Paris Barış Konferansı’Nda Ermeni Sorunu

PARS BARI KONFERANSINDA ERMEN SORUNU

79


Yrd. Do. Dr. Mehmet Sait DLEK

ZET Byk glerin Paris Bar Konferansnda nemli kararlar alma aamasnda olmas, Ermenilerin de iinde bulunduu birok ulusun kendi karlarn salamak iin harekete gemesine sebep oldu. Paris Bar Konferansnn 26 ubat 1919 tarihli toplantsnda Osmanl Ermenilerini temsilen Boghos Nubar ile Ermenistan Cumhuriyetini temsilen Avetis Ahoranian Osmanl Devletinden toprak talebinde bulunmulardr. Demografik bakmdan salam gerekeye dayanmayan ve uygulanabilirlik ilkesine ters den bu taleplerin Mustafa Kemal Paa nderliindeki hareket tarafndan kabul edilmesi beklenemezdi. Bununla beraber Ermeni varln koruyacak, gelitirecek ve finanse edecek bir gcn mandaterliine ihtiya vard. Bu durum konferans esnasnda ngiltere, Fransa, ABD ve talya arasnda diplomatik manevralarn yaanmasna sebep oldu. zellikle ngiltere iin Mezopotamya blgesi nemli olduundan Anadoluda mandaterlik grevi ABDye sunuldu. Ancak, Amerikan eksenli King-Crane ve General Harbord Heyetlerinin asker, siyas ve ticar adan mandaterlik grevinin byk zorluklar getireceini tespit etmesi Washingtonun mandaterlie bakn olumsuz etkiledi. Amerikan senatosunda yaplan oylama neticesinde Ermenistan mandaterlik teklifi 1 Haziran 1920de reddedildi.

Anahtar Kelimeler: Boghos Nubar Paa, Avetis Aharonian, Mandaterlik, Paris Bar Konferans

ABSTRACT

The Armenian Question in The Paris Peace Conference The realization that the big powers were on the verge of taking important decisions motivated many nations including the Armenians to act in order to ensure their interests. In the Paris Peace Conference meeting on 26 February 1919, Boghos Nubar and Avetis Ahoranian in the name of the Ottoman Armenians and the Armenian Republic, respectively, demanded territory from the Ottoman State. The movement led by Mustafa Kemal Pasha was unexpected to accept these demands which were demographically controversial and clashed with the principle of applicability. Nevertheless, there was the need for the mandate of a power which would protect, improve and finance Armenian subsistence. This situation resulted in diplomatic maneuvers among Britain, France, the United States and Italy during the conference. Since the Mesopotamia region was of special importance for Britain, the mandate of Anatolia was offered to the US. However, the assessment by the American-based King-Crane and General Harbord missions that the task of mandate would bring about significant military, political and economic hardship affected the Washingtons view on the matter. As a result of the voting in the US Senate, the Armenian mandate proposal was rejected on 1 June 1920. Key Words: Boghos Nubar Pasha, Avetis Aharonian, Mandate, Paris Peace Conference

Atatrk niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Uluslararas likiler Blm.

[email protected]

Mehmet Sait DLEK

80

I. Paris Bar Konferansnda Ermeni Talepleri

I. Dnya Harbi sonrasnda uluslararas lekte bar dzenini oluturmak yeni felaketlerin nlenmesi adna gerekliydi. Diplomatik sorunlar, uluslararas toplant ya da konferanslar dzenleyip taraflar bir araya getirmek ve karlkl pazarlklara imkn tanmakla (Konferans Diplomasisi)1 zlebilirdi. Ancak, 18 Ocak 1919da2 toplanan Paris Bar Konferansnda galip devletler diplomatik temayllere uygun hareket etmeyerek tek tarafl karar alma seeneini benimseyip emrivakide bulundular.

