Say• 88 Yd VIII . Şubat 1970 ~~ ~----- __ ......, :ı- .~-~--- - - ....... ,..... ....... - .~..... .... :::ı;:; - + ~-. -· ·~ - '

Hayatı

ALi EMlRI' EFENDI

'Diz çök önünde şimdi Emirt Efendi'nin"

Yahya kemal Beyatlı

Dr. Muhtar Tevfikoğln

Ali Emiri Efendi, 1857 de Diyarbakır'da doğmuştur. Seyid Mehmed Emiri Çelebi'nin torunlanndan Mehmet Şerif Efendi'nin oğludur.

Emirl Efendi'nin doğumundan 237 yıl önee vefat etmiş olan Seyid Mehmet .Emiri Çelebi de Diyarbakır'da devrin tanınımş şairlerindendi.

Annesinin, sekSen dört y~ma geldiği halde, vücudu yıpranmadan "terü taze" kaldığını, koltuğunun altında çıkan bir çıbanın ölüı::Qüne sebep ol­duğunu1, babasının da annesi gibi seksen dört y8.şında vefat ettiğini Emin· Efendi'nin bir yazısından öğreniyor.uz. ·

İlk tahsilini, memleketinde Sıbyan mek:i:ebinde görmüş olan Emiri Efendi, bilahare muhtelif medreselerde okumuş, birçok müderrislerden, bu arada büyük amcası Şaban Kafi ~endi'den de 4ers alarak yetişmiştir.

Diyarbakırlı şairlerin biyografileriyle eserlerine tahsis ettiği "Tez­ki~ei Şuara.i. Ami.d'' isimli eserinde, garip bir tarzda, kenili hayat · hika­yesinden bahsederken: Hazreti Ali' ni~ kelamı kibarlarmı ezberlediğini,

· telgraf fennine merak ederek 1292 de aitı ay kadar bazı güı:ıler telgrafha­ne):'e dev:am ettiğini ve kısa zamanda pek fazla meleke ve bilgi kazandı­ğını, bundan başka, istirahati ve uykusu balıasma vaktinin çoğunu tarih kitaplarına ayırdığını, uykusunda bile, okuduğu şeyleri yüksek sesle tek­rar etmesinden.rahatsız olduklan için yanında kimsenin yatamadığını, bir lamba ışığında ekseriya sabahlara kadar okuduğundan zayıflayıp bitap düştüğilnü,' kaydeder.

Ayrıca, birçok arab şairlerinin eserlerini ha.fızasma nakşederek arap­ça şür söylerneğe heves ettiğini, bilhassa lugatlerin· zaptı hususunda bü­yük kaabiliyet gösterdiğini, Lügati Osmaniye'de ne kadar kelime varsa

· (1) Sta~b~lodemıia neticesi sepsis olsa gerek. (Dr. M. T.)

244 (12)

SAYI 88 M. TEVFİKOGLU \

hepsini tam manasiyle bildiğim, Sultan Murad'ın cülusunda kaleme aldı­ğı kasidenin "Vilayet" gazetesinde parlak bir başlıkla yayımlandlğıru., bu kasidenin vilayet içinde akisler uyandırdlğım, hatta bunun kendisi tara..: fından yazılmayıp ceddinin divanmdan alındlğı hükmüne varılması üze­rine, yeniden, hem de bu defa vezin ve kafiyesinin seçimini bazı arkadaş­larına bırakmak suretiyle, yine aynen 93 beyitti bir kaside söyleyerek böylece eskisinin de kendisine ait olduğunu dosta düşmana tasdik ettir..: diğini, aynı otobiyografide belirtir.

Süleyman N:azif, rt:mülemin Mahmut Kemal'e hitaben yazdlğı bir tez­kirede: " ... Ali Emirl Efendi, biraderi tüccardan Mahmut Efendi'nin, ·Ke­tenciler Çarşısındairi dükkam civarında mumaileyhin muavenetiyle kü­çük bir tuhafiye_gi dükkam açmışb. Ahzü itadan ziyade kitap mütalaasiy-­le vakit geçirirdi"2 , demektedir ki, bunun zikre değmiyecek kadar kısa. bir zamana inhisar ettiği §Üphesizdir. Nitekim, biyogra~sinden ·bahseden. kaynaklardan hiçbirisi bu hususa yer ver!Demiştir. Hatta İbnillemin Mah--mut Kemal dahi bu noktaya temas etmemiştir. ·

Bildiğimiz şudur ki, Ali Emiri Efendi'nin ~ca bir memuriyet ha­yatı vardır.

