-5. (15 B 1279/6 Ocak 1863); Giz, “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi…”, s.21; Önsoy,

a.g.e., s.118-120. 641

Ta‘lim ve ta‘allüm olunacak sanayi‘. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.1.

202

ilgili olmak üzere en ziyade ıslaha muhtaç olduğu düĢünülen toplam 19 sanat dalı

üzerine temellendirilmekteydi642

.

Mektepte eğitimi verilecek sanatların belirlenmesinin ardından pratik

yapılacak atölyelerle ilgili görüĢmelere geçilmiĢti. Müzâkereler neticesinde bu

konuyla ilgili iki görüĢ ön plana çıktı. Bunlardan ilki dershaneler ile aynı yerde

bulanacak atölyeler inĢa edilip, ehliyetli ustaların idaresine verilmesiydi. Ġkincisi ise

kentin çeĢitli yerlerinde bulunan dükkânların biraz masrafla atölyelere

dönüĢtürülmesi idi. Ancak kontrolün zor olacağı, buraları görmek için gelen

insanların öğrencilerin dikkatini dağıtacağı, ders yapılamayacağı ve bu durumun

muntazam öğrenci yetiĢtirilmesine engel olacağı düĢüncesiyle ikinci Ģıktan

vazgeçildi. Bunun yanı sıra belirlenen sanat dalları arasında yer almayan fakat ıslaha

muhtaç olduğu düĢünülen Kiremitçilik, Tuğlacılık, Boyacılık ve Dericilik sanatlarına

yönelik eğitiminin hammadde, maliyet ve çevre faktörleri gibi özel Ģartlar nedeniyle

mektep dıĢında verilmesi kararlaĢtırıldı. Zira Boyacılık ve Dericiliğin, suyu bol

yerlerde icrâ edilmesi gerekmekteydi. Ayrıca boya fabrikası dökümcü ve demirci

fırınlarından çıkan is ve dumanlardan uzakta bir mahalde olmalıydı. Kiremitçilik ve

Tuğlacılık için toprağı uygun bir bölgeye ihtiyaç vardı. Bununla birlikte toprağı

piĢirmek için kullanılacak geniĢ fırınların, çevreyi kirletecek olması da göz önünde

bulundurulmaktaydı. Neticede Tuğlacılık ve Kiremitçilik için Karaağaç civarında

bulunan fabrikalardan birinin elveriĢli hale getirilerek kullanılması, Dericilik ve

Boyacılık için ise Beykoz‟daki debbağhaneler ile Veli Efendi‟de bulunan bez

fabrikasından istifade edilmesi kararlaĢtırıldı643

.

642

BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.2. 643

BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.2-3; Önsoy, ag.e., s.118.

203

Her sanat dalı için bir atölyenin yer alacağı mektepte ayrıca makinecilerin,

demircilerin, dökümcülerin ve kesici alet imalatçılarının tezgâhlarını çalıĢtırmak için

15-20 beygir gücünde bir buhar makinesinin bulunması uygun görülmüĢtü. Çünkü bu

makine sayesinde tulumbacıların, değirmencilerin ve her türlü çarkların tamir iĢlerini

görecek çarkçılar yetiĢecekti. Böylece Ġstanbul‟daki küçük iĢletmeciler de, modern

alet edevat gerektiren imalat için yüksek fiyat talep eden yabancı çarkçılara muhtaç

olmayacaklar, mektebin fabrikasına müracaat edeceklerdi644

.

Sanatların çeĢidi ve sayısı belirlendikten sonra komisyon üyeleri, birkaç

görüĢmenin ardından ıslaha muhtaç sanatların ehemmiyetine ve mektebe ayrılacak

ödeneğe göre her sene kaç öğrenci alınacağını belirlemiĢlerdi. Buna göre her sene

mektebe maden iĢine dair sanatlar için 44, ahĢap iĢine dair sanatlar için 18, diğer

sanatlar için 26 olmak üzere toplam 88 öğrenci alınacaktı. Bununla birlikte her bir

sanat için her sene mektebe alınacak öğrenci sayısı, her sanatın eğitim süresi ve yine

her sanat dalında bulunan toplam öğrenci sayısı farklı olacaktı. Mesela hakkaklık için

senede 2, demircilik için 8 öğrenci alınacaktı. Makinacılık için 7 yıllık eğitim ön

görülürken mücellitlik eğitimi 1 yılda verilecekti. Son olarak mektepte demircilik

eğitimi alan toplam öğrenci 40‟ı bulurken, mücellitlik için toplam kontenjan 4 ile

sınırlı olacaktı645

.

Öğrenciler ise hâlihazırda esnafın yanında bulunan çıraklar arasından

seçileceklerdi. Bununla beraber mesleğini geliĢtirmek isteyenler de ücretsiz olarak

mektebe devam edebileceklerdi. Bu arada daha az sürede yetiĢecekleri düĢünülen

644

BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.3. 645

Her sanat için mektebe alınacak şakirdânın adedi. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-6, s.3-4.

204

kalfaların mektebe alınması da gündeme gelmiĢ fakat eski yöntemlerden

vazgeçemeyecekleri endiĢesiyle bu düĢünceden vazgeçilmiĢti.

Komisyon, halkın dikkatini çekmek ve mektebe ilgi gösterilmesini sağlamak

üzere çeĢitli tedbirleri de görüĢmüĢtü. Bunlardan ilki kalfalık sıfatıyla mezun olan

öğrencilerin askerliklerini devlet fabrikalarında yapacak olmaları idi. Ġkinci olarak

hükümetin satın alacağı eĢyalar ve yaptıracağı imalatta mektep mezunlarına öncelik

tanınacaktı. Bunların yanı sıra tahsil gördüğü sanat dalında birinci olarak mezun olan

kimseler dükkân açtıklarında on yıl vergiden muaf olacaklar, en baĢarılı öğrencilere

ise alet ve edevat ile para ödülü verilecekti646

. Ayrıca öğrencilere verilecek

yevmiyeden kuruĢ baĢına 10 para kesilerek mezun olduklarında az da olsa sermaye

biriktirmeleri sağlanacaktı. Mesela çarkçılık tahsilini tamamlayan bir öğrencinin

eline geçecek sermaye, 3.250 kuruĢu bulacaktı.

Mektebin öğrencilerinden baĢarılı olanlar ödüllendirileceği gibi tembellik

eden, devamsızlık yapan ve disiplini bozanlara da çeĢitli cezaların verilmesi

öngörülmekteydi. Bu cezalar tekdir, ücret kesintisi ve mektepten belirli bir süre veya

tamamen uzaklaĢtırma olacaktı647

.

Mektepte eğitimi verilecek her sanat için ilk etapta birer usta ile demircilik,

çarkçılık ve silahçılık sanatları için ayrıca bir de usta yardımcısı tayin olunacaktı.

Ustalar ehil kimseler arasından seçilecek hatta gerekirse yurt dıĢından dahi ustalar

getirtilecekti. Bunun yanı sıra Resim Hattı, Tezyinât Resimleri, Hendese, Hesap ve

Mesâha dersleri için iki öğretmen görevlendirilecekti. Usta ve öğretmenlerin

646

Mektebe esnaf çıraklarından şakird alınması. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.4-5. 647

Şakirdân hakkında icrâsı iktiza eden mücâzat. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.5.

205

haricinde mektebe dört imalat yoklamacısı, iki kâtip, iki mağazacı, altı odacı, bir

buhar makinecisi, bir makinist (ateĢçi), bir aĢçı, bir cerrah ve bir eczacı atanacaktı.

Mektep bir nazırın kontrolünde olacak ve maiyetinde devlet fabrikaları idaresinde

bulunmuĢ, Erkan-ı Harbiye veya Topçu subayları arasından seçilecek tecrübeli bir

nazır vekili bulunacaktı648

.

Komisyonun son değerlendirmesi ise mektebin masrafı ve gelirleri üzerinde

olmuĢtu. Masraf kalemleri öğretmen, usta, memur ve hizmetli maaĢları, öğrencilere

verilecek yevmiye, buhar makinesinin masrafı, hammadde ve alet-edevat gibi

giderler üzerinden belirlenmiĢ, masraflarının yekûnu senelik 1.292.000 kuruĢ olarak

tahmin edilmiĢti. Buna göre memur, usta ve öğretmenlerinin maaĢları Ģöyle olacaktı;

nazır vekiline mevcut maaĢına ek olarak 1.000 kuruĢ zam yapılacak, birinci kâtibe

1.500, ikinci kâtibe 800 kuruĢ, imalat yoklamacılarına 500‟er kuruĢ maaĢ verilecekti.

Mağazacıların her birine 800, odacıların her birine 200 kuruĢ aylık verilecek, cerraha

yılda 8.400, eczacıya 3.600 kuruĢ ödenecekti. Ustaların maaĢı 1.000 ile 2.500 kuruĢ

arasında değiĢirken usta yamakları 800 kuruĢ alacaklar, öğretmelerin ise mevcut

maaĢlarına 500‟er kuruĢ eklenecekti. Ayrıca öğrenciler de ilk sene 6 kuruĢ yevmiye

alacaklar ve bu her sene 1 kuruĢ arttırılacaktı. Gelir kalemleri ise mektebe tahsis

edilecek ödenek ile imalattan sağlanacak kazançtan ibaret idi. Ġmalattan yılda

320.000 kuruĢ beklenmekteydi. 1.000.000 kuruĢ tahsisatla beraber toplam yıllık gelir

1.320.000 kuruĢ olarak hesaplanmıĢtı. Artan 28.000 kuruĢun da öğrenciler için sarf

edilmesi kararlaĢtırılmıĢtı649

.

648

Mektepde bulunacak memurin ve hocaların tedris ideceği fünûn. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.5; Giz,

“Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi…”, s.21; Önsoy, a.g.e., s.119. 649

İrâd ve mesârife dâirdir. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.5-9.

206

Mektebin teĢkili için ilk etapta buhar makinesine 200.000, öğrenci baĢına 100

kuruĢ hesabıyla 287 öğrenciye alınacak aletler için ise, 28.700 kuruĢluk bir maliyet

çıkartılmıĢtı. Bunun yanı sıra öngörülemeyen masraflar da düĢünülerek toplam

250.000 kuruĢluk bir meblağa ihtiyaç olacağı tahmin edilmiĢti. Bu arada

komisyonunun çalıĢmaları sırasında mektebe tahsis edilecek bina henüz belli

olmadığı için bu konuda maliyet hesabı çıkartılmamıĢtı650

. Ancak sonradan Ģifahen

komisyondan Sultan Ahmet‟de bulunan eski Kılıçhane‟ye gidilerek mektep için

uygun olup olmadığının belirlenmesi istenmiĢti. Bunun üzerine keĢfe giden üyeler,

üzerine ahĢaptan ek yapılması veya kullanılmayan Ġmâret Kileri‟nin dâhil edilmesi

halinde Kılıçhane‟nin müĢtemilatıyla beraber mektep için yeterli olacağına kanaat

getirmiĢlerdi. Bu durumda binaya sarf edilecek masrafın da 800.000 kuruĢu bulacağı

ifade edilmiĢti651

.

Tablo 3.14.Islah-ı Sanayi Mektebi‟nde eğitimi verilmesi öngörülen meslekler ile her

sene alınacak öğrenci sayısı652

Mektepte Eğitimi Verilecek

Sanatlar

Her Yıl Alınacak Öğrenci Sayısı

Toplam

Eğitim

Süresi

(Yıl) 1.

Yıl

2.

Yıl

3.

Yıl

4.

Yıl

5.

Yıl

6.

Yıl

7.

Yıl

Ma

den

e D

air

Sa

na

tla

r

Demircilik, Balta ve Kazma

Ġmalatçılığı

8 8 8 8 8 0 0 40 5

Çilingirlik 6 6 6 0 0 0 0 18 3

Tunç, Bakır ve Demir

Dökümcülüğü

6 6 6 6 6 0 0 30 5

Çarkçılık ve Makinecilik 5 5 5 5 5 5 5 35 7

Çelik Alet ve Edevat

Ġmalatçılığı

4 4 0 0 0 0 0 8 2

Bıçak ve Çakı Ġmalatçılığı 4 4 0 0 0 0 0 8 2

Tenekecilik, KurĢunculuk ve

Lehimcilik

4 4 0 0 0 0 0 8 2

Kuyumculuk 4 4 4 4 0 0 0 16 4

Silahçılık 3 3 3 3 3 0 0 15 5

650

Mektebin ibtidâi teşkilinde vuku‘ bulacak masrafı. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.9. 651

BOA., Ġ.MMS. 34/1411-4 (15 B 1279/6 Ocak 1863). 652

Bkz. Islah-ı Sanayi Mektebi’nde öğretilecek sanayi ile beher sene alınacak şakirdânın mikdarını

mübeyyin komisyonun tanzim iylediği cedveldir. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.11; Önsoy, ag.e., s.119.

207

Tablo 3.14. Devam

Mektepte Eğitimi Verilecek

Sanatlar

Her Yıl Alınacak Öğrenci Sayısı

Toplam

Eğitim

Süresi

(Yıl) 1.

Yıl

2.

Yıl

3.

Yıl

4.

Yıl

5.

Yıl

6.

Yıl

7.

Yıl

Ah

Ģab

a

Da

ir

Sa

na

tla

r

Arabacılık, Faytonculuk 6 6 0 0 0 0 0 12 2

Doğramacılık 4 4 4 0 0 0 0 12 3

Sandalye ve Kanepe

Ġmalatçılığı

4 4 4 0 0 0 0 12 3

Diğ

er S

an

atl

ar

Ağaç Çarkçılığı ve

Modelcilik

4 4 4 0 0 0 0 12 3

Kunduracılık 6 6 0 0 0 0 0 12 2

Terzilik 6 6 6 6 0 0 0 24 4

Saraçlık 5 5 5 5 0 0 0 20 4

Mücellitlik 4 0 0 0 0 0 0 4 1

ġeritçilik 3 3 0 0 0 0 0 6 2

Hakkaklık 2 2 2 2 2 0 0 10 5

Toplam 19 88 84 57 39 24 5 5 302

Komisyon, Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin yapısı hakkındaki ayrıntıları baĢlıklar

halinde görüĢtükten sonra -mektep belirlenen esaslar doğrultusunda tesis edildiği

takdirde ülke sanayinin kısa sürede ilerleme kaydedeceğini- ifade ederek raporu

Sadâret‟e arz etti653

. Rapor buradan Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile Meclis-i Vâlâ‟nın

Nizamât ve Kavanin Dâiresi‟nde okunarak incelendi ve değerlendirildi. Komisyonun

tarafından kabul edilen düzenlemeler burada da yerinde bulundu. Mektep binasına

dâhil edilecek Ġmâret Kileri konusunun, Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti‟yle koordineli

Ģekilde çözümlenmesine karar verildi. Ayrıca Üsküdar ve Boğaziçi gibi uzak

yerlerde oturan ailelerin çocuklarını mektebe vermek isteyecekleri göz önünde

bulundurularak ve Ġstanbul‟da bulunan kimsesiz fakir çocukların barınmalarını,

eğitim imkânı vererek sefaletten kurtarılmalarını sağlamak düĢüncesiyle mektebe

yatılı bir Ģube ilave edilmesi fikri dile getirildi. Ancak bunun mektep açıldıktan sonra

mütalaa edilmesi ve nazır olacak zata havale edilmesi kararlaĢtırıldı654

.

653

BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.10 (15 B 1279/6 Ocak 1863). 654

BOA., Ġ.MMS. 34/1411-3 (11 ġ 1279/1 ġubat 1863); Önsoy, a.g.e., s.120.

208

3.3.2.2.Mektebin Açılması

1863 yılı baĢında Ġstanbul‟da açılan Sergi-î Osmanî‟de Avrupa‟dan getirilen

modern alet ve makineler ile yurt içinde ve dıĢında imal edilen çeĢitli sanayi

ürünlerinin sergilenmesi, sanayileĢme yolunda önemli bir atılım heyecanı sağlamıĢtı.

Ayrıca sergi, sanayileĢme çabalarına hız kazandırdığı gibi mektep bünyesinde çağdaĢ

eğitimin gerekliliğini de teyit etmiĢti655

. Ancak Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin öngörülen

rapor çerçevesinde tesisi için fiilî giriĢime memleketin içinde bulunduğu mali

sıkıntılar yüzünden uzun süre teĢebbüs edilemedi656

. Özellikle Kırım SavaĢı‟nın

ardından ekonominin giderek bozulması, birinci dereceden önem arz eden ihtiyaçlar

haricinde her türlü harcamanın durdurulmasına neden olmuĢtu. Dolayısıyla mektebin

kuruluĢu da yaklaĢık dört yıl ertelendi657

. 1866 yılı Aralık ayında açılmasının ülkeye

sağlayacağı katkı yeniden dile getirildiyse de devam eden mali sıkıntılar yüzünden

yine fiilî bir giriĢim olmadı. Bunun yerine daha az masrafla yol, köprü, maden ve

orman iĢlerinde istihdam edilecek mühendisler yetiĢtirmek üzere bir Mülkiye

Mühendis Mektebi‟nin kurulması daha uygun bulundu658

. Ancak Ģunu belirtmek

yerinde olur ki, bu giriĢim mali çaresizliğin neticesiydi. Zira Islah-ı Sanayi

655

Ceride-i Havâdis, Nr.1127 (28 B 1279/19 Ocak 1863); Nr.1128 (5 ġ 1279/26 Ocak 1863); Nr.1131

(27 ġ 1279/17 ġubat 1863); Nr.1132 (4 N 1279/23 ġubat 1863); Nr.1133 (11 N 1279/2 Mart 1863);

Nr.1151 (10 S 1280/27 Temmuz 1863). 656

…Ne çare ki mazâyıka-yı mâliye işbu tasavvurat-ı hayriye ve mühimmenin hayr-ı fiile icrâsına mani

olduğu…bkz. BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.1 (24 B 1283/2 Aralık 1866). 657

Önsoy, a.g.e., s.121. Ayrıca bkz. Tevfik Güran, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve

Hazine Hesapları, 1841-1861”, Belgeler, C.XII, S.17, Ankara, 1988, s.242-245. 1854 yılında ilk dıĢ

borç anlaĢmasına imza atan devlet, savaĢı takip eden yaklaĢık 20 yıl boyunca 13 kez daha

borçlanmaya gidecek, 1875 yılına gelindiğinde ise iflas kaçınılmaz hale gelecekti. Ayrıntılı bilgi için

bkz. Roger Owen, The Middle East in the World Economy 1800-1914, London, 2005, s.100-102. 658

Sanayi Mektebi’nin usûl-i teşkiliyesi daha etraflı bir tetkikata talik olub vakıa sanayi-i dâhiliye-i

mevcûdenin ıslah ve teshili maksadının fiiliyatınca bir takım asâr-ı talimiye irâesi bu mektebin

vaziyeti iktizasından olmasına ve ale’l-husus bu icraatın mesarifce ehven bir yolda yürüdülmesi

mültezem bulunmasına nazaran komisyonun tamik müzâkerât-ı maslahata mecburiyeti musaddık

olduğu misüllü Mülkiye Mühendis Mektebi’nin teşkili emrinde ittihazı kararlaşdırılan şerâit-i esâsiye

ve talimi istizân kılınan fünûn-ı mütenevvia pek yolunda ve münasib görünüb… BOA., Ġ.MMS.

33/1364-3, s.2 (24 B 1283/2 Aralık 1866).

209

Mektebi‟nin tanzim ve idaresi masrafının Mülkiye Mühendis Mektebi‟nde yapıldığı

gibi aĢağı çekilmesi mümkün değildi. Öte yandan Sanayi Mektebi‟nin kurulması

ertelendiği takdirde memleket esnafının Avrupa‟daki meslektaĢlarıyla rekabet

etmeleri Ģöyle dursun Osmanlı topraklarında imali en kolay olan ve sermaye

gerektirmeyen ürünlerin dahi elden çıkacağı Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin yapısını

belirlemekle görevli komisyon üyelerini kaygılandırmaktaydı. BaĢka bir ifadeyle

sanayi ıslah olunmadıkça açılacak mektepten yetiĢen mühendislerin tarik-i

nazariyatda millet ve memleketin menâfi esbâbını müşahede iyledikleri halde topal

hükmünde kalacağı aşikâr idi. Bu nedenle öğrencilerin özel bir yönetim altında

bulunması ve geçici olarak Tophane ve Tersane mektep ve fabrikalarında veya bu iki

kurumun yardımlarıyla Ġstanbul‟da tanzim edilecek bir mektepte meslekî eğitim

almaları düĢünülmüĢtü. Bu düĢünceyi pratiğe dökmek için de Tophane ve Tersane‟de

görevli birer uzmanın cumartesi ve salı günleri komisyona gelmeleri hususunda

Sadâret tarafından giriĢimde bulunulması teklif edilmiĢti659

. Neticede ise Sanayi

Mektebi‟ne dair gündemde olan müzâkerelere son verilmek üzere mühendis

mektebinin teĢkili kararlaĢtırıldı660

.

Bundan yaklaĢık beĢ ay sonra 1867 yılı Mayıs ayında Sanayi Mektebi konusu

daha farklı bir Ģekilde Sadâret‟in gündemine alındı. Genel olarak eğitim iĢlerine

önem veren Ali PaĢa, ulûm ve fünûnu tahsil etmeksizin ve toplumu etrafdaki milel-i

mütemeddine-i sâire ile müsavata getirmeksizin mülkün idaresini mümkün

görmemekteydi661

. Bu düĢünceden hareketle ülkenin sanayi özelinde kaybını telafi

659

BOA., Ġ.MMS. 33/1364-2 (27 B 1283/5 Aralık 1866). 660

BOA., Ġ.MMS. 33/1364 (24 ġ 1283/1 Ocak 1867). 661

Sungu, “Galatasaray Lisesinin…”, s.322. Ali ve Fuad paĢalar, ġûra-yı Devlet‟in kurulmasıyla eğitim

sisteminde de reform düĢünmekteydiler. Zaten her ikisi de eğitimi ilmiyenin elinden alarak, devlet

210

etmek üzere harekete geçmiĢ, müstakil bir Sanayi Mektebi tesisi için gerekli kaynağı

bulmuĢtu. Buna göre masrafın bir kısmı, evvelki sene Ġstanbul‟da meydana gelen

büyük yangın sırasında evleri zarar gören kimselere dağıtılmak üzere toplanan

yardımlardan karĢılanacaktı662

. Hazinede bulunan bu paraya karĢılık tahviller

çıkarılmasına ve tahvillerden elde edilecek senelik 500.000 kuruĢun faizinin

mektebin yaklaĢık 1.300.000 kuruĢa denk gelen yıllık masrafı için kullanılmasına

karar verildi. Eksik kalan miktarın ise Eski Köprü (Unkapanı Köprüsü)‟den geçen

ahaliden onar para alınmak suretiyle tamamlanması uygun görüldü. Mektebin teĢkili

iĢinin, Ticaret ve Maârif Nazırları, Zaptiye MüĢiri ve bazı memurlardan oluĢan bir

geçici heyete, köprü meselesinin de Maliye ve Bahriye Nezâretlerine havale edilmesi

kararı alındı. Nihayet 13 Mayıs 1867 tarihli irâdeyle resmen hazırlıklara baĢlandı663

ve ilgili nezâretler ile zaptiye müĢirliği görevleri konusunda bilgilendirildi664

.

Mektep binası olarak, dört yıl önce hazırlanmıĢ olan raporda öngörüldüğü

üzere Sultan Ahmet civarında bulunan eski Kılıçhane‟nin kullanılmasına karar

politikasına dönüĢtürmeyi ve bu suretle modernleĢtirmeyi öngören 1845 komisyonunda

bulunmuĢlardı. Davison, a.g.e., s.254; Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi…”, s.364. 662

Aslında toplanan bu yardımların bir bölümü yangında zarar gören dükkânlar için dağıtılmıĢ, kalan

miktarın ise fakir felaketzedelerin evlerini yaptırmak üzere kullanılması planlanmıĢtı. Fakat gerçek

ihtiyaç sahiplerinin belirlenememe ihtimali, dolayısıyla da dağıtılacak paranın boĢuna gideceği

düĢüncesi, daha genel bir fayda sağlayacak olan Sanayi Mektebi için sarfedilmesini sağlamıĢtı. 663

BOA., Ġ.MMS. 34/1411 (9 M 1284/13 Mayıs 1867). … Bazı sanayi destgâhlarını işletmek içün bir

vapur makinesini hâvi olmak üzere Islah-ı Sanayi Mektebi ismiyle müsemmâ bir mekteb küşadıyla

dokuzu demir ve eşyâ-yı madeniye-i saireyi dördü ahşab işine ve altısı dahi mamûlât-ı mütenevvia-yı

saireye müteallik olarak on dokuz sanatın celb… Mektebe seksen sekiz nefer şakird alınacağı gibi

esnaf şakirdlerinden ikmâl-i noksan itmek üzere bilâ-ücret devâmı arzu ideceklerin dahi usûl-i idare-i

mütesâviyeye tabi olmak üzere mektebin vusatine göre ahz ve kabül kılınması ve yalnız gündüzleri

devam ile akşamları hanelerine avdet ideceklerinden şimdilik mevâki-i leyliye tedârikine lüzûm

görünmeyüb ancak ileride mesafe-i baideden gelüb gidemeyecek olan ve sokaklarda tese’ül iyleyen

çocuklar içün yatacak mahal dahi tedarik olunması ve şimdiden alınacak şakirdânın mektebden

çıktıkları vakit malumat-ı müktesebeleri bi’l-imtihan sâbit oldukda yedlerine kalfa şahadetnâmeleri

ita olunub… BOA., BEO.AYN.d, Nr.1069, s.43 (19 M 1284/23 Mayıs 1867); Karakoç Sarkis,

Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6429 (22 S 1284/25 Haziran 1867); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.632; Giz,

“Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi…”, s.22; Önsoy, a.g.e., s.121. 664

BOA., BEO., A.MKT.MHM. 382/80 (19 M 1284/23 Mayıs 1867).

211

verildi. Binanın öngörülen 800.000 kuruĢluk masrafını aĢmadan mektep Ģeklinde

düzenlenmesini isteyen Sadâret, bu konuyu ise Nafia Nezâreti‟ne havale etti665

.

YaklaĢık bir ay sonra Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin küĢâd olunduğuna dair irâde, 1863

yılına ait komisyon raporundan derlenen ve mektebin kuruluĢ amacı, programı ve

binası gibi genel yapısının özetlendiği ilan, Takvim-i Vekâyi‟de yayımlandı666

. Ne

var ki, mektep için temin edilen kaynakların kullanılamaması ve yetersiz oluĢu

nedeniyle müzâkerelerden öteye gidilemedi ve yine yaklaĢık bir yıl boyunca

herhangi bir ilerleme kaydedilemedi. Bununla beraber mektebin kaderi 1868 yılı

Mart ayında ıslahhânelerin mucidi olan Mithad PaĢa‟nın, Tuna valiliğinden alınarak

ġurâ-yı Devlet baĢkanlığına getirilmesiyle değiĢmeye baĢladı667

.

PaĢa, göreve baĢladığı sırada eğitim ve sanayinin geliĢtirilmesine yönelik

çalıĢmalar, devletin kalkınmadaki öncelikli gündemiydi. Nitekim Islah-ı Sanayi

Komisyonu‟nun, Ġstanbul esnafının Ģirketler hallinde birleĢtirilmesi tavsiyesi

çerçevesinde dökümcü esnafının Ģirket kurma giriĢimi, Mithad PaĢa baĢkanlığındaki

ġûra-yı Devlet‟in onayına sunulan ilk dosyalardandı668

. Bunun yanı sıra Ali ve Fuad

paĢalar, Mithad PaĢa‟dan Sanayi Mektebi‟nin tesisi ile ilgili hazırlıkları da

yürütmesini istemiĢlerdi669

. Böylece konuyu vakit kaybetmeden ele alan paĢanın,

yoğun mesaisi sayesinde kısa sürede Kılıçhane binasının tamiri ve tertibi iĢi

tamamlandı. Dershane ve atölyeler inĢa edildi. Mali sıkıntılara rağmen bitiĢiğinde

665

BOA., Ġ.MMS. 34/1411 (19 M 1284/23 Mayıs 1867). 666

Bkz.Takvim-i Vekâyi def‘a 884, (22 S 1284/25 Haziran 1867); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.633-634. 667

Koç, a.g.t., s.47. 668

Dökümcü esnafının dileklerinden biri bu sanat dallarında çalıĢan usta, kalfa ve çıraklardan yetenekli

olanların okuma, yazma, hesap ve sanatlarla ilgili teknik bilgilerin öğretilmesi için Süleymane‟de

bulunan iĢyerleri civarında bir mektep açılması idi. Bkz. Adnan Giz, “1868 de Ġstanbul Sanayicilerinin

ġirketler Halinde BirleĢtirilmesi TeĢebbüsü”, Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.34, 15 Aralık 1968,

s.16-19. 669

Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.64.

212

bulunan imâret, üç adet ev ve arsalar eklenerek bina, 300‟den fazla öğrenciye eğitim

verebilecek hale dönüĢtürüldü. Meslekî eğitimin pratiği için yanına bir de fabrika

inĢasına baĢlandı670

. Bunun yanı sıra mektebin öngörülen yapısında da bir takım

değiĢikliklere gidildi. Komisyon raporunda sonradan görüĢülmesine karar verilen

yatılı Ģube meselesi, mektebin dâhilî ve haricî olmak üzere iki kısma ayrılması

suretiyle çözüme bağlandı. Yatılı olacak olan dâhilî Ģubeye ıslahhânelerin ruhuna

yönelik bir misyon yüklendi. Buraya fakir ve kimsesiz çocukların alınarak hem

barınmalarının temin edilmesi hem de eğitim almalarına imkân tanınması kararı

alındı. Bu karar doğrultusunda yatak, elbise ve diğer gerekli eĢyalar muntazam bir

Ģekilde düzenlendi. Ġlerde açılması planlanan ve gündüzleri faaliyet gösterecek haricî

Ģubeye ise yine raporda bahsi geçen esnaf çıraklarının ve diğer istekli kimselerin

alınması uygun görüldü. Bir yandan düzenlemeler devam ederken diğer yandan

dâhilî Ģubenin memurları tayin edildi ve her sınıf tebaa-yı devlet-i aliyye evladından

bir takım etfâl ve eytâm toplanarak yaklaĢık 100 öğrenciyle mektebin Eylül 1868‟de

faaliyete geçmesi sağlandı671

. Ayrıca Mekteb-i mezkûr me’haz-ı fünûn ve sanayi

670

Mektebin iki çeĢit masraf kalemi bulunmaktaydı. Bunlardan birincisi, Kılıçhane ve fabrikanın

inĢaatıyla mektebe alınacak alet ve edevatın giderleriydi. Ġkincisi dâhilî ve haricî Ģubelere alınacak

öğrencilerin ihtiyaçlarna harcanacak para ile memur ve hademe maaĢlarıydı. Bütün bu masraflar için

ise esham ve köprü gelirlerinden hazinede biriken 1.440.077 kuruĢun kullanılması öngörülmüĢtü.

BaĢka bir ifadeyle her iki kalem için yapılacak sarfiyat, 1869 yılı Mart ayına kadar bu paradan

karĢılanacaktı. 1868 yılının Kasım sonuna gelindiğinde mektebin tamiratı, fabrikanın inĢaatı ve

mevcut öğrencilerin masrafları için paranın 675.000 kuruĢu harcanmıĢtı. Geriye kalan 765.077

kuruĢtan 237.189‟u mektep arazisine dâhil edilen arsalara ödenmiĢ ve kalan 527.888 kuruĢ mektebin

eksik kalan tamirat iĢlerini, alet-edevat, elbise gibi daimî giderlerini taksit taksit karĢılamak üzere

ayrılmıĢtı. BOA., Ġ.ġD. 11/533-1 (23 ġ 1285/9 Aralık 1868), BOA., MAD.d, Nr.10586, s.214 (25 L

1285/8 ġubat 1869). 671

Takvim-i Vekâyi, def‘a 1019 (17 B 1285/3 Kasım 1868). Dersaâdetde Mekteb-i Sanayii’nin tarih-i

küşâdı olan seksen dört senesi Eylülü ibtidasından…(1 Eylül 1284/13 Eylül 1868). BOA., Ġ.DH.

620/43160 (13 B 1287/9 Ekim 1870).

213

olacağı cihetle usûl-i idaresinin gayet muntazam bir halde cereyanı lâzımeden

bulunduğuna binaen paĢa tarafından bir de nizamnâme hazırlandı672

.

Bu arada mektebin gelir kaynakları olan, hazinenin ödediği yıllık 500.000

kuruĢ ile Eski Köprü‟den elde edilen yaklaĢık 900.000 kuruĢun tahvil karĢılığı

olması, bu paraların kullanımını geciktirmekteydi. Oysa mektebin memleketçe ve

ahâlice istifâde edilecek asârdan olması, tahsisatının da vaktinde ve zamanında

verilmesini gerekmekteydi. Bu nedenle gelir olarak, zamanında değerlendirilmesi

mümkün olmayan ayrı ayrı kaynaklar yerine varidatı az olsa da ödenme zamanı ve

miktarı belli olan tek kaynağın kullanılması daha uygun görüldü. Bu düĢünceye

istinaden Karaköy Hanı‟nın, yıllık kira gelirini kullanmak üzere 1869 Martından

itibaren mektep idaresine terk edilmesi kararlaĢtırıldı673

.

Öte yandan Mithad PaĢa, hanın 500.000 ile 600.000 kuruĢ arasında değiĢen

yıllık geliriyle yetinmeyerek, tek kat olan hana mimarını bulup, fiziki tetkiklerini

yaptırdıktan sonra bir katın daha ilave edilmesini sağladı674

. ĠnĢa masraflarını

karĢılamak için de yine hanın gelirinden, beĢ yılda ödenmek üzere ġirket-i

Hayriye‟den 1.200.000 kuruĢ borç aldı. Böylece borsa mahalli ile sarraf ve tüccarlar

için büroların yer aldığı yeni katın kiralarıyla birlikte hanın kira geliri nerdeyse iki

katına yükseldi675

.

672

BOA., Ġ.DH. 583/40618 (5 ġ 1285/21 Kasım 1868); Takvim-i Vekâyi, defa 1028 (11 ġ 1285/27

Kasım 1868); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.634-635. 673

BOA., Ġ.ġD. 11/533 (Gurre-i Ramazan 1285/16 Aralık 1868). 674

BOA., Ġ.DH. 586/40807 (16 L 1285/30 Ocak 1869). 675

Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.65.

214

3.3.2.3.Ġdaresi

Mithad PaĢa, bir yandan mektebin eksikliklerini gidererek bir an evvel

açılmasını sağlamaya çalıĢırken öte yandan kuruluĢ amacını, programını ve idaresini

düzenleyen bir de nizamnâme kaleme almıĢtı676

. Üç baĢlık altında 64 maddeden

oluĢan ve tabiatıyla ıslahhânelerin yapısını andıran nizamâmenin ilk maddesine göre

mektep, ġurâ-yı Devlet riyasetine bağlıydı. Dolayısıyla idaresiyle ilgili her türlü

icraat riyaset makamının emriyle gerçekleĢtirilecekti677

.

Mektebin yönetimi ise bir nazır kontrolünde olacaktı. Ayrıca dâhilî ve haricî

Ģubelerinin birer müdürü ve müdürlerin birer muavini bulunacaktı. Bundan baĢka

edebiyat ve fen derslerini okutmak üzere muallimler, sanat eğitimi için mahir ustalar

ve lüzumu kadar kâtip, imalat yoklamacısı, ambarcı, makineci, odacı, bekçi, doktor

ve dâhilî Ģube için aĢçı, hizmetçi ve çamaĢırcı gibi çeĢitli memur ve hizmetliler

olacaktı678

.

Dâhilî ve haricî müdürler ile muavinler ve kâtipler Ģubelerinin genel

idaresinden ve hesap iĢlerinden sorumlu idiler. Ayrıca her memur ve hizmetli

görevini yapmakla yükümlü idi. Görevini aksatan memurlar hangi seviyede olurlar

ise olsunlar azledilebileceklerdi. Memurların azl ve tayini nazırın yetkisindeydi. Tatil

günleri hariç (Cuma, bayram ve paskalya), nazır, müdür ve kâtipler her gün görevleri

baĢlarında olacaklar, geceleri ise müdür, muavin veya kâtiplerden birisi mektepte

676

Nizamnâme için bkz. BOA., Ġ.DH. 583/40618-1, s.1-9 (3 ġ 1285/19 Kasım 1868); Takvim-i Vekâyi

defa 1028 (11 ġ 1285/27 Kasım 1868), defa 1029 (13 ġ 1285/29 Kasım 1868), defa 1030 (28 ġ

1285/14 Aralık 1868), defa 1031 (30 ġ 1285/16 Aralık 1868); Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.258-

276. Değerlendirmeler için ayrıca bkz. Unat, a.g.e., s.80c; Önsoy, a.g.e., s.122-123; Koç, a.g.t., s.49-

50; YaĢar Semiz-Recai KuĢ, “Osmanlıda Meslekî Teknik Eğitim”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat

AraĢtırmaları Dergisi, S.15, Konya, 2004, s.280-282. 677

Madde 1, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.258. 678

Madde 4, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.259.

215

nöbetçi olarak bulunacaktı. Mektebin usta ve hocalarının maaĢları ile hizmetli

ücretleri nazır ve müdürlerin tasarrufuyla belirlenirken diğer memurların maaĢları

ġurâ-yı Devlet baĢkanlığının tasdikiyle tahsis edilecekti679

.

Mektebin kuruluĢ çalıĢmaları yürütülürken çeĢitli sanatlar için gerekli

makineler ile atölyelerin tesisi sırasında tecrübesi münasebetiyle nazırlık görevi

Miralay Ethem Bey‟e verilmiĢti680

. Bunun yanı sıra müdürlük görevi Hacı Hüseyin

Efendi‟ye, muavinlik ise Mehmet Efendi‟ye verilmiĢti. Ayrıca bir baĢkâtip, dört

kâtip, iki satın alma memuru, bir ambarcı, bir erzak memuru, bir tabip ile diğer iĢler

için 30 adet memur ve hizmetli görevlendirilmiĢti. Mithad PaĢa‟nın 1869 yılında

ġurâ-yı Devlet baĢkanlığını bırakmasının ardından681

mektebin genel idaresi ise

Dâhiliye Nezâreti‟ne havale edilmiĢti682

.