Pariste toplanan d politika aktrlerinin nemli kararlar alma aamasnda olmas, Ermenilerin de iinde bulunduu birok ulusun harekete gemesine sebep oldu. Bundan dolay Ermeni yanls evreler, konferans kararlarnn ulusal karlar erevesinde ekillenmesi iin zellikle Pariste lobicilik almalarn hzlandrma karar ald.3 Nitekim, Ermeni lobisinin en nde gelen rgtlerinden Ermenistann Bamszl in Amerikan Komitesi ABDnin eski Almanya Bykelisi James Gerard nderliinde ve Vahan Cardashiann yardmclnda faaliyetlerini artrd. Harekete geen dier Amerikan kkenli rgtler ise James Bartonun bakanlnda Amerikan Yakn Dou Yardm Dernei ve George Montgomeryin aktif rol oynad Ermenistan-Amerika Derneiydi.4

Ermenilerin konferanstan ilk beklentisi Osmanl Devletinden koparlacak topraklar ierisinde Ermenistan ifadesinin yer almasyd. Ermenistann snrlar belirlenirken delegasyonlarn toprak taleplerinin dikkate alnmas ve Ermeni varln koruyacak, gelitirecek ve finanse edecek bir gcn tayin edilmesi konferanstan beklenen dier admlard. Bu sebeplerden dolay Gney Afrikal General Jan Christiaan Smutsun dile getirdii mandaterlik plan Ermenileri yakndan ilgilendiriyordu. Plana gre; malup olan merkezi devletlerden ayrlacak lkelerin ynetimi, Milletler Cemiyeti'ne braklacakt. Henz "bamsz olma" yeteneine sahip olmayan uluslar, Milletler Cemiyeti tarafndan bu "yetenee" eriinceye kadar eitilecekti. Ancak kurum bu ii

1 Ahmet Emin Da, Uluslararas likiler Szl, Aa Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2009,

s.106. 2 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace

Conference, 1919, III, U.S. Government Printing Office, Washington, 1943, s.157. 3 Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu 1914-1923, TTK, Ankara, 1991, s.142.

4 ke, a.g.e., s.143-144; Amerikan kkenli rgtler, Lozan Konferans esnasnda da Ermeni

davas lehinde geni apl faaliyet ierisindeydi. Geni bilgi iin Bkz. mer Turan, Lozan Konferansnda Amerikan Misyonerleri, 80. Ylnda 2003 Penceresinden Lozan Sempozyum Bildirileri, s.205-239.


81

kendisi yapmayp "byk" bir devleti grevlendirecekti. Mandaterlii stlenen devlet Milletler Cemiyeti'nin vekili olarak, sz konusu ulusu ynetecekti.5

Paris Bar Konferansnn 30 Ocak 1919 tarihli toplantsnda Amerika Birleik Devletleri Bakan Woodrow Wilson, ngiltere Babakan Lloyd George, Fransa Babakan Georges Benjamin Clemenceau ve talya Babakan Vittorio Emanuele Orlando; Smuts Plann esas alan mandaterlik sistemi hakknda hazrlanan tasla incelediler. 29 Ocak tarihli karar tasla Lloyd George tarafndan Onlar Konseyine sunularak kabul edildi. Buna gre; mandaterlik fikri, toplumlarn kltrel, sosyal ve corafi artlar gzetilerek, A, B ve C tipi mandaterlikler ad altnda ayr grupta snflandrld. A tipi mandaterlik; Osmanl Devletinden koparlan topraklar kapsamaktayd.6 Bununla beraber, byk gler tarihsel srete kt ynetimi gereke gstererek Ermenistan, Suriye, Mezopotamya, Filistin ve Arabistan tamamen Osmanl Devletinden koparmay hedefliyordu.7

Lloyd George, 30 Ocak 1919 tarihli leden sonraki oturumda ise cephelerde bir milyonu aan mttefik askerinin yol at ekonomik yke dikkat ekip acilen mandater devletlerin belirlenmesi gerektiini ifade etti. ABD Bakan Wilson, kurulacak mandaterlik sistemi konusunda ABDnin kendi zerine sorumluluk almas gerekirse bunun tamamlanabilmesinin zaman alacan syledi. nk, Hi istemedikleri zor bir devi omuzlarna aldrmak iin Amerikallar buna inandrmaya almak zorunlu olacaktr diyordu. Bu tavr mandaterlik konusunda devletlerin pragmatik fayda noktasnda hareket edeceklerini ve kendi karlarn gzeteceklerini gstermekteydi.8

Byk glerin 30 Ocak 1919 tarihinde Osmanl Devletinden koparlacak topraklar ierisinde Ermenistan ifadesine yer vermesi Ermeniler adna olumlu bir gelimeydi. Bununla beraber, 26 ubat 1919 tarihli Onlar Konseyinde Kafkasyadaki Ermenistan Cumhuriyetini temsilen Avetis

5 Ouz Aytepe, Milli Mcadele'de Manda Sorunu ve Mustafa Kemal'in Yaklam, Ankara

niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, S.24, (Kasm 1999-2003), s. 475.