Çeşitli devlet hizmetlerinde bulunmuş, vazife dolayısiyle Anadolu ve­Rumeli'nin birçok yerlerini görmüş, ikinci Meşrutiyetten sorira Halep· Derterdarlığmdan emekliliğe ayrılarak İstanbul'a yerleşmiştir.

1880 de bir heyetle Diyarbakır'a gelen Abidin Paşa, kendisini ilk de-­fa memuriyete (müsevvidliğe) tayin etmiştir. Aynı heyete katılarak Har-­put'a ve Sivas'a gitmiştir. Paşanın Selanik Valiliğine tayin olunması üze-­rine onunla beraber Selanik'e naklolunmuştur. Sonra Kozan Sancağı·. Aşar Müdürlüğüne, Adana .A§ar Nezareti Başkatipliğine, Leskoviç,· Kır-­şehir ve Trablusşam muhasebeciliklerine, Elazığ, Erzurum defterdarlık--'

!arına, Yanya, !şkodra ve Yemen maliye müfettişliklerine, Halep defter­darlığına tayin edilmiş ve nihayet 1908 de emekliliğe ayrıJmışbr. Memu­riyet derecesi : Rütbei ula sımfı sanisidir.

Em.iri Efendi'nin ihtiras derecesine varan tek merakı, kitaptı. Son. nefesine kadar bu ilitirasla yaşamış, yoksulluklarını, kaderlerini; kırgın- ·

lıklarını eski kitapların yıpranmış ciltlerinde, sararmış yapraklarında.

unutmuştur. Bir çoğu ei yazması binlerce eski eser, gözünden bile kıskaiıa­rak muhafaza ettiği sevgilileriydi. Dünyasının ufukları onlarla ·ağanyor •. onlarla kararıyordu.

(2) İbnillemin Mahmut Kemal İnal, Son · asır Türk Şairlvri, cüz Ir, s. 310.

(13)

SAYI 1ss TÜRK K. 'üLT'üR'ü YIL VIII

Kitap tozları polen tozlarına benzer: Hayatın devamını sağlayan toz.. lar ... Kitap tozları içinde yaşadı Emin Efendi. O eserlerin müellifleriyle her gün yeİiiden dünyaya geldi, onlarla uzun ve vefalı bir dostluk kurdu.

Gezdiği, dolaştığı yerlerde, asgari zaruri ihtiyaçları dışmda hiçbir şeye masraf etmeden, maaşından artırdığı paralada birçok kitaplar sa-· tın almış ve son günlerine kadar da, eksilmeyen bir sevgi ve şevkle kitap toplamaya devam etmiştir. Nihayet, ömrü boyunca, nice maddi ve mane-

. vi sıkıntılar balıasma biriktirdiği 15.000 kadar kitabı, İstanbul'da Fatih~- . de Şeyhillislam Feyzullah Efendi medresesinde kurduğu kütüphaneye vakfetmiştir. Millet Kütüphanesi adını' alan ve sonraları diğer bazı vakıf kütüphanelerin de orada toplanmasiyle mevcudu genişleyen kütüphanede Ali Emiri Efendi, ölünceye kadar kü~üphane nazırı olarak {Hafızı kütüp değil!) sevgililerinin başında bulundu.

Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk'un bana anlattığına göre, ölümünden iki üç gün evvel Emin Efendi kendisini çağırtmiş ; rahatsızlığından şika­yet ederek tedavisi için gereken şeyin yapılmasını rica etmiş. Feridun Nafiz, Prof. Ma.zl?.ar Osman'ın Cağaloğlu'ı;ıdaki muayenehanesine gidip durumu anlatmış. Mazhar Osman hocamızın delaletiyle o gün hastayı

ambülansla Şişli'deki Fransız Hastanesine {Hôpital de la Paix) naklet­mişler. Hastanede 23 Ocak 1924 te vefat eden Emiri Efendi'nin naaşı Fa­tih türbesi civarİna defnolunmuştur. Hastalığının teşhisi ve ölüm sebe­bi hakkında kesin bir şey ·bilmiyoruz. Thtiyarlık ve inme. {hemiplegie) ol­duğunu söylerler.