Ġlerleyen yıllarda haricî Ģubeye de müdür, müdür muavini ve memurlar

atanarak mektebin kadrosu geniĢlemeye devam ettiyse de683

bu Ģubenin etkin

olmadığı anlaĢılmaktadır. Dolayısıyla bütün iĢler aktif olan dâhilî Ģube müdürlüğü

tarafından görülmüĢtür. Açıldığı dönemlerde sanayiye devlet adamları tarafından

verilen önem, mektebin ehil ve değerli yöneticiler tarafından idare edilmesini

679

Mekteb-i sanayi memurlarının vezâif-i mahsusalarına şâmildir. Madde 31, 32,33, 36, 38, Düstûr,

Birinci Tertip, C.II, s.267-268. 680

…Sanayi Mektebi bu def‘a Şurâ-yı Devlet Nezâreti dâhilinde olarak tesis-i mukaddematına mübâşeret

olunmuş ve şimdi sanayi‘-i muhtelifeden ba‘zılarının icrâsı için makine ve talimhâne gibi mahaller

inşasının sırası gelmiş olduğundan bu iş erbâb-ı fenn ve san‘atdan bir zatın ma‘rifetiyle yapılmak

tasavvurât-ı vâkı‘a iktizasından bulunduğundan bunların tesisât ve inşaâtına bakmak ve bi’z-zat

ameliyatına nezâret ve dikkat itmek… üzere münasip bir zatın tayin edilmesi hususu ġûra-yı Devlet

tarafından Sadâret‟e bildirilmiĢti. Bunun üzerine Ġmâlat-ı Harbiye Nezâreti‟ne müracaat edilmiĢ ve

Tophane-i Amire Ġkinci Sanayi Alayı Kaymakamı Edhem Bey, erbâb-ı fenn ve sanattan olması, gayret

ve iĢtiyakı münasebetiyle kaymakamlığı uhdesinde kalmak, fakat daimî surette mektepte bulunmak

üzere bu görev için tavsiye edilmiĢti. BOA., ġD. 2389/21 (11 RA 1285/2 Temmuz 1868). 681

Koç, a.g.t., s.54. 682

Bkz. Mekteb-i Sanayi, Umur-ı Dâhiliye Nezâreti celilesi taht-ı nezâretindedir. Devlet Salnâmesi,

H.1286(1869), s.207; H.1287(1870), s.114; H.1288(1871), s.131. 683


216

sağlamıĢtı. Bu sayede hızlı bir geliĢim kaydedilmiĢ, burada üretilen ürünler piyasada

iftiharla görülmüĢ ve dükkânlar açılarak epey mamul satılmıĢtı. Ancak birkaç yıl

sonra gerek yönetim zafiyeti ve gerekse ahalinin ithal ürünlere olan rağbeti nedeniyle

ilgi azaldı, ürünler satılamaz hale geldi684

. Bu nedenledir ki, 1873 yılından itibaren

Maârif Nezâreti‟nin idaresi altına alınan mektebin tek müdür tarafından yönetilmesi,

Maârif Meclisi‟nce geliĢimi açısından yetersiz görüldü. Umumun istifadesine hizmet

eden bu kurumun standartlarının yükseltilmesinin ise idaresinin daha profesyonel bir

hale getirilmesi sayesinde mümkün olacağı görüĢü ileri sürüldü. Bu amaç

doğrultusunda nizamnâmenin dıĢına çıkıldı ve alanında uzman kiĢilerden oluĢan bir

komisyonun teĢkil edilerek haftada veya iki haftada bir toplanması kararı alındı.

Eğitim ve imalattaki eksiklilerin tespiti ve giderilmesi, gelir-gider kontrolü, satın

alma ve imal edilen ürünlerin satılması gibi iĢlerin, komisyon üyeleri tarafından

düzenlenmesi kararı alındı685

. Maârif Nezâreti müsteĢarının baĢkanlığında

oluĢturulan komisyonun üyeleri, Dâr-ı ġûra azasından Mirliva Hasan PaĢa,

Tophane‟de Dökümcü Miralay Arif Bey, Tersane çekiç fabrikasında müstahdem

Kaymakam Ali Bey, Tersane-i Amire marangozhanesinde bulunan BinbaĢı Mustafa

Bey, Nafia mühendislerinden Süleyman Bey ve Hayriye tüccarından Keresteci

Ağazâde Mehmet Efendi idi. Nezâret tarafından ilk toplantı tarihi 19 Ocak 1874

olarak belirlendi686

. Belirlenen tarihte de ilk toplantı gerçekleĢti687

. Mektebin kuruluĢ

sürecinden itibaren idaresini yürüten Miralay Ethem Bey ise komisyonun teĢkil

edilmesinin ardından görevinden ayrıldı688

. Ayrıca dâhilî Ģube müdürlüğü de

684

ġark, Nr. 66, s.1 (24 Z 1290/12 ġubat 1874). 685


BOA., MF.MKT. 16/158 (26 ZA 1290/15 Ocak 1874). 687

ġark, Nr. 55, s.1 (7 Z 1290/26 Ocak 1874). 688

BOA., MF.MKT. 27/74 (9 RA 1292/15 Nisan 1875).

217

lağvedildi689

. Bu Ģekilde idari yapısı değiĢtirilen mektep, basından anlaĢıldığına göre

yine çok fazla ilerleme kaydedemedi. BaĢka bir ifadeyle komisyon da bekleneni

veremedi690

. 1876 yılına kadar Maârif Nezâreti‟ne bağlı kalan Mekteb-i Sanayi‟nin

yönetimi, bu tarihten itibaren ise Ticaret Nezâreti‟ne devredildi691

.

3.3.2.4.Gelir Kaynakları ve Giderleri

Nizamnâmede mektebin dâhilî Ģubesindeki her öğrencinin bir künye

defterinin bulunmasını öngörülmekteydi. Bu deftere öğrencinin adı, soyadı, yaĢı, veli

ve akrabasının bilgileri, hangi milletten olduğu, hangi tarihte ve ne surette mektebe

alındığı, sınıfı, sanatı ve sınav zamanında değerlendirilmek üzere sene içerisindeki

devam ve disiplin bilgileri yer alacaktı. Ġkinci defter, dâhilî Ģubenin tayinat ve

levâzımat-ı sairesine dair yevmiye ve masraf defteri idi. Mektebin giderleri bu

deftere yazıldıktan sonra her ay kontrol edilip müdür, muavin ve kâtip tarafından

imzalanarak nazıra teslim edilecekti. Üçüncü defter yevmiye defteri idi. Yevmiye

defterine dâhilî Ģubenin sandığına her gün ne kadar para girmiĢ ve sarf edilmiĢse ise

yazılacaktı. Günlük hesabın yanı sıra her ay kontrol edilen defterin ay sonunda bir

özeti yapılacak ve gelir, giderden fazla çıktığında sonraki ayın hesabına

aktarılacaktı692

.

689

Mekteb-i Sanayi‘nin mülga dâhilî müdürlüğünden munfasıl Mehmed Efendi bendeleri dâire-i

tahririyece bir memuriyetde istihdâmı zımnında… BOA., MF.MKT. 23/21 (14 ZA 1291/23 Aralık

1874). 690

Vilayetlerdeki sanayi mektepleri, daha az masraf edilmesine rağmen daha fazla eser vermiĢlerdir.

ġark, Nr.167, s.1 (16 CA 1291/1 Temmuz 1874). 691

Mekteb-i Sanayi idaresi Ticâret Nezâret-i celilesine havale buyrulmuş olduğundan keyfiyetin nezâret-i

müşârü’l-ileyhâya emr ve havâle buyrulması lazım gelür olbabda emr ü ferman hazret-i men-lehü’l-

emrindir. BOA., MF.MKT.34/170 (15 RA 1293/10 Nisan 1876). 692

Mektebin usûl-i hesabiyesi. Madde 39, Düstûr, Birinci Tertip, Cild-i Sâni, s.269-270.

218

Haricî Ģubede de yine her öğrencinin bir künye defteri bulunacaktı. Bunun

yanı sıra ikinci bir deftere imalat için gerekli alet edevat ve ham maddenin masrafı

yazılacaktı. Üçüncü defter ise gelir gider defteri idi. Her gün nazırın kontrolünde ve

müdür, muavin ve kâtiplerden birinin idaresinde olan mektebin umum sandığından

ne kadar masraf edilmiĢ ise veya ne kadar gelir temin edilmiĢse bu deftere

yazılacaktı693

.

Mektebin aylık üç harcama kalemi bulunmaktaydı. Bunlardan ilki, bütün

memurlarla hizmetlilerinin maaĢları, öğrencilerin ücreti, yiyecek, elbise ve diğer

levazımat masrafları idi. Ġkincisi kitap ve alet-edevat gibi demirbaĢ masrafları ve

üçüncüsü imalat için gerekli hammadde ile fabrikada kullanılan yağ, kömür gibi

eĢyaların masraflarıydı. Gelirler de yine aynı Ģekilde üç türlü idi. Ġlki mektebe kabul

edilen ücretli öğrencilerden sağlanan gelir, ikincisi vakfedilmiĢ menkul ve

gayrimenkul gelirleri ve sonuncusu ise imalattan elde edilen kazançlardı694

.

Sanayi Mektebi, oldukça hızlı bir geliĢim göstermiĢti. AçılıĢını takip eden on

beĢ aylık süre içerisinde mektebe iki kaynak üzerinden sağlanan gelirin toplam

miktarı 5.089.580 kuruĢ idi. Bu gelirlerin 4.485.000 kuruĢ olan ilk kısmını inĢaat,

tamirat, alet-edevat ile istimlâk edilen ev ve arsalara sarf edilmek üzere hazineden

ödenen meblağ, ġirket-i Umumiye-i Osmanî ile diğer yerlerden alınan borçlar ve

çocukların sünneti dolayısıyla ahalinin yaptığı yardımlar ile hazine-i hassadan alınan

para oluĢturmaktaydı. Ġkinci kısmı ise mektep ve fabrikanın imalatından elde edilen

609.069 kuruĢtan ibaretti. Buna mukabil yine sarfiyat ta iki kısımdan oluĢmaktaydı.

Ġlki inĢaat giderlerine, alınan arsalara ve aletlere ödenen 4.486.513 kuruĢ, ikincisi

693

Madde 40, 42, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.270-271. 694


219

memur, hademe ve hoca maaĢları ile diğer daimî harcamalardan oluĢan 1.739.597

kuruĢ idi ki, toplam masraf 6.226.110 kuruĢa ulaĢmıĢtı. Mektebin 1.136.530 kuruĢluk

bir açığı bulunmaktaydı. BaĢka bir ifadeyle açık olarak görülen bu miktar esnaf ve

saireye olan borçlar idi. Ancak kısa sürede meydana gelen bu gelir-gider dengesizliği

dikkat çekmekte ise de, mektep etfal-i aceze için teşekkül etmiş bir eser-i hayr

olduğundan mazur görülebilirdi. Zira açıldığı sırada 300-400 çocuk alınması

tasavvur edilmiĢ ve masraflar buna göre belirlenmiĢ olduğu halde eğitimin kalitesini

görenler ile fakir aileler çocuklarını kollarından tutup Sanayi Mektebi‟ne

getirmiĢlerdi. Ayrıca ebeveyni olmayan ve kanunsuz iĢlere bulaĢarak sokaklarda

yatıp kalkan çocuklar da güvenlik güçleri tarafından toplanarak mektebe

gönderilmiĢlerdi. Dolayısıyla hesaplar tutmamıĢ ve nizamnâme ihlal edilerek sayıları

700‟ü bulan Müslim ve Gayrimüslim dâhilî Ģube öğrencileri için gelirler yetersiz

kalmıĢtı. Artan öğrenci sayısı nedeniyle mektep binası, bir takım dükkân ve arsaların

istimlâkiyle Sultan Ahmet meydanına doğru geniĢletilmiĢti695

. Mektebin faaliyete

geçen fabrikasında Demircilik, Çilingirlik ve Dökümcülük sanatlarının ilerletilmesi

için çaba harcandığı gibi Mürettiblik, Terzilik, Kunduracılık ve Marangozluk gibi

önemli meslekler de gereği üzere geliĢtirilmiĢti. Bunun yanı sıra Avrupa‟daki güncel

sanatların eğitimin almak üzere Paris‟e öğrenciler gönderilmiĢti. Nitekim gerek

mektep binasının yeniden düzenlenmesi ve mektebin idaresi, gerekse eğitim-öğretim

yöntemlerinin modernize edilmesi ve artan öğrenci sayısı gelir-gider arasındaki

dengeyi bozmuĢtu696

.

695

Meydanın dikilitaĢ tarafında mektebin önüne tesadüf eden bir hane, bir karakol ve hatta bir sıbyan

mektebinin de buradan kaldırılıarak yerlerinin şakirdânı an bean teksir iden mektebe tahsis edilmesi

kararlaĢtırılmıĢtı. BOA., Ġ.DH. 596/41518 (Gurre-i Cemâziye‟l-evvel 1286/9 Ağustos 1869). 696

Bu arada mali sıkıntılara rağmen gidiĢattan memnun kalındığı için özverili bir Ģekilde çalıĢıp,

mektebin ilerlemesine katkı sağlayan bazı memurların rütbeleri yükseltilmiĢti. BOA., Ġ.DH.

620/43160-1 (7 C 1287/4 Eylül 1870). Muavin Hacı Hüseyin Efendi salise, BaĢkâtip ve Ġmalat

220

Öte yandan yakın zamanda Karaköy Hanı‟nın 900.000 kuruĢ olan gelirinin

1.200.000 kuruĢa çıkması beklenmekte ve imalattan elde edilen gelirlerle beraber

eĢitsizliğin ortadan kalkacağı tahmin edilmekteydi. Nitekim 1870 yılı sonuna doğru

Yeni Köprü karĢısında bir dükkân açılarak üzerine Mekteb-i Sanayi Mâmulatı

tabelası asıldı. Mektepte üretilen her çeĢit ürün burada mutedil (orta) fiyatla

satılmaya baĢlandı. Ayrıca ölçüye göre kaliteli ayakkabı üretiminin yapıldığı da basın

yoluyla ahaliye bildirildi697

. Diğer yandan mektebin matbaa ürünlerinin de yine adı

geçen dükkân ile sahaf ve kıraathaneler vasıtasıyla satıĢı yapılmaktaydı698

. Bu arada

ahalinin rağbetini daha da arttırmak üzere Meclis-i Maârif, 1872 yılı sonlarında

Sanayi Mektebi mamullerinin gümrük vergisinden muaf tutulması hususunu

Bâbıâli‟ye arzetti699

.

Bunların haricinde gelir sağlamak amacıyla Bâbıâlî bahçesinin arka tarafında

bulunan 18 adet dükkân mektebe tahsis edilmiĢ ve bu dükkânlar 1873 yılından

itibaren peyder pey elden geçirilmiĢ, evlere dönüĢtürülerek kiraya verilmeye

baĢlanmıĢtı. Bu sayede daimî gelir olarak bir kaynak daha temin edilmiĢ oluyordu700

.

MüfettiĢi ile Mübayaa Memuru Hacı Hüseyin Efendi rabia ve Dâhilî Zabiti Mehmet Efendi ile

Muavin-i Evveli Muhiddin Bey hamse rütbelerine terfi ettirilmiĢlerdi. BOA., Ġ.DH. 620/43160-2. 697

Mekteb-i Sanayi’den ilandır. Cisr-i Cedid karşısındaki Cami havlusu derununda küşâd olunan yeni

caddede dokuz numero ile üzerine (Mekteb-i Sanayi Mamulâtı) levhası talik olunmuş dükkânda

mekteb-i mezkûr imalatından olarak her nevi eşya mutedil fiyatla satılmakda bulunduğu gibi

ayaklarında nasır ve saire olubda ızdırabı olan zevât içün matlub olunduğu surette ölçü alınarak

kendüsünü hoşnud idecek suretde tekmil harcı Fransız malı olarak ayakkabı imal olunacağı ilan

olunur. Basiret, Nr.240, s.4 (22 N 1287/16 Aralık 1870). 698

Devletlü Derviş Paşa hazretlerinin tercüme ve telifine muvaffak buyurdukları (Hikmet-i Tabiiyye)

nam kitabın iki cildi bir yerde olarak eşgali gayet de muntazam olmak üzere ikinci defa olduğu halde

Mekteb-i Sanayi’de tab olunarak cümlenin iştirasına suhûlet olunmak içün bir beyaz mecidiyeye

dükkân-ı mezbûr ile kıraathanelerde ve hakkaklar çarşısında sahaf Bekir Efendi ve Ahmed Efendi’nin

dükkânlarıyla Sultan Beyazid Camii Şerifi havlusunda Şükrü Efendi’nin sergisinde satılmakta

olduğu. Basiret, Nr.240, s.4 (22 N 1287/16 Aralık 1870); Basiret, Nr.242 s.4 (24N 1287/18Aralık

1870). 699

BOA., MF.MKT. 6/51 (11 ġ 1289/14 Ekim 1873); BOA., MF.MKT. 7/159 4 ZA 1289/3 Ocak 1873). 700

BOA., MF.MKT. 7/161 (4 ZA 1289/3 Ocak 1873); BOA., ġD. 206/45 (6 CA 1290/2 Temmuz 1873).

221

Öğrencilerinin büyük çoğunluğunu kimsesiz çocukların oluĢturduğu mektebe,

ahali tarafından ıslahhâneler örneğinde görüldüğü gibi bir hayır kurumu olarak ta

bakılmaktaydı. Bu nedenle daimî gelirlerin haricinde aynî ve nakdî yardımlar da söz

konusu idi. Hatta kuruluĢ sürecinde Fransa Ġmparatoriçesi dahi 10.000 franklık bir

yardım göndermiĢti701

. 1873 Martında mektebin marangozhanesi için Ġzmit‟ten

bedeli karĢılığında talep edilen 5.750 kuruĢluk kerestenin, yöre ahalisi tarafından

Allah rızası için hibe edilmesi ise ahalin hassasiyetini ortaya koyan önemli bir

örnektir702

. Bunun yanı sıra -özellikle mektebe ve burada üretilen ürünlere olan

ilginin azaldığı dönemlerde- hem ürünleri satmak703

hem de ihtiyaçlar için yardım

toplamak amacıyla piyangolar düzenlenmek suretiyle gelir elde edilmekteydi704

.

Ayrıca bir takım sosyal organizasyonlarla da Sanayi Mektebi‟ne yardım sağlandığı

görülmektedir. Mesela 23 ġubat 1874‟te Gedik PaĢa Tiyatrosu‟nda düzenlenen çeĢitli

oyunlardan elde edilen hâsılat, mektebe bırakılmıĢtır705

.

3.3.2.5.Öğrenci Kaynağı ve Kabul ġartları

Mektep iki Ģubeye ayrılmıĢ olup, birisi dâhilî ve diğeri haricî Ģube olarak

adlandırılmıĢtı. Dâhilî Ģubesinde eğitim alacak öğrenciler, 13 yaĢından büyük

olmayacak ve leyli (yatılı, geceli) nehhâri (gündüzlü) orada kalmak üzere tertip

701

BOA., Ġ.HR.240/14262 (7 ġ 1286/2 Aralık 1869); Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., C.XII, s.59. 702

BOA., MF.MKT. 9/117 (14 M 1290/14 Mart 1873). 703

ġark, Nr. 66, s.1 (24 Z 1290/12 ġubat 1874). 704

Örneğin 1872 yılında her hissesi 1 mecidiye olan 300.000 kuruĢluk bir piyango organize edilmiĢti.

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.138 (22 B 1289/25 Eylül 1872); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.146

(5 N 1289/6 Kasım 1872). 705

Mektep, basın yoluyla sınıf-ı saltanat-ı seniyyeden bî-kes ve bî-vâye olan çocukları köşe başlarında ve

sokak ortalarında sefil ve perişan dolaşırken vatanın mukteziyad ve levâzım-ı beşeriye ve müzeyyinat-ı

endâm-ı insaniye olan bir takım sanayi-i nefiseyi tahsil ile tezyin-i said-i istidâd ve bu sâyede hem

nevinin mazhar olduğu niam-ı celile-i refah ve saadetden behrever ve dilşâd olmaları maksad-ı hayr

mersadıyla tesis ve küşad olunmuş bir eser-i cemil ve celil olarak tanıtılmaktaydı. Basiret, Nr.1159 (2

M 1291/19 ġubat 1874).

222

olunup, en fazla 500 kiĢi olacaklardı. Haricî Ģubesinin talebesi 30 yaĢına kadar

olabilecek ve yalnız gündüzleri devam etmek Ģartıyla kabul edilip, sayıları 250‟yi

geçmeyecekti706

.

Nizamnâmeye göre dâhilî Ģubeye alınacak öğrenciler yerli ve yabancı, Ġslam

ve Hıristiyan her ne olur ise eĢit Ģartlar altında kaydedileceklerdi. Bunun haricinde

bütün öğrenciler için mektebe girebilmek ıslahhânelerde olduğu gibi üç koĢula

bağlanmıĢtı. Bunlardan birincisi alınacak çocuk 12-13 yaĢından yukarı olmayacak,

ikincisi babası ve anası olmayıp öksüz ve yetim olacak veya bunların birisi olsa da

çocuğuna bakamayacak derecede fakir olacak, üçüncüsü ise eğitim süresi sona

ermeden çocuğun velisi tarafından mektepten alınmayacak idi. Aksi durumda sarf

edilen bütün masraflar veli ve akrabası tarafından ödenilecekti. Bu Ģartları yerine

getirmeyen hiç kimse mektebe kabul edilmeyecekti. Bunun haricinde yine

ıslahhâneler nizamnâmesinde yer aldığı üzere anne ve babası olan 13 yaĢından küçük

çocuklar senelik 500 kuruĢ olarak belirlenen masrafları ödenmek Ģartıyla mektebe

kabul edilebileceklerdi. Ayrıca yine 13 yaĢından küçük olan çocuklardan herhangi

bir suça karıĢarak bir yıl ve daha fazla ceza alanlar hükümetin emri ile mektebin

dâhilî Ģubesinde bulunan ıslah dâiresine konulacaklardı707

.

Mektebin gündüzleri eğitim verilecek olan haricî Ģubesine ise kendi istek ve

irâdeleriyle eğitim almak isteyen her din ve milletten öğrenciler devam

edebileceklerdi. Ancak bu Ģubeye kabulün de bir takım koĢulları bulunmaktaydı.

Bunlardan ilki öğrencilerin mektebin usûl ve nizamına uymakla yükümlü olmaları

idi. Hatta bunun için bir senet verip, bir de kefil göstermek zorundaydılar. Ġkinci

706

Madde 3, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.258. 707

İkinci Fasıl (dâhilî şubenin idare-i mahsusasına ve şakirdânın infak ve eksasına ve ta‘lim ve

terbiyesine dâirdir). Madde 16-17, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.263-264.

223

olarak öğrencilerin uzuvlarının iĢlenilen sanata mani olacak derecede eksik olmaması

lazımdı. Üçüncü koĢul ise 30 yaĢından küçük olmaktı. Haricî Ģubenin öğrencilerinin

eğitim süresi de 5 yıldı. Bu süreden önce imtihanlarda baĢarılı olup, mezun olanlara

Ģehadetnâme ve ruhsat verilecek, isteyen usta muamelesiyle mektepte kalabilecekti.

Eğitim-öğretim, dâhilî Ģubede öngörüldüğü gibi düzenlenmiĢti. Sabah ilk olarak

teorik dersler okutulacak, ardından kıĢ aylarında beĢ, yaz aylarında altı saatten az

olmamak koĢuluyla pratik eğitim verilecekti708

.

Yine nizamnâmede belirtildiği üzere haricî ve dâhilî Ģubelerde bulunan bütün

öğrenciler, bulundukları sınıfa göre günlük ücret alacaklardı. Birinci sınıf öğrencileri

2‟Ģer kuruĢ, ikinci sınıf öğrencileri 100‟er para, üçüncü sınıf öğrencileri 3‟er kuruĢ,

dördüncü sınıflar 3‟er buçuk kuruĢ ve beĢinci sınıf öğrencilerine 4‟er kuruĢ gündelik

verilecekti. OnbaĢılar ise 20‟Ģer para fazla alacaklardı. Bunun yanı sıra dâhilî Ģube

öğrencilerinden yemek, elbise ve sair giderler için 60‟ar para kesilecekti. Günlük

olarak hesap edilen ücretlerin yarısı aybaĢlarında öğrencilere ödenecekti. Diğer yarısı

ise öğrenci mezun olduğunda az da olsa sermaye sahibi olmasını sağlamak amacıyla

emniyet sandığında muhafaza edilecekti. Haricî Ģube öğrencileri için de ücretlerinden

elbise masrafı kesilmek suretiyle aynı prosedür uygulanacaktı. Günlük almak için ise

kıĢ günlerinde beĢ, yaz günlerinde ise altı saat çalıĢmak gerekmekteydi. Bunun ispatı

hoca ve ustaları tarafından verilen ve o günün standart eğitimini aldıklarını gösteren

yeĢil ve kırmızı Tahsin biletlerine sahip olmaktı. BaĢka bir ifadeyle gün sonunda bir

yeĢil ve bir kırmızı veya iki kırmızı bileti olan öğrenci o günün ücretini hak etmiĢ

708

Üçüncü Fasıl (haricî şubenin talebesine ve onların idaresine müteallikdir). Madde 26-27, 30 Düstûr,

Birinci Tertip, C.II, s.266-267.

224

olacaktı. Öğrenciler, elbise ve aletlere olağan dıĢı zarar verip, kullanılmaz hale

getirirler ise bunların masrafı ücretlerinden kesilecekti709

.

Dâhilî Ģube öğrencileri mezun olana kadar nazır ve müdürün izni olmaksızın

mektepten dıĢarıya çıkmayacaklardı. Bununla birlikte Ġstanbul‟da aile veya akrabası

bulunup derslerinde ve sanatında baĢarılı olan güzel ahlaklı ve güven kazanmıĢ

çocuklar, mektep nazırının izniyle ayda veya iki haftada bir evlerine

gidebileceklerdi710

.

Sanayi Mektebi, açılıĢını takip eden bir yıllık sürede potansiyelinin üzerinde

öğrenci mevcuduna ulaĢtı. Islah edilmek için gönderilen suçlu çocukların yanı sıra

zengin fakir birçok kimse çocuklarını meslek sahibi edebilmek amacıyla mektebe

kaydettirmekteydi. Dolayısıyla nizamnâmede maksimum mevcudu 500 olarak

belirlenen dâhilî Ģube öğrencileri 1870 yılında 700 civarına yaklaĢmıĢtı711

. Bu

tarihten Tanzimat dönemi sonuna kadar öğrenci mevcudu 400‟ün altına düĢmedi712

.

Genelde ise öğrenci profili dâhilî Ģubeye alınmak üzere müracaat eden veya Zabtiye

Müdürlüğü‟nce gönderilen kimsesiz yersiz, yurtsuz çocuklar ile muhacirlerden

oluĢmaktaydı713

.

709

Madde 9, 10, 12, 13, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.260-262. 710

Madde 19, 25, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.264-265. 711

BOA., Ġ.DH. 620/43160-1 (7 C 1287/4 Eylül 1870). 712

Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.207; H.1287(1870), s.114; H.1288(1871), s.131;

H.1289(1872), s.223; H.1290(1873), s196; H.1291(1874), s.196; H.1292(1875), s.136; H.1293

(1876), s.139. 713

Maârif Nezâreti tarafından Mekteb-i Sanayi Müdüriyetine havâle edilen dilekçeler ilgili birkaç örnek

için bkz. Çerkez muhacirlerinden Hüseyin nam çocuğun Mekteb-i Sanayi‘ye ahz ve kabulü hakkında…

BOA., MF.MKT. 7/129 (18 L 1289/19 Aralık 1872). Bî-keslikden bahisle Mekteb-i Sanayi‘ye ahz ve

kabulünü müstedi‘ Ebubekir nam kimesnenin cânib-i Bâbıâli’ye takdim idüb bâ-tezkire-i samiye irsâl

buyrulan arzıhâli mezkûr tezkire ile leffen irsâl kılınmağla maaline nazaran icabının icrâsı… BOA.,

MF.MKT. 7/143 (24 L 1289/25 Aralık 1872). Mektebe konulmak üzere Zabtiye Nezâret-i behiyesi

tarafından gönderilmiş olan Mehmed’in bî-kes ve bî-vâye olduğu iş‘ar kılınmış…BOA., MF.MKT.

11/42 (19 R 1290/16 Haziran 1873). Bî-kes ve bî-vâyelikten bahisle Mekteb-i Sanayi‘ye ahz ve

kabulünü müstedi‘ Zotri İsteyağon’un Babıâlî’ye bi’t-takdim... BOA., MF.MKT. 12/179 (19 CA

225

3.3.2.6.Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler

Eğitim-öğretim düzeni de nizamâmede ayrıntılı bir Ģekilde düzenlenmiĢti.

Buna göre öğrenciler okuyacakları derslerin ve eğitimini alacakları sanatların

derecesine göre beĢ sınıfa ayrılıp, en kabiliyetli olan on kiĢiden birisi onbaĢı

seçilecek ve dokuzu onun neferi ad olunacaktı. Bunun yanı sıra her öğrencinin elinde

ismini, sanatını ve sınıfını belirten bir aylık jurnal olup her gün yoklamada

öğrencinin vukuat ve ücret-i yevmiyesi yazılarak yine öğrenci tarafından muhafaza

edilecekti714

. Eğitimi verilecek sanatlar Demircilik, Dökümcülük, Makinecilik,

Marangozluk, Terzilik, Kunduracılık ve Mücellitlik gibi sanatlar olup, teorik dersler

bu sanatlarla ilgili olacaktı715

. Okutulacak dersler ve eğitimi verilecek sanatların

seviyesi ise sınıflara göre Ģöyle idi;

Birinci sınıfta bulunan öğrenciler teorik olarak Türkçe kıraat ve yazıyı

(Türkçe okuyup yazmayı), Hesap‟tan A„mal-ı Erba„a‟yı, Tersim-i Hutut‟u ve bazı

EĢkâl-i Hendese‟yi (bazı geometrik Ģekilleri) öğrenecekler, pratik olarak

mesleklerinde işe yarayacak derecede çıraklık yapacaklardı.

Ġkinci sınıf öğrencileri teorik derslerden yine Türkçe okuyup yazmayı, Hesap

ve sınıfına bağlı fenlerin tarifatını, Resim, Coğrafya ve Hendese‟nin bazı konularını

görecekler mesleklerinde, bazı işleri tarif ile başlı başına görecek derecede kalfalığa

yükselmiĢ olacaklardı.

1290/15 Temmuz 1973). Kayserili Simon’un oğlu Yorgi’nin mekteb-i sanayi şakirdânı silkine kaydı…


Madde 5-6, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.259-260. 715


226

Üçüncü sınıfta okutulacak teorik dersler Türkçe yazı, Defter Tutmak Usûlü,

mükemmel Resim, Hendese ve Kimya‟nın mukaddemâtı (giriĢi) ile Makine fenninin

bazı konulardan ibaretti. Meslekî eğitimde öğrenciler, bulunduğu sanatı tarifsiz icrâ

edebilecek derecede kalfalık yapabileceklerdi.

Dördüncü sınıfta öğrenciler düzgün imla ile yazabilecekler, usûl üzere defter

tutabilecekler, madenî ve ahĢap hammaddelerin özellikleri ve vasıflarıyla, manivele,

makara, sath-ı mâil, kama ve vida gibi basit aletleri ve Makine fennine giriĢi

göreceklerdi. Dördüncü sınıf öğrencilerinin meslekî eğitimdeki seviyeleri, birinci

derecede kalfalık olacaktı.

Son sınıf öğrencileri ise teorik eğitimde derdini anlatacak kadar ve düzgün

imla ile Türkçe yazmayı, her nevi Hesap ve Kimya kurallarını bulunduğu sanatta

uygulamayı, Usûl-i Mimariye ve Makine fennini öğreneceklerdi. Meslekî eğitimde

bulundukları sanata ait işleri bilgi ve beceri ile görecek derecede ustalığa sahip

olacaklardı.

Okutulması öngörülen dersler, bu Ģekilde sınıflara taksim edilmiĢse de yeni

baĢlayacak öğrenciler evvelâ yeni usûle göre Elifbâ, Amme ve Tebâreke cüzleri,

icabına göre Musaf-ı ġerif, Ġlmihâl, Risâle-i Ahlâk ve diğer edebiyat derslerini

göreceklerdi. Bu arada Gayrimüslim çocuklar da dinî konular hariç, Müslüman

çocuklarla beraber Osmanlı Türkçesinde eğitim alacaklardı716

.

Mektebin dâhilî ve haricî Ģubelerine alınacak öğrenciler ilk önce mülâzım

sıfatıyla kabul edilip, okuma ve sanattaki kabiliyeti görüldükten sonra birinci sınıfa

geçirileceklerdi. Sene sonu imtihanlarını verdikten sonra da üst sınıfa geçecekler,

716


227

beĢinci sene sonunda Ģehadetnâme almaya hak kazanacaklardı. Dersleri ve gördüğü

sanat dalını beĢ seneden az sürede öğrenip Ģehadetnâme alan haricî Ģube

öğrencilerine ruhsat verilirken, dâhilî Ģube öğrencileri beĢ seneyi tamamlayana kadar

usta sıfatıyla mektepte tutulacaklardı717

.

Mektepte teorik dersler sabah baĢlar ve öğlen ezanına iki saat kala kesilirdi.

Bu saatten sonra öğrenciler, seçmiĢ oldukları mesleğin atölyesine giderlerdi.

HiyerarĢik düzende mektebin haricî ve dâhilî bütün talebeleri onbaĢılarına tabi olarak

muallim ve ustalarının, muallim ve ustalar ile yine bütün öğrenciler, müdür ve

muavinlerinin ve nihayet herkes mektep nazırının vereceği emr ve tembihi

uygulamaya memur ve mecbur idiler718

.

Öğrenciler her sene eğitimin kesildiği Nisan ayında sınav olacaklardı ve bir

haftalık sınav süresince mektep tatil olacaktı. Bu süre içerisinde dâhilî Ģube

öğrencilerinden akrabası olanlara izin verilecekti. Sınavlara Mekteb-i Harbiye ve

Ġdâdiye‟den ve Maâraif Nezâreti‟nden birer kiĢi ile Tophane ve Demirhane gibi

imalathanelerden birer uzman usta ve özel sanayi kuruluĢlarından kimseler hazır

bulunacaklardı. Öğrencilerden sınavda baĢarılı olanlar bir üst sınıfa geçecekler, son

sınıf öğrencileri ise mezun olacaklardı. Her sınıftan birinci ve ikinciler hediye ile

ödüllendirileceklerdi. BaĢarısız olanlar ise sınıflarında bırakılacak ve beĢ yıl sınıfta

kalanlar mektepten uzaklaĢtırılacaktı. Bu arada makine sanatını tercih eden veya bu

sanata yönlendirilen öğrencilerin eğitim süresi 7 yıl idi. Bu öğrenciler beĢinci sınıftan

717

Madde 7-8, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.260. 718

Madde 14-15, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.263.

228

itibaren iki kat ücret alacaklardı. Yine makine fennini okutan hocaların maaĢları da

diğerlerinin iki misli olacaktı719

.

Nizamnâmede bu Ģekilde düzenlenen eğitim-öğretim faaliyetleri pratikte de

büyük oranda aynı biçimde uygulandı. Mektebin nizamı gereği alınan öğrenciler

önceden neredeyse hiç eğitim görmemiĢ, okuma-yazma bilmeyen çocuklardı. Ancak

beĢ yıllık süre, teorik derslerin verilmesine yeterli bir süre idi. Ġlk yıllarda okuma

yazma ve basit hesap dersleri üzerinde yoğunlaĢıldı. Öğrenciler ilerleme kaydettikçe

matematik ve kimyaya yönelik derslerin okutulması için hocalar tayin edildi. Ayrıca

mektebin kozmopolit yapısı münasebetiyle Rumca ve Ermenice lisanlarında da

eğitim verilmekteydi720

. Ġlerleyen yıllarda Türkçe, Osmanlıca Gramer, Yazı, Müzik,

Resim, Geometri, Matematik, Kimya, Fizik, Arapça, Farsça, Makine ve Mekanik

dersleri de mektebin teorik eğitim programında yerini aldı721

.

Meslekî olarak ise Demircilik, Çilingirlik, Dökümcülük, Mürettiblik, Terzilik,

Kunduracılık ve Marangozluk dallarında yaklaĢık 30 mahir usta ile eğitime

baĢlandı722

. Zamanla yeni sanat dalları programa eklendi. Demirhane, Eğehane,

Testerehane, Dökümhane, Terzihane, Kundurahane, Marangozhane, Doğramahane,

Çarkhane, Oymahane, NakkaĢhane, Hurufathane, Tabakhane, Modelhane,

TebeĢirhane, Hortum ve Tulumbahane, Matbaahane, Litoğrafhane, Mücellidhane ve

Kibrithane atölyelerinde bir yandan eğitim verilirken diğer yandan da ticarî amaçlı

üretim yapılmaktaydı723

.

719

Madde 44, 45, 46, 47, 48, 49. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.272-273. 720


s.223. 721

Ali Haydar Mithad, a.g.e., s.65; Devlet Salnâmesi, H.1293(1876), s.139. 722

BOA., Ġ.DH. 620/43160-1 (7 C 1287/4 Eylül 1870); Devlet Salnâmesi, H.1287(1870), s.114. 723

Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.196; H.1292(1875), s.136; H.1293(1876), s.139.

229

Mektepten beklenilen faydaya paralel olarak eğitim meslekî ağırlıktaydı.