6 Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu,

Tercman Yaynlar, stanbul, 1981, s.48; Nuren Mazc, ABDnin Gney Kafkasya Politikas Olarak Ermenistan Sorunu 1919-1921, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2005, s.37; Laurance Evans, Trkiyenin Paralanmas ve ABD Politikas (1914-1924), rgn Yaynevi, stanbul, 2003, s.101; ke, a.g.e., s.149; The Paris Peace Conference, III, s.785-786.

7 The Paris Peace Conference, III, s.795-796.

8 The Paris Peace Conference, III, s.806-807.

Mehmet Sait DLEK

82

Aharoniana; Osmanl Ermenilerini temsilen ise Milli Delegasyon Bakan Boghos Nubara sz hakk verilmesi, Ermeni taleplerinin byk glerin dikkatine sunulmas anlamna geliyordu. lk konumay yapan Aharoniana gre; 180.000den fazla Ermeni gnll arlk Rus ordusu kumandasnda mttefiklerin davas iin arpmt. Bundan dolay Ermenistan Cumhuriyetinin savaarak elde ettii bamszln mttefik devletler tanmal dolaysyla delegeler Paris Bar Konferansnda Ermenileri temsil edebilmeliydiler. Ermenistan Cumhuriyetinin Ermeni Vilayetleriyle birlemesi Kafkas Ermenilerinin bir dier nemli beklentisiydi.9

Aharonian, Pariste karar merciinde bulunan tilaf Devletleri temsilcilerine sava sresince Ermenilerin byk fedakrlkta bulunduklarn hatrlatarak taleplerinin kabul edilmesi gerektiini belirtmekteydi. Aharoniann byk glerden ilk beklentisi Ermenistan Devletinin tannp, galip devlet statsnde konferansta yer almalarna izin verilmesiydi. Ancak, Ermenilerin konferansta srekli olarak delege bulundurma istei byk gler tarafndan kabul edilmemitir. Dier beklenti ise Ermenistan Cumhuriyetinin Ermeni Vilayetleriyle birlemesiydi. O dnemde dnya kamuoyunda baz evreler tarafndan bilinli kullanlan Ermeni Vilayetleri tabiri, Ermenilerin ounlukta olduu iddia edilen, gerekte aznlkta olduklar alt vilayeti Vilyat- Sitteyi kapsamaktayd.10 Ermenilerin Trk topraklarnn hibir yerinde ounluk oluturmamas, talebin uygulanabilirlik ilkesinin olmadnn kantyd. te yandan, Trkler ve Ermeniler arasnda meydana gelen olaylardan kaynaklanan sorunlar, derin temellere dayandndan; Trk topranda ayr bir Ermenistan kurulmasna ynelik her trl neriye Trklerin iddetle kar kmas beklenen bir durumdu. 180.000den fazla Ermeni gnllnn Trklere kar arlk Rusyann yannda yer aldnn aklanmas, Osmanl Devletinin sava esnasnda iki ate arasnda kaldn da gstermektedir.

Aharoniandan sonra sz alp daha kapsaml ve daha uzun bir konuma yapan Milli Delegasyon Bakan Boghos Nubara gre; Ermeniler savan ilk gnlerinden atekes imzalanncaya kadar tm cephelerde mttefiklerin yannda arpm ve byk aclar yaamlard. Savan kazanlmasnda Ermeni

9 mer Engin Ltem, 1919 Paris Bar Konferans'nda Ermeni Talepleri, Ermeni

Aratrmalar, Say 22, Yaz 2006, s.163-164; Aharoniann konumasnn ngilizce versiyonu iin Bkz. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, IV, U.S. Government Printing Office, Washington, 1943, s.147-151; Ermeni taleplerini inceleyen bir baka alma iin Bkz. Firuz Kazamzadeh, The Struggle of Transcaucasia (1917-1921), Templar Press, New York, 1951, s.254-257.