Emiri Efendi hiç evlenmemişti. Bir makalesinde Ahmet Refik'in de­diği gibi: "Onun için aşk, saadet, hayat kitaplarıydı. Hayatını ekseriya valUettiği Millet Kütüphanesinde geçirir, etrafına toplanan genç dimağ­larıiı ilifet ve mesaisinden, kendisine karşı gösterdikleri ihtiramattan son derece mahzuz olurdu"3 •

Geriye kalan zamanını Gedikpaşa'daki evinde yapayalnız ve yine oku­makla, yazmakla geçirirdi. Evindeki perişan dekoru ziyaretine gidenler anlatırlar. · ·

Hayatında hiç resim çektirme<;liği için, çehresinin hatları, beden ya­pısı, fizik görünüşü hakkında bildiklerimiz mahduttur. Sadece, uzun boy­lu, iri yapılı, uzunca alakır sakallı, kara gözlü, yüz hatları düzgün, alim tipli, başı daima fesli ve ince sesli bir insan olduğunu, ince sesiyle bağıra bağıra konuştuğunu onu tanıyanlardan öğrenmiş bulunuyoruz.

Kendisi, bir yazısında : 66 yaşında olduğu halde vaktiyle kazaen çek­tirdiği bir dişinden başka dişlerinin tamam olduğunu ve hiçbir hastalığı

(3) Türk Tq:rih Encümewi Mecmuas1, sayı 7S.

246 {14)

SAYI -88 M. TEVF!KOGLU YIL vm

. bUlunmadığını, söyler. İbnillemin Mahmut Kemal ise. vaktiyle Kırşehir muhasebecİsİ iken arabadan düşüp sol kolunun lorıldığını ve layıkiyle te­davi ettirmediğinden çarpik kaldığını, yazar.

Emiri Efendi'nin hiçbir kötü a~kanlığı _yoktur. "Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası"ndak:i bir yazısında (~o. 3) bu noktayı bilhassa be­lirtir: "Ben müddeti ömrümde rakı, şarap ağzıma koymadım. Kumar oy­namadım. Hatta sigara, enfiye, nargile, kahve lıe de melfıf olmadım. Yir­mi seneden ziyadedir İstanbul'da mukim olduğum halde araba, veyahut tranvay ile mürur etmek gibi zaruretler müstesna olmak üzere ben henüz Beyoğlu'nu, Tokatlıyan'ı, Tepe Bahç~sini görmedim. Adaya bir kerre ol­sun gitmedim".

Eserleri

1) Divanı: Kezidisinin 10 cilt tutacağım ve yüz ıbinden fazla beyiti ihtiva edeceğini söylediği divam basılmamıştır.

_2) Tezkirei Şuarai Amid: Diyarbakırlı şairlerin ıbiyografilerinden bahseden bu eserin birinci cildi basılmıştır. İçinde kendi tercü­mei hali de vardır. Kütüphanedeki müsveddesinin sonuna 1296 ortalarına kadar ilaveler yaptığını, ondan sonra topladığı :Qir hayli isim ve eserin hastalığı dolayısiyle perişan kaldığını, kay-detmiştir. ·

3) Levami-ül Hamidiye. 4) OevahirülmUluk. 5) Ezharı Hakikat. 6) Yavuz Sultan SelimJin Türkçe eş)arının tahmisi. 7) Osmanlı Vilayatı Şarkiyyesi. · 8) N evadiri Eslaf: Bu isim altında ·bazı eski yazma eserleri h8.şi­

yelerle yayınlamıştır: C8.mı Cem-ayin, Asafname, Nizam-üd-Dü­vel, Mardin Millükü Artukiye tarihi, Çin Seyahatnamesi, Tunus Tarihi. ·

9) Amid Mecmuası: Meşrutiyette 6 nüsha yayınlanmıştır. 10) Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası: Aylık dergi olup, 31 nüs­

ha çık:mJştır. 11} Tarih ve Edebiyat Mecmuası: Ayrıca 5 nüsha neşrolunmuştur.