Nitekim ilk sınavlarını 17 Kasım 1870‟te Sadrazam, ġurâ-yı Devlet Reisi, Dâhiliye

Nazırı ve bazı vekiller huzurunda olan öğrencilerin bir senelik süre zarfında

Demircilik, Marangozluk, Mürettiplik, Makinecilik ve diğer sanat dallarında

göstermiĢ oldukları baĢarı Sadrazam tarafından takdire Ģayan bulunmuĢtu724

.

Sanayi Mektebi‟nin kuruluĢunda asıl gaye, meslekî eğitim sayesinde

Avrupa‟nın sahip olduğu çağdaĢ teknolojiyi öğrenip kullanarak ve kullanımını

ülkede yaygınlaĢtırarak kalkınmaya yardımcı olmaktı. Bu nedenle öğrencilerden

bazıları Avrupa‟daki güncel sanatlar ile metotların öğrenilmesi ve ülke sanayinin

geliĢim merkezi olan mektebe öğretmen yetiĢtirilmesi maksadıyla Paris‟e

gönderilmelerine karar verildi. Bu doğrultuda 1869 yılı sonlarında Paris Sefâreti ile

yapılan görüĢmeler neticesinde 20 öğrencinin masraflarının karĢılanabileceğinin

anlaĢılması üzerine725

ilk olarak 13 Ocak 1870‟de 16 Müslim 4 Gayrimüslim

öğrenci, çeĢitli sanatları tahsil etmek üzere Fransa‟ya gönderildi. Bu ilk grup, Paris‟te

Tornacılık, Ciltçilik, Dökümcülük, Demircilik, Halıcılık-DöĢemecilik, Marangozluk,

Modelcilik, Kuyumculuk, Saraçlık, Kunduracılık, Terzilik ve Gravürcülük

alanlarında modern meslekî eğitim almaya baĢladılar. 1870 yılındaki Paris

kuĢatmasında ise Belçika‟ya nakledilerek eğitimlerine burada devam ettiler.

724

Basiret, Nr.219, s.1 (26 ġaban 1287/21 Kasım 1870). 725

BOA., Ġ.DH. 604/42092 (23 N 1286/27 Aralık 1869). Bu dönemde Paris‟te bulunan öğrencilerden çok

fazla masrafa rağmen genel olarak verim alınamamaktaydı. Devleti rahatsız eden bu duruma,

öğrencilerin Fransa Maârif Nezâreti tarafından oluĢturulan bir komisyon tarafından imtihana tabi

tutularak baĢarısız olanların Ġstanbul‟a gönderilmesi noktasında bir çözüm bulundu. 1869 yılı

Temmuz ayında yapılan sınavda baĢarısız olan öğrenciler Ġstanbul‟a gönderilince de Mekteb-i Sanayi

öğrencileri için yer açılmıĢ oldu. ġiĢman, a.g.e., s.75-76.

230

Gündüzleri imalathanelerde meslekî eğitim alırken akĢamları da Geometri, Cebir,

Resim, Fizik ve Kimya derslerinin okutulduğu kolejde teorik eğitim almaktaydılar726

.

Bunun yanı sıra 1872 yılında 10 öğrenci daha Paris‟e gönderildi. Bu grubun

öğrencileri Karosercilik, Terzilik, Basımcı ve Kompozitörlük, Çuhacılık,

Dokumacılık, Hallaçlık ve Marangozluk mesleklerine yönlendirildiler. Bundan

yaklaĢık bir yıl sonra ise en mükemmel mektep ve fabrikalara konmak ve Makine

Takımları Tamirciliği, Mekanisyen (Eğecilik), Ġnce Marangozluk, GümüĢ-Fakfon-

Pirinç ve Bakır gibi Madenlerin Dökümcülüğü, Kuyumculuk, Camcılık, Bakır

Gravürcülüğü ve ġarap ile Bira Ġmali alanlarında meslekî eğitim almak üzere Sanayi

Mektebi‟nden 17 öğrenci daha Avrupa‟ya gönderildi727

. Büyük çoğunluğu 1875

yılında geri dönen öğrenciler içerisinde baĢarılı olup mektepte istihdam edilenler728

olduğu gibi baĢarısızlığından dolayı eğitimleri yarıda kesilerek iadesi istenenler de

bulunmaktaydı729

.

Avrupa teknolojisinin buraya gönderilen öğrenciler vasıtasıyla takip

edilmesinin yanı sıra bizzat mektep nazırı tarafından yerinde görülüp transferine de

çalıĢılmıĢtır. Nitekim 1873 yılının hemen baĢında Edhem Bey, mektep için gerekli

726

Belçika‟da öğrenciler meselekî eğitime Saint Leonard Ģirketinin lokomotif, vagon, buhar makineleri ve

makine parçalarının imal edildiği atölyelerinde, teorik eğitime ise Ecolle Ġndustrielle kolejinde devam

etmiĢlerdir. ġiĢman, a.g.e., s.76-77, 81. 727

Su, a.g.m., s.9, 11-12. 728

BOA., MF.MKT. 24/12 (3 Z 1291/11 Ocak 1871). Avrupa‟dan gelen talebelerden Kadri Efendi

hakkaklık sanatında kesb-i maharet ettiği gibi yeni usûle göre baskı sanatını da iyice öğrenmiĢ

olduğundan 1.000 kuruĢ maaĢla görevlendirildi. Ayrıca yine Avrupa‟dan dönen öğrenciler içerisinden

maiyetine 500‟er kuruĢ maaĢla yardımcılar tayin edildi. BOA., MF.MKT. 31/78 (13 ġ 1292/14 Eylül

1875). 729

Mekteb-i Sanayi şakirdânından Paris’e gönderilmiş olan Emin dört sene zarfında tahsiline çalışdığı

kunduracılık sanatını öğrenemediğinden orada kalması beyhude görülmüĢ ve sefâretten iadesi

istenmiĢtir. BOA., MF.MKT.18/128 (17 CA 1291/2 Temmuz 1874).

231

olan bir takım malzemeleri fabrikalarında gözlemleyerek almak üzere Paris ve

Londra‟ya gitmiĢti730

.

Sanayi Mektebi‟nde 1876 yılı sonuna kadar -dönemin koĢulları göz önüne

alındığında- mükemmel ve muktedir ustalar istihdam kılınarak bir hayli öğrenci

yetiĢtirildi. Ancak devletin içinde bulunduğu ekonomik ve siyasi Ģartlar, özellikle

1877-78 Osmanlı-Rus Harbi, bütün kurumlarda olduğu gibi bu eğitim kurumunun da

geliĢimine engel oldu. Mektebin kuruluĢundan itibaren 900.000 kuruĢun altına

düĢmeyen yıllık daimî geliri kesintiler yüzünden 400.000 kuruĢa kadar geriledi. Bu

nedenle ustaların birçoğunun görevine son verilirken öğrenci mevcudu 200 civarına

kadar düĢürüldü. Mektebin tekrar canlılık kazanması için ise ancak 1878 yılı

sonlarına doğru harekete geçilebildi731

.

Tablo 3.15. Tanzimat dönemi sonlarında Sanayi Mektebi‟nin eğitim-öğretim

programı ve öğrenci mevcudu732

Okutulan Dersler Ve Eğitimi Verilen Meslekler

Dersler

Meslekler

Ġsim Ġçerik

Elifbâ-yı Osmanî Marangozluk Kütüphane, çekmece, dolap, konsol ve sehpa

gibi çeĢitli ahĢap eĢya üretimi

Kıraat-ı Türkî Doğramacılık Her çeĢit doğrama ve paket yapımı

Sarf-ı Osmanî Sandalyecilik Her çeĢit koltuk, kanepe ve sehpa üretimi

Kavâid-i Osmanî

Demir Dökümcülüğü

Parmaklık, makine edevatı, su boruları,

demir sandalye ve kanepe, mutfak ve oda

sobaları ile ziraat takımları gibi eĢyaların

dökümü

Rika Hattı

Demircilik

Makine alet ve edevatı ile ziraat aletleri,

balta, kazma ve çeĢitli demir malzemelerin

üretimi

Ġmla Çarkçılık Makine çarkları ve diğer demir çarkların

yapımı

730

BOA., MF.MKT. 8/62 (21 ZA 1289/20 Ocak 1873); BOA., Ġ.HR. 258/15406 (26 ZA 1289/25 Ocak

1873); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.152 (28 ZA 1289/27 Ocak 1873); BOA., MF.MKT. 8/133

(Gurre-i Zi‟l-hicce 1289/30 Ocak 1873). 731

BOA., Y.PRK.MF. 1/6, s.4 (29 Z 1295/24 Aralık 1878). 732

BOA., Y.PRK.MF. 1/6, s.1-4 (29 Z 1295/24 Aralık 1878).

232

Tablo 3.15. Devam

Okutulan Dersler ve Eğitimi Verilen Meslekler

Dersler

Meslekler

Ġsim Ġçerik

Hesap (dört iĢlem, bayağı ve

ondalık kesir)

Eğecilik

Makine alet ve edevatının tesviyesi, arabalı

ve diğer yangın tulumbalarıyla, bostan

dolabı, mısır ve arpa makineleri, askerî ve

zirâi makinelerin imali

Muhtasar Ġlm-i Hendese TaĢ basmacılığı Her çeĢit kitap ve risale basımı

Fenn-i Makine Hurûfat basmacılığı Her çeĢit kitap ve risale basımı

Makine EĢkâlinin Usûl-i

Tersimi

Mürettiblik Her çeĢit kitap ve risale tertibi

Muhtasar Arabî ve Farisî Hurûfat Dökümcülüğü KurĢundan her çeĢit harf ve cetvel dökümü

Hikmet-i Tabiiye, Sanayiye

Müteallik Mebâhis

Mücellitlik Her çeĢit kitap ve risalenin ciltlenmesi

Kimya KurĢunculuk Her boyutta kurĢun boru üretimi

Usûl-i Defteri Modelcilik Makine dökümüne ait her çeĢit model

yapımı

Resim

Öğrenci Mevcudu

Birinci

Sınıf

Ġkinci

Sınıf

Üçüncü

Sınıf

Dördüncü

Sınıf

BeĢinci

Sınıf

Ġhtiyat

Sınıfı

Toplam

Ġslam 66 34 17 9 5 140 271

Rum 2 1 1 2 0 5 11

Ermeni 1 1 0 2 1 3 8

Toplam 69 36 18 13 6 148 290

3.3.2.7.Disiplin

Nizamnâmeye göre disiplini bozan öğrenciler iĢledikleri suçun boyutuna göre

üç Ģekilde cezalandırılacaklardı. En Ģiddetli ceza süresi, on iki saat ile bir ay arasında

değiĢen hapis cezasıydı. Bunun yanı sıra dâhilî Ģube öğrencilerine ekmek hariç üç

güne kadar yemekten men ile yemek esnasında ayakta bekleme ve haricî Ģube

öğrencilerine bunun yanı sıra ücret kesintisi ikinci cezaî yaptırım idi. Son olarak ise

disiplini bozan dâhilî Ģube öğrencileri, mektep dıĢına çıkmalarına izin verilmeyerek

cezalandırılacaklardı. Hırsızlık veya yaralama gibi daha ağır suçlarda ise öğrenci on

altı yaĢından küçük ise on beĢ gün büyük ise bir ay hapse atılacak, dâhilî Ģubeden ise

cezasını çektikten sonra üç ay ile bir yıl arasında değiĢen sürede ıslah dairesine

konulacaktı. Bu suçu haricî Ģubeden on altı yaĢından büyük birisi iĢler ise cezasını

233

çektikten sonra mektepten uzaklaĢtırılacaktı. Dâhilî Ģube öğrencileri firar ettiklerinde

veya ahlak dıĢı hareketlerde bulunduklarında hapisten önce değnekle dayak cezasına

da çarptırılacaklardı733

. Haricî Ģubeden olanlar bir yılda beĢ defa ceza aldıklarında

ıslahiyeye konulacak, yaĢları büyük olanlar mektepten uzaklaĢtırılacaklardı. Bunların

yanı sıra mektebe bir sene ve daha fazla hapis cezası karĢılığında gönderilen

öğrenciler, cezaları süresince dıĢarıya bırakılmayacak ve normal öğrencilerin sahip

oldukları imtiyazdan faydalanamayacaktı. Bu gibiler ıslah dairesinde kendilerine

tahsis edilen sanatlarda eğitim alacaklardı734

.

Disiplin konusunda özellikle firar eden öğrencilerin sıkı takip altında

oldukları görülmektedir. 1872 yılı sonlarında mektepten kaçan Bedros ve Anesti‟nin

memleketleri NevĢehir‟de, Batumlu Ali‟nin ise Trabzon‟da bulundukları ihbarına

binaen mektep müdürlüğünün çocukların geri gönderilmeleri için Sadâret nezdinde

giriĢimde bulunması, konuya güzel bir örnektir735

.

Bu arada nizamnâmede, öğrenciler gibi hoca, usta ve diğer memur ve

hizmetliler içerisinden görevini kötüye kullanarak yolsuzluk yapanların da gerekli

cezai iĢlem uygulanmak üzere güvenlik kuvvetlerine havale edilmesi

öngörülmektedir736

.

3.3.2.8. Eğitimci Kadrosu ve Ustalar

Mektepte eğitim-öğretim edebiyat ve fen derslerini okutmak üzere muallimler

ve sanat eğitimi için mahir ustaların tayiniyle baĢlamıĢtı. Teorik derslerden Fizik ve

733

Dayak cezasının, Islahhânelere Dâir Nizamnâme‟de yasaklanmasına rağmen Mekteb-i Sanayi

nizamnâmesinde cezai yaptırım olarak kullanıldığı görülmektedir. 734

Madde 50, 51, 52, 53, 54, 55, 57, 58, 61. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.273-276. 735

BOA., MF.MKT. 7/117 (15 L 1289/16 Aralık 1872). 736

Madde 62, 63, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.276.

234

Kimya hocalığına Kolağası Nuri Bey, Matematik ve Geometri derslerini vermek

üzere Kolağası Sadeddin Bey, Mûsikî hocalığı için Rasim Efendi, Ermenice

hocalığına Artin Efendi ve Rumca hocalığına Telamik Efendi tayin edildi. Öğrenciler

bir üst sınıfa geçtikçe nizamnâmede öngörülen dersler için yeni hocalar tedarik

edilmekteydi. Bu bağlamda 1871 yılı itibariyle programa dâhil edilen Resim dersi

Ahmet Efendi, Türkçe Gramer Mehmet Efendi, Yazı dersi Tahsin Efendi ve Elifba

dersi ise Osman Efendi tarafından verilmeye baĢlandı. Programın tam olarak

oturduğu 1875 yılında bu derslere makine ve Cerr-i Eskal ile Usûl-i Defteri dersleri

de eklenerek birincisi için BinbaĢı Sadeddin Bey ikincisi için Mehmet Efendi

görevlendirildi. Bazı dersleri tek hoca yürütürken birkaç dersin haricinde Tanzimat

dönemi sonuna kadar teorik eğitim, adı geçen hocalar tarafından verildi737

. Hocaların

ne kadar ücret aldıkları tam olarak tespit edilemese de mektebin kuruluĢunu öngören

raporda hâlihazırda baĢka kurumlarda görev yapanların mevcut aylıklarına 500 kuruĢ

eklenmesi uygun görülmüĢtü738

.

Esnaf arasından seçilen alanlarında uzman ustaların sayısı ise mektep açıldığı

sırada yaklaĢık 30 kadardı. Ġlerleyen yıllarda 400-450 civarında standart öğrenci

kapasitesine ulaĢınca usta sayısı 15‟e geriledi. Tanzimat dönemi sonunda ise mali

sıkıntılar ve buna bağlı öğrenci azlığı nedeniyle bu sayı daha da düĢürüldü. Ustalara

yardımcı olmak için ise usta yamakları ve yetenekli öğrenciler arasından seçilen

çavuĢlar ile onbaĢılar görevlendirilmiĢti. Yine mektebin kuruluĢ nizamnâmesinde

belirlendiği üzere ustalar, mesleğin zorluğuna ve önemine göre 2.500 ile 500 kuruĢ

arasında değiĢen maaĢlar almaktaydılar. Ancak Ģunu belirtmek yerinde olur ki,

737


s.223; H.1290(1873), s.196; H.1292(1875), s.136; H.1293(1876), s.139. 738

BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.6.

235

öğrencilerin günün çoğunu yanlarında geçirdikleri ustalar her ne kadar maharet

sahibi olsalar da teknik donanıma ve formasyona sahip değildiler. Kaldı ki, mektebin

kuruluĢ amaçlarının baĢında Avrupa sanayiinde kullanılan modern metot ve

teknikleri, yetiĢtirilen öğrenciler aracılığıyla ülkede geçerli kılmak gelmekteydi.

Dolayısıyla Sanayi Mektebi‟nin bu beklenti doğrultusunda, modern manada eğitim

veren bir kurum olması için tam donanımlı teknik elemanlara ihtiyacı vardı. Zaten bu

ihtiyaç tespit ve teĢhis edildiğinden dolayıdır ki, Avrupa‟ya öğrenciler gönderilmiĢti.

Bunun yanı sıra güncel teknikleri, daha fazla öğrenciye öğretmek maksadıyla yine

Avrupa‟dan ustaların sipariĢ edildiği de görülmektedir. Mesela 1872 yılında Terzilik

eğitimi vermek üzere yıllık 6.000 frank ücret karĢılığında Paris‟ten bir usta

getirtilmiĢtir739

.


Sanayi Mektebi‟nin dâhilî ve haricî Ģube öğrencilerine, birinci sınıfta 2

kuruĢtan baĢlayan ve beĢinci sınıfa geldiklerinde 4 kuruĢu bulan günlük hesabıyla bir

ücret tahsis edilmiĢti. Bunun bir miktarı yiyecek ve giyecek gibi masraflar için

kesilmekteydi. Kalan net ücretin ise yarısı aydan aya öğrencilere ödenmekte, diğer

yarısı emniyet sandığında muhafaza edilmekteydi. Bunun amacı ise mezun

olduklarında az da olsa sermaye sahibi olmalarını, kendi iĢyerlerini kurabilmelerini

sağlamaktı740

. Bununla beraber mezun olan öğrenciler en az kalfa sıfatıyla piyasadaki

özel iĢletmelerde de çalıĢabilmekteydiler.

739

BOA., BEO. AYN.d, Nr.1071, s.139 (25 B 1289/28 Eylül 1872). 740

Bkz. Madde 9. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.260-261.

236

En önemlisi ise mezunlar, nizamâmede belirtilmese de, arzu ettikleri devlet

kurumunda istihdam edilmekteydiler. Bunun için mektep müdürlüğüne, çalıĢmak

istedikleri yeri belirten bir dilekçe vermeleri yeterliydi. Müdürlük hemen ilgili

kuruma gerekli iĢlemlerin yapılması noktasında bir tezkere göndererek mezunların

istihdam edilmesini sağlamaya çalıĢmaktaydı. Örneğin 1875 yılı mezunlardan

Ankaralı Mehmet Efendi‟nin memleketine dönmek istemesi üzerine, Ankara

Valiliği‟ne bir tezkere gönderilerek adı geçen öğrencinin vilayet matbaasında

istihdam edilmesi istenmiĢti741

. Yine Mürettiplik eğitimi alarak mezun olan Ahmet

Efendi Matbaa-yı Amire‟de çalıĢmak istemiĢ ve bu istek doğrultusunda matbaa

müdürlüğüne müracaat edilmiĢti742

. Bir diğer örnekte ise Dökümcülük mesleğini

tahsil ederek eğitimini tamamlayan Dikran Efendi‟nin, Zeytinburnu

Dökümhanesi‟nde çalıĢmak üzere dilekçe vermiĢ olduğu ve müdürlüğün, Dikran

Efendi‟nin istihdamı için gereğinin yapılması isteğiyle Tophane Ġdâresi‟ni

bilgilendirdiği görülmektedir743

. Bunun yanı sıra Sanayi Mektebi Müdürlüğü, kendi

iĢini kurmak isteyen mezunlarına maddi desteğin yanı sıra kurumsal destek de

vermekteydi. Mesela mezun olduktan sonra birer matbaa kurmak isteyen Mehmet,

Mehmet Hulusi ve Ömer efendilere matbaa sayısının artmasının güvenlik açısından

mahzurlu görülmesi üzerine müsaade edilmemiĢti. Bunun üzerine Zabtiye

Nezâreti‟ne tezkere gönderilerek Sanayi Mektebi‟nden mezun olan öğrencilerin emel

ve istidalarını red etmenin sanayinin ilerlemesiyle ilgili iyi niyete ters düĢeceği

ayrıca eğitimi devam eden öğrencilerin de ümitsizliğe kapılmasına neden olacağı

741


BOA., MF.MKT. 23/139 (29 ZA 1291/7 Ocak 1875). 743

BOA., MF.MKT. 31/175 (13 ġ 1292/ 24 Eylül 1875).

237

izah edildi. Ardından da Matbaa Nizamnâmesi‟nde yazılı muamelenin bu kiĢiler

hakkında uygulanması istendi744

.

Sanayi Mektebi mezunlarına nerede çalıĢmak isterlerse istesinler kolaylık

sağlandığı görülmektedir. Ancak istihdam konusunda özellikle devlet dâirelerinde

görev almalarına gayret sarf edilmekteydi. Zira bu Ģekilde mektepte geçirdikleri süre

zarfında emeklerinin karĢılığını görmüĢ olacakları gibi devam eden arkadaĢları için

de istek ve gayret noktasında emsal teĢkil edilmiĢ olunacağı düĢünülmekteydi745

.

Mektebe rağbeti arttırmaya yönelik bir diğer uygulama ise askerlik ile ilgiliydi. 1862

yılı sonlarında hazırlanan ve mektebin genel yapısını öngören raporda mezunların

askerlik hizmetini orduya ait iĢletmelerde yerine getirmeleri uygun görülmüĢtü. Bu

düĢünce 1875 yılında pratiğe döküldü. Kurada askerliği çıkan Sanayi Mektebi

mezunlarından Mustafa ÇavuĢ‟un, hizmetini Nizamiye Sanayi Taburu‟nda

kunduracılık mesleğiyle görmek üzere verdiği dilekçe kabul edildi. Konu gereğinin

yapılması için makam-ı Seraskeri‟ye havale olundu ve Meclis-i Vâlâ‟nın gündemine

alındı746

.

3.3.3.Mülkiye Mühendis Mektebi

Osmanlı Devleti‟nin genel olarak üretimde çektiği sıkıntılardan birisi çeĢitli

alanlarda ihtiyaç duyulan nitelikli mühendislerin ülkede mevcut olmaması

dolayısıyla yetiĢtirilememesiydi. Aslında yol ve köprülerin inĢası bataklıkların

744

BOA., MF.MKT. 27/123 (17 RA 1292/23 Nisan 1875). 745

…Şakirdânın lüzûmu halinde devâir-i miriyede istihdâmı mektebde bulunan refiklerine mûceb-i şevk

ve gayret olacağı gibi kendilerinin mektebde bulundukları müddet sarf iylemiş oldukları sa‘y ve

emeklerine dahi bir nev‘i mükâfat dimek olacağından… BOA., MF.MKT. 22/137 (8 ZA 1291/17

Aralık 1874); …şahadetnâme ile çıkan talebenin devâir-i miriyede istihdâmı tahsilde bulunanların

şevk ve gayretini mûceb olacağı… BOA., MF.MKT. 23/139 (29 ZA 1291/7 Ocak1875). 746

BOA., MF.MKT. 31/8 (2 ġ 1292/3 Eylül 1875).

238

kurutulması, limanların ıslah edilerek ticarette emniyet sağlanacak Ģekilde tahkim

edilmesi, maden ve ormanların bilimsel olarak usûlüne uygun iĢletilmesi gibi konular

için Erkân-ı Harbiye Mühendishanesi‟nde mühendisler bulunmaktaydı. Ancak bu

mühendisler, yeterli donanıma sahip olmamakla beraber ordu için gerekli olan iĢlerde

kullanılmaktaydılar. Dolayısıyla yurt dıĢından mühendis ve uzmanlar getirtilmekte,

bu durum ise baĢta maliyet olmak üzere çeĢitli zorluklara neden olmaktaydı. Bu

nedenle gerekli olan her türlü mülkiye mühendisinin ülke içerisinde yetiĢtirilmesi

elzemdi. Bu gereklilik, Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin tesisi sırasında oluĢturulan

komisyonun müzâkerelerinde gündeme gelmiĢ ve turuk, maabir, maden ve orman

iĢlerinde istihdam edilmek ve senede 30 mühendis yetiĢtirmek üzere bir de Mülkiye

Mühendis Mektebi (sınıfı) açılması düĢünülmüĢtü. Mektepte bulunacak 120 öğrenci

için ise senelik masraf 1.200.000 kuruĢ olarak öngörülmüĢtü. Bunun yanı sıra Islah-ı

Sanayi Mektebi‟nin dahi her sene alınacak 80 öğrencisi için senede 1.250.000 kuruĢa

ve ayrıca ilk sene alınacak olan buhar makinesi ile alet edevat için 250.000 kuruĢa

ihtiyacı olduğu beyan edilmiĢti. Ne var ki, her iki giriĢim de mali sıkıntılar yüzünden

hayata geçirilemedi. Bundan yaklaĢık dört yıl sonra 1866 yılı Aralık ayında ise konu

tekrar gündeme alındı. Mülkiye Mühendis Mektebi için gerekli olan masrafın bu

dönemde de karĢılanamayacağı gerçeğinden hareketle fikirlerine müracaat edilmek

üzere Nafia Nazırı, Maârif Nazırı ve Nafia MüsteĢarı ile Mekâtib-i Askeriye Nazırı

DerviĢ PaĢa ve Galip PaĢa Meclis-i Vâlâ‟ya davet edilerek yeniden bir komisyon

oluĢturuldu. Bundan önce teĢkil edilmiĢ olan komisyonların mazbataları yeni

komisyon tarafından incelendi ve görüĢ alıĢveriĢlerinde bulunuldu. Ardından yeni bir

düzenlemeye gidildi. Önceki mazbatalarda yer alan kararların uygulanamamasından

duyulan üzüntü dile getirilerek belirlenen hususlar komisyonun raporunda Ģöyle ifade

239

edildi. Buna göre bu gibi mekteplerde öğrencilerin gece ve gündüz mektepte

bulunup, hocalarının dahi baĢka görevlerinin olmaması faydalı görünse de bu

durumda Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin senelik masrafının 1.200.000‟den aĢağıya

düĢürebilmek imkânsızdı. Çünkü öğrencilerin yeme içme barınma ve maaĢları

407.000 kuruĢu, öğretmelerin maaĢı için ise 490.000 kuruĢu bulmaktaydı. Bu

nedenle diğer mekteplerde görevli öğretmenlerin maaĢlarına bir miktar zam ile tayin

edilmesi ve öğrencilerin de sadece gündüz mektebe devam ederek maaĢa

bağlanmamaları uygun görüldü. Böylece mektebin ödeneği senede 156.000 kuruĢa

düĢürülmüĢ oldu747

.

Tablo 3.16.Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin öngörülen senelik masrafı748

Mülkiye Mühendis Mektebi’nin Masarif-Ġ Seneviyesi

Aylık

(KuruĢ)

Yıllık

(KuruĢ)

Lisan ve geometri bilen ve Türkçe ile Fransızca yazıĢma hizmetini görebilecek

bir hafız kâtip maaĢı

2.000 24.000

Aletleri muhafaza ve tamir görevlisi maaĢı 1.000 12.000

Ġki kimya ve fizik muavini maaĢı 1.000 12.000

Ġki odacı ve bir kapıcı maaĢı 500 6.000

Alet ve ders gereçlerinin aylık masrafı 1.500 18.000

Bir Fransızca hocası maaĢı 500 6.000

Odun ve kömür masrafı --- 12.000

Pratik yapmak içn yollara gönderilecek öğrencilerin harcıraıyla alet edevat

masrafı

--- 52.500

ÇeĢitli masrafların senelik bedeli 13.500

Toplam 156.000

Bu hususlar kabul edildiği takdirde mektep için bir yer tahsis edilmesi, her

sınıf tebaa-yı Devlet-i Aliyye‟den imtihanla öğrenciler alınması, bu öğrencilere

teorik ve pratik mühendislik eğitimi verilmesi, eğitimini tamamlayarak sınavı

verenlere baĢarı derecelerine göre birinci, ikinci ve üçüncü sınıf itibarıyla

Ģehadetnâmeler verilmesi uygun görüldü. Ayrıca sınavda baĢarılı olarak Ģehadetnâme

alan öğrencilerin, reis-i amelelik hizmetinde bulunmaları, imalat ve inĢaat

747

BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.1 (24 B 1283/2 Aralık 1866). 748

BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.2 (24 B 1283/2 Aralık 1866).

240

postalarının teĢkil suretini ve düzenlenmesini yerinde görmek üzere mülâzım

muavini sıfatıyla yollarda görev alarak pratik yapmaları ve bundan sonra bir

sınavdan daha geçirilip baĢarılı oldukları takdirde doğrudan doruya mühendis tayin

edilmeleri kararına varıldı. Bunun haricinde sene sonu imtihanlarında her branĢın,

birinci, ikinci ve üçüncü sınıf öğrencilerine münasip hediyeler verilmesi için ödeneğe

10.000 kuruĢ daha eklenmesi ayrıca fizik, kimya, cerr-i eskal alet ve edevatıyla

maden ve taĢ numuneleri, mimari ve madencilik pratiği için gerekli modeller ile

resimler ve kütüphaneye alınacak çeĢitli kitaplar için bir defaya mahsus olmak üzere

250.000, mektep binasına lazım olacak mefruĢat, kitap dolabı vesaire için de 100.000

kuruĢun tahsis edilmesi münasip görüldü.

Mektepte eğitim süresi Nafia Nezâreti tarafından hazırlanacak olan

nizamnâmeye göre okutulacak olan dersler ise Ulûm-ı Riyâziye, Hikmet-i Tabi„iyye,

Kimya, Tahtit-i Arazi (arazi çizimi), Kozmografya, Cerr-i Eskal, Makine, Fenn-i

Mimari, ĠnĢaat, Ġlm-i Maden, Jeoloji, Nebatat (bitkiler), Ormancılık, Ġ„mal ve Ġzâbe-i

Maden (maden imali ve maden eritme) olarak belirlendi. Dersler dört yıllık eğitim

süresinde tamamlanacak ve sene sonunda yapılacak imtihanlarda baĢarılı olanlar bir

üst sınıfa geçeceklerdi.

Muavinleri mensup oldukları mekteplerden kendileri tarafından seçilmek

üzere Geometri ve Matematik dersleri hocalığına umum idâdiyye mektebi

hocalarından BinbaĢı Ahmed Efendi, Kozmoğrafya, Cerr-i Eskal ve Makine

hocalığına bahriye miralaylarından Said Bey, Kimya, Hikmet-i Tabi„iyye, Maden ve

Jeoloji hocalığına Topçu Mektebi binbaĢılarından Madenci Ahmed Efendi, Hendese-

i Resmiye (tasarı geometri), Fenn-i Mimari ve ĠnĢaat hocalığına yine aynı mektebin

241

kaimakamlarından Nuri Bey, Ġ„mal ve Ġzâbe-i Maden hocalığına Meclis-i Maden

azasından BinbaĢı Kadri Bey, Nebatat ve Ormancılık dersi için Markar Efendi,

Resim hocalığına Topçu Mektebi ressamlarından Mustafa Efendi, Fransızca

hocalığına Mehakim-i Ticaret Birinci Meclisi Mütercimi Estefan Efendi‟nin tayin

edilmesi kararlaĢtırıldı749

.

Mektep nazırının baĢkanlığı altında bulunacak birkaç muavin ile beraber

Nafia Nezâreti tarafından belirlenecek bir daimî komisyon, on beĢ günde bir

toplanarak eğitim ve idarî iĢlerin yürütülmesiyle ilgilenecekti. Ayrıca sınav

vakitlerinde nezâret tarafından belirlenecek mümeyyiz ve hocalardan oluĢan bir de

sınav komisyonu oluĢturulacaktı. Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin yapısını bu Ģekilde

belirleyen komisyon, raporunu 2 Aralık 1866 tarihinde Sadâret‟e arz etti750

.

Ticarethane‟de teĢkil edilen komisyonun hazırladığı rapor, Meclis-i Vâlâ‟ya

havale ile burada da görüĢüldü. Meclis tarafından öncelikle Mahrec-i Aklâm‟a atfen

birçok öğrenci yetiĢtiği halde bu öğrencilerin, kalemlerden baĢka herhangi bir yerde

görev alamadıklarına dolayısıyla kalemlerdeki memurların lüzumundan fazla hale

geldiğine buna karĢın 35 milyon nüfusa sahip olan devletin imârat-ı mülkiyesine

hizmet edecek mühendisleri bulunmadığına, bu açığın ise yabancı mühendisler

istihdam edilerek kapatılmaya çalıĢıldığına dikkat çekildi. Ardından ise Mülkiye

Mühendis Mektebi‟nin teĢkili halinde oluĢturulacak olan genel yapısı ve eğitimi

verilecek derslerin yerinde görüldüğü ifade edildi. Komisyonun raporuna ek olarak

açılacak olan mektebe Mahrec-i Aklâm ve Mülkiye Mektebi mezunlarının arzu

edenlerinden gerektiği kadar öğrenci alınması, bir an evvel eğitim hizmetinin

749

BOA., Ġ.MMS. 33/1364-4. 750

BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.2 (24 B 1283/2 Aralık 1866).

242

verilebilmesi için geçici olarak Dârülfünun binasının alt katının tahsis edilmesi,

nezâretinin ise DerviĢ PaĢa‟ya ilave-i memuriyet olarak verilmesi uygun görüldü751

.

2 Ocak 1867 tarihinde de Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin açılması kararı alındı752

.

1867 yılı Mayıs ayından itibaren kaynak bulunarak Sanayi Mektebi‟nin

tesisine baĢlandıysa da Mülkiye Mühendis Mektebi ile ilgili somut bir geliĢmenin

kaydedilemediği anlaĢılmaktadır. Bununla birlikte 1874 yılında Mekteb-i Sultânî753

bünyesinde bir Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin açılması için yeni çalıĢmaların

yürütüldüğü görülmektedir. Bu doğrultuda ġura-yı Devlet BaĢkan Yardımcısı BeĢir

PaĢa, Nafia Nazırı Edhem PaĢa, Maârif MüsteĢarı Salih Efendi, Mekteb-i Sultânî

Birinci Müdürü Fotyadi Bey, Ġkinci Müdürü Mösyö Granet ve Nafia Meclisi

azasından Mösyö Riter‟den oluĢan bir komisyon kuruldu. Yapılan müzâkereler

neticesinde evvela eğitim süresi dört sene olacak olan mektebin ilk iki yılda

okutulacak dersleri Mekteb-i Sultânî derslerine uygun olduğu dile getirildi. Ayrıca

öğrencilerin buradan mezun olanlardan alınması ve sürenin iki yıla düĢürülerek

öngörülen 300.000 kuruĢluk masraftan tasarruf edilmesi fikri benimsendi. Barajlar

yapılması ve bataklıkların kurutulması, demir yolu ile diğer yol ve köprülerin inĢaatı

için lazım olan dersleri okutmak üzere Turuk ve Maabir Ġdâresi Muavini Mösyö

Briyot‟nun 1.000 kuruĢ maaĢla görevlendirilmesi uygun görüldü. Topografya dersi

ve dersin pratiği de yine 1.000 kuruĢ tahsisatla aynı hocaya havale edildi. Mancınık

fenni ve suların ölçümü ile inĢaat maddelerinin dayanıklılık derecesi ve dengesi ile

751

BOA., Ġ.MMS. 33/1364-1 (11 ġ 1283/19 Aralık 1866); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.631. 752

BOA., Ġ.MMS. 33/1364 (25 ġ 1283/2 Ocak 1867). 753

Mekteb-i Sultânî, Sadrazam Ali PaĢa ile Hariciye Nazırı Fuad PaĢa‟nın gayretleriyle 1868 yılında

açılmıĢ olan ve lise seviyesinde eğitim veren ilk mektep olmakla beraber 1874‟te bünyesinde

üniversite statüsünde olan Dârülfünûn-ı Sultânî de eklenmiĢtir. Vahdettin Ergin, Mekteb-i Sultani,

Ġstanbul, 2003, s.89. Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi‟nin kuruluĢu için ayrıca bkz. Engelhard, a.g.e.,

s.277-228; Sungu, “Galatasaray Lisesinin…”, s.315 vd; Adnan ġiĢman, Galatasaray Mekteb-i

Sultanisi’nin KuruluĢu ve Ġlk Eğitim Yılları, Ġstanbul, 1989, s.12-23.

243

ilgili dersler için 2.000 kuruĢ maaĢla nafia mühendislerinden birinin tayin edilmesi,

ayrıca 1.200 kuruĢ maaĢla bir kondüktör atanması kararlaĢtırıldı. Hoca maaĢları, ders

araç ve gereçleriyle diğer masrafların ilk yıl için toplamı 95.000 kuruĢ olarak

belirlendi. Bu masrafın ise tasarruf kaidelerine riayet edilmek suretiyle Mekteb-i

Sultânî ödeneğinden karĢılanacağı mektep müdürü Fotyadi Bey tarafından taahhüt

edildi. Böylece Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin hazineye herhangi bir yük

getirmemesi de sağlanmıĢ oluyordu. Bu arada derslerin Mekteb-i Sultânî‟nin eğitim

dili olan Fransızca değil de Osmanlıca olarak okutulmasının gerekliliğine binaen ders

kitaplarının tercüme edilmesine bunun için gerekli masrafın ise maârif bütçesinden

karĢılanmasına karar verildi754

. Komisyon tarafından mektebin yapısını altı maddede

özetleyen bir de nizamnâme hazırlanarak Bâbıâlî‟ye müracaat edildi.