10 Ltem, a.g.m., s.164.


83

fedakrlna vurgu yapan Nubar, Ermenistan snrlar ierisinde grmek istedii yerleri iki madde halinde u ekilde zetlemitir: 1- Kilikya (Mara Sanca dhil), Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbakr, Harput, Sivas ve Karadenize k iin Trabzon Vilyetinin bir blm 2- Halk, Trkiyedeki kardeleriyle tek bir Ermenistan Devleti ats altnda birlemek isteyen Kafkasyadaki Ermenistan Cumhuriyeti topraklar.11

Nubar, toprak taleplerinde bulunurken Kilikya (Mara, Kozan, Cebel-i Bereket, Adana, Antakya) ile balamaktadr. Ancak, Osmanl Devletinde Kilikya adnda idari bir birim yoktur. Kilikyaya ek olarak Mara Sancan da talep etmesi Kilikya ile Alt Vilayet arasnda bir kpr kurulmas dncesinden kaynaklanmtr.12

Nubarn dier toprak talebi de Mslman nfusun ounlukta olduu Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbakr, Harput ve Sivas vilayetleridir. Uygulanabilirlik ilkesine ters den bu durum, Ermeni delegasyonlarnn taleplerini sunarken ne kadar topik bir bak asna sahip olduunu kantlamaktadr. Demografik bakmdan salam gerekeye dayanmamasna ramen, Ermeniler, geni lde bir propaganda kampanyasyla bunu dnya kamuoyuna duyurmakta bir glk ekmiyorlard. Son talep olarak da, Karadenize bir k salamak zere Trabzon Vilayetinin bir blm istenmitir.13

Venizelos, Paris Bar Konferans'nn 3 ve 4 ubat 1919 tarihli oturumlarnda Yunanistann grn ifade ederken Trabzonu Ermenistan topraklar ierisinde gstermitir.14 Nubar bu durumdan istifade ederek toprak talepleri ierisinde Trabzona da yer vermitir. Venizelos, Trabzonu Ermenilere sunarak; Ermeni lobisinin desteini salamay amalamtr. O, yine bu politikayla, Yunanistan' anayurdundan ok uzaktaki bir ksm Rumun Trklere kar korunmas sorumluluundan kurtaryordu. Bir baka boyuttan bakldnda ise bu proje uygulamaya konulduu takdirde; Trklere verilmesi dnlen

11 Ltem, a.g.m., s.204-215; Boghos Nubarn konumasnn ngilizce versiyonu iin Bkz.

The Paris Peace Conference, IV, s.151-157. 12

Ltem, a.g.m., s.166. 13

Ltem, a.g.m., s.166; Salahi Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I, TTK, Ankara, 1995, s.24-25.

14 The Paris Peace Conference, III, s.872-873; Dimitri Kitsikis, Yunan Propagandas,

Meydan Neriyat, stanbul, 1963, s.31-32; Paul Helmreich, Sevr Entrikalar, ev. erif Erol, Sabah Yaynlar, stanbul, 1996, s.29; Geni bilgi iin Bkz. N. Petsalis-Diomidis, Greece at the Paris Peace Conference (1919), Thesaloniki : Institute for Balkan Studies, 1978.

Mehmet Sait DLEK

84

kk toprak parasnn etraf evreleme politikasna15 benzer tarzda hem Ermeniler hem de Yunanllar tarafndan kuatlm olacakt. Bir baka deyile ortak dmana kar stratejik adan birliktelik sergileniyordu.