Şahsiyeti

Biyografisini, beJ!.rli çizgilerle sınırlanmış bir plan iÇinde derleyip top­lamaya çalıştığımız Emirl Efendi'yi ömrü boyunca önüne katıp sürükle­yen hangi rüzgardı?

Şür mi, dil mi, tercümei hal mi, tarih mi, tenkit mi?

(15) 247

SAY! . 88 TÜRK · KÜLTÜRÜ YIL VTII

Hiçbirisi değil belki! Gerçi bunlara teker teker vaktinin bir parçasını vermişti; fakat asıl hayatını, gönlüyle ve bütün varlığıyla k:itaplara ver-mişti. -

O, gayretli bir şark bilgini, anlayışlı, dikkatli bir kitap eksperi, tam manasiyle bir bibliyofil ve -en doğrusu- bir bibliyomancb: yani kitap .hastası idi.

Kitap hastalığı hastalıklarm en güzelidir! Anıili ne ise, genç nesil· · ıeri onunla temas ettirmeli. Milli kültürümüzün gönüllü muhafızları - her derecesiyle- kitap sevdasına tutulanlar arasından çıkacak.

Lakin, tutkunluk bir bakıma tuhaflığın anlamdaşıdır. Tutkun kişile­rin çoğu zaman tuhaf hareketleri, ölçüsüz davranışları, ifrat ve tefrit arasınd~ ·bocalıyan dengesizlikleri oiur. .

Onda da vardı elbette... Üstel.ik doğuştan kimseye benzemeyen bir mizacı da vardı: . "nevi şahsına · münhasır" bir Osmanlı efendisi!

İbnillemin Mahmut Kemal: " ... ~yyamı sahavetimden beri tanıdığım Emiri Efendi merhumu hakkiyle tarif ve tavsiften acizim" dedikten son­ra şu cümle ile başlıyor tarifine: "İslam ve Osmanlı tarihine, edebi ya ta ve ilmi ahva.Ii kütübe v~ olan, bazan akilane sözler söyleyen ve yazan bu zatı muhterem, ~aza~ da öyle acaib laflar savurur, öyle garib haller gös­terirdi ki samiin ve nazirin du çarı hayret olurdu"". .

Mithat Cemal de 1937 de -bir mecmuada çıkm.ış olan nefis bir yazı­Sl:Ilda, şairane üsliı.bu ile kitap sevenlerden bahsederken, onu şöyle anla­tıyor:

"35 sene evvel Sahhaflarda, kitapçı dükkanında sükiı.t ederek oturan bir adam görürdüm: Ali Emi~! Efendi. ·

. Ali Emiri "Efendi, kitapçı dükkamnda, birini bekliyormuş gibi, soka­ğa ait bir çeııreyle otururdu; halbuki onun bekleöiği şey dükkammn içindeydi: kitap! ... Çünkü Emiri Efendi ·kıitapçı dük.karunda saatlerce otu­ruyor demek, kitapçı bir gün evvel bir terekeden mutlaka bir yazma ki­tap aldı demekti. Çünkü Emir! Efendi bunu mutlaka duyarcb.

Ve bu yazma kitabı Emir! Efendi ucuz almayı, kitapçı pahalı sat­mayı düşünür, ikisi de bu hırsları belli olmasın diye karşılıklı susarlardı. . / Nihayet, kitapçı bir "define" bulduğunu söyliyerek Emiri'ye bir kitap uzatırdı. Fakat Eıniri Efendi "define"yi elinin tersiyle iterdi: ·

- istemem, bir eşi bizim kütüphanede var! Bu cevabı, kitapçı, Emir! Efendiye yakıştıramaz, meslek namına kı-

zardı: ·

(4) !bnülemin Mahmut Kemal, aynı eser, cüz II, s. 301.

248 (16)

SAYI 88 M. TEVFm:OQLU YIL VIII

- Eşi kütüphanenizde varsa ne çıkar? Rıza Paşa hazretlerinin5 kü­tüphanelerinde bir yazma kitaptan üç, dört nüsha bulunur. (Ha.ltikaten bu Rıza Paşa'nın bir yazma kitaptan_ üç, dört nüsha aldığı o kadar meş~ iı.urdu ki, biz çocuklar bile, bunu bitirdik: bir tanesini tezhibi iç1n, bir nüshasını yazısı için, üçün9üsünü de cildi için alıyordu.)