Tablo 3.17.1874 Mülkiye Mektebi Nizamnâmesi755

Mülkiye Mühendis Mektebi Nizamnâmesidir

Madde Ġçerik

1 Mektebi Sultânî bünyesinde bir Mülkiye Mühendis Mektebi açılacak ve bu sene yalnız

bir sınıf teĢkil olunarak 12 ile 15 arasında öğrenci alınacaktır

2 Mektebe alınacak öğrencilerin eğitim seviyesinin Mekteb-i Sultânî mezunlarına denk

olması Ģarttır

3 Mektebin imtihanı Nafia Nezâreti tarafından gönderilecek mühendisler tarafından

yapılacaktır

4 Maârif Nezâreti, mektepte okutulacak derslerin düzenlenmesi, değiĢtirilmesi ve

güncellenmesi konularını Nafia Meclisi‟yle birlikte yürütecektir.

5 Mektep en geç üç ayda bir Nafia Nezâreti mühendisleri tarafından teftiĢ edilerek

öğrencilerin seviyeleri tespit edilecek ve Maârif Nezâreti bilgilendirilecektir.

6 Mektep mezunları Nafia Nezâreti maiyetinde mühendis muavinlikleri ve sonradan

yapılacak nizama göre ikinci ve birinci sınıf mühendislikleri görevlerinde istihdam

edileceklerdir.

754

BOA., Ġ.DH. 682/47568-1 (20 S 1291/8 Nisan 1874). 755

BOA., Ġ.DH. 682/47568-2.

244

Alınan kararlar doğrultusunda 15 Ağustos 1874 tarihinde Mekteb-i Sultânî

(Dârülfünûn) bünyesinde bir Mülkiye Mühendis Mektebi açılmasına padiĢah

tarafından onay verildi756

. Yapılan hazırlıkların ardından Mekteb-i Sultânî

mezunlarından öğrenciler kaydedilerek eğitime baĢlandı.

1875 yılı Ağustos ayında öğrencilerin sınavları yapılarak baĢarılı olanlar

ikinci sınıfa geçirildiler. Bunun yanı sıra mektep, kısa sürede Avrupa‟da bonze Ģose

olarak tabir olunan turuk ve maabir mühendishanesi derecesine ulaĢtı. Eksikliklerin

giderilmesi ve eğitim kalitesinin yükseltilmesi için Maârif Nezâreti tarafından ders

programı Avrupa‟da en meĢhur turuk ve maabir mekteplerinin programlarına uygun

hale getirildi757

. Mektebin ismi Turuk ve Maabir Mektebi olarak değiĢtirildi. 17

maddeden oluĢan Hukuk Mektebi Nizamnâmesi, Turuk ve Maabir Mektebi için de

kabul edildi ve Mekteb-i Sultânî‟nin yapılanmasına binaen 4 yıllık bir fakülte

Ģeklinde organize edildi758

.

Böylece mülkiye mühendishanesi olarak tasarlanan mektep, ülke ihtiyaçları

doğrultusunda turuk ve maabir mühendisliğine yükseltilmiĢ oldu. 1876 yılında 43

öğrencisi bulunan mektepte eğitim, 1877 yılında patlak veren Osmanlı-Rus SavaĢı‟na

kadar devam etti. Bu tarih itibariyle Mekteb-i Sultânî‟nin bütün fakültelerinde

derslere bir yıl süreyle ara verildi.

756

BOA., Ġ.DH. 682/47568 (2 B 1291/15 Ağustos 1874). 757

BOA., MF.MKT. 30/167 (28 C 1292/1 Ağustos 1292). 758

BOA., ġD. 207/32-2 (11 B 1292/13 Ağustos 1875). Nizamnâme için bkz. BOA., ġD. 207/32-3.

245

Tablo 3.18.1875 Turuk ve Maabir Mektebi‟nin güncel programı759

Turuk ve Maabir Mektebi’nin Ders Cetveli

1 Müsellesât küreviye (trigonometri) 12 Topoğrafya ve makine eĢgali (topoğrafya ve

makine Ģekilleri)

2 Cebir-i âlâ (yüksek cebir) 13 Ġlm-i miyah (su bilimi, hidroğrafya)

3 Hendese-i haliye (düzlem geometri) 14 Jeoloji

4

Hesab-ı tefâzüli (diferansiyel hesap)

15

ĠnĢaata lazım olan eĢyanın taharrisi ve

yerden ihracı ve istihzar ve istimâli (inĢaat

için gerekli malzemelerin belirlenmesi,

yerden çıkarılması, hazırlanması ve

kullanılması)

5

Hesab-ı tamami (integral hesap)

16

ĠnĢaatın derece-i takviyesiyle inĢaata lazım

olan eĢyanın kuvve-i tahmiliyesi (inĢaatın

takviyesi ve gerekli malzemenin

yüklenmesi)

6

Hendese-i resmiyenin kısmı sanisi ve gölge

ve menazır ve taĢ kesimi (tasarı geometrinin

ikinci kısmı, gölge, perspektif ve taĢ kesimi)

17

Arazi üzerine ameliyat (Arazi üzerinde

pratik)

7

Tamamı ve tefazüliye tatbiken fenn-i

mimari ve heyet ve taksim-i arazi (integral

ve diferansiyel hesapların uygulanmasıyla

mimari fenni, Ģekil ve kadastro)

18

Yollar ve köprülerin tesviye ve inĢası (Yol

ve köprülerin düzeltilmesi ve inĢası)

8 Ġlm-i hikmet-i tabiiyye (fizik) 19 Sedd ve bentlerin inĢası

9 Ġlm-i kimya (kimya) 20 Demiryollarının tesviye ve inĢası

10 Cerr-i eskal-ı âliye 21 Bataklılkların tecfif ve tathiri (Bataklıkların

kurutulması ve temizlenmesi)

11

Makine-i tatbikiye (pratik makine eğitimi)

22

Bi‟l-cümle inĢaatın keĢfi ve haritası ve

bunlara aid olan hesab-ı zirâi ile sarfı lazım

gelen mebâliğin mikdarı ve bunların üzerine

mükemmel lahiya tanzimi (Her türlü inĢaatın

keĢfi, haritaların çıkarılması, metraj hesabı,

masrafların belirlenmesi ve rapor

hazırlanması)

3.3.4.Ġnas Sanayi Mektebi

Mekteb-i Sanayi‟nin açılıĢ sürecine tesadüf eden 1869 yılında Tophane-i

Amire tarafından Yedi Kule‟de bulunan eski ve boĢ Baruthane tamir edilerek bir Kız

Sanayi Mektebi açılmıĢtı. Mektebin kurulma amacı Tophane için gerekli bazı

eĢyaların daha ucuz üretimi ile kimsesiz kız çocukların sanat eğitimi almasını

sağlamaktı. Bu doğrultuda imalathâne tarzında düzenlenen mektebe yaklaĢık 50

759

BOA., ġD. 207/32-6. Mehmet Ali Aynî, Darülfünun Tarihi, (Haz.Aykut Kazancıgil), Ġstanbul, 2007,

s.32; Vahdettin Ergin, a.g.e., s.94.

246

öğrenci alındı760

. Müdürlüğüne Tophane-i Amire binbaĢılarından Hüsni Efendi tayin

edilirken kâtiplik görevi ise Zeytinburnu fabrikası kâtiplerinden birine verildi. Kâğıt

fiĢek kovanları, Ģerit ve püskül gibi askerî levâzımatın imal edildiği Terzihane ve

ġerithane atölyelerinden oluĢan mektep, 1873 yılına kadar Tophane idaresinde kaldı.

Ancak son yıllarda üretim için gerekli malzemelerin mektep dıĢına çıkarıldığına,

imalatın evlerde yapıldığına bundan dolayı malzeme ile ürünlerin telef olduğuna ve

çalındığına Ģahit olunmuĢtu. Bunun yanı sıra özellikle kovanların mektepten

FiĢenkhane‟ye nakledilirken zarar gördüğü tespit edilmiĢti. Tophâne-i Amire, bu

nedenlerden ve özellikle de mektepten yarı yarıya daha ucuz, çok daha kaliteli ve

profesyonel üretim yapıldığı gerekçesiyle, FiĢenkhane ve Tüfenkhane ile çalıĢmaya

baĢladı. Üretimden elde edilenden baĢka herhangi bir geliri olmayan Ġnas Sanayi

Mektebi‟nin idaresini ise 1873 tarihi itibariyle Maârif Nezâreti‟ne devretti761

.

Devir sırasında mektebin 190.000 kuruĢ nakit ile 250.000 kuruĢluk edevatı

bulunmakta ise de müdür, memur, hizmetli maaĢları, öğrencilerin günlük ücretleri ve

diğer giderler için aylık 16.000 kuruĢu bulan bir ödeneğe ihtiyaç vardı. ġurâ-yı

Devlet, bu masrafın önceden olduğu gibi Tophane‟ye yapılan imalat ile karĢılanması,

müdür ile kâtibin burası tarafından tayin edilmesi veya hazine ile maârif bütçesinden

tesviye edilmesi seçeneklerinden biri ile halledilmesini kararlaĢtırmıĢtı. Tophane ise

ancak ihtiyaçtan fazla kâğıt fiĢek üretimine gerek duyulduğunda mektebe müracaat

edeceğini ve idareyi temin iĢinin Maârif Nezâreti‟ne ait olduğunu ifade ederek

760

…Mekteb-i mezbûr Tophâne-i Amire’ye muktezi bazı eşyanın ehven fiyatla vücûda getirilmesiyle

beraber bî-kes ve bî-vâye bir takım etfâl-i inasın tahsil-i san‘at ve ma‘işet iylemeleri maksad-ı

asliyesiyle te’sis idildiği cihetle… BOA., ġD. 207/26-4 (21 L 1291/1 Aralık 1874); Mahmud Cevâd,

a.g.e., s.114. 761

BOA., ġD. 207/26-1 (20 ġ 1291/2 Ekim 1874).

247

konuyu buraya havale etti762

. Böylece mektep, Maârif Nezâreti‟nin idaresinde

eğitim-öğretim ve imalat faaliyetine devam etmeye baĢladı. YaklaĢık 150 öğrencisi

bulunan mektebin müdürlüğüne Meclis-i Maârif azalarından birinin mevcut görev

maaĢıyla tayin edilmesine karar verildi763

.

Ġnas Sanayi Mektebi‟nin Maârif Nezâreti idaresinde bulunduğu Tanzimat

dönemi sonuna kadar müdürlük görevini Hafız Asım Efendi yürüttü. Memur kadrosu

bir kâtip, bir de ambarcıdan oluĢmaktaydı. Bunun yanı sıra bir Türkî hocası ve

ġerithane ile Terzihane‟de birer ustası bulunmaktaydı. 152 de öğrencisi olan

mektebin764

idaresi, 1876 yılı itibariyle Ticaret Nezâreti‟ne havale edildi765

.

3.4.Orman Mektebi

Osmanlı Devleti‟nde, bulunduğu araziye göre mülk, vakıf ve mirî statüsünde

tasarruf olunan ormanlardan, Tanzimat dönemine kadar bilinçsiz bir biçimde

faydalanıldığı görülmektedir. Bu fayda ise devletin Tersane, Tophane, Baruthane

gibi kurumların askerî ihtiyaçlarıyla baĢta Ġstanbul olmak üzere tebaanın yakacak

ihtiyacının karĢılanmasıyla sınırlı olmuĢtur. Devlet bu ihtiyaçların karĢılanmasına

kâfi gelen ormanları belirleyerek kontrol altına almıĢ, geriye kalanlar için ise

herhangi bir önlem almamıĢtır. Dolayısıyla özellikle ormanlara sınır olan yerleĢim

alanlarında ikamet eden ahali, orman ürünlerinden ihtiyacı doğrultusunda ve rahat bir

biçimde istifade etmiĢtir. Ağaçların birçoğu geçim kaynağı olarak farklı amaçlar için

kullanılmıĢ, birçoğu da mera ve tarlaları geniĢletmek için kesilmiĢ veya yakılmıĢtır.

762

BOA., ġD. 207/26-5 (Gurre-i Zilhicce 1291/9 Ocak 1875). 763

BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071 (23 S 1292/31 Mart 1875). 764


BOA., MF.MKT. 35/143 (5 R 1293/30 Nisan 1876).

248

Kontrolden yoksun olan ormanların bu Ģekilde bilinçsizce kullanımı ise yıllarca

devam etmiĢtir766

.

Devletin bu konudaki ihmalkârlığına rağmen XIX. yüzyılda Osmanlı

toprakları içerisinde halen 8,5 ile 9,5 milyon hektar arasında geniĢ bir ormanlık alan

bulunmaktaydı. Bu ormanlardan layıkıyla faydalanılarak düzenli bir gelir sağlamak

fikri ise Tanzimat döneminde gündeme geldi. Ancak devlet, ormanları idareye

muktedir kabiliyet ve bilince sahip iĢ gücünden yoksundu. Bu nedenle idarede

bilimsel metotları, yüzyılın baĢından beri uygulayan Avrupa‟ya müracaat edilmesi ve

yönelinen bu yeni alanda nitelikli insan gücü ihtiyacının buradan karĢılanması

kaçınılmazdı, öyle de oldu767

. Konu, Meclis-i Âlî-i Tanzimat‟ta görüĢüldükten sonra

Fransa‟dan iki orman mühendisi getirtilmesine karar verildi. Paris sefaretiyle

gerçekleĢtirilen yazıĢmaların ardından da fenn-i mezkûre maharet-i kâmile ve

tecrübe-i fiiliyesi olan Aleksandır Estem ve Louis Tassy adındaki mühendislerle

Memâlik-i Mahrûse-yi şahânede olan ormanların bir usûl-ı cedide ve muntazamaya

raptı içün kontrat yapıldı768

.

766

Ormanların tasarrufu ile ilgili olarak bkz. S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i

Alisi Mecmuası, Numero 1, Ağustos 1333, s.26-32; Bekir Koç, “Osmanlı Devleti‟ndeki Orman ve

Koruların Tasarruf Yöntemleri ve Ġdarelerine ĠliĢkin Bir AraĢtırma”, OTAM, S.10, Ankara, 1999,

s.140-155. Gemi yapımında kullanılan kerestelerin tedarik edildiği bazı ormanlara örnek olarak bkz.

Ali Ġhsan Gencer, Bahriye’de Yapılan Islâhât Hareketleri ve Bahriye Nezâreti’nin KuruluĢu,

(1789-1867), Ankara, 2001, s.53-57. 767

Ormancılık fennine mahir kimseler ilk zamanlar Avusturya‟dan gelmekte ve sözleĢmeleri süresince

Devlet-i Aliyye‟ye hizmet etmekteydiler. Bkz. BOA., BEO., A.AMD. 8/11 (20 C 1265/13 Mayıs

1849); BOA., BEO., A.DVN.DVE. 15/2 (13 B 1268/3 Mayıs 1852). 768

BOA., Ġ.MVL. 372/16327-2 (12 ġ 1273/7 Nisan 1857); Ziraat Vekâleti Mütehassıs Raporları

Orman Kısmı, Ġstanbul, 1927, s.4 (1866 yılında Fransa‟dan Orman MüfettiĢi Muavini sıfatıyla gelen

Bricogne tarafından kaleme alınmıĢ olan bu makaleler derlemesinin günümüz alfabesine çevrilmiĢ

basımı için bkz. A. Bricogne, Türkiyede Ormancılık Heyeti, Çeviren: Fahri Bük, Ankara, 1940;

Halil Kutluk, Türkiye Ormancılığı Ġle Ġlgili Tarihi Vesikalar 893-1339 (1487-1923), Ġstanbul,

1948, s.179-183; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.588-590; Halil Kutluk, “Fransız Ormancıları Nasıl Getirildi?

Orman Mektebi Ne Suretle ve Kimlerin Ġsteği Ġle Açıldı?”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris

Yılına Girerken 1857-1957, Ankara, 1957, s.19; Koç, “Osmanlı Devleti‟ndeki Orman…”, s.153.

Orman Mektebi ile ilgili yapılan en son ve güncel çalıĢma için bkz. Özkan Keskin, Orman ve

Ma‘âdin Nezâreti’nin KuruluĢu ve Faaliyetleri, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

249

Etsem ile Tassy Osmanlı topraklarında bulunan ormanları, bilimsel

tekniklerle bir düzene koymak üzere Ağustos 1857‟de Ticaret Nezâreti bünyesinde

görevlerine baĢladılar. Göreve baĢladıktan iki ay sonra memleketteki imar

faaliyetlerini müzâkere için kurulan Meclis-i Me„âbir‟de ormanların keĢfi ve

haritalarının çıkarılması iĢine koyuldular769

. Ancak zamanın teknolojik imkânları göz

önüne alındığında bu denli geniĢ ormanlar üzerinde iki kiĢiyle çalıĢmak hiç de kolay

değildi. Bu konuda mühendislere yardımcı olabilecek uzmanlara ihtiyaç vardı. BaĢka

bir ifadeyle ormanların muhafaza ve ıslahına dair güncel bilgilere sahip memurların

daha az zahmet ve masraflı bir yol ile yetiĢtirilmesi gerekmekteydi. Bu gereklilik ise

Orman Mektebi‟nin kuruluĢunu sağladı770

.


Tassy ve Estem görevlerine baĢlamadan evvel, yapılan kontratın ayrıntıları ve

bu iki mühendisin ifa edeceği görevler Meclis-i Âlî Tanzimat‟ta görüĢülürken,

ormancılık eğitiminin verileceği bir kursun açılması da müzâkere olunmuĢtu.

Nitekim Orman Mektebi‟nin fiziki alt yapısı ile öğrenci kaynağı büyük ölçüde bu

mecliste belirlendi. Buna göre Mekteb-i Harbiye ve Bahriye ile Hendesehane-i

Berriye öğrencileri içerisinde Fransızca bilenlerden, Erkân-ı Harbiye zabitanından ve

hariçten istekli kimseler arasından on-onbeĢ kiĢi seçilecekti. Orman fennini tahsil

edecek öğrencilerin bu Ģekilde belirlenmesinin sebebi ise eğitim dilinin Fransızca

Tarih Anabilim Dalı, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 2005, s.16-20; Keskin‟in tezinin bu

konudaki yayımlanmıĢ kısmı için ayrıca bkz. Özkan Keskin, “Osmanlı Ormancılığı‟nın GeliĢiminde

Fransız Uzmanların Rolü”, Ġ.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.44, Ġstanbul, 2008, s.123-

142. 769

…Mösyö Etsem ve Tassy, memleketin ihtiyaçlarını mütalaa, ıslahatı ihzâr ve icap ederse icrâ için

teşkil olunan bir komisyonun teknik kısmında ecnebi mümessil olarak bulundular… Mütehassıs

Raporları Orman Kısmı, s.4; Keskin, a.g.t., s.19. 770

Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.5.

250

olacak olmasıydı. Çünkü mekâtib-i umûmiyede Fransızcaya aĢina ve ormancılık

eğitimine baĢlayacak kadar ulûm-ı Riyâziye‟ye yani matematik ilimlerine vâkıf

öğrenciler bulunmamaktaydı. Bu nedenle Ģimdilik böyle bir çözüme gidilmiĢti771

.

Öte yandan mühendisler Ġstanbul‟a geldiklerinde vakit kaybetmeden derslere

baĢlanması için Ticarethane‟de uygun bir mahal tahsis edilmesi kararlaĢtırıldı.

Öğrencilerin belirlenmesi hususu Seraskerlik ve Tophane MüĢirliği‟ne havale

edilirken, Ticarethane‟de dershane olabilecek uygun bir mahal tahsis edilmesi için de

Ticaret Nezâreti‟ne malumat verilmesine karar verildi772

. Onay alındıktan sonra

öğrenci tedarikine ve odaların elveriĢli hale getirilmesine baĢlandı773

.

Ticarethane‟de mektep için tahsis edilebilecek birkaç tane boĢ oda

bulunmaktaydı. Lakin bu odalar oturulamayacak derecede harap idi. Yapılan keĢfin

ardından masraf belirlendi ve odaların tamir edilmesine baĢlandı774

. Orman fennini

tahsil edecek öğrenciler ise tabiri caizse mumla aranmaktaydı. Bunun bir sebebi,

baĢta Türkler olmak üzere Osmanlı tebaası arasında modern manada ilköğrenim

bilgisine sahip olan Ģahısların pek az olmasıydı. Kaldı ki, burada verilecek eğitimin

dili Fransızca olacak, dersler Fransızca okutulacaktı. Bir diğer sebebi ise iĢ

garantisinin olmadığı düĢünülen bu yeni mesleğe ihtiyatla yaklaĢılmasıydı. Öğrenci

adayları burada alınacak eğitim süresinde ve sonrasında maddi sıkıntı

771

… Bu koru imarı fenn-i mahsus olmasıyla bunun fennen usûlünü ve fiiliyat ve ameliyatını göstermek ve

ni‘mete‘alâ ilerüde sâye-i maârifvâye-i hazret-i şâhânede Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi

ma‘rifetiyle tanzim ve küşâd olunacak mekteblerden lüzûmu kadar şakirdân yetişdirilmek üzere çünkü

şimdiki halde hem lisan-ı Franseviye aşina ve hemde bu fenne mübâşeret idebilecek kadar ulûm-ı

riyâziyede ma‘lumatlu şakirdân henüz mekâtib-i umumiyede mevcud olmadığından… BOA., Ġ.MVL.

372/16327-2 (10 N 1273/4 Mayıs 1857). 772

BOA., Ġ.MVL. 372/16327-1 (10 N 1273/4 Mayıs 1857). 773

BOA., Ġ.MVL. 372/16327 (25 N 1273/19 Mayıs 1857); BOA., Ġ.DH. 383/25295-1 (23 L 1273/16

Haziran 1857); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.588-599; Kutluk, a.g.e., s.182-183; Keskin, a.g.t., s.20. 774

…Ebniye Meclisi ma‘rifetiyle zikrolunan odalar bi’l-keşf iki bin altmış buçuk kuruş masrafla ta‘mir

olunacağını mübeyyin tanzim olunan… BOA., Ġ.DH. 383/25295 (23 L 1273/16 Haziran 1857).

251

yaĢayacaklarından, istihdam edilemeyeceklerinden çekinmekteydiler775

. Ġlk zamanlar

bu çekincelerinde haklı oldukları görülmektedir.

Bu nedenlerden dolayı ancak hâlihazırda memuriyetleri devam eden

kimselerden birkaç kiĢi bu yeni ilmi öğrenmeye talip oldu veya ettirildi. Zira

Tercüme Odası ile Tahrirât-ı Ecnebiye Odası‟nda çalıĢan bu kimseler iĢleri gereği

Fransızcaya aĢinaydılar. Ayrıca bunlar içerisinde bir miktar maaĢ alanlar vardı.

Dolayısıyla hem kalemdeki iĢlerini görüp geçimlerini temin etmeleri, hem de

açılacak olan Orman Mektebi‟ne devam etmeleri düĢünülmekteydi. 10 kiĢiye

varıncaya kadar seçilecek diğer öğrenciler için ise herhangi bir maaĢ tayin

edilmemesi kararı alındı. Verilecek eğitimin ardından memuriyeti hak edenler orman

müdürlüklerine tayin edileceklerdi. Mektebe olan Ģevk ve isteği arttıracağı

düĢüncesiyle hariçten bu memuriyete kimsenin atanmamasının da usûl kabul

edilmesi öngörüldü776

. Yapılan hazırlıkların bitmesiyle 1857 sonbaharında Orman

Mektebi‟nde eğitim faaliyeti baĢladı777

.

3.4.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Eğitime Ara Verilmesi

Orman Mektebi‟nin ilk öğrencileri, Tercüme Odası‟nda görevli bulunan

Osman Ragıp, Ali, Osman, Sadullah ve Behçet Efendiler ile Tahrirat-ı Ecnebiye

775

Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.5-6; Keskin, a.g.t., s.20-21. 776

Kutluk, a.g.e., s.181-182. 777

Mektebin sandalye, masa, yazıhane, tebeĢir, mürekkep gibi ihtiyaçları için 4.780 kuruĢ harcanmıĢtır.

BOA., Ġ.DH.415/27453 (26 S 1275/5 Ekim 1858). Mektebin ilk mezunlarından olan Nazif Bey, hal

tercümesinde 1273 (1857) tarihinde mektebe girdiğini ifade etmekte, net bir tarih belirtmemektedir. S.

Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Âlisi Mecmuası, (mâb„ad: birinci sayıdan

devam), Dersaadet, 1333, s.58. Bununla beraber Halil Kutluk, Orman Mektebi‟nin kesin açılıĢ tarihini

17 Kasım 1857 olarak vermektedir. Ancak bu tarihin hangi belgeye dayandırılarak verildiğini tespit

edemedik. Halil Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin Müdür ve Rektörleri”, Türk Ormancılığı

Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, s.226; Halil Kutluk, “Türkiye‟de Yabancı Ormancılar”, Türk

Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, s.185.

252

Odası‟nda çalıĢan Markar idi778

. Mektep ilk yıllarda hem hocalık hem de müdürlük

görevlerini ifa eden Tassy‟nin sorumluluğuna bırakılmıĢtı. Hatta Tassy, açılması

düĢünülen Orman Mektebi‟ni memnuniyetle karĢılamakla beraber dershane ve talebe

hazırlığının kendi talimatı doğrultusunda gerçekleĢmesini istemiĢti. Açıldıktan sonra

mektepteki dersler de kendisi tarafından ve Fransızca olarak okutulmaya baĢlandı779

.

Teorik ve pratik olarak iĢlenen derslerin içeriği, mektepte haftada kaç gün ve

kaç saat ders verildiği ile diğer nizamı hakkında arĢiv kayıtlarında herhangi bir

bilgiye rastlayamadık. Buna karĢın ilk zamanların, öğrencilere eğitim dilini

kavratmak ve ormancılık eğitimine giriĢ dersleriyle geçtiğini ifade etmek

mümkündür. Ġleriki yıllarda Tassy‟nin uzmanlık alanı olan Silvikültür780

ve

Ormancılık Ġktisadı konularının üzerinde durulduğu anlaĢılmaktadır781

. Öğrencilerin

gördükleri derslerden edindikleri bilgileri pratiğe dökmek için ise Alemdağı‟nda

çalıĢmalar yaptıkları kayıtlarda yer almaktadır782

.

YaklaĢık üç yıllık bir eğitimin ardından mektep ilk mezunlarını 1861 yılında

verdi. 9 kiĢi ormancılık eğitimini tamamladı ve yapılan imtihan neticesinde

öğrencilerin tahsilleri oldukça beğenildi. Bunun üzerine Ticaret Nazırı tarafından

Orman nizâmatının mevki‘-i icrâya getirilmesi konusunda bir tezkere kaleme alındı.

778

BOA., Ġ.MVL. 17314 (11 Temuz 1857); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.589; Kutluk, a.g.e., s.182; Keskin,

a.g.e., s.21. 779

Orman mektebinin kuruluĢunda ve eğitim faaliyetinde en çok gayret sarfedenlerden ve mektebin ilk

müdür olan Tassy ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Halil Kutluk, “Türkiyede Yabancı Orman

Mütehassısları: I Tassy”, Orman ve Av, S.VI, Ankara, 1943, s.150-156; Halil Kutluk, “Türkiye‟de

Yabancı Ormancılar”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, s.181-183; Halil

Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin Müdür ve Rektörleri”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris

Yılına Girerken, s.225-227. 780

Silvikültür: ormanların bakımı, iĢletilmesi ve fiziki geliĢimini ifade eder. 781

Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.21. 782

…Orman fennini talim itmekde olan talebe icrâ-yı fiiliyât zımnında muallimi ile beraber Alemdağı’na

azimet ideceklerinden masariflerini tesviye içün… BOA., Ġ.DH. 417/27611 (5 R 1275/12 Kasım

1858); Kutluk, a.g.e., s.179.

253

Öğrencilerin memuriyete atanıncaya kadar emeklerinin karĢılığını görmüĢ olmaları

ve boĢta kalmamaları açısından bir resmi teminatın gereği dile getirildi. Ticaret

Nezâreti tarafından verilecek Ģehadetnâmenin haricinde ehliyet derecelerine göre

taltif edilmelerinin uygun olacağı belirtildi. Ayrıca mezunların rütbe-i rabi„

tevcihiyle ileride orman hizmetinde istihdam edilmeleri ve bunun rütbe rüûslarına

kaydedilmesi istendi. Son olarak gerektiği takdirde mektebe yeniden öğrenci

alınmasından bahseden tezkere irâde için Bâbıâli‟ye arz edildi783

. PadiĢah‟ın

onayının ardından da bahsedilen konularla ilgili gerekli iĢlemlere baĢlandı784

.

Tablo 3.19.BaĢarı sıralarına göre Orman Mektebi‟nin ilk mezunları785

Sıra Ġsim Sıra Ġsim

1 Markar Efendi 6 Rıza Efendi

2 Osman Efendi 7 Nazif Efendi

3 Retik Efendi 8 RüĢdü Efendi

4 Artin Efendi 9 Mehmed Efendi

5 Hüseyin Efendi -- ----

Bu ilk teĢebbüs, mesut bir netice ve parlak bir muvaffakiyet olarak

değerlendirilse de mezunlar açısından bu fikre katılmak güçtür. Nitekim

mezuniyetlerinin üzerinden altı ay geçmesine rağmen istihdamları için bir giriĢimde

bulunulmamıĢtı. Bu durum mektepte geçirdikleri uzun zaman diliminin boĢa gittiğini

düĢünmeye baĢlayan mezunları, maddi ve manevi yönden sıkıntıya sokmuĢtu. Öyle

ki, hepsini temsilen yazılmıĢ bir dilekçeyle durumlarını Ticaret Nezâreti‟ne izah

etmek zorunda kaldılar. Ġki buçuk yıl Orman Mektebi‟ne devam ettiklerini ancak

783

Ma‘lûm-ı âli-yi asafâneleri buyrulduğu üzere Orman Mektebi şakirdânının geçenlerde ibtidâ olunan

imtihanları bu kere reside-i hitam olunduğundan ol-babda orman fenni muallimi Mösyö Tassy

cânibinden verilen raporto şakirdân-ı mümâileyhümün derece-i ehliyetlerine göre sırasıyla esâmisini

mübeyyin tanzim kılınan pusula ile berâber manzûr buyrulmak üzere leffen takdim kılındı… BOA.,

Ġ.DH. 470/31473-2 (24 ġ 1277/7 Mart 1861). Fakat dokuz kiĢilik mezunlar listesinde mektebe ilk

alınması düĢünülen öğrencilerden sadece ikisinin bulunduğu görülmektedir. 784

BOA., Ġ.DH. 470/31473 (18 N 1277/30 Mart 1861). …Mektebin fevâid ve muhassenâtı derkâr

muallim-i mahsusu mevcûd olduğu cihetle yeniden öğrenci alınması hususlarına bi’l-istizân…

Ceride-i Havâdis, Nr. 1039 (3 ZA 1277/13 Mayıs 1861). 785

BOA., Ġ.DH. 470/31473-3 (3 Janvier/Ocak 1861).

254

mezuniyetlerinin üzerinden altı ay geçmesine rağmen bir memuriyete tayin

olunmadıklarını ve maddi durumlarının geçimlerini temin için müsait olmadığını

uygun bir dille anlatarak çözüm bulunmasını istediler786

. Bunun üzerine konu,

Ticaret Nezâreti tarafından ayrıntılarıyla ele alınıp müzâkere edildi. Neticede Orman

Mektebi mezunlarının Belgrad köyünde bulunan ormanların haritasının

çıkarılmasında istihdam edilmesi kararlaĢtırıldı. Böylece hem mezunlar hocaları

nezâretinde ameliyata kesb-i meleke ederek geçici de olsa çalıĢacaklar, hem de

devlete gelir temin edilecekti. Nitekim bir ay süreceği tahmin edilen bu ıslah ve

tanzim iĢinin neticesinde devletin senede 1.000 kese gelir elde edeceği

öngörülmekteydi. ÇalıĢtıkları süre zarfında ise mezunlara maaĢ bağlanacak ve

masraflar için 10.000 kuruĢ tahsis edilecekti787

.

Bu geçici görevlendirmelerden bir diğeri Midilli Adası‟nda bulunan

Ormanların keĢif ve muayenesi için yapıldı. YaklaĢık bir buçuk ay sürecek bu iĢ için

ise mezunlardan biri görevlendirilerek harcırah ve masraflar için 5.000 kuruĢ tahsis

edilmesi kararlaĢtırıldı788

. Orman Mektebi mezunları ilerleyen yıllarda gerektiği ve

mali durumun elverdiği ölçüde bu keĢif ve muayene görevlerinde bulunmaya devam

ettiler. Tassy ve Estem ile birlikte Belgrat ormanlarının amenajmanının789

yapılmasında, Sinop civarında ve diğer bazı ormanlarda keĢif çalıĢmalarında

786

BOA., Ġ.DH. 475/31900-3 (25 Z 1277/4 Haziran 1861). 787

BOA., Ġ.DH. 475/3900 (28 M 1278/16 Ağustos 1861). Belgrat‟ta mezunların ve baĢlarındaki

hocalarının ikâmet etmesi için devlet binalarının kullanılması kararlaĢtırılmıĢtı. Ancak bu binalar

oturulamayacak derecede harap olduğu için dört veya beĢ odalı evler bulunarak kiralanması

kararlaĢtırılmıĢtır. BOA., BEO., A.MKT.NZD. 380/38 (22 CA 1278/25 Kasım 1861). 788

Adada bulunan Tersâne-i Amire‟ye ait çam ormanları birçok taraftan yok edilerek zeytinlik haline

getirilmiĢ, büyük ve küçük birçok ağaç kesilerek katran imalinde kullanılmıĢtır. Yine çoğu ağaç mera

tedarik etmek için çobanlar tarafından hatta eğlence için yolcuların veya baĢka kimsellerin çıkardığı

yangın neticesinde yok edilmiĢtir. Bu durum ormanların durumuna örnek olmakla beraber uzmanlara

olan ihtiyacı da ifade bakımından oldukça önemlidir. BOA., BEO., A.MKT.MVL. 132/26 (10 RA

1278/15 Eylül 1861). 789

Amenajman: Ormanların nasıl, ne zaman ve ne ölçüde kullanılması gerektiğiyle ilgili ormancılık

faaliyetlerini (teknik, biyolojik, ekonomik ve sosyal) ifade eder.

255

bulundular790

. Bunun haricinde mezunlardan Hüseyin ve Retik Efendilerin Tassy

refakatinde Tuna Vilâyeti‟nde bulunan ormanlardaki keĢif çalıĢmasında yer

aldılar791

. Bu arada mezun verdikten sonra mektepte eğitime ara verildi.

Ġlk yıllarında mektebin, gerek öğrenci sayısı ve vasfı, gerekse fiziki alt yapısı

itibariyle modern bir mektepten ziyade bir kursu andırdığı görülmektedir. Bununla

beraber eğitim süresinde de bir belirsizlik vardır. Eğitim dili Fransızca olduğundan

öğrenci bulmak hayli güç olmuĢtur. Mezunların istihdamı meselesi ise Ģevk ve istek

açısından mektebe olan ilgiyi azaltan bir diğer sorun olmuĢtur. Ancak eğitim alan

öğrencilerin bunun üstesinden geldiği görülmektedir. Nitekim Osman ve Artin

Efendiler mezun olduktan sonra Tassy‟nin orman yetiĢtirilmesi ile ilgili notlarını

Türkçe‟ye tercüme ederek kitap haline getirmiĢlerdir. Üstelik bu kitaplardan mektebe

alınacak öğrencilerin de faydalanması için 200 adet basılmasına ruhsat verilmiĢtir792

.

Netice itibariyle devletin içinde bulunduğu Ģartlar göz önünde

bulundurulduğunda aksakların normal olduğunu ve mektebin baĢlangıç olarak

amacına ulaĢtığını söylemek mümkündür.

790


Bu çalıĢma, vilayet dâhilinde bulunan ormanlarından Tersâne ve Tophâne-i Âmire‟de kullanılmaya

elveriĢli kereste tedarikine yönelikti. Ayrıca bölge ahalisinin zaruri ihtiyaçları ile devlete lazım olan

ağaçların belirlenerek ayrılması planlanmaktaydı. ÇalıĢma süresince görevlilere aylık üçer bin kuruĢ

maaĢ tahsis edilecek ve bunun yanı sıra otuz altı bin kuruĢ harcırah ödenecekti. BOA., C.ĠKTS.

41/2044 (3 R 1283/15 Ağustos 1866). 792

…Orman mektebi şakirdânından Osman ve Artin Efendiler orman yetiştirilmesi hakkında mekteb-i

mezbûr muallimi Mösyö Tassy’nin vaki‘ olan takrirince cem‘ ve tedvin ile Türkçeye tercüme eylemiş

olduklarından mekteb-i mezkûra alınacak şakirdân için kitab-ı mezkûrun Fransızca nüshasıyla Türkçe

tercümesinden ikişer yüz adedin tab‘ ve temsiline ruhsat verilmesi… BOA., Ġ.DH. 476/31975 (15 S

1278/22 Ağustos 1861).

256

3.4.3.Yeniden Açılması

1866 yılında mali kaynak temini amacıyla Tuna, Bosna, Karasu sahilleri,

Kazdağı, Konya, Sinop ve Samsun ormanlarından 1 milyon ağaç kesilmesi ve

bundan 5 milyon franklık bir gelir elde edilmesi fikri gündeme gelmiĢti. Bunun için

bu ormanlarda ne cins ve türden ağaç mevcut olduğu, hangi ağaçların kesilip

hangilerinin ileriye bırakılacağı ve istenildiği takdirde nakliye için hangi iskelenin

kullanılacağını belirlemek gerekmekteydi. Bu iĢleri organize etmek üzere Fransa‟dan

4 kiĢi birinci ve 4 kiĢi ikinci sınıftan olmak üzere orman mühendisleri getirilmesi

kararlaĢtırıldı. Orman Mektebi mezunlarının ise bu mühendislerle beraber birer ikiĢer

komisyonlar halinde görevlendirilmesi öngörüldü. Bu giriĢim aynı zamanda

ormancılık heyetinin yeniden teĢkilatlanmasını sağladı. Nitekim Fransa‟dan gelen

mühendislerin içerisinde Orman Mektebi‟ne önemli katkılar sağlayacak olan Simon

da bulunmaktaydı793

.