Nubar yine konumasnda katliam ve srgnlerden sonra Ermenistanda Ermeni kalmad veya kalanlarn nemsiz bir aznlk oluturduu iddiasnn doru olmadn ve halkn tamamn ortadan kaldrma amacna ulalamadn vurguluyordu. Ona gre; I. Dnya Harbinden sonra Ermeniler, savatan nce olduu gibi, Trklerden, hatta Trkler ve Krtlerin toplamndan daha fazla olacaklard. nk Alman raporuna gre; savata salgn hastalklar ve ktlk nedeniyle, Trklerin nfus kayb 2,5 milyondu. Bu duruma tedbirsizlik, yeter sayda hastane personeli ve ila olmamasnn yaratt korkun tahribat sebep olmutu. Nubar, Trk kaybnn byklnden bahsederken yaanan aclara ortak olma dncesinden hareket etmeyip talep edilen yerlerde gereken nfus ounluuna ulaabilecekleri tezini ispatlamaya alyordu.16

Nubar, toprak taleplerinin kabul edilmesinden sonra uluslararas hukuka gre; iki bamsz lkenin eit haklara sahip olduu bir blge (kondominyum) kurulmasna scak baklmadndan dolay Ermenistan rgtleyebilmesi ve idare edebilmesi iin tek bir gce mandaterlik verilmesi gerektiini de vurguluyordu.17

Bu iki ana delegasyona ek olarak, eitli uluslardan oluan krk kadar bamsz Ermeni delegasyonu da Pariste faaliyet halindeydi. Yzlerce gazeteci, yazar, arkc, profesr, senatr ve eski bakann Ermeni davas lehinde uzun konumalar yapt konferanslar dzenlenmekteydi. Wilson, Lloyd George ve Clemenceaunun peinden bir dakika bile ayrlmayan Ermeni delegeler, devaml olarak Ermenistana borlu olunduunu hatrlatyor ve taleplerinin kabul edilmesi gerektiini belirtiyorlard.18

II. Byk Glerin Ermenistan Mandaterliine Bak

Byk glerin 26 ubat 1919 tarihinde aklanan Ermeni taleplerine nasl yaklaaca ve mandater olarak hangi devletin n plana kaca merak

15 Uluslararas likiler Szl, Der.Faruk Snmezolu, Haz.lke Arboan, Glden

Ayman, Der Yaynlar, stanbul, 2010, s.204. 16

Ltem, a.g.m., s.211. 17

Ltem, a.g.m., s.215. 18

Helmreich, a.g.e., s.35.


85

konusuydu. Ermenistan mandaterliinin stlenilmesi konusunda Ermeni lobisinin etkisinden olsa gerek zellikle ABDde de iten ve duygusal bir eilim sz konusuydu. Nitekim, 7 Mart 1919 gn ABD Bakan Wilsonun danmanlarndan Edward House, ABDnin Ermenistan ve stanbul mandaterliini kabullenmesi konusunda Lloyd George ve Clemenceau tarafndan yneltilen baz zel sorulara olumlu cevap vermekte hibir ekince gstermedi. neri gelirse, ABDnin istekli davranacana inanyorum demekteydi. ngiltere, stratejik bakmdan nemli, fakat ekonomik yap asndan yetersiz ve gvenlik asndan riskli grd blgenin Amerikan denetimi altna girmesine byk istek duymaktayd. Bylece, Mezopotamyaya ynelecek bir saldrya kar gl bir tampon oluturulacak ve blgede otoritenin salanmas iin gereken ekonomik ve askeri yk, ABDnin srtna yklenmi olacakt. Ayn zamanda giderek glenen Bolevik hareketine komu olarak ngiltere kendini deil ABDyi siper etmi olacakt. ABD Bakan Wilson, Ermenilere byk sempati duyuyor olsa da Ermeni meselesiyle ilgili karar aamalarnda, danmannn dt hataya dmeyip kendi lkesinin i dinamiklerini hatrlyor ve %100 garanti veremiyordu. yle ki, Wilson, senatonun ak bir onay olmadka ABDyi, Ermenistan mandaterlii konusunda balamak istemeyecekti. Zaten senato da bu konuda gl bir istek gstermemekteydi. Bu nedenle blgede Amerikan mandaterliinin kabul edilip edilmemesi konusunda gereken bilgi ve izlenimlerin uzmanlar tarafndan yerinde grlmesi ve raporlar halinde senatoya sunulmas fikri giderek g kazanmaktayd.19