Emir! Efendi bu sefer Rıza Paşa'nın kütüphanesine kızardı: - Rıza Paşa)nın kütüphanesi mi? Hangi kütüphane? O, Ahmet Ve­

fik Paşa'nın kütüphanesini aldı. Toplamadı, hazır buldu. Bu münakaşa bir kavga sesiyle başladığı halde kavga çıkmazdı; ve

Emiri Efendi yazma kitabı sabn alır, giderdi. Sonra ikisi birbirlerinin arkalarmdan mahremane eğlenirlerdi: kitabı ucuz aldığı içinEmiri Efen­di kitapçınm cehaletine, kitapçı pahal~ satbğı için Emir! Efendi'nin saf-lığına gülerdi. ·

Mithat Cemal, tanıdığı diğer kitap meraklılarını da anlattıktan son­ra, nihayet, "boyalı deve derisinin tarihini yazan" ; "ve inceliği yalnız top­ladığı değil, yazdığı kitaplarda da" görünen Selim Nüzhet'in kütüphane­·sini tasvir ederek . yazısını bitirir.

Her kitap meraklısında (yahut hastasında) göriilen çeşit çeşit gara­betten Emiri Efendi'nin "Q.Zak kalmasına imkan var mıydı? Kendisi de ha-. linden yakınıyar : .~

"Bir derde düşmüşüro ki bu a.Iemde basılı" "Baktıkça kendime ederim nefretü haya"

Bunlar, o psikolojinin hususiyeileri içinde biraz da_ tabii sayılmalıdır. Bütün hayatmda tek bir şeyi sevmenin çilesi, Emiri'ye birçok bilgiler

kazandırmış, araştı.ı;ma ·zevkini aşılaıruştı. Mithat Cemal, bir kitabındaa, 1903 senesinde Beyazıt'ta Mercan Yo­

kuşunda, İbnillemin Mahmut Kemal Bey'in yazı odasında cuma günleri toplananları bir bir. tamtırken, nükteli bir cümleyle onuıi bu araştırıcı

· tarafına dokunuyor: "Elinde pertevsizle Sahaf Çarşısında Nedim'in kab­rini arayan Ali Emiri Efendi _(Fatih'teki kütüphanenin sahibi).

Daha sonra oda yı tarif ediyor: "Bu odanın dört duvarından ikisin­de Türk ve Acem hattailannın el yazılan ... Üçüncü duvarda çürük kap­lı, ruhani ciltti kitaplarla dolu kütüphane ... İçinden Birinci Abdülhamid'in, Üçüncü Selim'in el yazılarını İbnillemin Mahmut Kemal Bey'in çıkarıp ,misafirlerine uzaktan gösterdiği cilbendler ... Dördüncü duvar hep pence­re ... Ve bu pencerelere asıldığı için perde sandığım sevailer, Buhara işle­meleri ... ".

(5) Abdülha.mid devrinde Rıza Pa§a Muhacirin Komisyonunun birinci ft.zasıydı.

Kitaplan Üniversite Kütüphanesindedir, 4500 cilttir. (Mithat Cemal) (6) Mithat Cemal, Mehmet Akif, İst. 1939, s. 5-6. '

(17) 249

SAYI 88 TÜRK KÜLTÜRÜ YD.. VIII

Her halde Mithat Cemal'in dikkatini çekmemiş: Bu eski ve asil de­korun bir eksiği vardı: müsamaha!

Pencerelerinden müsamahanın aydınlığı girmemişti bu odaya... Dört duvarın daha yumuşak, daha parlak ve daha sıcak olabiınlesi · iç~ n müsa-maha şarttı. ·

Ev sahibi, herşeyi biliyor, "Tanzimat devrinin vezirlerini sakal boya­.larına kadar" tanıyor, bütün kalem erbabını tekmil özellikleriyle biliyor, fakat hoşgörme diye birşey bilmiyordu.

Onun içindir ki, Son asır Türk Şairleri'nde Elmiri Efendi'nin .tercü- ... mei halini, öfkeyle kararmış bir mürekkeple· yazrmştı; hem de onun ölü­münden sonra. Bununla da kalmamış, Emiri ile hiç ilgisi bulunınıyan b~- . ka babisierde de, bir münasebet düşürüp h8.şiyeler halinde onu gülünç ve küçük g~stermiye çalışmıştı.