Tassy‟nin 1868 yılında Fransa‟ya dönmesinin ardından Orman Mektebi bu

sefer Simon‟un tasarrufuna bırakıldı. Maliye Hazinesi dairesinde yeniden açılan

mektebe 10 öğrenci alınmıĢ ve baĢlıca dersler Simon tarafından verilmeye

baĢlanmıĢtı794

. 1869 yılında ise mektep, ikinci mezunlarını verdi. Orman

793

BOA., C.ĠKTS. 41/2044 (3 R 1283/15 Ağustos 1866); Fransa‟dan Bricogne, Godhaux, Simon ve

Chervau isminde dört müfettiĢ muavini ile dört bekçibaĢı gönderildi. Mütehassıs Raporları Orman

Kısmı, s.7. Simon ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Halil Kutluk, “Türkiyede Yabancı Orman

Mütehassısları III Simon”, Orman ve Av, S.XII, Ankara 1943, s.435-439; Simon ile ilgili kısa bilgiler

için ayrıca bkz. Kutluk, “Türkiye‟de Yabancı…”, s.185; Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin…”,

s.227. 794

Orman idaresince ittihaz ve icrâ olunan tedâbir-i ıslahiye cümlesinden olmak üzere bu iş için

mukaddeman Fransa’dan celb edilerek müstahdem olan mühendisler ile sairlerinden mürekkeb

geçenlerde bâ-irâde-i seniyye bir meclis teşkil edilip icâb eden nizamnâme-i esâsiyesi dahi Şurâ-yı

Devlet’de der-dest tanzim ve takrir bulunmuş ise de şu idareden mamûl-ı manzur olan fevâid ve

menâfi‘in tamamıyla mevki‘-i husûle i‘sâli orman fenni bilir memurlar tedârikiyle umûr-ı idarenin her

tarafca taht-ı intizâma alınmasına mütevakkıf olarak eğerçe şimdiye kadar ormanları taht-ı idareye

alınan bazı vilâyetlerde mukaddeman tahsil-i fenn ile şahâdetnâme almış olanlardan memurlar var

ise de meydanda olan lüzûm ve ihtiyaca mebni bir yandan daha memur yetiştirilmek üzere geçen sene

257

memuriyetini icrâya kesb-i liyâkat eden mezunlara gayretlerinin karĢılığı olmak

üzere birer Ģehadetnâme verildi. Lüzum görüldükçe istihdam olunmaları

kararlaĢtırıldı. Simon‟un öğrencileri yetiĢtirmek için sarf ettiği çaba ve gayretler de

takdire Ģayan bulunarak kendisine bu memnuniyet özellikle iletildi795

.

Tablo 3.20.Orman Mektebi‟nin 1869 yılı mezunları796

No

Ġsim

Tahsil

Numarası

No

Ġsim

Tahsil

Numarası

1 Corci Angelidis 1 6 Moyiz Dalmajyo 4

2 MiĢel Zehariyadis 2 7 AĢil Razi 5

3 Banist Hekimoğlu 3 8 Kadri Efendi 6

4 Corci Gabriyel 3 9 Eftim Baspadis 6

5 Nuri Efendi 4 10 Karnik Bezezyan 7

1869 yılı mezunlarından bazıları, iki ay içerisinde Bahriye Nezâreti tarafından

Tophane ve Tersane için ayrılan ormanlardaki ağaçları tespit için müfettiĢ muavini

olarak görevlendirildiler797

.

Mektep ikinci defa mezun vermiĢ olsa da belirli bir düzene sahip değildi.

AçılıĢından bu yana yaklaĢık 12 yıl geçmesine rağmen ancak 19 mezun verebilmiĢti.

Bunun birçok sebebi olmakla beraber en önemlilerini baĢında mali sıkıntılar ve

devletin orman memurlarını “gerektiği takdirde” yetiĢtirme gibi bir politikaya sahip

olması gelmekteydi. Bu politika eğitimin süreklilik arz etmesini ve mektebin daimî

statüye sahip olarak bir nizama kavuĢmasını geciktirmiĢti.

hazine-i celile dâiresinde masrafsızca bir mekteb küşâdıyla cem‘ edilen şakirdâna meclis-i mezkûr

azasından Mösyö Simon bir kâide-i tedris ve ta‘lim ederek bunların geçen gün çakerleri dahi hazır

olduğu halde imtihanları bi’l-icrâ …BOA., Ġ.ġD. 15/669-1 (18 S 1286/30 Mayıs 1869); …Maliye

Hazinesi derununda dahi bir bab Orman Mektebi küşâdı ile memurin-i lâzımeleri tayin kılındı. Her

şeyi ibtidasından güzel başlamak ve sonra arkasını bırakıp, boşlamak âdeti bunu da hakladı. Ahmet

Lütfi Efendi, Vaka-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, (Yayına Hazırlayan: Münir Aktepe), C.XII,

Ankara, 1989, s.48. Mektep yeniden fakat daha sade bir Ģekilde tesis olundu. Hepsi Fransızca anlayan

ve konuĢan zeki ve çalıĢkan on efendi bu derslere devam edip idare için iyi bir uzuv olarak yetiĢtiler.


BOA., Ġ.ġD. 15/669 (26 RA 1286/6 Temmuz 1869). 796

BOA., Ġ.ġD. 15/669-2. 797


258

3.4.4.1871 Tarihli Orman Mektebi Nizamnâmesi

1869 yılında ise bir Orman Nizamnâmesi hazırlandı. Bu nizamnâmenin

Osmanlı coğrafyasında yaygın bir Ģekilde uygulanabilmesi için Orman Mektebi‟nin

daha aktif olup, ehil ormancılar yetiĢtirmesi gerekmekteydi798

. Bunun üzerine

mektep, Simon‟un çalıĢmalarıyla daimî surette ve kısa sürede ormancı yetiĢtirmek

amacıyla yeniden organize edildi. Ders programı ele alındı ve yeniden düzenlendi.

Ġstihdam sorununu ortadan kaldıracak tedbirler alındı. En önemlisi bütün bunların

uygulanabilmesi için hazırlanan nizamnâme 1871 yılının hemen baĢında yürürlüğe

girdi799

.

13 maddeden oluĢan nizamnâmeye göre orman memurları yetiĢtirilmek için

açılan Orman Mektebi, Maliye Nezâreti‟nin kontrolü altında ve orman idaresinin

gözetiminde olacak ayrıca mektebin dershane ve numunehanesiyle bir de

kütüphanesi bulunacaktı800

.

Mektepte okutulacak derslerin baĢında Lisan-ı Türkî (Türkçe) bulunmaktaydı.

Bunun haricinde meslekî derslerden olan Ulûm-ı Riyâziyât‟ın (matematik) harita

ahzına (harita çıkarma) ve mesâha-yı ecsam‟a (ölçme) ait olan pratiği, Hikmet-i

Tabi„iye ve Kimya fenlerine giriĢ ve Tabiat Tarihi‟nin ormanlarla ilgili kısmı da

programda yer almaktaydı. Orman yetiĢtirmeyle ilgili olarak ise Ağaç Ekimi ve

798

1869 yılında hazırlanan bu nizamnâme 1870 yılında yürürlüğe girmiĢtir. Orman nizamnâmesinin

önemi ile ilgili olarak bkz. Bekir Koç, “1870 Orman Nizamnâmesi‟nin Osmanlı Ormancılığına

Katkısı Üzerine Bazı Notlar”, A.Ü. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.XXIV, S.37, Ankara, 2005,

s.231-257. 799

İşbu nizâmnamenin icrâ-yı icâbına irâde-i seniyye-i hazret-i padişâhi müteallik ve şerefsüdûr

buyrulmuş olmağla divân-ı hümâyun kalemine kayd ettirilerek inde’l-icâb iktizası icrâ olunmak.

Ġrâde-i seniyye tarihi 11 ġevvâl 1287/4 Ocak 1871. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.11-13;

Takvim-i Vekâyi, def‘a, 1309 (19 L 1287/12 Ocak 1871); Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.296-299;

Kutluk, a.g.e., s.273-276. 800

Madde 1. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.11.

259

Muhafazası‟yla Ağaçların Kesimi ve Nakli Kaideleri okutulacaktı. Son olarak Emlâk

Tasarrufu ve özellikle ormanlara dair olan kanunlar ve nizamlar da öğrencilerin

dersleri arasında olacaktı801

.

Maliye Nezâreti tarafından mektebe evvelâ Orman Fenni ve Tabiat Tarihi

derslerini vermek koĢuluyla bir müdür tayin olunacaktı. Ardından Matematik, Fizik

ve Kimya hocalarıyla birer Türkçe ve Yazı hocası atanacaktı. Kütüphane ile

numunehanenin muhafazasına bir kâtip, ayriyeten bir de odacı görevlendirilecekti802

.

Mektebin tahsil müddeti iki sene olacaktı. Dersler her sene Rumi tarihe göre

1 Eylülde baĢlayıp, 15 Temmuza kadar devam edecekti. Öğrenciler iki sınıfa

ayrılacaklar, birinci sene öğrencileri ikinci ve ikinci sene öğrencileri birinci sınıf

itibar olunacaklardı. Eğitim süresini tamamlamayan ve imtihan veremeyen hiçbir

öğrenci bir sınıftan diğer sınıfa geçemeyecekti. Mektepte okutulacak konularla ilgili

ders cetveli ve derslerin sırası ile vakitleri mektep müdürünün tebliği üzerine önce

Orman Meclisi‟nce müzâkere edilecekti. Ardından Orman Müdüriyeti tarafından

düzenlenip, tayin olunacaktı803

.

Eğitimin gündüz verildiği mektepte öğrencilerin derslere devam mecburiyeti

olacaktı. Bunun yanı sıra gördükleri dersleri not alma ve evlerinde tekrar etme

zorunlulukları da bulunacaktı. Öğrenciler mektep müdürünün isteğiyle orman

müdüriyeti tarafından belirlenecek vakitlerde pratik yapmak üzere her sene on beĢ-

801

Madde 2. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12. 802



260

yirmi gün ormanlarda çalıĢma yapacaklardı. Bunun masrafı ise hazine tarafından

karĢılanacaktı804

.

Öğrencilerden biri uygunsuz tavır ve davranıĢlarda bulunur veya derslerine

gerekli önemi vermez ise önce müdür tarafından ihtar edilecekti. Ġhtar dikkate

alınmadığı takdirde orman meclisi tarafından uyarılacak, bu da dikkate alınmadığı

takdirde mektep müdürünün isteği ve Maliye Nezâreti‟nin onayı ile mektepten

uzaklaĢtırılacaktı805

.

Öğrenciler sene sonunda Maliye Nazırı‟nın veya tarafından tayin edilecek

memurun baĢkanlığındaki bir imtihan meclisi tarafından sınav olunacaklardı. Orman

müdürü ve mektebin müdür ve hocaları bu meclisin tabii üyesi olacakları gibi

bunlara ikisi orman meclisi üyelerinden olmak üzere Maliye Nezâreti tarafından dört

üye daha ilâve olunacaktı806

.

Ġmtihan meclisinde eğitimleri yeterli görülmeyen öğrencilerin, mektepten

kaydı silinecekti. Ancak eğitimleri sırasında gayreti görülenlerin birinci veya ikinci

sene derslerini bir sene daha tekrar etmesine müsaade edilebilecekti. Birinci sene

yani ikinci sınıf öğrencilerinden imtihan verenler birinci sınıfa geçecekler, birinci

sınıf öğrencilerinden olup baĢarılı olanlar ise mezun edileceklerdi. Mezun olan

öğrenciler müfettiĢ-i sâni unvanıyla ormanlar idaresinin memur defterine

kaydolunacak ve idarece lüzum göründükçe imtihan meclisi tarafından verilen baĢarı

804

Madde 5, 6. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12. 805


Madde 8. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12-13.

261

sıralarına göre istihdam edileceklerdi. Açıkta bulundukları müddette ise sahip

oldukları müfettiĢ-i sânilik unvanına ait olan maaĢın yarısını alacaklardı807

.

Mektebin kütüphanesi ile numunehanesinin tesisi ve tanzimi ile kırtasiye ve

diğer masraflar için senede 25.000 kuruĢ tahsis olunacaktı808

.

Mektebe alınacak öğrencilerin kabulü her sene imtihan ile olacaktı. Fakat

öğrenciler imtihana girmeden evvel Osmanlı tebaası olduklarını ve yaĢlarının on

sekiz-yirmi beĢ arasında bulunduğunu resmi evrak ile beyan etmek zorundaydılar.

Ayrıca vücutlarının orman hizmetine elverecek derecede sağlıklı olduğunu da

Mekteb-i Tıbbiye‟den alacakları raporla ispat emekle mükelleftiler. ġartları müsait

olanların imtihana girmek için dilekçe ve gerekli evrakı, Ağustos ayından evvel

Maliye Nezâreti‟ne vermeleri gerekmekteydi. Bu tarihten sonraki müracaatlar ise

kabul olunmayacaktı. Müracaattan sonra evraklar kontrol edilecek ve ardından

imtihanın yer ve zamanı orman müdüriyeti tarafından dilekçe sahiplerine

bildirilecekti809

.

Ġmtihan açık bir Ģekilde yapılacak, orman müdüriyetinin veya tarafından tayin

olunacak memurun baĢkanlığında icrâ olunacaktı. Öğrenci adaylarına yönetilecek

sorular ise Türkçe, matematik, genel coğrafya ve Osmanlı coğrafyası ile ilgili

konulardan olacaktı810

.

Ġmtihandan sonra mektebe girmeye hak kazanan öğrenciler, baĢarılarına göre

bir deftere kaydedilerek orman müdüriyeti tarafından Mâliye Nezâreti‟ne

807





262

bildirileceklerdi. Ormanlar idaresinin ihtiyacına göre mektebe alınacak öğrenci

miktarı belirlenecek ve yine orman müdüriyeti tarafından Mâliye Nezâreti‟ne tebliğ

edilecekti. Ardından imtihandaki baĢarı sıralarına göre öğrencilerin kaydı

gerçekleĢtirilecekti811

.

3.4.5.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Eğitim-Öğretim

Orman Mektebi Nizamnâmesi, kısa ama dönemin eğitim sistemine göre

oldukça teferruatlıydı. Zira mektebe hangi Ģartlarda öğrenci kabul edileceğinden,

verilecek eğitimin içeriğine, öğrencilerin ve devletin yükümlülüklerine kadar hemen

her konuya değinilmiĢti.

Mektepte eğitim bundan sonra mümkün mertebe bu nizamnâmeye göre

verilmeye baĢlandı. Senelik 250 lira (5.750 frank) tahsisatın yanı sıra dershane ve

hocalar için Maliye Nezâreti tarafından uygun bir bina temin edildi. Türkçe derslerini

vermek üzere bir Müslüman hocanın yanı sıra bir hoca da Matematik ve Topografya

dersleri için tayin edildi. Ziraat ve Ormancılık Ġktisadı derslerine yardımcı olmak

üzere ise mektebin 1867 eğitim devresi mezunlarından biri görevlendirildi. Ayrıca

Geometri, Fizik ve Kimya dersleri için de yine yardımcı hoca mahiyetine sahip bir

asistan atandı812

.

Nizamnâme‟de okutulması öngörülen dersler genelde hususi olarak öğrenciler

için kaleme alınmıĢ derslerdi. Pratikte bu derslerden çoğu okutulmaktaydı.

Öğrenciler Matematik, Kimya, Fizik ve Tabiat Tarihi derslerinin haricinde Harita

Çıkarma, Orman ĠĢletmeciliği, Orman Ġktisadı ile Silvikültür gibi meslekî dersleri

811



263

görmekteydiler. Bu arada ilk dönemde Fransızca olan dersler, zamanla Türkçe

verilmeye veya Türkçe tekrar edilmeye baĢlandı. Böylece mektebin öğrenci profili de

değiĢime uğradı. Mevcudunun çoğunu Gayrimüslim öğrencilerin oluĢturduğu

mektebe Müslüman öğrencilerin de rağbeti arttı. Nizamnâmede iki yıl tespit edilmiĢ

olan eğitim süresi ise öğrencilere yeterli matematik bilgisi vermek için üç yıla

çıkarıldı813

.

Dersler Tedrisat Nazırı tarafından tespit edilmiĢ olan bir programa göre

okutulmaktaydı. Öğrenciler, memuriyette en çok ihtiyaç duyacakları bilgileri pratiğe

dökmek için senede bir defa Ġstanbul civarında bulunan ormanlarda tatbikat

yapıyorlardı. Amenajman, Silvikültür ve diğer dersler için ayrıca Belgrat ve Belova

ormanlarına da gitmekteydiler. Mektepte saha çalıĢmalarında öğrencilere gerekli olan

alet ve edevat bulunmaktaydı. Bununla beraber derslerle ilgili destekleyici kitapların

bulunduğu kütüphane de öğrenci ve hocaların hizmetine açılmıĢtı814

.

Orman Mektebi‟nin bir nizama kavuĢarak süreklilik kazanması, mektebe olan

talebi de yoğunlaĢtırmıĢtı. Hatta Tanzimat döneminin popüler mekteplerinden olan

Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Sultânî‟nin bazı öğrencilerinin eğitimlerini, Orman

Mektebi‟nde devam ettirmek istedikleri görülmektedir. Bununla beraber mektebin

1872 ve 1874 yılı sınavlarına iĢtirak eden Maliye Nazırı‟nın da sınıflardaki

öğrencilerin performansından son derece memnun olduğu anlaĢılmaktadır815

.

813

Eğitimin üç yıla çıkarılmasında Müslüman öğrencilerin, temel matematik bilgilerine sahip olmamaları

etkili olmuĢtur. Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.20. 814

Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.20-21. 815

BOA., MF.MKT. 3/128 (10 CA 1289/16 Temmuz 1872). Orman Mektebi talebesinin her şu‘besi

usûl-i imtihaniyelerinin icrâsında acizleri dahi bulunmuş olduğundan bunların iki sene zarfında

mekteb-i mezbûrda ulûm-ı âliyye-i ibtidâiye ve fünûn-ı mahsusa-yı resmiyede ibraz eyledikleri

malûmat-ı kâmileleri kendülerinin ve gerek muallimlerinin devam ve ikdamlarına delil-i kâfi ad

olunduğunu ve doğrusu kendüleri şâyân-ı tahsin ve sezâvar-ı afrin bulundukları ma‘ teşekkür ve’l-

memnûniye tasdike müsâra‘at iderim…BOA., MF.MKT. 21/82 (14 L 1291/24 Kasım 1874).

264

Tablo 3.21.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Orman Mektebi mezunları816

Dönem/Yıl

Ġsim

Toplam

III

1871

Mihran Efendi Nikoli Efendi Agop Efendi Kikork Efendi 8

Haçik Efendi Agop Çakıryan Viktor Efendi Haçikyan Efendi

IV

1872

Kalyaz Efendi Ahmed Hamid

Efendi

Antuvan Tıngır

Efendi

Akif Efendi

12 Abdullah

Efendi

Sarkiz Efendi Artin Mihran

Efendi

Artin Antranik

Efendi Boğos Efendi Osep Arapyan Zühdü Efendi Mihran Matyos

V

1874

Mihran

Anbarcıyan

Abdi Efendi Mehmed ġerif

Efendi

Manuk Efendi

12 Hüseyin Celal

Efendi

Karabet Efendi Emin Efendi Hasan Efendi

Oskan Efendi Ali Efendi Hidayet Efendi Hamparsum

Efendi

VI

1877

Nesim Efendi Artin Efendi Karakoç Efendi Hasan Efendi

16 Maksud

Efendi

Filardos Efendi Miltiyadi Efendi Haralambos

Efendi Civan Efendi Misak Efendi Ahmed Efendi Ġstavri Efendi Ali Mahmud

Efendi

Mustafa Sabri

Efendi

Sabri Efendi Ali Rıza Efendi

Toplam 48


Orman Mektebi, meslek okullarının çoğunda olduğu gibi seyyar bir Ģekilde

eğitim hizmeti vermiĢtir denilebilir. Mektebin ilk eğitim hizmeti, Ticarethane‟de

tahsis edilen odalarda baĢladı817

. Ġkinci açılıĢı ise 1868 yılında Maliye Nezâreti‟ne ait

binada gerçekleĢti. Buranın yanması sonucu önce Adliye Nezâreti binasına nakledildi

ardından ise Sultan Mahmut türbesi karĢısındaki maârif binasına taĢındı. Buradan

sonra bir müddet de Vefa‟da RüĢdü Mehmet PaĢa Konağı‟na geçen mektebe, son

olarak Maliye Nezâreti‟nde bir daire tahsis edildi818

.

816

S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Alisi Mecmuası, (mâb„ad), s.60-61; Kutluk,

a.g.e., s.611-612; Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin…”, s.225. 817

…Ebniye meclisi ma‘rifetiyle zikrolunan odalar bi’l-keşf iki bin altmış buçuk kuruş masrafla ta‘mir

olunacağını mübeyyin tanzim olunan… BOA., Ġ.DH. 25295 (16 Z 1273/7 Ağustos 1857). 818

S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Âlisi Mecmuası, (mâb„ad), s.59.

265


1857 yılından 1869 yılına kadar iki devrede 19 mezun veren Orman Mektebi,

bu tarihten itibaren Tanzimat dönemi sonun kadar 48 öğrenci yetiĢtirdi. Yeniden

teĢkilatlanmasının ardından mektepte yetiĢtirilen öğrencilerin istihdamı da bir düzene

girmeye baĢladı. Her ne kadar açıldığı dönemden itibaren mezun olanların

memuriyete atanma garantisi bulunmakta idiyse de, kısa süreli görevlendirmelerle

geçici atamalar söz konusu olmuĢtu. Bu durum ise eğitimin sürekliliğinde olumsuz

rol oynadı. Ancak 1869 yılından itibaren mektepte daha fazla öğrenci bulundurma

ihtiyacı hissedilince istihdam garantisi ön plana çıktı. Eğitimlerini tamamlamayı

baĢaran öğrenciler, lüzum görüldükçe baĢarı derecelerine göre tayin edilmeye

baĢlandılar. MüfettiĢ muavini sıfatıyla orman memuru olarak tayin olunan öğrenciler,

ayrıca Orman ve Ma„adin Ġdâresi Tahrirat ve Muhasebe Kalemlerinde de

değerlendirilmekteydiler819

. Bunun yanı sıra baĢarılı olan öğrenciler arasından,

mektebe hoca olarak atananlar da bulunmaktaydı820

.

Ormancılık ilminin Türkçe literatüre sahip olmasında özellikle ilk dönem

mezunlarının yapmıĢ oldukları çalıĢmalar da mektebin baĢarısına delildir. Ders

notlarının yanında birçok yabancı eser Türkçeye çevrilerek öğrencilerin istifade

etmeleri sağlanmıĢtır. YetiĢen mühendisler sayesinde ormanların korunması ve

onlardan daha verimli bir biçimde faydalanılması sağlanmıĢtır821

. Ayrıca mektebin

819

Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.17; Keskin, a.g.t., s.25. 820

Mektebin öğrencileri içerisinde …Simon‟un şakirdânından ve altı sene ilm-i tabiat ve nebâtat, orman

gars etmek usûlü ve ilm-i hikmet-i tabîiyye tedris etmiş olan Hekimyan Efendi, ormancılık ve orman

mahsulâtı ile ilgili üç adet de risale tercüme etmekte olup, yetişmekte olan şakirdânların en ehliyetlisi

bulunduğundan… Orman Mektebi‟ne muallimliği uygun görülmüĢtür. BOA., HR.TO. 520/12 (22 RA

1295/20 Mart 1878). Hekimyan Efendi ilerleyen yıllarda mektebin müdürlüğünde de bulunmuĢtur.

Kutluk, “Orman YetiĢtiren Mekteplerin…”, s.228. 821

Ahmet Mithat Efendi, Üss-i Ġnkılâp, s.101.

266

yetiĢtirdiği ormancılardan layıkıyla istifâde edilmesi, Maden Mektebi‟nin açılmasına

da önemli bir referans olmuĢtur822

.

3.5.Telgraf Mektebi (Fünûn-ı Telgrafiye/Telgrafhâne-i Âmire Mektebi)

Elektrikli Telgraf, XIX. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti‟nin

Avrupa‟dan transfer ettiği mahiyet ve maliyet avantajından kaynaklanan ve bu

yönüyle kolay kabul gören önemli çağdaĢ teknolojilerin baĢında gelmektedir. Ġlk

olarak 1839 yılında Chamberlain adında bir Amerikalı tarafından Ġstanbul‟a getirilen

telgraf, teknik sorunlar nedeniyle çalıĢmasa da jeoloji Profesörü olan ve madencilik

ile ilgili çalıĢmalar yapmak üzere Ġstanbul‟da bulunan baĢka bir Amerikalı

J.Lawrence, 9 Ağustos 1847 yılında Osmanlı ülkesinde ilk baĢarılı mesaj denemesini

gerçekleĢtirmiĢti. Huzurunda gerçekleĢtirilen bu denemeden son derece memnun

olan Sultan Abdülmecid, devlet erkânı önünde bunu tekrar yaptırmıĢ ve Lawrence‟ı

kutlayarak kendisine Edirne ile Ġstanbul arasında bir hat çekmesini teklif etmiĢti823

.

Ayrıca mucidi olan Morse‟a bir mektup göndermiĢ ve “murassa” bir niĢan ile “ihtira

beratı” vererek çalıĢmasını desteklemiĢti824

. Ancak bu heyecan kısa sürmüĢ, takip

eden yıllarda herhangi bir ilerleme kaydedilememiĢti.

822

…Çend sene mukaddem küşâd olunan Orman Mektebi’nden bi’l-imtihan çıkanlar şimdi ormanlarda

müstahdem olunub bu mektepten devletçe istifâde kılındığı misüllü küşâd olunacak Maden

Mektebi’nden dahi… BOA., Ġ.DH., 678/47276 (7 Z 1290/26 Ocak 1874). 1878 yılından sonra bir

dönem daha mezun veren mektep 1880 yılından itibaren Maden Mektebi ile birleĢtirilmiĢ, Orman ve

Maadin Mektebi adı altında donanımlı orman memurları yetiĢtirmeye devam etmiĢtir. Orman ve

Maden mektebinin birleĢtirilmesi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Keskin, a.g.t., s.38-42. 823

Elektirikli telgrafın, Samuel Morse tarafından yapılan ve çalıĢan ilk modeli, 1839 yılında Morse ile

çalıĢmıĢ bir Amerikalı olan Chamberlain tarafından Ġstanbul‟a getirilmiĢti. Fakat kuruluĢu sırasında

meydana gelen çeĢitli teknik aksaklıkları gidermek üzere Viyana‟ya hareket eden Chamberlain kaza

sonucu ölünce Osmanlı‟nın bu çağdaĢ iletiĢim aracını etraflıca tanıması bir süre gecikmiĢti. Roderic

Davison, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli Telgrafın Kurulması”, Osmanlı-Türk Tarihi 1774-

1923, (Çeviren: Mehmet Moralı), Ġstanbul, 2004, s.194. 824

Nesimi Yazıcı, “Tanzimatta HaberleĢme ve Kara TaĢımacılığı”, OTAM, S.3, Ankara, 1992, s.344.

267

Telgrafın Osmanlı topraklarında etkin ve yaygın kullanımına ise 1853 yılı

sonlarında patlak veren Kırım SavaĢı vesile oldu825

. Osmanlı Devleti‟nin müttefiki

olarak savaĢa katılan Ġngiliz ve Fransız devletleri, ülkelerinde yaklaĢık on yıldan bu

yana kullandıkları826

telgrafı, savaĢın Rumeli sahasından Kırım‟a geçmesi üzerine

ordularıyla iletiĢim kurmak için burada da kullanmaya karar verdiler ve vakit

kaybetmeden Osmanlı Devleti nezdinde giriĢimde bulundular. Mali kaynak, teknik

personel ve güzergâh tespiti ile ilgili çalıĢmaların tamamlanmasının ardından

Osmanlı telgraf hatları ilk olarak stratejik öneme sahip olan Varna‟da kurulmaya

baĢlandı827

. Ġngilizlerin Bulgaristan sahilindeki Varna ile Kırım sahilinde bulunan

Balaklava arasında çektiği 340 mil uzunluğundaki sualtı hattının ardından Fransızlar

da Varna ile Rusçuk arasında bir hat döĢediler. Nihayet kısa bir süre sonra yine

Ġngilizler tarafından Varna-Ġstanbul telgraf hattı döĢendi828

.

Telgraf hatlarının özellikle savaĢ esnasında barut kadar önemli olduğunu kısa

sürede teĢhis eden Osmanlı devlet adamları, 1854 yazında Sadrazam Kıbrıslı

Mehmed Emin PaĢa, üç üst düzey memur ve üç generalden oluĢan bir ekip ile

Osmanlı telgraf sistemini baĢlatmakla görevlendirildiler. Bu arada Ġngiliz ve Fransız

hükümeti telgraf hatlarının inĢası imtiyazını almak üzere giriĢimde bulunmuĢlardı.

Osmanlı Devleti, Fransızların teklifini kabul etti ve 30 Ağustos 1854 tarihinde bir

825

…Kırım Muharebesi hengâmında dahi memâlik-i Osmaniyye’de telgraf tesisi vücûda gelmiş ve ayrıca

bir de Telgraf Müdiriyeti ihdâs edilmişti. Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Osmanlı Posta Tarihinden

Ma„bâd)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.161, Ġstanbul, 1330, s.1865. 826

Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi)”, Posta ve

Telgraf Mecmuası, S.164, Ġstanbul, 1330, s.1919. 827

Kırım SavaĢı sırasında müttefik kuvvetlerin Telgraf hatları tesisi ile ilgili çalıĢmaları için bkz. Erdoğan

KeleĢ, Osmanlı, Ġngiltere ve Fransa ĠliĢkileri Bağlamında Kırım SavaĢı, Ankara Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2009, s.317-324. 828

Mehmet Ali, “Posta Mebahisi”, s.1919; Davison, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli…”, s.195;

Tanju Demir, Türkiye’de Posta Telgraf ve Telefon TeĢkilatının Tarihsel GeliĢimi (1840-1920),

Ankara, 2005, s.51-52.

268

imtiyaz anlaĢması imzalandı. Bu tarih itibariyle de hatların inĢası için hazırlıklara

baĢlandı. Ġlk Osmanlı hattı Ġstanbul ile Edirne arasında çekilecekti ve bu hat

Edirne‟den ġumnu‟ya uzanacaktı. Bir diğer hat da Edirne, Filibe, Sofya, NiĢ ve

Belgrat arasında olacaktı. Hazırlıkların tamamlanmasının ardından 1855 yılı Mart

ayında baĢlanan inĢaatın Ġstanbul-Edirne ayağı 13 Ağustosta son bulurken Edirne ile

ġumnu arasındaki hat 19 Ağustosta tamamlandı. 14 Eylül 1855 tarihinde

Ġstanbul‟dan Avrupa baĢkentlerine Asâkir-i müttefika Sivastopol’a girmiştir

müjdesini veren ilk telgraf çekildi. Telgraf teĢkilatını idare görevi ise hatların

inĢasına baĢlandığı sırada Telgraf Müdürü sıfatıyla göreve getirilen Tercüme Odası

hulefâsından Billurîzâde Mehmed Bey‟e verildi829

.

1855 Eylülünde hizmete geçen ilk hatların ardından devlet, Fransız De La

Rue ile yapılan kontratı iptal etmiĢ ve kendi imkânlarıyla projenin geri kalanını

tamamlamaya karar vermiĢti. Ardından da ülkenin her tarafına telgraf hatları çekmek

üzere harekete geçmiĢti830

. Böylece telgraf hatları hızla ülke geneline yayılmaya

baĢladı.

Telgraf, teknoloji ve iĢletim olarak Osmanlı‟nın henüz tanıĢtığı bir iletiĢim

aracıydı. Bu nedenle fincan, tel ve makine gibi malzemeler ithal edildiği gibi

haberleĢmede kullanılan dil de Fransızca idi. Bundan dolayıdır ki ilk telgraf

memurları da Tercüme Odası‟ndan ve Fransızca bilenler arasından seçilmiĢlerdi.

Aslında ülkenin haberleĢme mahreminin ecnebi lisanıyla yapılmasında sakınca gören

829

Mehmet Ali, “Telgraf Tesisinin…”, s.1920; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.620; Davison, “Osmanlı

Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli…”, s.198. Mehmet Bey bu göreve 29 Mart 1855 tarihinde 5.000 kuruĢ

maaĢla ve sınıf-ı evvel rütbesiyle getirilmiĢtir. Nesimi Yazıcı, “Tanzimat Döneminde Osmanlı

HaberleĢme Kurumu”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.188; KeleĢ, a.g.t., s.321. 830

Devletin kontratı iptal etmesinde Osmanlı tebaasnın telgrafa gösterdiği yakın ilgi etkili olmuĢtur. Bkz.

Yazıcı, “Tanzimatta HaberleĢme…”, s.345.

269

idareciler, bunun önünü almak için önceden harekete geçmiĢlerdi. 1855 ġubatında

Mustafa ve Vullich (Voliç) Efendiler, Varna ile BükreĢ arasındaki hattın inĢası için

Fransızların tayin ettiği Mösyö Enklés‟e refakat etmek, telgrafın inĢa ve iĢletilmesini

öğrenmek üzere görevlendirilmiĢlerdi. Bu görev sırasında haberleĢmenin Türkçe

yapılabileceğini anlamıĢlar ve Haziran ayında Ġstanbul‟a döndüklerinde bir rapor

hazırlayarak telgrafın teĢkilatlanması için kurulan komisyona baĢkanlık eden Afif

Efendi‟ye vermiĢlerdi. Edirne hattı bittikten sonra buraya telgraf müdürü olarak tayin

edilen Mustafa Efendi Türkçe muhabere ile ilgili çalıĢmalarına devam etmiĢ ve

nihayet 3 Mayıs 1856‟da 128 kelimeden oluĢan ilk Türkçe telgraf çekilmiĢti831

.

3.5.1.Ġlk Telgraf Memurlarının Eğitimi ve Mektebin Açılması

Osmanlı Devleti ilk hatların kurulması ve iĢletilmesi için yapılan anlaĢmada

önemli bir konuya vurgu yapmıĢtı. Bu konu, kurulacak telgraf hatlarının iĢletilmesi

için gelecek olan 16 Fransız telgraf memurunun, yanlarına verilecek Osmanlı

memurlarına iĢi öğretecek olmasıydı. BaĢka bir ifadeyle şakirdan yetiştirmek ve

hakkıyla öğretmek için me’murîn-i merkûmûn her cihetle bezl-i sa‘y edeceklerdi832

.

Kontrata istinaden ilk telgraf memuru adayları, Tercüme Odası memurları arasından

seçilerek Varna-BükreĢ hattının inĢasına gönderilen Mustafa Efendi ile Vullich

Efendiler olmuĢlardı. Aynı amaç doğrultusunda Nisan 1855‟te Arif ve Ogüst

Efendiler de Edirne ve ġumnu‟ya hareket ettiler. Bunun yanı sıra Ġstanbul

Telgrafhânesine ilk muhabere memurları olan Feyzi, Zemçi, Asaf ve Abdülhalim

831

Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi Mâb„ad)”, Posta

ve Telgraf Mecmuası, S.165, Ġstanbul, 1330, s.1935; Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Telgrafında Dil

Konusu”, A.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XXVI, Ankara 1983, s.754-756. 832

Yazıcı, “Osmanlı Telgrafında Dil…”, s.753; KeleĢ, a.g.t., s.319.

270

Beyler yine Tercüme Odası‟ndan alındı833

. Telgrafın iĢletim sistemini Fransızların

yanında pratik olarak öğrenen Mustafa ve Vullich Efendiler aynı zamanda Ġstanbul‟a

döndüklerinde buradaki memurlara Türkçe haberleĢmeyi de öğrettiler. TeĢkilat

geniĢledikçe merkez ve taĢrada teĢkil edilen telgrafhânelerde görev alacak Türkçe ve

Fransızca muhabere memurları ise hizmet içi pratik eğitim ile yetiĢtirilmeye

baĢlandılar834

. Ġlk etapta Ġstanbul Telgrafhânesi‟nde yetiĢen öğrenciler, Ġstanbul ve

Edirne Telgrafhânelerinde 400 ile 800 kuruĢ arasında değiĢen maaĢlarla haberleĢme

ve kayıt memuru olarak görev aldılar835

. 1857 yılına gelindiğinde ise eğitimin

düzenli hale getirilmesinin daha faydalı olacağı düĢüncesiyle Telgraf Müdürlüğü

tarafından 12 maddeden oluĢan bir nizamnâme hazırlandı836

.

Ġki bölümden ve her bölümü 12 maddeden oluĢan nizamnâmenin ilk bölümü

Türkçe, ikinci bölümü ise Fransızca haberleĢme memurluğu için yetiĢtirilecek

öğrencilere dair idi837

. Nizamnâmeye göre haberleĢmeyi öğrenmek üzere

telgrafhâneye alınacak öğrencilerin yaĢı 18 ile 30 arasında olacaktı. Bunun yanı sıra

her iki dil için okuyup yazma ve biraz matematik bilmek zorunluydu. Aksi halde

833

Feyzi Bey ilk Türk muhabere memurudur. Ġlerleyen yıllarda Osta Nazırı ve ġehremini görevlerinde

bulunmuĢtur. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.621. 834

…Türkçe ve Fransızca muheberât usûlünü ta‘allüm itmek üzere şimdiye kadar telgrafhanelere bazı

şekirdan alınmakda ve ekserisi tahsil iderek istihdam olunmakda olduğundan… BOA., Ġ.HR.

140/7337 (21 C 1273/16 ġubat 1857); Asaf Tanrıkut, Türkiye Posta ve Telgraf ve Telefon Tarihi ve

TeĢkilat ve Mevzuatı, C.II, Ankara, 1984, s.570-571. 835

BOA., Ġ.HR.134/6885-1 (3 ZA 1272/6 Temmuz 1856). 836

Telgrafhâne’ye alınacak şakirdânın Türkçe ve Fransızca muhaberât usûlünün sûret-i ta‘lim ve

hareketlerine dâir telgraf müdiri atüfetlü efendi tarafından tertib ve tanzim olunan iki kıt‘a

nizamnâme bi’l-mütala‘a münasib ve yolunda gürünerek bundan böyle düstûrü’l-amel tutulmak üzere

Divân-ı Hümâyun Kalemi’ne kayd ile… BOA., Ġ.HR. 140/7337 (21 C 1273/16 ġubat 1857). Ayrıca

bkz. Telgrafhane muhaberâtını öğretmek içün telgrafhâneye alınacak şakirdân hakkında olan

nizamnâmedir. Madde 49-61. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357-358 (27 RA 1276/24 Ekim 1859).

Madde 49, 50, 51. Ceride-i Havâdis, Nr.980 (Selh-i ġ 1276/22 Mart 1860); Madde 52-61. Ceride-i

Havâdis, Nr. 981 (6 N 1276/28 Mart 1860). 837

BOA., Ġ.HR. 140/7337-2. Nizamnâme Düstûr‟da, 12 maddelik bölüm halinde ve Telgraf

Nizamnâmesi‟nin 49 ile 61. maddeleri arasında yayımlanmıĢtır.

271

kabul edilmeyeceklerdi. Ayrıca iki muteber Ģahidin referansıyla iyi ahlaklı ve

herhangi bir suça karıĢmamıĢ olduklarını yazılı olarak beyan edeceklerdi838

.

Ġstanbul telgrafhânesinin kontenjanı 12‟yi, taĢra telgrafhânelerinin ise 2‟yi

geçmeyecekti839

. TaĢra telgrafhânelerine müracaat eden öğrenci adaylarının yazıları

ve referans mektupları, müracaat edilen telgrafhânenin müfettiĢi tarafından telgraf

idaresine gönderilecek ve kabul için izin alınacaktı. Ġdarenin izni olmadan öğrenci

alınmayacaktı. Kabul edilen öğrencilerden Ġstanbul‟dakiler telgraf meclisinde,

taĢradakiler ise memleket meclislerinde haberleĢmenin gizliliğini ifĢa

etmeyeceklerine ve telgrafın kanun ve nizamına uyacaklarına dair yemin edeceklerdi.

Fransızca haberleĢme için sadece Ġstanbul telgrafhânesi‟ne öğrenci alınacak

ve kontenjan 6‟yı geçmeyecekti840

. Osmanlı tebaasından olmayanlar ise kabul

edilmeyeceklerdi841

.

Öğrenciler telgrafhânelerinin baĢ memurlarına ve hocalarına tabi olacaklardı.

Eğitimleri tamamlandığında hocalarının hazır bulunduğu ve telgraf müdürünün

huzurunda yapılan sınavda baĢarılı olanlar, muhabere memuru olarak tayin edilme

hakkını elde edeceklerdi842

. Eğitimleri süresince herhangi bir ücret almayan

öğrencilerden sınavı verenler, telgraf müdürünün onayı ile açılacak olan taĢra

telgrafhânelerine kabiliyetleri nispetinde tayin edilecekler ve maaĢ almaya

838

Madde 49, 50, 51. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357. Değerlendirmeler için ayrıca bkz. Bahri Ata,

The Transfer of Telegraph Technology to the Otoman Empire in the XIXth Century, Boğaziçi

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 1997, s.114-115. 839

Nizamnâmenin ilk halinde Ġstanbul ve taĢra ayrımı yapılmaksızın kontenjan 12‟dir. Şakirdân-ı

merkumenin adedi nihayet on ikiyi tecavüz itmeyecekdir. BOA., Ġ.HR. 140/7337-2. 840

Yine nizamnâmenin ilk hazırlanan orijinalinde Fransızca haberleĢme için sadece Ġstanbul

Telgrafhânesi‟ne öğrenci alınacağı belirtlmemekle beraber kontenjan 5‟tir. Dördüncü Bend; Şakirdân-

ı merkumenin adedi beş neferi geçmeyecekdir. BOA., Ġ.HR. 140/7337-2. 841

Madde 52, 53, 54. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357. 842

Madde 55, 56. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357.

272

baĢlayacaklardı. Memuriyete tayini gerçekleĢmeyen hiç bir öğrenciye maaĢ

verilmeyeceği gibi bunun için talepte dahi bulunulmayacaktı843

.

Öğrenciler eğitim sırasında olduğu gibi diğer zamanlarda da hal ve

hareketlerine dikkat edeceklerdi. Yaz ve kıĢ ayları için belirlenen saatler arasında

telgrafhânede bulunacaklar, kendilerine tahsis edilen muhabere aletinden baĢkasına

dokunmayacaklar ve resmen muhabere memuru olarak tayin edilmedikçe makine

odasına girmeyeceklerdi844

.

Telgrafhânelere memur yetiĢtirme iĢi bir süre bu Ģekilde ve nizamnâmeye

göre devam ettirildi. Ancak 1860 yılı sonlarında merkezi dentimi arttırmak

düĢüncesiyle ülke genelinde telgraf teĢkilatı hayli geniĢletilmiĢti. Buna bağlı olarak

görevler çeĢitlenmiĢ ve teĢkilat içerisinde birçok memuriyet oluĢturulmuĢtu.

Telgrafın Ġstanbul‟daki merkez teĢkilatında Türkçe Muhabere Kalemi, Sevk-i

Mekâtib-i Telgrafiye Kalemi, Muhaberat-ı Ecnebiye Memuriyeti, Sevk-i Mekâtib-i

Ecnebiye Kalemi, Muhasebât-ı Türkiye Kalemi, Muhasebât-ı Ecnebiye Kalemi,

Muharrerât-ı Türkiye Kalemi, EĢya-yı Telgrafiye Kalemi, Makinecilik Memuriyeti,

Muvasala-yı Türkiye Kalemi, Muvasala-yı Ecnebiye Kalemi, Beyoğlu Merkezi,

Sevk-i Mekâtib-Ġ Ecnebiye Kalemi ve Üsküdar Merkezi‟nde çeĢitli görevleri yürüten

82 memur ve teknik eleman bulunmaktaydı845

.

Öte yandan telgraf, taĢrada da büyük bir hızla geliĢme kaydetmiĢ ve anılan

tarihte telgraf merkezi sayısı 44‟e ulaĢmıĢtı. TaĢradaki telgrafhânelerde de

muhaberenin ve idarenin baĢında bulunan müdürlerin yanı sıra, sayıları

843

Madde 57, 58. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357. 844

Madde 59, 60, 61. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357. 845

ÇeĢitli vasıflara sahip görevliler 500 ile 3.500 kuruĢ arasında değiĢen maaĢlar almaktaydılar. BOA.

Ġ.HR. 181/10062-4, s.1-2 (19 C 1277/2 Ocak 1861).

273

telgrafhânenin önemi ve büyüklüğüne göre değiĢen memur ve teknik elemanlar

bulunmaktaydı. Bir taraftan da yeni telgrafhânelerin hizmete girmesi için çalıĢmalar

devam etmekteydi. Bütün bu geliĢmeler ise öğrenci yetiĢtirmeyi belirli bir

sistematiğe bağlamayı zorunlu kıldı. Zira Osmanlı‟da Avrupa‟daki gibi telgraf

fennini bilen, mektup alıp verebilen ve lisana aĢina kimseleri bulmak zor idi. Bu

nedenle telgraf idaresi 25 Kasım 1860 tarihli telgraf nizamnâmesine, öğrencisine

mektup alıp verme usûlünü, biraz matematiği ve yine mektup alıp vermeye yetecek

kadar Fransızcayı öğretmek için bir mektep açılması maddesini de ekledi. Osmanlı

tebaasından telgraf memurları yetiĢtirmek ve yabancılara muhtaç olmamak

maksadıyla açılacak olan mektep için bir de kısa nizamnâme hazırlandı846

. 11 Ocak

1861 tarihli irâdeyle İktiza eden memurlar badezin tebaa-yı devlet-i seniyyeden

olarak yetişdirilmek içün Ġstanbul‟da “Fünûn-ı Telgrafiye Mektebi” açılması

hazırlıklarına baĢlandı847

.

3.5.2.Eğitim-Öğretim Faaliyeti ve Kapanması

Telgraf idaresinde memurlar yetiĢtirilmeye mahsus olan mektep, muavinin

idaresi altında olacak ve burada telgrafçılık ile ilgili teorik ve pratik dersler

okutulacaktı.

Teorik dersler birer buçuk saat olarak Cuma ve Pazar hariç her gün sabahları

verilecekti. Dokuz dersten oluĢan teorik eğitimde gösterilecek konular ise Ģöyleydi;

-Telgraf Fenninin Muhtasar Tarihi (telgraf fenninin kısa tarihi) ve Ulûm-ı

Umûmiye-i Elektrikiyyenin Mukaddematı (genel elektrik ilmine giriĢ)

846

BOA., Ġ.HR. 181/10062-2 (11 C 1277/25 Aralık 1860). 847

BOA., Ġ.HR. 181/10062 (28 C 1277/11 Ocak 1861).

274

-Pillerin Ġsti„mâl, Ġntihab ve Muhafazası (pillerin kullanımı, seçimi ve

muhafazası)

-EĢkâl-i Telgrafiyye ve Kuvve-i Seyyâlenin Usûl ve Tabiîyi ve Elektriğin

Kuvve-i Mıknatısiyyesi (telgrafın ve akım kuvvetinin doğası, elektiriğin mıknatıs

kuvveti)

-BaĢlıca Teferruat ve Suver-i Ġsti„mâlatı (baĢlıca incelikler ve kullanılıĢ

yöntemleri)

-Kullanılmakta olan; Mors Tabir Olunan Makinelerin ve Postaların Vaz„ı

Usûlü (mors makinelerinin ve postaların tesisi usûlü)

-Tel ve Makinelere Dâhilen ve Haricen Arız Olacak KarıĢıklığın Tamir ve

Islahı (tel ve makinelerde ortaya çıkacak olan karıĢıklıkların tamiri ve düzeltilmesi)

-Telgrafça Mevcut Olan Edevatın ve Alâtın Hün-i Ġsti„mâli (telgraf alet ve

edevatının düzgün kullanımı)

-Berrî ve Bahri Hutut-ı Telgrafiyyenin Usûl-i Vaz„ ve ĠnĢası (kara ve deniz

telgraf hatlarının inĢası)

-Umûmen Fünûn-ı Telgrafiyye ve Elektrikiyyenin BaĢlıcalarının Ġcraatı

(genel olarak baĢlıca telgraf ve elektrik dersleri) olacaktı.

Pratik eğitim ise salı ve perĢembe günleri öğleden sonra baĢlayacak ve

öğrencilere iki saat boyunca Telgraf Muhaberesi ile Ġdaresi, uygulamalı olarak

gösterilecekti. Bunun yanı sıra cumartesi ve salı günleri iki saat Hesap dersi, Telgraf

275

Ġdaresinin Düzeni, Defter ve Evrak Kayıtlarının Düzenlenmesi ve Telgraf Ücretleri

gibi konuların da anlatılması düĢünülmüĢtü848

.

Eğitim süresi iki yıl olan ve öğrencileri maaĢlı olan Fünûn-ı Telgrafiye

Mektebi, 1864 yılına kadar faaliyette bulundu849

. Her sene ġaban ayı baĢlarında

gerektiği kadar öğrenciyi sınav ile almayı usûl haline getiren Telgraf Mektebi‟ne bu

yıl da icabı kadar öğrenci alındı ve bir sonraki yıla kadar öğrenci alınmayacağı ilan

edildi850

. Ancak ofis iĢlerini yürüten telgraf operatörlerinin yanı sıra yöneticilerin de

yetiĢtirilmesi adına düzenli ve pratik bir programa sahip olan mektebe bir daha

öğrenci alınmadığı görülmektedir.

Ġlk dönemlerdeki meslekî eğitim anlayıĢı gerektiği kadar kalifiye eleman

yetiĢtirmek üzerine temellendirildiğinden mektebin neden kısa ömürlü olduğunu

tahmin etmek zor değildir. Kaldı ki, modern bir programa sahip olan mektebe yeterli

donanıma sahip öğrencilerin ve ders araç-gereçlerinin bulunmasının da oldukça zor

olduğu anlaĢılmaktadır. Nitekim Telgraf Mektebi‟nde öğrenci olmak için biraz okur-

yazar olmak yeterliydi851

. Bir diğer önemli nedenin ise içinde bulunulan mali

sıkıntılar olduğu düĢünülmektedir.

848

BOA., Ġ.HR. 181/10062-4, s.3 (19 C 1277/2 Ocak 1861); Ceride-i Havâdis, Nr. 1029 (21 ġ 1277/4

Mart 1861); Ata, a.g.t., s.116. 849

Ergin, a.g.e., C.I-II, s.622. Mektepte yaklaĢık 4 yıllık süre zarfında nasıl bir eğitim verildiğine kaç

öğrencisi olduğuna ve mezunların nerelerde istihdam edildiğine dâir bilgilere taradığımız arĢiv

vesikaları içerisinde bugün itibariyle rastlayamadık. 850

Ceride-i Havâdis, Nr. 1186 (19 L 1280/28 Mart 1864). 851

Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Osmanlı Telgraf Tarihinden)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.166,

Ġstanbul, 1330, s.1951.

276

3.6.Posta ve Telgraf Mektebi

1871 yılı Eylül ayında Posta Nezâreti ile Telgraf Müdürlüğü Posta ve Telgraf

Nezâreti olarak aynı çatı altına alındı852

ve memurların görev, yetki ve

sorumluluklarının yeniden düzenlemesi noktasında çalıĢmalar yapılmaya baĢlandı.

Bu doğrultuda ele alınan konulardan biri de eğitimdi. ġöyle ki, Fünûn-ı Telgrafiye

Mektebi faaliyetsiz kalınca telgrafhânelerde istihdam edilmek üzere gerekli

memurların yetiĢtirilmesine eski usûl ile devam edilmiĢti. Özellikle merkez ve

Beyoğlu telgrafhâneleri aynı zamanda mektep vazifesi gördüler. Ancak eğitim-

öğretimin bir program dâhilinde olmaması sebebiyle telgrafhânelerde bulunan

öğrenciler sadece haberleĢmeyi öğrenmekteydiler. Telgrafa ait konuları görmemekle

beraber bulunacakları memuriyette gerekli olan bilgilerden, yazıĢma ve muhasebe

usûlünden de yoksun kalmaktaydılar. TaĢrada ise memurlar, yeterli donanıma sahip

olmadıklarından vazifelerini hakkıyla ve mevzuata uygun biçimde yerine

getirememekteydiler853

. Bundan dolayı iletiĢimde bir takım aksaklıklar meydana

gelmekteydi. Diğer yandan Ġstanbul ve taĢra telgrafhânelerinde haberleĢme, Türkçe

ve Fransızca olarak gerçekleĢmekte fakat memurlar içerisinde her iki dile de hâkim

kimseler bulunamamaktaydı. Dolayısıyla Fransızca için ayrı Türkçe için ayrı

memurlar istihdam edilmekte ve bu durum gereksiz mali külfete neden olmaktaydı.

ĠĢte nezâret bütün bu sıkıntıların giderilmesi için harekete geçti. Memurların, görev

ve sorumluluklarını bir düzene bağlamak, idarenin hesaplarını hazinenin hesap

usûlüne uygun hale getirmek ve Türkçe ve Fransızca haberleĢme memuriyetlerini

852

… Osmanlı posta ve telgraf müdiriyetleri dahi 1287 tarihinde tevhid edilmiş ve Dâhiliye Nezâret-i

Celilesi’ne merbut olmak üzere (Posta ve Telgraf Nezâreti) teşkil kılınmış ve nezârete de evvelce posta

nezâretinde bulunmuş olan Sağır Ahmed Bey tayin kılınmışdır… Mehmet Ali, “Osmanlı Posta

Tarihinden Ma„bâd”, s.1866; Yazıcı, Tanzimat Döneminde Osmanlı HaberleĢme…”, s.207. 853

…Taşra posta ve telgrafhanelerinde müstahdem me’mûrin ise adem-i malûmât-ı kâfiye cihetiyle

lüzûmu üzere ifâ-yı vezâif-i mamuriyet idemeyüb…

277

birleĢtirmek amaçlarına yönelik personel yetiĢtirmek üzere 1871 yılı sonlarında

Bâbıâlî‟den Ġstanbul‟da bir mektep açılmasını talep etti. Posta muameleleri ve

telgrafa ait konulara yönelik eğitimin verileceği mektebe telgrafhânede bulunan

Emin ve Amil efendiler ile beraber iki de lisan hocasının tayin edilmesinin yeterli

olacağı ifade edildi. Ayrıca sınıflara taksim edilecek öğrencilere de birer miktar maaĢ

bağlandığı takdirde istenilen vasıflarda öğrenciler yetiĢtirileceği bunun için ise aylık

10.000 kuruĢ ödeneğin yeterli olacağı dile getirildi. Bâbıâli ise masrafın hazineye

yük getirmeyecek Ģekilde karĢılanması halinde mektebin açılmasının uygun olacağını

bildirdi. Nezâret, 28 Aralık 1871 tarihi itibariyle ödeneğin 8.000 kuruĢluk kısmını

tedarik ederek mektebin hemen açılması için yeniden Bâbıâli‟ye müracaatta

bulundu854

. 5 Ocak 1872 tarihinde ise Posta ve Telgraf Nazırı Ahmet Bey tarafından

hâlen ve istikbâlen menâfi ve muhassenâtı ve posta ve telgraf mesalihice temin-i

muamelatı mûceb olacağı düĢünülen mektebin açılmasına onay verildi855

.


Öğrencilerin temin edilip sınıflara taksim edilmesinin ve devam edegelen

diğer hazırlıkların tamamlanmasının ardından mektep, 13 Ocak tarihi itibariyle

Ġstanbul Postanesi‟nde açılarak, eğitime baĢlandı856

.

Posta ve telgraf işlerinde istihdam olunacak memurlara mahrec olmak üzere

açılan mektepte eğitim süresi 4 yıl idi. Birinci sınıf öğrencileri 120, ikinci sınıf

öğrencileri 80, üçüncü sınıf öğrencileri 50 ve dördüncü sınıf öğrencileri 30 kuruĢ

854

BOA., Ġ.DH. 1295/101755-1 (15 L 1288/28 Aralık 1871). 855

BOA., Ġ.DH. 1295/101755 (23 L 1288/5 Ocak 1872). 856

…Ber mûceb-i irâde-i seniyye mekteb-i mezkûr işbu Kanûn-ı sâni ibtidâsından itibaren küşâd

olunarak şakirdânı tayin ve sınıflara taksim ile emr-i talim ve taallüme başlatdırılmış olduğundan…

Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6467 (6 ZA 1288/17 Ocak 1872).

278

maaĢ almaktaydılar857

. Okutulan dersler Matematik, Coğrafya, Fransızca, Rika,

Elektrik ve Arapça dersleri idi.858

.

1872 tarihinde birinci sınıfta 24, ikinci sınıfta, 20, üçüncü sınıfta 21 ve

dördüncü sınıfta 20 öğrenci bulunmaktaydı. Ġlerleyen yıllarda öğrenci sayısının

arttığı görülmektedir. 1875‟te birinci sınıfın öğrenci sayısı 34 ikinci sınıfın 44

üçüncü sınıfın 33 ve dördüncü sınıfın 22 olmak üzere toplam mevcut 133 kiĢiye

ulaĢmıĢtır. Ancak 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı mektebin öğrenci mevcudunu

düĢürmüĢ ve bir müddet eğitim aksamıĢtır. 1880 yılına gelindiğinde ise hiçbir surette

istifade edilemediği gerekçesiyle Posta ve Telgraf Mektebi‟nin kapatılması kararı

alınmıĢtır859

.

857

Mehmet Ali, Posta ve Telgraf Mecmuası‟nın 166. sayısında telgraf mekteplerinden bahsederken bu

mektebin 1867 yılında açıldığını ve üç sınıfa taksim edilen öğrencisine 30, 60 ve 120 kuruĢ maaĢ

tahsis edildiğini ifade etmektedir. Ancak bu mektebin açılıĢ tarihi, 1872 yılının Ocak ayıdır.

Öğrencileri ise PTT Sicil ArĢivi‟nde bulunan ve adı geçen tarihlere ait defter kayıtlarına göre dört

sınıfa taksim edilmiĢtir. Bkz. Tanrıkut, a.g.e., s.571-572. 858

Uygulamalı dersler için aynı binada bulunmalarının avantajı kullanılarak Telgraf Fabrikası‟ndan

istifade edilmekteydi. Demir, a.g.e., s.61. Bu arada Feyzi Bey tarafından son derece verimli hale

getirilen Telgraf Fabrikası, pratik bir eğitim kurumu vazifesini de ifa etmiĢ, burada yetiĢen kalifiye

elemanlar değiĢik kurumlarda değerlendirilerek ülkenin kalkınmasına katkı sağlamıĢlardı. Ayrıntılı

bilgi için bkz. Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Telgraf Fabrikası”, Türk Dünyası AraĢtırmaları, ġubat,

1983, s.69-81. 859

Tanrıkut, a.g.e., s.572-573. Telgraf ve Posta idaresine mâlumatlı memurlar kazandırmak üzere açılan

müstakil Posta ve Telgraf Mektebi‟nin haricinde önce Galatasaray Sultânîsi ve daha sonra

DârüĢĢafaka mekteplerinde de telgrafçılık eğitimi verilmeye çalıĢıldığı görülmektedir. Galatasaray

Sultânîsi‟nde mektebin yapısı özellikle de öğrencilerinin farklı amaçlara sahip olması burada eğitimin

rağbet görmemesine neden olduysa da Tanzimat Dönemi‟nden sonra DârüĢĢafaka‟nın mevcut

programına elektrik dersi eklenmiĢ ve bu ders için hoca tahsis edilerek telgraf memurları

yetiĢtirilmiĢtir. Telgraf elektiriği dersi, Telgraf ve Posta Nazırı cemiyyet azasından İzzet Efendi

merhumun Dârüşşafaka me’zunlarını telgrafhaneye almaya vesile teşkil ve telgraf umuruna muktezi

fen me’murlarını bu mezunlardan tefrik içün telgraf idaresi fen kalemi müdiri (Emil Lacoine) Efendi

tarafından Fransızca olarak tedris idilmek üzere 1299 (1883) de programa eklenmiştidir. Amil

Lakoine’ın yazdığı kitab kısmen tab olunarak tedrisat bu kitapdan takip olunmakda idi. Mehmed

Ġzzet-Mehmed Esad-Osman Nuri-Ali Kâmi, DârüĢĢafaka Türkiye’de Ġlk Halk Mektebi, Ġstanbul,

1927, s.15. Ayrıca bkz. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.622; Demir, a.g.e., s.61-62.

279

3.6.2.Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası

Mektebin müdürlüğüne 2.500 kuruĢ maaĢla Zühtü Bey, baĢ hocalığına ise

1.500 kuruĢ maaĢla Rifat Bey tayin edilmiĢti. Bunun yanı sıra Arapça hocalığına 600

kuruĢ maaĢla Asım, Rika hocalığına 1.000 kuruĢ maaĢla Salim, Fransızca hocalığına

800 kuruĢ maaĢla Mustafa, matematik hocalığı ile Fransızca hoca muavinliğine 400

kuruĢ maaĢla Abdullah beyler görevlendirilmiĢti. Ayrıca iki kapıcıyla iki de odacı

atanmıĢtı860

.

Kayıtlarda Ġstanbul Postanesi‟nde açıldığı bilgisi verilen861

Posta ve Telgraf

Mektebi, SoğukçeĢme‟de bulunan ve Terzihane tabir olunan ahĢap bir binada faaliyet

göstermiĢtir. Burasının 1876 yılında askerî rüĢdiye yapılmak üzere yıkılması

gündeme geldiğinde Telgraf Fabrikası ile aynı yerde olan mektep, ÇemberlitaĢ‟da

Said Bey Konağı‟na nakledilmiĢtir862

.

3.7.Maden Mektebi

Tanzimat döneminde Osmanlı Devleti, sahip olduğu ormanların idaresinde

takip ettiği politikayı, madenlerin idaresinde de uygulamaktaydı. Çoğu, iĢletilecek

durumda dahi olmayan madenlerin keĢif, ıslah ve idareleri, Avrupa‟dan getirtilen

mühendis ve uzmanların inisiyatifine bırakılmıĢtı. Yapılan kontratlarla harcırah,

maaĢ ve masrafları belirlenen uzmanlar, belirli sürelerde istihdam edilmekteydiler.

Gerekli görüldüğünde sözleĢmeleri yenilenmekte, ihtiyaç olmadığı zamanlar ise

860

Mehmet Ali, “Osmanlı Telgraf Tarihinden…”, s.1951-1952; Tanrıkut, a.g.e., s.572-573. 861

Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6467 (6 ZA 1288/17 Ocak 1872). 862

Mehmet Ali, “Osmanlı Telgraf Tarihinden”, s.1951; Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Telgraf Fabrikası”, s.78.

280

ülkelerine gönderilmekteydiler. Ġlk zamanlar mühendis ve madencilerin talep edildiği

ülke ise Avusturya idi863

.

Öte yandan devlet, kendi madencilerini yetiĢtirmek için de giriĢimde

bulunmuĢtu. Ancak memlekette mektep bir yana bu ilme vâkıf kimseler dahi

olmadığından yine Avrupa‟ya müracaat edildi864

. Bu bağlamda ilk etapta Mekteb-i

Harbiye dördüncü sınıf öğrencilerinden baĢarılarına göre 6 kiĢi seçilerek Paris ve

Londra‟ya “madeniyât” eğitimi için gönderildiler865

. Bu öğrenciler teorik olarak

madeniyât derslerini gördükten sonra Avrupa madenlerinde pratik yapacaklardı.

Aynı zamanda 1857 yılında yine Mekteb-i Harbiye‟den 10 öğrencinin daha seçilerek

eğitim için Avrupa‟ya gönderilmesi gündeme gelmiĢti866

.

Gerek Avrupa‟dan uzman getirterek, gerekse yurt dıĢına öğrenci göndererek

ülkedeki madenleri idare etmek zaman, maliyet ve kontrol açısından bir takım

sıkıntılara neden olmaktaydı. Bunun yanı sıra madenlerin iĢlerlik kazanması ve

863

Tanzimat‟ın ilanından birkaç yıl önce gelen Gustave ve Pauliny mühendisler içerisinde önemli yere

sahiptirler. Bunun haricinde 1843 yılı Eylülünde orman ve madencilik fennine mahir dört mühendis

ile maden-i hümâyunda istihdam olunmak üzere on adet madenci yine bu ülkeden getirtilmiĢtir.

BOA., BEO., A.DVN.DVE. 15/12 (13 B 1268/3 Mayıs 1852). Keban ve Ergani maden-i

hümâyununda istihdam edilen iki nefer mühendisin kontratları sona erdiğinde devlete maliyetlerinin

65.848 kuruĢ olduğu hesaplanmıĢtır. BOA., BEO., A.AMD. 8/11 (20 C 1265/13 Nisan 1849).

Ġlerleyen yıllarda da Avrupa‟nın değiĢik ülkelerinden maden mühendisleri, Osmanlı topraklarında

maden inkişaf ve taharrisi zımnında istihdam edilmiĢlerdir. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 353/70 (28

ZA 1282/14 Nisan 1866); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 377/33 (16 ZA 1283/22 Mart 1867).

Yabancı maden mühendislerinin faaliyetleri için bkz. Keskin, a.g.t., 12-15. 864

…Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye-i Şâhane şakirdânından ilm-i madeniyat tahsili zımnında üçer nefer

efendinin Londra ve Paris’e gönderilmesi muktezâ-yı emr ve fermân-ı hümâyûndan olmasına mebni…

Mahmud Efendi, Hakkı Efendi ve Hüseyin Efendi‟nin Londra‟ya, EĢref Efendi, Aziz Efendi ve Kadri

Efendi‟nin ise Paris‟e gönderilmeleri kararlaĢtırılmıĢtı. Öğrencilerden Londra‟ya gideceklere ulaĢım,

barınma ve iaĢeleri için 2.723‟er kuruĢ, Marsilya üzerinden Paris‟e gidecek öğrenciler için ise

1.865,5‟er kuruĢ harcırah belirlenmiĢti. Bunun yanı sıra Paris‟te eğitim alacak öğrencilere aylık 62

Frank 75 santim maaĢ ödenmesi yemek, elbise, ev kirası ve hoca aylığı gibi masrafların ayrıca

düzenlenmesi öngörülmüĢtü. Londra‟da eğitim alacak öğrencilerin maaĢ miktarlarının ise Paris‟e

nispetle mahallince belirlenmesine yemek, barınma, elbise ve hoca masraflarının sefaret tarafından

tespit edilmesine karar verilmiĢti. BOA., Ġ.HR. 74/3605-3 (5 R 1267/7 ġubat 1851); BOA., Ġ.HR.

74/3605-2 (10 R 1267/12 ġubat 1851); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 29/11 (17 R 1267/19 ġubat

1851); BOA., BEO., A.MKT.NZD. 28/25 (21 R 1267/23 ġubat 1851). 865

BOA. Ġ.HR. 74/3605 (14 R 1267/16 ġubat 1851). 866

BOA., BEO., A.AMD. 80/7 (1273/1857).

281

maden sayısının artması sebebiyle istikrarlı idare ve denetim için daha kalıcı bir

çözüme ihtiyaç duyulmaktaydı. Dolayısıyla madenciliği layıkıyla bilen ehil kimseleri

kısa sürede ve az maliyetle Osmanlı topraklarında yetiĢtirmek gerekmekteydi. Bu

gereklilik ise devletin gündemine Tanzimat döneminin sonlarında alındı.

1869 yılında Osmanlı topraklarındaki madenlerin iltizama verilerek

iĢletilmesini de öngören ayrıntılı bir nizamnâme hazırlanmıĢtı. Buna göre Osmanlı

tebaasından veya 1867 yılında ilan edilen emlak tasarrufu kanununu kabul eden

yabancı giriĢimcilerden maden imaline talip olanlara ruhsat verilmeye baĢlandı.

Önemli madenler, kanunlar dâiresinde iĢletilmek suretiyle mültezimlerin kontrolüne

verildi. Madenlerin iĢlerlik kazanmasıyla önemli gelir elde etmeyi hedefleyen devlet

ise daha ziyade düzenleme ve denetim vazifesini görmeye baĢladı867

. Ancak tebaa

içerisinde bu vazifeyi görecek teknik bilgiye vâkıf iĢ gücü bulunmamaktaydı868

.

Maden idaresinde ise uzman olarak sadece iki yabancı mühendis çalıĢmaktaydı. Bu

mühendisler, yeni açılmakta olan madenlerin mültezimler tarafından çıkarılan ve

düzenlenen haritalarını temyiz etmekte, madenlerden gelen numunelerin kontrolünü

yapmaktaydılar. Ayrıca kontrol edilen numuneleri inceleyerek raporlarını

hazırlıyorlardı. Bazı durumlarda ise keĢif için madenin bulunduğu yere

gitmekteydiler. Dolayısıyla bu yoğun mesai, iki kiĢiye oldukça fazla gelmekteydi.

Kaldı ki, nizamnâmenin uygulanması noktasında imtiyaz fermanı ile ihale edilen

madenlerin imalatını da teftiĢ etmek gerekmekteydi. Mültezimlerin nizamnâme

hükümlerine uygun hareket edip etmedikleri denetlenmeliydi. Ġhracatın vergi

miktarını belirlemek üzere madenlere gidilmeliydi. Hüdavendigâr, Aydın Cezayir,

867

Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.321. 868

ġark, Nr. 117, s.1 (28 S 1291/16 Nisan 1874).

282

Trabzon, Yanya ve Selanik gibi madenleri artıĢ gösteren vilayetlerde daimî surette

maden mühendisleri bulundurulmalıydı869

. Zira madenlerin “usûl-i zaptiyesinde”

mühendislere önemli görevler yüklenmiĢti870

. Tabiatıyla bu görevler yeterli sayıda

uzman kiĢi istihdam edilmesiyle görülebilirdi.

Orman ve Maden Ġdâresi, önceki gibi ihtiyaç duyulan mühendislerin

Avrupa‟dan getirilmesine ise taraftar değildi. Nitekim en baĢta bir lisan problemiyle

karĢılaĢılmaktaydı. Getirtilecek olan mühendisler, devletin idare usûlüne ve

geleneğine yabancı olduklarından bir takım sıkıntılar çıkması da muhtemeldi.

Bununla beraber her biri için 6.000 ile 7.000 kuruĢ arasında değiĢen maaĢlar tahsis

edilmesi lazımdı. Bu da yüksek bir maliyet denemekti. Oysa devletin her Ģubesinde

“istihdama elveriĢli ehil ve erbap” yetiĢtirildiği gibi maden mühendisleri de ülkede

yetiĢtirilebilirdi. Bu bağlamda gerekliliği ayrıntılı bir Ģekilde belirtilen Maden

Mektebi‟nin, yapısı hakkında da bir ön çalıĢma yapılmıĢtı. Konu, mühendislerden

Prusyalı Mösyö Vays ile müzâkere edilmiĢ ve Vays tarafından, açılacak mektep

hakkında bir rapor hazırlanmıĢtı871

. Mektep bu rapora göre Ģekillendi.

Vays, raporunda yüksek statüde bir maden mektebi açılmasının hâli hazırda

imkânsız olduğunu ifade etmekle beraber Avrupa‟ya öğrenci göndermenin

mahzurlarının da farkında olduğunu dile getirmekteydi. Bununla beraber memlekette

bulunan madenler için hiç olmazsa beĢ-altı maden mühendisine ihtiyaç olduğunu da

belirtmekteydi. Zira maden nizâmnamesinin hakkıyla uygulanabilmesi dolayısıyla

madenlerden daha fazla fayda sağlanabilmesi, yeterli sayıda mühendis istihdamına

869

BOA., Ġ.DH. 678/47276-3 (20 L 1290/11 Aralık 1873). 870

Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.330-331. 871

BOA., Ġ.DH. 678/47276-3.

283

bağlıydı. Bu nedenle Ģimdilik açılması mümkün olabilecek surette bir mektep,

ihtiyaca cevap verebilirdi. Burada verilecek iki senelik eğitimin ardından vilâyetlerde

maden mühendisliği hizmetini görebilecek ve maden nizamnâmesinin fenni

hükümlerini kontrol edebilecek derecede ikinci sınıf mühendisler yetiĢtirilebilirdi872

.

3.7.1.Maden Mektebi’nin Yapısını Öngören Rapor

Rapora göre açılacak olan mektebin özellikleri ve yapısı ise 7 maddede açık

bir Ģekilde ifade edilmekteydi873

. Buna göre mektebe rüĢdiyelerden Ģehadetnâmeli

veya dıĢarıdan bir miktar Arapça, Farsça, Hesap ve Coğrafya görmüĢ olanlar kabul

edileceklerdi. 18 ile 25 yaĢ arasında olması gereken öğrenci adaylarının, kendilerini

ifade edecek kadar da yazı bilmeleri gerekmekteydi. Ġmtihan ile seçilecek

öğrencilere, iki senede maden kontrolü, harita çıkarma ve cevherin mahiyetini

kavrama gibi temel madencilik bilgisi verilecekti. Bunun yanı sıra mektepte

yetiĢtirilecek öğrenciler, maden nizamnâmesinin hükümlerine göre mültezimleri ve

bunların Ģartnamelere göre hareket edip etmediklerini teftiĢ ederek rapor yazma iĢini

de göreceklerdi.

Orman ve Maden Ġdâresi bünyesinde açılacak olan mektebin birinci sene

dersleri, Hendese‟den Mesâha-yı Sütuh ve Fenn-i Müsellesât ve Takti„-i

Mücessemât, (geometriden yüzey ölçümü ve trigonometri), Hesap‟tan Cezr ve Ref„-i

Makadir (aritmetikten sayıların kök ve kuvvetleri) ile Ġlm-i Cebir ve Logaritma,

Topografya‟dan Tersim-i Harita (harita çıkarma), Fenn-i Madeniyât‟tan Ecnâs-ı

Maden Numuneleri (madeniyât fenninden maden cinslerinin örnekleri) ve Maden

872

Vays‟in açılacak mektep ile ilgili düĢünceleri ve lâyiha 27 Eylül 1873 tarihinde Maden Ġdâresi‟ne

takdim etmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 678/47276-5. 873

BOA., Ġ.DH. 678/47276-6 (Maden Mektebi’ne Dâir Lâyiha’dır). Ayrıca bkz. Keskin, a.g.t., s.35-37.

284

Fenni‟nin Tarifi, Muhtasar Hikmet-i Tabi„iyye (kısa fizik) olacaktı. Ġkinci senede

okutulacak dersler ise Topografya Ameliyatı (topografya pratiği) ve Harita Tersimi

(harita çizimi), Fenn-i Tabakat-ı Arz‟ın Numuneleri Üzerine Tarifü‟l-Ahcâr (jeoloji,

taĢların tarifi), Fenn-i Kimya, Muhtasar Fenn-i Maden ve Muhtasar Ġzâbe-i

Madeniyât (kısa maden fenni ve madenleri eritme) dersleri olarak planlanmıĢtı.

Bu derslerden Hendese, Hesap, Topografya ve Kimya derslerinin rüĢdiye

mekteplerinde bulunan askerî zâbitandan bir veya iki münasip muallim tarafından

verilmesi öngörülmekteydi. Madeniyâtın fen kısımlarını, Türkçeye aĢina bulunan

Maden Ġdâresi mühendisleri okutacaklardı. Yazı dersleri ise Maden Kalemi

memurları tarafından öğretilecekti.

Mektepte birinci sene kristaller, bazı modeller ve taĢ numuneleri gibi derslere

yardımcı malzemelerin bulundurulması yeterli idi. Ġkinci sene ise kimyasal taĢlar,

fırın ve makine modelleriyle çeĢitli madenlerin numuneleri gerekecekti. Bu

malzemelerin toplam bedeli için bir defaya mahsus olmak üzere 200 adet Mecidiye

yüzlük altınına ihtiyaç olacaktı.