Ne yaprmştı ·bu Emiri Efendi?

Aifedilmeyen suçu büyüktü: İbnillemin Kemal'in bir mukaddime ile neşr~ttiği Şeyhillislam Yahya Efendi divanındaki noksanlan "İk.dam" ga­zetesinde yazrmştı. Kıyamet işte bu anda kopmuş, Mahmut Bey o günden · sonra Emiri'ye düşman olmuştu. .. .

İk.dam'daki yazılar devam ederken, "Divanı Yahya" n8.şirinin, Sad­nazam Sait Halim P~a'ya müracaat ederek, sadaret makamı tarafından

neşriyatın resmen durdurulmasını istediği, bunun üzerine Sadrıazam Pa­şanm efendiyi gücendirmiyecek şekilde, pek nazikane ve ince bir formül­le neşriyatı durdurduğu, söylenir.

Emin Efendi, daima mültefit, nüktedan, tok sözlü· ve samimi idi. Süleyman Nazif'in 10 Teşrinievvel (ekim) 1926 tarihli bir tezkiresinde belirttiği gil::!i: "sevdiği, sevmediği anlarda da samirniyetten ayrılmazdı"7•

Şu anekdotu onu tanıyanlardan biri anlattı: İşgalde, İngiliz genera­li, bazı eski kayıtların okutulma.sı için mütehassıs istemiş. Ali Emiri Efendi ile _İsmail Saib Efendi'yi8 tavsiye etmişler. Bu ikisini o vakitlerin modeli, bugün "müzelik", kocaman bir otomobille alıp deniz müzesine götüriirlerken halk merakla :bunları seyrediyor, polisler selamlıyorlarmış. Emiri Efendi, yanındaki İsmail Saib Ef~diye: "- Ha.zret, bo~tuya verme demiş, beni sadrazam, seni de şeyhülislam zannettiler, keyfine bak!" ·

(7) İbnillemin Mahmut Kemal, aynı eser, cüz 2, s. 3J.O.

(8) İsmail Saib Sencer (1871-1940): Bayezit Umumi Kütüphane.sinde yıllarsa mü­dürlük etmiş, hayatını kütüphaneye ve ilme hasretm.iş, ilm! araştırma yapan­lara büyük yardımlarda bulunmuş çok kıymetli bir aıtmiınizdir.

250 (18)

SAYI 88 M. TEVFİKOl";LU YIL VIII

Şu fıkrayı da İbnillemin Mahmut Kemal anlatır: "Kış yaklaştığı bir sırada Yakacik'daki sayfiyemizde bulunduğumuz

bir gün (Emir! Efendi) Babıali'deki mevkii me:muriyetime gelmiş, beni bulamayınca şu beyti yazıp masanın üstüne bıra.kıruş:

"Yakacıkta bulabilse yakacak" "Kış gününde dahi bizden kaçacak"

Ben de ~u beyt ile mukabele ettim:

"Düşme ey dil bu sözünden eleme" "Deli nin kali gelir mi kaleme"9 •

Adı deliye çıkarılan bu adamın kitap merakından başka hangi çılgın­lığı vardı?

Sözleri bazan kırıcı olmuşsa hep o kitap sevgisindendir. Bir gece bir mecliste kitaptan söz açıldığı sırada: Emir! Efendi'İrin birdenbire alevie­nerek o zamanlar Şfırayı Devlet Tanzimat Dairesi Reisi olan Mahmut

. Esat Efendi'ye hitaben "ben bir Türk uşağı olduğum halde enfesün .ne­fis binlerce kitwbım var. Sen muazzam koca 'bir kadıasker olduğun halde kaç kitabın var .be adam" diyerek bağırınası ve biraz sonra da Mahmut

. Esat Efendi'nin elini öpüp kusurunun affım dilemesi10 , gibi haller başka nasıl yoruınlanabilir?

Bir ömrü dolduracak kadar güçlü olan bu sevgi, başta dostları ol­m~ üzere ona çok şey kaybettirmiş; fakat millelimize çok zengin bir kü­tüphane, baba biçilmez bir hazine kazandırmıştır.

Kütüphanesi . . . Eı:niıi Efendi, kütüphanede umumiyetle, kapıdan girince· sağdaki bü-

yük odada oturur, mutadı veçhile, biri içeriye girdiği zaman ayağa kalk­maz, o oturduktan sonra "safa geldiniz" diye ayağa kalkardı.

Ve bu garip tabiatlı adam, ilmi araştırma yapanlara incelik ve teva-zu ile yardımlarda bulunurdu. .

Bazı nadide kitapların daha iyi muhafazası maksadiyle Şeyhülislam Hayri Efep.di'nin ka.Iııl kristal aynaların sırlarım kazıtarak camekanlar yaptırdığı bu kütüphanede neler yoktu? İslam-Türk dünyasımn dil, ede­biyat, tarih, fikir ve sanat mahsulleri... KıymetJi eski metinler, nadir nüshalar ...

Bunların arasında - az da ·olsa- batı edebiyatımn vesika değerini taşıyan orijinal eserleri de mevcuttur: Moliere'in el yazıları gibi...

.. (9) !bnülemin Mahmut Kemal, aynı eser, cüz li, s. 308-309. (10) İbnillemin Mahmut Kemal, aynı eser,· cüz-1I, s. 309.

U9) 2~

SAYI 88 TÜRK K'ÜLTitRU YIL VIII

Bundan dolayıdır ki Fransızlar Jm kıymetli kütUphaneyi 30.000 İn­giliz Lirasına. satin almak için Emici Efendi'ye müracaat etıİıişler, ayrı­ca, tekliflerini daha cazipleştirmek için· şu nezaket şartlarını da öne sür­müşlerdi: Emiri Efendi'nin adına Paris'te bir kütüphane kurulacak, ken­disi, ömrü boyunca yüksek bir maaşla kitaplarının başında ·hafızı kütüp olarak bulunacak, emrine Bolulu bir aşçı ve yeteri kadar ·müslüman hiz: :rp.etkar veriiecekti.

Emiri Efendi'nin cevabı şu: "- Ben bu kitapları, devletimin verdiği maaşla topladım; öldüğüm

zaman milletime kalması için! Bir daha böyle ·bir teklifle gelirse:tı.iz sizi buradan kovarım!" · ·

(Bu vakıayı yakınen bilenlerden . dinlediğimiz zaman, arasıra yurt içinde ve dışında pazara çıkarılan bazı kıymetli hususi kütüphaneleri acı

. ile hatırladık Feragat ve fedakarlığın karşılığı sözlüğümüzde "özveri" olduğu · gündenberi bu mefhum, artık para ile vermek manasma gelmeye başlamıştır) . ·

Ali Emifi Efendi, en büyük mükafatını Yahya Kemal'den almıştır:

Not:

Muhtac isen füylızuna eslaf pendinin Diz çök önünde şimdi Emiri Efendi'nin

Ami.d o şehr-i niır öğünsün ilel-e~ed Fazl ü faziletiyle bu necl-i billendinin

İklim-i Rfun'u gezdi otuz yıl taraf taraf Bir maksadiyle tab'ı nefa'is-pesendinin

Yekpare niır olan bu kütüphane-i nefis Yekpare servei;iydi bu aıemde kendinin

Ecdad-ı pakimiz gibi vakfetti millete H~yram oldu halk eser-i bi-menendinin

Ya Fahr-ı . Kainaat sen iyfa et ecrini Divan-ı Kibriya'da bu Şark ercünıendinin.

Ali Emiri Efendi'nJn en büyük hizmeti, hiç şüphesiz, Mahmud KaJ3garlı'nın

Divanü Lugat it-Tilrk adlı eserini bulması olmuşt~r. Bu eser, TalAt PaJ3a ve Ziya Gökalp'm himmeti ve himayesi ile Kilisli Rifat (Bilge) nin nezareti altında basb.­rılabilm!ş ve daha sonraki araştırmalar da işte bu "Kilisli Tab'ı''na dayanılarak yü­rütülmüştür. Bu hususu açıklamak maksadiyle, Kilisli Rifat'm, "Yeni Sabah" ga­zetesinJn 1945 yılı EylOl-Ekim nüshalarmda çı.kmış olan Divanu L~gat it-Türk ve .Ali Emiı1 Efendi adlı yazısını aJ3ag"ıya aynen alıyoruz. (T.K.).

252 (20)