Ġki senelik eğitimin ardından imtihanı vererek mektepten mezun olanlar,

Ġstanbul‟da aylık 750, taĢraya gittiklerinde 1.500 kuruĢ maaĢ ile ikinci sınıf maden

mühendisi hizmetinde istihdam edileceklerdi.

Açılacak mektep, müdürün nezâreti altında olacak, eğitim süresi ve mekteple

ilgili diğer konular için bir talimatname hazırlanacaktı.

Mektebin hocalarına verilecek maaĢ ve diğer masraflar için tahmin edilen

15.000 kuruĢluk masraf, madenler hâsılatından tesviye edilecekti.

285

Tablo 3.22.Vays‟ın raporuna göre Maden Mektebi‟nde okutulması gereken dersler,

dersleri verecek olan hocaların maaĢları ve senelik masraf874

Birinci Sene Dersleri

Ġkinci Sene Dersleri

Muallimler

MaaĢ (KuruĢ)

Aritmatik, Logaritma

Cebir, Trigonometri

Jeoloji Maden Ġdâresin‟de Memur

YüzbaĢı Yusuf Bey

_____

Geometri, Çizim, Ölçme

ve Topografya

Topografya Pratiği Muallim Alınacak 400

Fizik Kimya Muallim Alınacak 400

Maden Fenni Maden Fenni ve Maden

Eritme

Maden BaĢ Mühendisi

Mösyö Vays

_____

Maden Kanunu ve Yazı

Dersi

Maden Kanunu ve Yazı

Dersi

Maden Kalemi Memurları _____

Toplam 800

Mektebin Aylık ve Senelik Gideri

Aylık (KuruĢ)

Alınacak Muallimlere Verilecek MaaĢ

(Bu Muallimler Haftada ĠkiĢer Gün Ders Vereceklerdir)

800

Gerektiğinde Alınacak Diğer Muallim ve Masraflar Ġçin 450

Toplam 12.50

Senelik Gider 15.000


Böylece Orman ve Maden Ġdâresi‟nin bu rapor doğrultusunda mektebin

açılma gerekçesini müzâkere ettiği tezkere, raporlarla beraber ġurâ-yı Devlet‟e

havale edildi. Konuyu görüĢen ġurâ-yı Devlet Nafia Dâiresi üyeleri ise mektebin

açılması noktasında Orman ve Maden Ġdâresi kadar iyimser değildiler875

. Tezkerede

belirtilen birkaç noktada çekinceleri vardı. Bunlardan en önemlisi mektebe alınacak

öğrenciler ile ilgiliydi. ġurâ-yı Devlet‟e göre raporda belirtilen ilim ve fenlerin kısa

sürede okutulabilmesi için evvelâ öğrencilerin rüĢdiyelerde bu konulara giriĢ yapmıĢ

olmaları lazımdı. Aksi halde Maden Mektebi‟nde verilmesi düĢünülen eğitim

amacına ulaĢamazdı. Bir diğer mesele ise eğitimin madencilik fenniyle ilgili

kısmından kaynaklanmaktaydı. Orman ve Maden Ġdâresi‟nde madencilik eğitimini

verebilecek iki mühendis Mösyö Vays ve Dorez‟den baĢka kimse bulunmamaktaydı.

874

BOA., Ġ.DH. 678/47276-7. Ders isimleri sadeleĢtirilmiĢtir. 875

BOA., Ġ.DH. 678/47276-2 (30 ZA 1290/19 Ocak 1874).

286

Ancak aynı zamanda bu mühendisler, maden haritalarını kontrol etmek ve

onaylamak, rapor hazırlamak en önemlisi keĢfe çıkmak gibi iĢlere de memur idiler.

Dolayısıyla mektepteki vazifeleri bu gibi iĢlerin görülmesine mani olabilirdi. Son

olarak ise öğrencilerin pratik yapmadan eğitimlerini tam manasıyla

tamamlayamayacakları ifade edilmiĢ ve bütün bu meselelerin, yeniden görüĢülmesi

istenmiĢti.

Orman ve Maden Ġdâresi ise mektepte birinci sene verilecek derslerin hepsi

için bir ön bilgiye gerek olmadığı, kendini ifâde edebilen, biraz matemaik ve

coğrafya bilgisine sahip öğrencilerin yeterli olacağı görüĢündeydi. RüĢdiyelerden

mezun olanların bu bilgilere sahip olduğu dile getirilmekteydi. Kaldı ki, öğrenciler

mektebe imtihanla alınacaklardı. Bu imtihanın sonucuna göre gerekli görülürse ilk

sene geometriye giriĢ dersi verilebilirdi. KeĢif iĢleri için ise mühendislerin ikisinin

birden taĢraya gitmesine gerek yoktu. Bir mühendis Ġstanbul‟daki görevleri

aksatmamak için sürekli olarak burada kalacaktı. Ayrıca mektepten mezun olan

öğrencilerin istihdamına ve mühendislerin nezâretinde pratik yapmalarına da bir

mani bulunmamaktaydı.

ġurâ-yı Devlet tarafından öne sürülen problemler ve bunların çözümlerini

içeren Orman ve Ma„adin Ġdâresi‟nin görüĢleri, Maliye Nezâreti tarafından da

incelendi. Netice itibariyle iki-üç senelik bir sürede, keĢif iĢlerine ve imtiyaz ile

iĢletilmekte olan madenlerin denetimine elveriĢli, ikinci sınıf maden mühendisi

yetiĢtirilmesi uygun görüldü876

. 3 ġubat 1874 tarihli irâde ile de Maden Mektebi,

876

…Lâzım gelen derslerin sâye-i şevketvâye-i hazret-i şâhânede mekteb-i mezbûrda tedrisine kâfi buraca

muallim tedâriki ve ameliyât irâesi kâbil ve çend sene mukaddem küşâd olunan Orman Mektebi’nden

bi’l-imtihan çıkanlar şimdi ormanlarda müstahdem olub bu mektepden devletçe istifâde kılındığı

misüllü küşâd olunacak Maden Mektebi’nden dahi iki üç sene zarfında keşfiyatda ve imtiyaz ile

287

daha ziyade madenleri çoğalan vilâyetlerde istihdam edilecek mühendisler

yetiĢtirmek üzere, resmen kurulmuĢ oldu877

.


Açıldıktan sonra mektebe, sınıf-ı sâni raddesinde mühendis yetiĢtirilmek ve

gerekli görüldüğü takdirde yüksek tahsil için Avrupa‟ya gönderilmek üzere sınavla

lüzumu mikdar, öğrenci alınacağına dair ilan verildi. RüĢdiye mezunu veya hariçten

biraz Arapça, Farsça, matematik, coğrafya ve kendini ifade edebilecek kadar kitâbet

öğrenmiĢ 18-25 yaĢ arası gençlerin giriĢ sınavına girebilecekleri duyruldu. Ġlan

gününden itibaren Maden ve Orman Ġdare-i Umûmiyesi‟ne yapılacak olan

baĢvuruların son kabul tarihi ise 13 Nisan 1874 idi878

. Ancak bu tarihe gelindiğinde

Maden Mektebi‟nde okumak için müracaat eden öğrencilerin sayısı üç beĢ kiĢiden

ibaretti. Bu nedenle daha fazla öğrenci bulabilmek amacıyla yeniden ilanlar verildi

ve baĢvuru tarihi önce 7 Mayısa ardından879

Haziran ayı baĢına kadar uzatıldı880

.

Öğrenci ve hocalar tedarik edildikten sonra eğitimin baĢladığı mektepte,

Madeniyât Fenni dersleri, Mösyö Vays tarafından okutulmaktaydı. 1875 tarihinde ise

Mekteb-i Harbiye öğrencilerinden olup, 11 sene önce Paris‟e Madeniyât eğitimi için

işletilmekte bulunan madenlerin teftiş-i ahvâlinde istihdâma elverişli ikinci derecede mühendis

yetişdirileceği mertebe-i tahkike vâsıl olmuşdur bu teşebbüs maden işlerinde kullanılmak üzere az

vakit zarfında cüz’i bir masrafla mehmâ emken istihdâma elverişli mühendis yetişdirmek maksad-ı

mühimmesine mebni olub… BOA., Ġ.DH. 678/47276-1 (7 Z 1290/26 Ocak 1874). 877

Maâdini tekessür iden vilâyâtda istihdâm olunmak üzere mühendis yetişdirilmek içün Ma‘âdin

Dâiresi’nde bir Maden Mektebi tesis ve teşkili…BOA., Ġ.DH. 678/47276 (15 Z 1290/3 ġubat 1874);

BOA., BEO., A.MKT.MHM.473/78 (20 Z 1290/8 ġubat 1874); Takvim-i Vekâyi, def‘a 1645 (20 M

1291/9 Mart 1874); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.591; Keskin, a.g.t., s.37. 878

Basiret, Nr. 1173, s.3 (20 M 1291/9 Mart 1874). 879

ġark, Nr. 119, s.2 (30 S 1291/18 Nisan 1874); Basiret, Nr. 1209, s. 3 (3 RA 1291/20 Nisan 1874). 880

ġark, Nr. 138, s.1 (10 R 1291/27 Mayıs 1874).

288

gitmiĢ olan Olimpiyos Efendi, bu dersin muallim muavinliğine tayin edildi881

.

Geometri, Fizik ve Matematik dersleri ise 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‟na kadar

Kolağası Tevfik Bey, Hüsnü Bey ve Ahmet ġükrü Efendi tarafından verildi882

.

Tanzimat dönemi sonuna kadar idareciler mektepte verilen eğitimden

memnundu. Sınav zamanlarında öğrencilere hediyeler verilmekteydi. Ayrıca

mektebin 1876 tarihindeki imtihanları, Maliye Nazırı tarafından baĢarılı bulunmuĢ,

öğrencilerin performansından memnun kalınmıĢtı. Bu vesile ile Mösyö Vays‟a da

sarf etmiĢ olduğu gayret ve emeğine istinaden dördüncü rütbeden Osmanlı NiĢanı

verildi883

.

Maden Mektebi, dönemin bütün mekteplerinde de görüldüğü üzere az süre ve

maliyetle acil ihtiyaçlara cevap verebilecek beklentiyle açılmıĢ bir mektepti. Bu

noktada iyi bir baĢlangıç olarak kabul edilse de dönemin siyasi Ģartları, özellikle de

Osmanlı-Rus savaĢı her alanda olduğu gibi bu mektebin de geliĢimini geciktirdi.

Eğitimde aksaklıklar meydana geldi. Buna rağmen 1880 yılına kadar açık kalan

mektep bu tarih itibariyle Orman Mektebi ile birleĢtirilerek Orman ve Ma„âdin

Mektebi adı altında öğrenci yetiĢtirmeye devam etti.

3.8.Müze Mektebi Açma TeĢebbüsü

Osmanlı Devleti‟nde eski-antik eserlerin toplanması, korunması baĢka bir

ifadeyle müzecilik fikrinin ortaya çıkıĢı 1847 yılına dayanmaktadır. Bu dönemde bu

konulara ilgi duyan Tophane-i Amire MüĢiri Damat Fethi Ahmet PaĢa‟nın, rastladığı

881

BOA., Ġ.DH. 699/48892 (17 S 1292/25 Mart 1875). 882

Aynı zamanda asker olan bu hocalar, cepheye gidince derslerde sıkıntılar çıkmıĢ ve Maden Ġdâresi

görevlilerinden Nuri Efendi ile Ohannes Efendi bu dersleri devam ettirmiĢlerdir. Keskin, a.g.t., s.37. 883

BOA., Ġ.DH. 716/50036 (10 M 1293/6 ġubat 1876).

289

çeĢitli devirlere ait eserleri Topkapı Sarayı‟nda Darphane bitiĢiğinde bulunan eski adı

Aya irini-Sent Ġren olan Harbiye Ambarı‟nda topladığı bilinmektedir884

. PaĢa 1857

yılında vefat edince topladığı eserler bir süre temizlik ve güvenlik görevlilerinin

kontrolünde kalmıĢtır. 1866 yılında ise özellikle Avrupa‟nın Osmanlı topraklarında

bulunan eski eserler üzerindeki yoğun ilgisi, devlet adamlarını harekete geçirmiĢ ve

çeĢitli koruma tedbirleri alınmıĢtır. Ayrıca bir de müze açma giriĢiminde bulunulmuĢ

ve 1869 yılında hazırlıklara baĢlanmıĢtır. Ancak Mekteb-i Sultânî hocalarından

Mösyö Gold‟un müdürlüğüne tayin edildiği Müze-i Hümayun için uygun bir yer

tahsis edilemediği gibi eserlerin korunması ve sergilenmesi için ciddi bir çalıĢma da

yapılamamıĢtır885

.

Osmanlı‟da müzecilik konusunda yapılan çalıĢmalar bu Ģekilde ağır

seyrederken, örnek alınan Avrupa‟nın baĢkentlerinde ise eski devirlere ait usûl ve

adetler ile ilgili bilgi edinmeye yardımcı olması bakımından müzeler tesis olunmuĢ,

külliyetli masraflar sarf edilerek her taraftan antik eserler toplanıp, sergilenmeye

baĢlanmıĢtı. Bu müzelere konulan çoğu önemli eser ise alınan izinlere istinaden veya

izinsiz olarak886

tarihi devirlerin merkezi olan Osmanlı kentlerinde yapılan

kazılardan çıkarılan eserlerdi. Söz gelimi 1854 yıllarında Musul civarında önce

Fransız ve ardından Ġngilizler tarafından yapılan kazılar neticesinde çıkarılan

kıymetli eserler Paris ve Londra müzelerine götürülmüĢtü. Yine 1870 yılında

Ġngilizlerin baĢlattıkları kazılarda Ayasoluk‟ta ortaya çıkan antik kalıntılar, parçalar

halinde sandıklara konularak Ġngiltere‟ye nakledilmiĢti. Osmanlı Devleti, bu gibi

884

Bkz.Kâmil Su, Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, Ġstanbul, 1965, s.7-9. 885

Fatma Ürekli, Sanayi-i Nefîse Mektebi’nin KuruluĢu ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri, Ġstanbul

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 1997, s.29-32. 886

Bkz. Gürsoy ġahin, “Avrupa‟nın Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle Ġlgili Ġzlenimleri ve Osmanlı

Müzeciliği”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.26, S.42, Ankara, 2007, s.104-108.

290

olayların önünü alabilmek amacıyla ilk olarak 1869 yılında bir takım etkili önlemler

almak üzere harekete geçmiĢ ve 7 maddeden oluĢan ilk Asâr-ı Atîka Nizamnâmesi

hazırlanmıĢtı. Özel mülk içinde bulunan eserleri mülk sahibine bırakan, sikkeler

hariç eserlerin yurt dıĢına çıkarılmasına yasak getiren lakin yurt içerisinde alım

satımı serbest bırakan, devletlerin teĢebbüsünü ise padiĢahın özel iznine bağlayan

nizamnâme pek etkili olamadı. Zira açığa çıkartılan eserler gizlice yurt dıĢına

çıkarılmaktaydılar887

. 1874 yılına gelindiğinde ise güncel ve geniĢ kapsamlı yeni bir

nizamnâme yayımlandı888

. Ancak yeni Asâr-ı Atîka Nizamnâmesi kazıları

sınırlandırmak için bazı Ģartlar getirmiĢse de bu fertlere yönelik olmuĢ889

, devletlerin

ayrıcalığına son verilememiĢti890

. Bunun sebebi ise Osmanlı Devleti‟nin kendisi ilgi

göstermediği gibi tarihin keĢfine meraklı olan diğer devletlere de engel olduğunun

iddia edilmesiydi. Bu ayrıcalığa son verilmesi baĢka bir ifadeyle iltimasın

savuşturulması ise devletin tarihi eserlere önem vermesine ve bunu ülke içinde ve

dıĢında bildirmesine bağlıydı. Bunun için evvelâ müstakil bir müze kurulması

gerekmekteydi891

. Ayrıca eski eserler, imâretler ve tarihi bilgilerden ipuçları

yakalayarak antik kalıntıların çıkarılabileceği kazı alanlarını belirleyebilecek ve

çalıĢmaları buna göre yürütebilecek donanımlı kimseler yetiĢtirilmeliydi. Zira bu

dönem itibariyle ülkenin değiĢik yerlerinde araĢtırma ve kazıya teĢebbüs edilecek

olsa, iĢ görebilecek bilgiye sahip hiç kimse bulunmamaktaydı. Dolayısıyla da yine

887

Hüseyin Karaduman, “Belgelerle Ġlk Türk Asar-ı Atika Nizamnâmesi”, Belgeler, C.XXV, S.29,

Ankara, 2004, s.78-83. 888

36 maddeden oluĢan nizamnâme için bkz. Düstûr, Birinci Tertip, C.III, s.426-430 (20 S 1291/8 Nisan

1874). 889

Madde 7. Düstûr, Birinci Tertip, C.III, s.426. 890

…İlan olunan kanun ve nizam ahkâmınca badezin hafriyat ve taharriyât bazı şerâit ile mümkün

mertebe tahdid kılınmış ise de bu suret ahad ve efrad taraflarından icrâ olunacak hafriyata mahsus

olarak devletler taraflarından vaki olacak iltimasâtın şimdilik reddi tarafına gidilmeyüb… 891

Topkapı Sarayı‟nda bulunan Çinili KöĢk restore edilmiĢ ve 1880 yılından itibaren müze olarak

kullanılmaya baĢlanmıĢtır.

291

ülke dıĢından uzman kimseler getirtilmek zorunda kalınacaktı. ĠĢte Maârif Nezâreti,

bu pozisyona düĢülmemesi için Bâbıâlî‟ye Mekteb-i Sultânî‟den mezun olanlar veya

dıĢarıdan Fransızca, Latince ve Rumca bilenler arasından 12 kiĢi seçilerek 200‟er

kuruĢ maaĢ bağlanmasını ve Müze Müdürü Mösyö Detye (Detheir) mahiyetine

verilerek bir mektep teĢkiliyle iki yıllık süresince eğitimden geçirilmelerini teklif etti.

Mektepte verilecek eğitimin temelini eski eserler ve madeni paralar dersiyle beraber

pirinç ve mermerden yapılmıĢ eser kalıntılarının alçıdan resimlerini almak, resim ve

fotoğraf sanatı derslerinin oluĢturması planlanmıĢtı. Müze-i Hümâyun adına

yapılacak araĢtırma ve kazılarda görev almak, kazı alanlarını keĢf ve kontrol etmek,

ahali tarafından yapılacak olan kazılara nezâret etmek ve bazı vilâyet merkezlerinde

komiser olarak görevlendirilmek üzere uygun maaĢla -yalnız bu mektepten mezun

olanların- istihdam edilmeleri kararlaĢtırılmıĢtı. Mektepte sürekli olarak 12 muvazzaf

(asil) öğrenci ile yeteri kadar yedek öğrenci bulunması ve gerektiği takdirde

muvazzaf öğrencilerin yerlerine yedek öğrenciler içerisinden en kıdemlisinin

alınması da Meclis-i Maârif tarafından karara bağlanmıĢtı. Mektebin düzeni ve teĢkili

hakkında 16 maddeden oluĢan bir de nizamnâme hazırlanmıĢtı892

.

892

BOA., Ġ.DH. 696/48663-2 (10 L 1291/20 Kasım 1874); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.709-711; Su, a.g.e.,

s.29-31.

292

Tablo 3.23.Müze Mektebi Nizamnâmesi893

Müze Mektebi Nizamnâmesi

Madde Ġçerik

1 Ġstanbul‟da eski eserler ilmine mahsus olmak üzere Maârif Nezâreti idaresi altında bir

mektep kurulacaktır.

2 Mektebe gerektiği takdirde sayısı arttırılmak üzere Ģimdilik 12 öğrenci alınacaktır.

3 Alınacak öğrencilerin Fransızca, Eski Yunanca, Latince ve Türkçe lisanları ile genel tarih

ve coğrafyayı layıkıyla bilmeleri Ģarttır.

4 Mektep Müze-i Hümâyun içerisinde açılacak olmakla beraber Ģimdilik Maârif Nezâreti

dâiresinde bulunacaktır.

5 Mektebin eğitim süresi iki sene olup, bu süre zarfında öğrencilere eski eserler ve madeni

paralar, resim, tasvirlerin alçıyla resmini alma ve aynısının fotğrafını çıkarma ve çeĢitli

taĢlar ile ilgili dersler okutulacaktır.

6 Biri eski eserler ve madeni paralar dersini vermek ve müdüre her konuda yardımcı olmak

diğer ikisi alçı ve fotoğraf usûllerini öğretmek üzere toplam üç hoca görevlendirilecektir.

7 Hocalar için yıllık 48.000 ve diğer görevliler için aylık 2.000 kuruĢ ödenek alınacaktır.

8 Öğrencilere, eğitim aldıkları süre içerisinde ihtiyaçlarını görmeleri için aylık 200‟er kuruĢ

maaĢ bağlanacaktır.

9 Eğitim, tatil olan Cuma ve Pazar günleri hariç haftada beĢ gündür. Sabahları teorik dersler

verilecek, öğleden sonraları ise müze içerisindeki eski eserler üzerinde pratik yapılacaktır.

Bazı günlerde ise madeni paralarla ilgili bilgiler verilecektir.

10 Öğrenciler sene sonunda Ġstanbul‟a yakın olan antik bir bölgeye gönderilerek kurallarına

göre aĢtırma ve kazı pratiği yapmaları sağlanacaktır.

11 AraĢtırma ve kazı alanı öğrencinin sayısına göre taksim edilecek, her öğrenci görev aldığı

alanda meydana çıkaracağı eserin değeri nisbetinde ödüllendirilecektir.

12 Eğitimini tamamlayan öğrenciler, devlet tarafından yürütülecek kazı iĢlerinde, tahkik

memuriyetlerinde ve Müze-i Hümâyun‟na ait çeĢitli görevlerde istihdam edileceklerdir.

13 Eğitimini tamamlamadan mektebi terk edenlerden, mektepte bulundukları süre zarfında

ödenen maaĢlar geri alınacaktır.

14 Mektebe mülâzım (yedek) sıfatıyla devam etmek isteyen öğrenciler olur ise kontejyan

20‟yi geçmemek Ģartıyla kabul edilecekler ancak bu öğrencilere maaĢ verilmeyecektir.

15 Mülâzım öğrenciler içerisinden iki yıllık eğitimi tamamlayarak mezun olanlar, asil

öğrencilere devlet tarafından tanınan istihtam ayrıcalığından yararlanacakları gibi eski

eserleri aramak için devletten izin alan müteĢebbislerle beraber de çalıĢabileceklerdir.

16 Asil öğrenciler içerisinden mektepten ayrılanlar olursa, boĢalan kadrolara mülâzım

öğrenciler içerisinden en kıdemli ve bilgilisi alınacaktır.

Maârif Nezârete‟nin teklifi mektebin nizamâmesi ile beraber Bâbıâli‟ye arz

edildi. Bâbıâlî ise böyle bir mektebin faydalı olacağına kanaat getirmekle beraber

nizamnâmeyi de yeterli buldu. 4 Ocak 1875 tarihinde de mektebin açılmasıyla ilgili

çalıĢmaların baĢlatılmasına padiĢah tarafından onay verildi894

. Ancak masrafları için

Maârif Nezâreti bütçesi, müze ödeneğinden 90.000 kuruĢ ayrılan mektep895

kâğıt

üzerinde kaldı.

893

BOA., Ġ.DH. 696/48663-3. 894

BOA., Ġ.DH. 696/48663 (26 ZA 1291/4 Ocak 1875). 895

BOA., MF.MKT 45/45 (22 ZA 1293/9 Aralık 1876).

SONUÇ

II. Mahmut ile baĢlayan ve Tanzimat dönemi ile ifadesini bulan Osmanlı

Devleti‟nin yapısal reform süreci, birçok yeniliğin yanında nitelikli insan gücü

ihtiyacını da beraberinde getirmiĢtir. Bu ihtiyacın karĢılanması için ise ülkede,

Batı‟nın modern devletlerinde gözlemlendiği gibi bilimsel yaklaĢımın, dolayısıyla

çağdaĢ eğitimin etkinlik kazanması kaçınılmaz hale gelmiĢtir. Bu düĢünce ilk defa,

1838 yılında kurulan Meclis-i Umûr-ı Nafia tarafından dile getirilmiĢ ve toplumların

bu dünyadaki refahı için bilimin ne denli önem arz ettiği meclisin raporunda ifade

edilmiĢtir. Meclis-i Nafia tarafından öne sürülen fikirler ve takip eden süreçte alınan

kararlar ise Osmanlı‟da genel anlamda modern eğitimin baĢlangıç noktası olmuĢtur.

Ancak belirli bir plan ve programın öngörülmediği, reformları uygulamak bir yana

onları anlayacak kadroların eksikliği ve mâli sıkıntılar her alanda olduğu gibi meslekî

eğitimdeki dönüĢümü pratik ihtiyaçlar doğrultusunda, farklı alan ve zamanlarda

gündeme getirmiĢtir.

Bu bağlamda Tanzimat döneminde meslekî eğitimin, pragmatist yaklaĢımla

Ģekillendiği görülmektedir. Reformlardan hızlı netice alma kaygısı ile tecrübesizlik,

bir plan ve program gözetilmesini engellemiĢtir. Nitekim Telgraf ve Orman

mektepleri örneğinde görüldüğü üzere gerektiği sayıda personel yetiĢtirme düĢüncesi

eğitimde süreklilik sağlanmasını engellemiĢtir. Bunun yanı sıra en az orta dereceli

olan meslek okullarına yeterli bilgi düzeyine sahip öğrenci bulmak hep problem

olmuĢtur. Aynı Ģekilde vizyon sahibi çağdaĢ eğitimcilerin yokluğu da önemli bir

sorun olarak baĢ göstermiĢtir.

294

Ġlk açıldıkları zamanlarda öğretmen ve memur okulları gerek öğrenci ve

gerekse eğitimci açısından medresenin güdümünden kurtulamamıĢlardır. Bu durum

zayıflayarak ta olsa devam etmiĢ, eğitimin gelenekten kopmasını zorlaĢtırmıĢ ve

dönüĢümün yavaĢ ilerlemesine yol açmıĢtır. Diğer taraftan mesleki-teknik eğitim

veren bazı okulların ilk eğitimcileri çeĢitli alanlara yönelik reformlar çerçevesinde

yurt dıĢından getirtilen uzmanlardan oluĢmuĢtur. Bu uzmanlar ise haliyle kendi ana

dillerinde eğitim vermiĢler, dolayısıyla öngörülen eğitim süresi uzamıĢ, maliyet

artmıĢ ve verimlilik azalmıĢtır. En önemlisi yabancı dilde eğitim veren okullara dil

bilen bir yana, temel ilköğretim bilgilerine sahip öğrenci dahi bulmakta zorluk

çekilmiĢtir. Bu nedenledir ki, Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri Tıbbiye‟den

alınırken Orman Mektebi‟ne Tercüme Odası çalıĢanlarından öğrenci tedarikine

gidilmiĢtir.

Öte yandan yeni tanıĢılan ilimlere yönelik Türkçe literatürün Tanzimat

döneminde henüz oluĢum aĢamasında olduğu ve ders gereçlerinin yetersizliği göze

çarpmaktadır. Meslekî-teknik eğitim veren bazı okullar daha ziyade tek sınıflı kurslar

Ģeklinde organize edilirken hemen bütün okullarda eğitim hizmeti, sık sık değiĢtirilen

ve farklı kurumlara ait geçici binaların eğitime elveriĢsiz odalarında neredeyse

seyyar bir Ģekilde görülmüĢtür. Bu durum ise okulların tam anlamıyla kurumsal

niteliğe sahip olmalarına engel olmuĢtur. Özellikle ilk dönemlerde mezun olan

öğrencilerin istihdam edilmesinde de çeĢitli sorunlar yaĢandığı görülmektedir. Orman

Mektebi‟nin az sayıdaki ilk mezunları tayin edilmek için uzun süre bekletilirken,

hariçten atamalar memur okullarına olan rağbetin azalmasına yol açmıĢtır. Benzer

sorunlar bazı dönemlerde Dârülmuallimîn mezunlarının tayininde de ortaya

çıkmıĢtır.

295

Devlet ise farklı kurumlar tarafından açılan ve organize edilen okulların

ihtiyaçlarını karĢılayamayacak derecede ekonomik sıkıntı içerisinde bulunmaktadır.

Özellikle Kırım SavaĢı‟nın getirdiği borç yükü nedeniyle okulların açılmasını

sağlamak ve idarelerini sürekli kılmak için yeterli ödenek bulmakta zorluk

çekilmiĢtir. Ġstanbul Sanayi Mektebi‟nin açılmasının yaklaĢık altı yıl ötelenmesi,

Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın açıldıktan çok kısa bir süre sonra kapatılması,

vilayetlerde darülmuallimin-i sıbyanlar açma projesinin neticesiz kalması ve yaĢanan

daha birçok olumsuzlukta birinci etken ekonomik sıkıntılardır. Öyle ki, Tanzimat

döneminin sonuna doğru mali çöküntü doruğa ulaĢmıĢtır.

Kısacası geçiĢ sürecinde yaĢanan bütün problemler meslek okulları özelinde

kendini göstermiĢtir. Ancak bütün bu olumsuzluklara rağmen, baĢlangıçlar

döneminin eserleri olan bu kurumların, birer örnek olarak çağdaĢlaĢmaya katkı

sağladıkları tartıĢma götürmemektedir. Zira Tanzimat reformlarını etkili bir Ģekilde

uygulamak düĢüncesiyle devlet dairelerine sistemli olarak “münevver” memurların

yetiĢtirilmesinde ve memuriyetin bir standarda kavuĢmasında memur okulları önemli

rol oynamıĢlardır.

Ġlk ve orta öğretim kurumlarına yetkin öğretmenler kazandırmak suretiyle

daha hazır ve donanımlı bir neslin yetiĢtirilmesine Dârülmuallimîn ve sonradan

açılan Ģubeleri ön ayak olmuĢtur. Yine -Tanzimat döneminde çok baĢarılı bir grafik

çizemediyse de- kadınların döneme göre üst düzeyde eğitim almalarında ve

öğretmenlik mesleği dolayısıyla sosyal pozisyonlarının değiĢiminde

Dârülmuallimât‟ın katkısı büyüktür. Aynı zamanda bu okuldan mezun olarak

296

öğretmenlik görevine baĢlayan kadınlar, eğitim almak ve çalıĢma hayatına girmek

isteyen hemcinslerine de cesaret vermiĢlerdir.

Meslekî-teknik eğitim kurumlarından Ziraat Mektebi, modern tarım alet ve

edevatının ülkeye getirtilmesine ve bilimsel olarak kullanılmasına öncülük etmiĢtir.

Islah edilmiĢ çeĢitli tarımsal ürün tohumlarının ithal edilmesine yine Ziraat Mektebi

vesile olmuĢtur. Ayrıca mektep, hayvancılığın geliĢtirilmesi yönünde profesyonel

adımların atılmasına da katkıda bulunmuĢtur.

Uzman mühendis ve memurlar yetiĢtirilerek, ormanların muhafazası ve

verimli kullanılmalarının sağlanması, ormancılık ilminin Türkçe literatüre sahip

olması Orman Mektebi‟nin açılmasıyla baĢarılabilmiĢtir. Nitekim mektepte yetiĢen

ilk öğrenciler, hocalarının ders notlarını ve yabancı eserleri çevirerek sonraki

öğrencilerin önemli bir sıkıntısını gidermiĢlerdir. Ayrıca bu mektebin baĢarısı aynı

kurum bünyesinde bir de Maden Mektebi açılmasına referans olmuĢtur. Gerek

Orman Mektebi‟nde ve gerekse daha geç faaliyete giren Maden Mektebi‟nde yetiĢen

yerli uzmanlar, ülkenin bu alanlarda yabancı iĢgücüne olan bağımlılığının azalmasına

da yardımcı olmuĢlardır.

Fünûn-ı Telgrafiye Mektebi‟nin yine yabancı uzmanlara olan gereksinimin

ortadan kaldırılmasında ve gerekli operatör ile yöneticilerin yetiĢtirilmesinde rolü

büyüktür. Mektep çok uzun ömürlü olmasa da kapanmasının ardından haberleĢme

özelinde teknik bilgi ve beceriye sahip nitelikli personelin okul dıĢında

yetiĢtirilemeyeceğinin anlaĢılmasını sağlamıĢtır. Dolayısıyla hızla geliĢmeye devam

eden haberleĢme kurumuna personel yetiĢtirilmesi iĢine Posta ve Telgraf Mektebi‟nin

açılmasıyla yeni bir eğitim kurumu bünyesinde devam edilmiĢtir. Telgraf

297

teknolojisinin bilimsel olarak öğrenilmesi ve kullanılması her iki mektep sayesinde

olmuĢtur.

Islahhânelerin açılması ve yaygın hale gelmesi ile Ġstanbul Sanayi

Mektebi‟nin faaliyete geçmesi, politik avantajların yanı sıra küçük yaĢta kimsesiz

kalmıĢ, suça karıĢmıĢ veya meslek sahibi olmak isteyen yüzlerce çocuğun donanımlı

olarak topluma kazanmalarına yardımcı olmuĢtur. Bununla birlikte eğitim ve üretim

faaliyetleriyle ön plana çıkan bu çok yönlü ve amaçlı kurumlar ülkenin sanayi

alanında geliĢme göstermesinde de önemli rol oynamıĢlardır. Gerek ıslahhânelerde

ve gerekse Sanayi Mektebi‟nde verilen teorik ve pratik eğitim ile sanayi ürünlerinin

modern metotlarla üretilmesi sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Ayrıca bu kurumların

atölyelerinde üretilen kaliteli ve ucuz ürünlerin piyasaya sürülerek, esnafı rekabete

dolayısıyla kendini güncellemeye teĢvik ettiği de görülmektedir. Modern makinelerin

ithal edilerek teknoloji transferinin gerçekleĢtirilmesinde, yurt dıĢına öğrenciler

gönderilmek suretiyle çağdaĢ meslekî-teknik eğitim sisteminin öğrenilmesinde ve

ülkedeki eğitim kurumlarında uygulanmasına çalıĢılmasında yine sanayi okullarının

etkisi büyüktür.

Devlet kurumlarında istihdam edilecek kimselerin meslek okulları mezunları

arasından seçilmesine öncelik verilmesine çalıĢılması ise bir yandan söz konusu

okulları cazip hale getirirken diğer yandan devlet kurumlarına ait çeĢitli

memuriyetlere az sayıda da olsa modern manada eğitim almıĢ nitelikli personellerin

tayin edilmesine imkân tanımıĢtır. Sonuç olarak çalıĢmamız içerisinde yer alan

meslek okullarının, dönemin ifadesiyle birer “numune” olarak ve Ģartlar göz önüne

alındığında modernleĢme sürecinde baĢarı kaydettiklerini ifade etmek mümkündür.

KAYNAKÇA

1-ArĢiv Kaynakları

BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi

a.Bâbıâlî Evrak Odası (BEO)

Sadâret Âmedi Kalemi (BEO., A.AMD.)

Sadâret Divân Kalemi (BEO., A.DVN.)

Sadâret Mektûbî Kalemi (BEO., A.MKT.)

Sadâret Divan Kalemi Düvel-i Ecnebiye (BEO., A.DVN.DVE.)

Sadâret Mektûbî Kalemi Mühime Odası (BEO., A.MKT.MHM.)

Sadâret Mektûbî Kalemi Meclis-i Vâlâ (BEO., A.MKT.MVL.)

Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir (BEO., A.MKT.NZD.)

b. Bâbıâlî Evrak Odası, Ayniyât Defterleri (BEO., AYN.d)

Nr.1068, 1069, 1071.

c. Bâbıâlî Evrak Odası, Nezâret Gelen Giden Defterleri (BEO., N.GG.d)

Nr. 390, 395.

d.Cevdet Tasnifi

Belediye (C.BLD.

Dâhiliye (C.DH.)

Ġktisat (C.ĠKTS.)

Maârif (C.MF.)

Maliye (C.ML.)

e.Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d)

Nr. 68, 69, 264, 617, 13806.

Kullanılan defter ve belgelerin referans numaraları ve tarihleri ilgili dipnotlarda gösterilmiĢtir.

299

f.Hariciye Nezâreti Evrakı

Hariciye Nezâreti Mektûbî Kalemî (HR.MKT.)

Hariciye Nezâreti Tercüme Odası (HR.TO.)

g.Ġrâde Tasnifi

Ġrâde Dâhiliye (Ġ.DH.)

Ġrâde Hariciye (Ġ.HR.)

Ġrâde Meclis-i Mahsus (Ġ.MMS.)

Ġrâde Meclis-i Vâlâ (Ġ.MVL.)

Ġrâde Mesâil-i Mühimme (Ġ.MSM.)

Ġrâde ġûra-yı Devlet (Ġ.ġD.)

Ġrâde Eyâlet-i Mümtaze Girid (Ġ.MTZ.GR.)

h.Maârif Nezâreti Evrakı

Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi (MF.MKT.)

i.Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d)

Nr. 8999, 9264, 10572, 10586, 13526.

j.Meclis-i Tanzimat Defterleri

Nr.2, 3.

k.ġûra-yı Devlet Belgeleri (ġD.)

Maârif

l. Yıldız Tasnifi

Yıldız Parakende Evrakı Maârif (Y.PRK.MF.)

Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.)

m.Ticaret, Nafia, Ziraat, Orman, Maadin Nezâretleri Defterleri (T.)

Nr.82, 113.

300

2-Gazeteler

Basiret

Ceride-i Havâdis

Takvim-i Vekâyî

ġark

Diyarbekir (Vilâyet Gazetesi)

Tuna (Vilâyet Gazetesi)

3-Yazma Eserler

Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, (T.T.K.).

4-YayınlanmıĢ Eserler

Düstûr, Tertib-i evvel, Cild-i sâni (C.II), Ġstanbul, 1289.

Düstûr, Tertib-i evvel, Cild-i sâlis, (C.III), Ġstanbul, 1289.

Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniye; H.1269, H.1270, H.1271, H.1272, H.1273,

H.1274, H.1275, H.1276, H.1277, H.1278, H.1279, H.1280, H.1281, H.1282,

H.1283, H.1284, H.1285, H.1286, H.1287, H.1288, H.1289, H.1290, H.1291,

H.1292, H.1293, H.1295.

Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318.

Salnâme-i Vilâyet-i Adana, H.1287.

Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, H.1290.

Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbekir, H.1287, H.1288, H.1299.

Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum, H.1288, H.1291.

Salnâme-i Vilâyet-i Girid, H.1293.

Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1288.

Atıfta bulunulan gazetelerin numara ve tarihleri ilgili dipnotlarda gösterilmiĢtir.

301

Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H.1287, H.1293.

Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287, H.1288, H.1289.

Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, H.1286, H.1293.

5-AraĢtırma ve Ġncelemeler

Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermanının Tahlili”, Tanzimat I, M.E.B., Ġstanbul,

1999, s.31-58.

Abdurrahman ġeref, Tarih Musahabeleri, Baskıya Hazırlayan: EĢref EĢrefoğlu,

Kavram Yayınları, Ġstanbul, 1978.

Adıvar, A. Adnan., Osmanlı Türklerinde Ġlim, Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 1970.

Adıvar, A.Adnan, “Bir Asır Evvel Bugün Dârülmuallimîn”, Yeni Bilgi, C.II/11, 1

Nisan 1948, s.2-4.

Ahmet Lütfi Efendi, “Tanzimat‟tan Sonra Türkiye‟de Maârif TeĢkilatı”, Türk

Tarihi Encümeni Mecmuası, Cüz 13:18, Devlet Matbaası, Ġstanbul, 1927,

s.302-317.

_______ Vaka-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Yayına Hazırlayan: Münir

Aktepe, C.X, T.T.K., Ankara, 1988.

_______ Vaka-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Yayına Hazırlayan: Münir

Aktepe, C.XII, T.T.K., Ankara, 1989.

Ahmet Mithat Efendi, Üss-i Ġnkılâp, C.I, (Yayına hazırlayan: Tahir Galip Seratlı),

Selis Kitaplar, Ġstanbul, 2004, s.75.

Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin Ġktisadî ve Ġçtimaî Tarihi II (1453-1559), BarıĢ

Yayınları, Ankara 1999.

Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez TeĢkilatında Reform, Eren

Yayıncılık, Ġstanbul, 1993.

302

_______ Osmanlı Bürokrasisi ve ModernleĢme, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2004.

Akyüz, Yahya, Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal DeğiĢmedeki Etkileri

1848-1940, Doğan Basımevi, Ankara, 1978.

_______ “Dârülmuallimîn‟in Ġlk Nizamnâmesi Önemi ve Ahmet Cevdet PaĢa”, Milli

Eğitim, S.95, Ankara, Mart 1990, s.3-20.

_______ “Ġlköğretim YenileĢme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Talimatı”, OTAM,

S.5, Ankara, 1994, s.1-47.

_______ “Öğretmen Okulu DıĢından Ġlk Kez Öğretmen Atanmasına ĠliĢkin Orijinal

Belgeler (1860-1861) ve Tarihi GeliĢim”, Milli Eğitim, S.137, M.E.B.,

Ankara, Ocak-ġubat-Mart, 1998, s.6-16.

_______ “Osmanlı Son Dönemi‟nde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika Ünlüer‟in

YetiĢmesi ve Meslek Hayatı”, Milli Eğitim Dergisi, S.143, Temmuz-

Ağustos-Eylül, 1999, s.12-32.

_______ “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın Öğretmen YetiĢtirilmesi”,

Tarih ve Toplum, S.195, Mart 2000, s.31-43.

_______ Osmanlı‟da Ġlk Açılan Öğretmen Okulları, Toplumsal Tarih, S.105,

Ġstanbul, Eylül 2002, s.62-66.

_______ “Osmanlıda Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri, OTAM, S.15,

Ankara 2004, s.1-12.

_______ Türk Eğitim Tarihi, Pegem A Yayıncılık, (10. Baskı) Ankara, 2006.

_______ “Türkiye‟de Öğretmen YetiĢtirmenin 160. Yılında Dârülmuallimîn‟in Ġlk

Yıllarına Toplu ve Yeni Bir BakıĢ” OTAM, S.20, Ankara, 2009, s.16-58.

Ali Haydar Mithat, Mithat PaĢa’nın Hayat-ı Siyasiyesi, Hidemâtı, ġehadeti,

Kahire, 1322.

303

Alkan, Mehmet Ö., Tanzimat’tan Cumhuriyet’e ModernleĢme Sürecinde Eğitim

Ġstatistikleri 1839-1924, T.C. BaĢbakanlık Devlet Ġstatistik Enstitüsü,

Ankara, 2000.

_______ “Ġmparatorluk‟tan Cumhuriyet‟e ModernleĢme ve Ulusçuluk Sürecinde

Eğitim”, Osmanlı GeçmiĢi ve Bugünün Türkiye’si, (Derleyen: Kemal H.

Karpat), Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, Haziran 2004, s.73-242.

Altın, Hamza, “1869 Maarif-i Umûmiye Nizamnamesi ve Öğretmen YetiĢtirme

Tarihimizdeki Yeri”, F.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.13:1, Elazığ, 2008,

s.276-279.

Antel, Sadrettin Celâl, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I, M.E.B., Ġstanbul, 1999,

s.441-462.

Ata, Bahri, The Transfer of Telegraph Technology to the Otoman Empire in the

XIXth Century, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 1997.

Atuf, Nafi, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, (Birinci BasılıĢ),

Milliyet Matbaası, Ġstanbul, 1930.

Ayas, Nevzad, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi KuruluĢlar ve Tarihçeler,

M.E.B. Basımevi, Ankara, 1948.

Balcı, Sezai, Osmanlı Devleti’nde Tercümanlık ve Bab-ı Ali Tercüme Odası,

Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Yakınçağ) Anabilim

Dalı (BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ankara, 2006.

_______ “Osmanlı Devleti‟nde ModernleĢme GiriĢimlerine Bir Örnek: Lisan

Mektebi”, D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, CXXVII, S.44, Ankara,

Eylül 2008, s.77-98.

304

Baltacı, Cahid, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, C.I, Marmara

Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 2005.

Berker, Aziz, Türkiyede Ġlk Öğretim, M.E.B., Ankara, 1945.

Berkes, Niyazi, Türkiye’de ÇağdaĢlaĢma, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul, 2004.

Beydilli, Kemal, Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne

Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi, 1776-1826, Eren Yayıncılık,

Ġstanbul, 1995.

Bilim, Cahit Yalçın, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde ÇağdaĢlaĢma,

Anadolu Üniversitesi Yayınları, EskiĢehir, 1984.

_______ “Tercüme Odası”, OTAM, S.1, Ankara, Haziran 1990, s.29-43.

Bingöl, Sedat, “Mekteb-i Mülkiyenin Bir ġubesi: Bosna‟dan Sabah Mektebinin

AçılıĢı ve KuruluĢ Talimatları” Mülkiye, C.XXV, S.229, s.339-352.

Bricogne, A., Türkiyede Ormancılık Heyeti, (Çeviren: Fahri Bük), Ziraat Vekâleti

Orman Umum Müdürlüğü NeĢriyatı, Ankara, 1940.

Cevdet PaĢa, Tarih-i Cevdet, C.XI, Matbaa-yı Osmaniye, Dersaadet, 1309.

_______ Tarih-i Cevdet, C.XII, Matbaa-yı Osmaniye, Dersaadet, 1309.

_______ Tezâkir, 1-12, (Yayınlayan: Cavit Baysun), T.T.K., Ankara, 1991.

_______ Tezâkir, 40-Tetimme, (Yayınlayan: Cavit Baysun), T.T.K., Ankara, 1991.

_______ Belâgat-ı Osmaniyye, (Hazırlayanlar: T. Karabey, M. Atalay) Akçağ

Yayınları, Ankara, 2000.

Clark, Edward C., “Osmanlı Sanayi Devrimi”, (Çeviren: Yavuz Cezar), Tanzimat,

DeğiĢim Sürecinde Osmanlı Ġmparatorluğu, Ed. Halil Ġnalcık/Mehmet

Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2006, s.467-480.

305

Çadırcı, Musa, “Cevdet PaĢa‟nın Medreselerle Ġlgili GörüĢleri”, Ahmet Cevdet PaĢa

(1823-1895), (Sempozyum 9-11 Haziran 1995), Vefatının 100. Yıl

Armağanı, Ankara, 1997, s.79-84.

_______ Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik

Yapısı, T.T.K., Ankara, 1997.

Çağatay, NeĢet, “Tanzimat ve Türk Eğitimi”, Mustafa ReĢid PaĢa ve Dönemi

Semineri Bildiriler, (Ankara 13-14 Mart 1985), T.T.K., Ankara, 1994, s.53-

64.

_______ Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, T.T.K., Ankara, 1997.

Davison, Roderic H., “Osmanlı Türkiyesi‟nde Batılı Eğitim”, (Çeviren: Mehmet

Seyitdanlıoğlu), Belleten, C.LII/200, T.T.K., Ankara, Ağustos, 1987, s.1031-

1044.

_______ “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli Telgrafın Kurulması”, Osmanlı-

Türk Tarihi 1774-1923, (Çev.Mehmet Moralı), Alkım Yayınevi, Ġstanbul,

2004, s.193-232.

_______ Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, (Çeviren: Osman

Akınhay), Agorakitaplığı, Ġstanbul, 2005.

Demir, Tanju, Türkiye‟de Posta Telgraf ve Telefon TeĢkilatının Tarihsel GeliĢimi

(1840-1920), PTT Genel Müdrlüğü Ankara, 2005.

Ekinci, Yusuf, Ahîlîk ve Meslek Eğitimi, M.E.B., Ġstanbul, 1990.

Engelhard, Ed., Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniyenin Tarih-i Islahatı,

(Mütercimi: Ali ReĢat), Mürettibin-i Osmaniye Matbaası, Ġstanbul, 1328.

Erdoğdu, Teyfur, “Maârif-i Umumiye Nezâreti TeĢkilatı-I”, A.Ü. SBF Dergisi, C.51,

Ankara, 1996, s.183-247.

306

Eren, A. Cevat, “Tanzimat”, Ġ.A., C.XI, M.E.B., EskiĢehir, 1997, s.724.

_______ Tanzîmat Fermanı ve Dönemi, Derin Yayınları, Ġstanbul, 2007.

Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, C.I-II, Eser Matbaası, Ġstanbul, 1977.

_______ “Sübyan Mektepleri”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan

Mektepleri, Hazırlayanlar: Ġsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yayınları,

Ġstanbul, 2005, s.395-411.

Ergin, Vahdettin, Mekteb-i Sultani, Galatasaraylılar Derneği, Ġstanbul, 2003.

Findley, Carter V., The Foundation of The Ottoman Foreign Ministry: The

Beginnings of Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II,

International Journal of Middle East Studies, Vol. 3, No. 4. (Oct., 1972),

pp. 388-416.

_______ Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi,

(Çeviren: Gül Çağalı Güven), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 1996.

Gencer, Ali Ġhsan, Bahriye’de Yapılan Islâhât Hareketleri ve Bahriye

Nezâreti’nin KuruluĢu, (1789-1867), T.T.K., Ankara, 2001.

Giz, Adnan, “Islahı Sanayi Komisyonu”, Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.33,

Ġstanbul, 15 Kasım 1968, s.16-19.

_______ “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi Mektebinin KuruluĢu”, Ġstanbul Sanayi Odası

Dergisi, S.35, Ġstanbul, 15 Ocak 1969, s.20-22.

Güran, Tevfik, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine

Hesapları, 1841-1861”, Belgeler, C.XII, S.17, T.T.K., Ankara, 1988, s.213-

364.

_______ “Ziraî Politika ve Ziraatte GeliĢmeler, 1839-1876”, 150. Yılında Tanzimat,

T.T.K., Ankara, 1992, s.219-233.

307

_______ 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 1998.

Hatemî, Hüseyin, “19.Yüzyılda Medreseler”, T.C.T.A., C.II, Ġstanbul, 1985, s. 501-

510.

Hızlı, Mefail, “Osmanlı Sıbyan Mektepleri”, Osmanlı, C.V, Ġstanbul,1999, s.207-

217.

_______ “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ

Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.17, S.1, Bursa, 2008, s.25-46.

IĢıksal, Câvide, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Yabancı Dil Okulları”, Belgelerle Türk

Tarihi Dergisi, S.VIII, Ġstanbul, Mayıs 1968, s.29-31.

Itzkowıtz, Norman, Ottman Empire and Ġslamic Tradition, The University of

Chicago Press, Chicago, 1972.

Ġhsanoğlu, Ekmelettin, “ModernleĢme Süreci Ġçerisinde Ġlmî ve Meslekî

CemiyetleĢme Hareketlerine Genel Bir BakıĢ”, Osmanlı Ġlmîve Meslekî

Cemiyetleri, Ġ.Ü. Edebiyat Fkültesi Basımevi, Ġstanbul, 1987, s.1-32.

_______ “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim

AnlayıĢı”, 150. Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.335-393.

_______ “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide ModernleĢme

Gayretleri”, Osmanlı Bilimi AraĢtırmaları II, Ġstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.1-22.

Ġnalcık, Halil, “Osmanlılarda Batı‟dan Kültür Aktarması Üzerine”, Osmanlı

Ġmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınları, Ġstanbul, 1996, s.425-

430.

_______ Osmanlı Ġmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), Yapı Kredi Yayınları,

Ġstanbul-2004.

308

Ġsmail Kemal Bey’in Hatıratı, Editör: Sommerville Story, (Çevirenler:Adnan

Ġslamoğulları, Rubin Hoxha), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2009,

s.22.

Ġstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Darülmuallimat 1870, Ġstanbul, 1933.

Kadıoğlu Sevtap, “Osmanlı Döneminde Türkiye‟de Ziraat Okulları Üzerine Notlar

Ve Tedrisat-ı Ziraiye Nizamnamesi”, Kutadgubilig, S.8, Ġstanbul (Ekim)

2005, s. 239-257.

Karaduman, Hüseyin, “Belgelerle Ġlk Türk Asar-ı Atika Nizamnamesi”, Belgeler,

C.XXV, S.29, T.T.K., Ankara, 2004, s.73-92.

Karal, Enver Z., Osmanlı Tarihi, C.V, T.T.K, Ankara, 1983.

Karamias, Andreas, Education and The Quest For Modernity in Turkey, The

University of Chicago Press, Chicago, 1966.

Karpat, Kemal H., “The Transformation of The Otoman State, 1789-1908”,

Ġnternational Journal of Middle East Studies, Vol.3, No.3, Jul., 1972,

pp.243-281.

Kaynar, ReĢat, Mustafa ReĢit PaĢa ve Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1985.

KeleĢ, Erdoğan, Osmanlı, Ġngiltereve Fransa ĠliĢkileri Bağlamında Kırım SavaĢı,

Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi,

Ankara, 2009.

Keskin, Özkan, Orman ve Ma‘âdin Nezâreti’nin KuruluĢu ve Faaliyetleri,

Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı

(BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul, 2005.

_______ “Osmanlı Ormancılığı‟nın GeliĢiminde Fransız Uzmanların Rolü”, Ġ.Ü. Fen

Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.44, Ġstanbul, 2008, s.123-142.

309

Koç, Bekir, “Osmanlı Devleti‟ndeki Orman ve Koruların Tasarruf Yöntemleri ve

Ġdarelerine ĠliĢkin Bir AraĢtırma”, OTAM, S.10, Ankara, 1999, s.140-155.

_______ Midhat PaĢa (1822-1884), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2002.

_______ “Midhat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna Vilayetlerindeki Yenilikçi Valiliği”,

Kebikeç, Ġnsan Bilimleri için Kaynak AraĢtırma Dergisi, S.18, Ankara,

2004, s.407-415.

_______ “1870 Orman Nizamnâmesi‟nin Osmanlı Ormancılığına Katkısı Üzerine

Bazı Notlar”, A.Ü. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.XXIV, S.37, Ankara,

2005, s.231-257.

_______ “Osmanlı Islahhanelerinin ĠĢlevlerine ĠliĢkin Bazı GörüĢler”, Gaziantep

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.6/2, Gaziantep, 2007, s.113-127.

_______ “Osmanlı Modernizasyonuna iliĢkin Bazı Gözlemler: SanayileĢme Çabaları

ve Islahhaneler”, Toplumsal Tarih, S.176, Ġstanbul, Ağustos 2008, s.56-64.

Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Öğretmen YetiĢtirme Problemi, Yargıçoğlu

Matbaası, Ankara, 1967.

_______ Türkiye’de Modern Eğitimin DoğuĢu ve GeliĢimi (1773-1923), M.E.B.,

Yayınları, Ġstanbul, 1991.

Koçu, R. Ekrem “Sıbyan Mektepleri” Hayat Mecmuası, C.1/2, Ġstanbul, 1966, s.24-

28.

Kodaman, Bayram - Saydam, Abdullah, “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi” 150.

Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.475-496.

Kodaman, Bayram, “Tanzimat‟tan II. MeĢrutiyet‟e Kadar Sanayi Mektepleri,

Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), (Birinci uluslar arası

310

Türkiye‟nin Sosyal ve ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri Hacettepe

Üniversitesi 11-13 Temmuz 1977), Editörler: Osman Okyar, Halil Ġnalcık,

Meteksan, Ankara, 1980, s.287-296.

_______ “Tanzimattan Sonra Türk Kadını, Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim

Fakültesi Dergisi, S.5, Samsun 1990, s.131-178.

_______ Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, T.T.K., Ankara, 1999.

Konrapa, Zekâi, “Ġstanbul Darülmuallimini‟nin Yüz Yılı 16 Mart 1848-16 Mart

1948”, Yeni Bilgi, C.I/X, 16 Mart 1948, s.4-8.

Kurdakul, Necdet, “Tanzimat Döneminin Gereğince Tanınmayan DüĢünürü Mehmet

Sadık Rifat PaĢa”, Tarih Toplum, C.12, S.70, Kasım 1989, s.56-62.

Kurnaz, ġefika, “Osmanlı‟dan Cumhuriyet‟e Kadınların Eğitimi”, Milli Eğitim,

S.143, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, s.99-111.

Kutluk, Halil, “Türkiyede Yabancı Orman Mütehassısları: I Tassy”, Orman ve Av,

S.VI, Ankara, 1943, s.150-156.

_______ “Türkiyede Yabancı Orman Mütehassısları III Simon”, Orman ve Av,

S.XII, Ankara 1943, s.435-439.

_______ Türkiye Ormancılığı Ġle Ġlgili Tarihi Vesikalar 893-1339 (1487-1923),

Tarım Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, Ġstanbul, 1948.

_______ “Fransız Ormancıları Nasıl Getirildi? Orman Mektebi Ne Suretle ve

Kimlerin Ġsteği Ġle Açıldı?”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına

Girerken 1857-1957, Ankara, 1957, s.18-21.

_______ “Türkiye‟de Yabancı Ormancılar”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris

Yılına Girerken, 1857-1957, Ankara, 1957, s.181-198.

311

_______ “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin Müdür ve Rektörleri”, Türk Ormancılığı

Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, 1857-1957, Ankara, 1957, s.225-234.

Lewis, Bernard, Modern Türkiyenin DoğuĢu, T.T.K., Ankara-1970.

M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci Sene-i Devriyesi Münasebetiyle Verilen

Konferans”, Tedrisat Mecmuası, S.32, 7 Mart 1332, s.175-200.

_______ “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢ Birinci Sene-i Devriyesi Vesilesiyle

Müessesenin Ġlk Müdiri Cevdet PaĢa‟nın Hayat-ı Ġlmiyesi Üzerine

Konferans”, Tedrisat Mecmuası, S.38, 1333, s.429-440.

_______ Ġslâm Fütüvveti ve Türk Ahîliği, (Çeviri: Cezair Yarar), ĠĢaret Yayınları,

Ġstanbul 2008.

Mağden, Ragıp Ziya, Zirai Öğretimde 110 Yıl, Türk Ziraat Mühendisleri Birliği

NeĢriyatı, Ankara, 1959.

Mahmud Cevâd Ġbnü‟Ģ-Ģeyh Nâfi, Maârif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i TeĢkilat

ve Ġcraatı, Matbaa-yı Amire, Ġstanbul, 1338.

Mehmed Ġzzet-Mehmed Esad-Osman Nuri-Ali Kâmi, DârüĢĢafaka Türkiye’de Ġlk

Halk Mektebi, Ufak Ġslamiye Matbaası, Ġstanbul, 1927.

Mehmet Ali Aynî, Darülfünun Tarihi, (Haz.Aykut Kazancıgil), Kitabevi, Ġstanbul,

2007.

Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Osmanlı Posta Tarihinden Ma„bâd)”, Posta ve

Telgraf Mecmuası, S.161, Ġstanbul, 1330, s.1865-1868.

_______ “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi)”,

Posta ve Telgraf Mecmuası, S.164, Ġstanbul, 1330, s.1919-1922.

_______ “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi

Mâb„ad)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.165, Ġstanbul, 1330, s.1935-1938.

312

_______ “Posta Mebahisi (Osmanlı Telgraf Tarihinden Mâb„ad ve Hitam)”, Posta

ve Telgraf Mecmuası, S.166, Ġstanbul, 1330, s.1949-1952.

MemiĢoğlu, Hüseyin, GeçmiĢten Günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi,

K.B. Yayınları, Ankara, 2002.

Morel, Eugene, Türkiye ve Reformları, Süreç Yayınları, Ġstanbul, 1984.

Omay, Aliye, “Ġlk Kız Öğretmen Okulunun KuruluĢu”, Türk Yurdu, C.VIII, S.8,

Eylül, 1987, s.53-57.

Ortaylı, Ġlber, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda SanayileĢme AnlayıĢına Bir Örnek:

“Islah-ı Sanayi Komisyonu Olayı”, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Ġktisadi ve

Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004, s.463-466.

_______ “Osmanlı Kançılaryasında Reform: Tanzimat Devri Osmanlı

Diplomatikasının Bazı Yönleri”, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Ġktisadi ve

Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004, s.497-509.

_______ Türkiye TeĢkilât ve Ġdare Tarihi, Cedit NeĢriyat, Ankara, 2007.

Owen, Roger, The Middle East in the World Economy 1800-1914, I.B.TAURĠS,

London, 2005.

Önsoy, Rifat, “Tanzimat Dönemi SanayileĢme Politikası”, H.Ü. Edebiyat Fakültesi

Dergisi, S.2, Ankara, 1984, s.5-12.

_______ Osmanlı Sanayii ve SanayileĢme Politikası, ĠĢ Bankası Kültür Yayınları,

Ankara, 1988.

_______ “Tanzimatta Üretimi ÇağdaĢlaĢtırma Çabaları; Ziraat ve Orman Mektebi”,

Osmanlı Döneminde Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi, ĠRCĠCA

Yayınları, Ġstanbul, 2001, s.481-487.

313

Özcan, Abdulkadir, “Tanzimat Döneminde Öğretmen YetiĢtirme Meselesi”, 150.

Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.441-474.

Özkaya, Yücel, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul,

2008.

Öztürk, Cemil, Dünden Bugüne Türkiye’de Öğretmen YetiĢtiren Kurumlar,

Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1998.

_______ “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin DoğuĢu I: Islahhâneler”, Prof.Dr.

Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat

Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.427-442.

_______ “Selim Sabit Efendi‟nin YetiĢtiği Dönemde Osmanlı Devleti‟nde Eğitim:

Modern Eğitimin DoğuĢu”, Uluslararası Vize Tarihi ve Kültürü Sempoyumu

(Vize/28 Nisan 2000), Türkiye’nin Ġlk Pedegogu Vize’li Selim Sabit

Efendi, Ġstanbul, (tarihsiz), s.54-80.

_______ Atatürk Devri Öğretmen YetiĢtirme Politikası, T.T.K., Ankara, 2007.

Pamuk, ġevket, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 1820-1913, Tarih

Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2005.

Pamukciyan, Kevork, Biyografileriyle Ermeniler, Aras Yayıncılık, Ġstanbul, 2003.

Quataert, Donald, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”,

(Çeviren: Fatma Acun), Halil Ġnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat,

DeğiĢim Sürecinde Osmanlı Ġmparatorluğu, Phoenix Yayınevi, Ankara,

2006, s.447-455.

_______ Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, (Çevirenler: Nilay

Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan), Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları,

Ġstanbul, 2008.

314

_______ Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı Ġmalat Sektörü, (Çeviren: Tansel

Güney), ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2008.

S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Alisi Mecmuası, Numero

1, Kanaat Matbaası, Dersaadet, Ağustos 1333, s.26-32.

_______ “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Alisi Mecmuası, (mâb„ad:

birinci sayıdan devam), Kanaat Matbaası, Dersaadet, 1333, s.59-63.

Sakaoğlu, Necdet “Eğitim TartıĢmaları”, TCTA, C.II, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul,

1985, s.478-484.

_______ Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, Bilgi Üniversitesi Yayınları,

Ġstanbul, 2003.

Sarc, Ömer Celal, “Tanzimat ve Sanayimiz”, Tanzimat I, M.E.B., Ġstanbul, 1999,

s.423-440.

Sarıyıldız, Gülden, Osmanlı Bürokrasisinde Kâtip YetiĢtirmek Ġçin Açılan Modern

Bir Eğitim Kurumu: Mekteb-i Maarif-i Aklam (Mahrec-i Aklam), Türk

kültürü Ġncelemeleri Dergisi, S.6, TĠSAV, Ġstanbul, 2002, s.17-30.

Semiz YaĢar-KuĢ Recai, “Osmanlıda Meslekî Teknik Eğitim”, Selçuk Üniversitesi

Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, S.15, Konya, 2004, s.275-295.

Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “Sadık Rıfat PaĢa ve Avrupa‟nın Ahvaline Dair Risalesi”,

Liberal DüĢünce, S.3 (Yaz 1996), s.115-124.

Sezer, Hamiyet, “Tanzimat Dönemi‟nde Avrupa ġehirlerine Gönderilen Öğrenciler”,

Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Ġstanbul

12-15 Nisan 1999, ĠRCICA, Ġstanbul, 2001, s.687-711.

315

_______ “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876)”, Prof. Dr. Ġ. Ercüment

Kuran’a Saygı: Türk ModernleĢme Tarihi AraĢtırmaları Sempozyumu,

Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2006, s.263-278.

Shaw, Stanford J.- Shaw, Ezel Kural, Osmanlı Ġmparaorluğu ve Modern Türkiye,

C.II, (Çeviren: Mehmet Harmancı), e Yayınları, Ġstanbul, 2006.

Somel, Selçuk AkĢın, The Modernization Of Publıc Education Ġn The Otoman

Empire 1839-1908, Leiden-Boston-Köln, Brill, 2001.

Su, Kâmil, “Yüz Yıl Önce Teknik Öğretim‟de Öğretmen Problemi”, Meslekî ve

Teknik Öğretim, S.125, M.E.B., 11 Temmuz 1963, s.7-13.

_______ Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, ICOM Türkiye Milli Komitesi

Yayınları, Sayı:3, Ġstanbul, 1965.

Sungu, Ġhsan “Tevhidi Tedrisat”, Belleten, C.II, S.7/8, Temmuz-I.TeĢrin 1938,

T.T.K., Ankara, 1994, s.397-431.

_______ “Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin Tesisi”, Tarih Vesikaları, C.1, S.3

(Ayrıbasım), Maarif Matbaası, Ankara, 1941, s.1-14.

_______ “Galatasaray Lisesinin KuruluĢu”, Belleten, CVII, S.28, T.T.K., Ankara,

1948, s.315-347.

Süleyman ġevket, “Dârülmuallimât”, Muallimler Mecmuası, S.8, 30 Nisan 1923,

s.151-159.

ġahin, Gürsoy, “Avrupa‟nın Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle Ġlgili Ġzlenimleri ve

Osmanlı Müzeciliği”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.26,

S.42, Ankara, 2007, s.102-125.

316

ġanal, Mustafa, “Tanzimat ve MeĢrutiyet Dönemlerinin Pedagoji Formasyon

AnlayıĢı”, A.K.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, C.V, S.1, Haziran 2003, s.198-

201.

_______ “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan Kadın

Ġdareci ve Öğretmenler Ġle Okuttukları Dersler”, Belleten, C.LXVIII, S.253,

Aralık 2004, T.T.K., Ankara-2005, s.649-670.

ġanizade Mehmet Ataullah Efendi, Tarih-i ġanizade, C.IV, Ceride-i Havâdis

Matbaası, Ġstanbul, 1291.

ġemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, Ġstanbul, 2004.

ġiĢman, Adnan, Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nin KuruluĢu ve Ġlk Eğitim

Yılları, Ġ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1989.

_______ Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri,

1839-1876), T.T.K., Ankara, 2004.

Tanrıkut, Asaf, Türkiye Posta ve Telgraf ve Telefon Tarihi ve TeĢkilat ve

Mevzuatı, C.II, Efem Matbaacılık, Ankara, 1984.

Tekeli, Ġlhan, “Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Eğitim Sistemindeki DeğiĢmeler, TCTA,

C.II, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul,1985, s.456-475.

Tekeli, Ġlhan-Ġlkin, Selim, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim

Sisteminin OluĢumu ve DönüĢümü, T.T.K., Ankara, 1993.

Temelkuran, Tevfik, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Kız Öğretmen Okulu”, Belgelerle Türk

Tarihi Dergisi, S.36, Eylül 1970, s.61-66.

Turhan, Mümtaz, Kültür DeğiĢmeleri, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Yayınları, Ġstanbul, 1951.

317

Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, Birinci Köy ve Ziraat Kalkınma Kongresi Yayını,

Ġstanbul, 1938.

Ubicini, M.A., Türkiye 1850, C.I, (Çeviren Cemal Karaağaçlı), Tercüman Binbir

Eser.

_______ Türkiye 1850, C.II, (Çeviren Cemal Karaağaçlı), Tercüman Binbir Eser.

_______ 1855’de Türkiye, (Çeviren: Ayda Düz), Tercüman 1001 Temel Eser,

Ġstanbul, 1977.

Uluçay, Çağatay - Kartekin, Enver, Yüksek Mühendis Okulu, Berksoy Matbaası,

Ġstanbul, 1958.

Unan, Fahri, “Osmanlılarda Medrese Eğitimi”, Osmanlı, C.V, Yeni Türkiye

Yayınları, Ankara, 1999, s.149-159.

Unat, Faik ReĢit, “NiĢ Islâhanesinin KuruluĢ Tarihini Aydınlatan Bir Belge”,

Meslekî ve Teknik Öğretim, M.E.B., Meslekî ve Teknik Öğretim Ġstatistik

ve Yayım Müdürlüğü, S. 114, Ankara, Ağustos, 1962, s.5-6.

_______ Türkiye Eğitim Sisteminin GeliĢmesine Tarihî Bir BakıĢ, M.E.B.,

Yayınları, Ankara, 1964.

UzunçarĢılı, Ġsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Ġlmiye TeĢkilatı, T.T.K., Ankara,

1988.

Ürekli, Fatma, Sanayi-i Nefîse Mektebi’nin KuruluĢu ve Türk Eğitim

Tarihindeki Yeri, Ġstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye

Cumhuriyeti Tarihi Anabiim Dalı (BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul, 1997.

Weiker, Walter F., “The Ottoman Buraucracy: Modernization and Reform”,

Administrative Science Quarterly, Vol.13, No.3, Special Issue n

Organizations and Social Development, Dec. 1968, pp.451-470.

318

Williamson, Bill, Education and Social Change in Egypt and Turkey, Macmillan

Press, London, 1987.

Woodhead, Christine “From Scribe to Litterateur: The Career of a Sixteenth-Century

Ottoman Katib”, Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol.

9, No. 1. (1982), pp. 55-74.

Yakuboğlu, Kenan, Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, Gökkubbe Yayınları,

Ġstanbul, 2006.

Yaltkaya, M.ġerafettin, “Tanzimattan Önce ve Sonra Medreseler”, Tanzmat I,

M.E.B., Ġstanbul, 1999, s.463-467.

Yazıcı, Nesimi, “Osmanlı Telgraf Fabrikası”, Türk Dünyası AraĢtırmaları,

Ġstanbul, ġubat 1983, s.69-83.

_______ “Osmanlı Telgrafında Dil Konusu”, A.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi,

C.XXVI, Ankara 1983, s.751-764.

_______ “Tanzimat Döneminde Osmanlı HaberleĢme Krumu”, 150. Yılında

Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.139-210.

_______ “Tanzimatta HaberleĢme ve Kara TaĢımacılığı”, OTAM, S.3, Ankara,

1992, s.333-377.

Yücel, Hasan Ali, Türkiye’de Orta Öğretim, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,

1994.

Ziraat Vekâleti Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, Milli Matbaa, Ġstanbul,

1927.

320

EK-1: Ziraat Mektebi‟nin 1848 mali yılı ilk altı ayındaki masrafının bir kısmı. BOA. HH.d Nr.617.

321

EK-2: Dârülmuallimîn‟in ilk öğrencilerinin mektepten uzaklaĢtırılmasını ve Cevdet

Efendi‟nin müdürlüğe getirilmesini onaylayan irâde. BOA, İ.MVL. 195/6008.

322

Ek-3: 1862 yılında bir Mekteb-i Hiref ve Sanayi kurulmasının gerekliliği ve teklifi ile

bununla ilgili çalıĢmaları yapmak üzere komisyon teĢkili. BOA., İ.DH. 497/33809.

323

Ek-4: Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin yapısını belirlemek üzere kurulan komisyonun üyeleri.

BOA., İ.DH. 497/33809-1.

324

Ek-5: 1868 yılında Sanayi Mektebi‟nin kurulacağı Kılıçhane civarı. BOA., İ.ŞD.11/533.

325

Ek-6 Mithat PaĢa‟nın Islahhâne projesine Bâbıâli tarfından verilen desteği içeren irâde.

BOA., İ.DH.525/36231.

326

Ek-7: 1871 tarihli bir Mahrec-i Aklâm Ģehadetnâmesi. BOA., HSD.CB. 1/54.

327

Ek-8: Mahrec-i Aklâm mezunlarının istedikleri kalemlere tayini hususunda Maârif

Nezâreti‟nin Sadâre‟e gönderdiği pusula. BOA., MF.MKT. 7/109.

Mezun olan öğrencilerin ve tercih ettikleri kalemlerin listesi BOA., MF.MKT. 7/109-1

328

Ek-9: Maden BaĢ Mühendisi Mösyö Vays tarafından hazırlanan rapora göre Maden

Mektebi‟nde okutulacak dersler ile bu dersleri verecek hocaların maaĢ miktarları. BOA.,

İ.DH. 678/47276.

Yıldırım, Mehmet Ali, Tanzimat Döneminde Meslek Okulları, Doktora Tezi,

DanıĢman: Prof.Dr. Musa Çadırcı, 330 s+XX.

ÖZET

Osmanlı Devleti‟nde modernleĢme süreci hemen her alanda olduğu gibi

eğitim açısından da tam anlamıyla Tanzimat dönemi ile baĢlamıĢtır. Ġdârecilerin

reformları uygulayacak kadroları oluĢturmak üzere açtıkları memur okullarını, ilk ve

orta öğretimdeki geliĢmeler takip etmiĢ ve bu geliĢmeler ilk defa medrese dıĢında

eğitimci yetiĢtiren öğretmen okullarının tesisini sağlamıĢtır. Avrupa‟dan transfer

edilen bilim ve teknolojiyi askerî amaçlar dıĢında kullanma gayretleri ise kalifiye

eleman ihtiyacını doğurmuĢ ve sivil meslekî-teknik eğitimi gündeme getirmiĢtir.

Dolayısıyla özellikle ilk zamanlarda çeĢitli alanlarda devletin ihtiyaç duyduğu sayıda

uzman yetiĢtirmeyi amaçlayan, kurs mahiyetinde ve farklı kurumların bünyesinde

meslek okulları açılmıĢtır.

Dönemin ekonomik ve siyasi Ģartları, yetiĢmiĢ kadro sıkıntısı, kültürel alt

yapı ve modern ders gereçlerinin yokluğu gibi zorluklar göz önünde

bulundurulduğunda açılan bu okulların devletin, kendini güncellemesinde önemli rol

oynadıkları tartıĢma götürmemektedir. Bu bağlamda bu çalıĢma, meslekî eğitim

özelinde ve öngörülen zaman ile konusu sınırları ölçüsünde modernleĢme

tablosundaki resmin tamamını görmeye katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Üç bölümden oluĢan çalıĢmamızın birinci bölümünde orta dereceli memur

okullarının, ikinci bölümünde öğretmen ve üçüncü bölümünde teknik eleman

yetiĢtiren okulların kuruluĢu, yapıları ve eğitim-öğretim programları ile mezunlarının

istihdamı gibi konular arĢiv kayıtlarına dayanılarak ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır.

330

Yıldırım Mehmet Ali, Vocational Schools During The Tanzimat Period,

phd Thesis, Advisor: Prof.Dr. Musa Çadırcı, 330 p+XX.

ABSTRACT

The modernization process in education, as well as in other fields, began with

the Tanzimat period in Ottoman Empire. Developments in primary and secondary

education followed the foundation of official schools that had been designed to

create a team that would apply reforms issued by state administrators. Then teacher

training schools other than madrasa were founded for the first time. The desire to

apply science and technology transferred from Europe to non-military fields as well

led to the need for qualified personnel and hence civilian vocational-technical

education. Therefore, especially in the first time, in various fields and number of

state needed the aim course of nature vocational schools were opened within

different institutions.

Considering hardships of that time such as economic and political conditions,

shortage of trained staff, lack of cultural background and modern training materials,

it is unquestionable that such schools played an important role in the development of

the state. In this context, this study aims to see the full picture of modernization and

its contribution to Vocational education.

The first section of our three-part study is about the state secondary schools,

and the second section is about teachers. In the third section, the organization,

structure, and educational programs of technical schools and employment issues of

their graduates are investigated by analyzing archive records.

TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARIacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/5621/Mehmet Ali... · t.c....

Documents

Transcript of TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARIacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/5621/Mehmet Ali... · t.c....