Yakndouda yaayan uluslarn beklentileri, hangi gc mandater devlet olarak grmek istedikleri ve mandaterlii stlenen devleti bekleyen olumlu ve olumsuz faktrler aratrma heyetleri vastasyla tespit edilebilirdi. Ancak ngiltere, blge halk istemedii iin Mezopotamyadaki petrol alanlarndan vazgeemezdi. Ayn durum Fransz karlar nedeniyle Suriye iin de sz konusuydu. Nitekim, Paris Bar Konferansnn 20 Mart tarihli oturumunda ABD Bakan Wilson, konferansa katlan eitli delegasyonlarn Fransz mandaterlii aleyhine yapt konumalardan etkilenerek Suriyeye uluslararas bir kurul gnderilmesini nerdi. Clemenceau, ABD Bakannn bu talebine, artl destek verdi. Ona gre; oluturulacak kurul, sadece Suriyeye deil, Ermenistana, Mezopotamyaya, Filistine ve Trk mparatorluunun dier

19 Evans, a.g.e., s.132.

Mehmet Sait DLEK

86

blgelerine de gnderilmeliydi. Bu durumun bar geciktireceini dnen Lloyd George yine de Clemenceaunun talebine destek vereceini aklad.20

Paris Bar Konferansnn 21 Mays 1919 tarihli toplantsnda ngiltere Babakan Lloyd George konseye yeni mandaterlik nerisi sundu. Bu plana gre ABD; stanbul, Boazlar, Kilikya ve Ermenistan zerinde bir baka deyile btn Anadolu zerinde mandater g olacakt. ABD Bakan Wilson, ngiltere tarafndan kendilerine yklenen sorumluluun yerine getirilmesinde byk zorluklar kabileceini dile getirerek; mandaterlik konusuna eskisi kadar scak bakmadn ima etti. Bu toplantda Fransa, Lloyd Georgeun Anadolunun tamam zerinde Amerikan mandaterlii teklifini zellikle Kilikya blgesindeki karlar nedeniyle ho karlamad. Bununla beraber Wilson, sz Suriyedeki halkn beklentilerini incelemesi iin grevlendirilen Amerikan delegelerinin (Charles Crane ve Henry King) blgeye gitmelerini yakn zamanda isteyeceine getirdi.21 ngiltere, ayn 22sinde Fransann Suriyeye heyet gndermeme kararn bahane ederek delege belirlemeyeceini ve Amerikal delegelerin yalnz balarna Suriyeye gidebileceklerini ilan etti.22 31 Maysta Pariste yaplan grmeler neticesinde; ngiltere, Fransann tutumundan dolay delege gndermeyeceini yineledi. talya Babakan Orlando da ngiliz ve Fransz hkmetleri delege gndermediinden kendi hkmetinin de ayn yolu izleyeceini aklad.23

King-Crane Heyeti, ngiliz, Fransz ve talyan delegeler katlmadndan Trkiye Mandalar Hakknda Milletleraras Komisyonunun Amerikan ubesi ad altnda almalara balad. Heyet blgedeki halkn beklentilerini ve eilimlerini ieren raporu Pariste bulunan Amerikan delegasyonuna 10 Temmuzda gnderdi. Elde edilen bilgilere gre; Suriye halk Fransz mandaterliine karyd. Suriye halknn manda idaresi kurulduu takdirde ncelikle ABDnin eer olmazsa ngilterenin mandater olmasn istedii tespit

20 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace

Conference, V, U.S. Government Printing Office, Washington, 1946, s.12-14. 21

The Paris Peace Conference, V, s.756-766; Margaret Macmillan, Paris 1919, 1919 Paris Bar Konferans ve Dnyay Deitiren Alt Ayn Hikyesi, ev.Belks Dibudak, ODT Yaynclk, Ankara, 2003, s.372; Fransann tutumu hakknda geni bilgi iin Bkz. Bige Yavuz, Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri Fransz Ariv Belgeleri Asndan 1919-1922, TTK, Ankara, 1994, s.28-35.

22 The Paris Peace Conference, V, s.812.


Conference, VI, U.S. Government Printing Office, Washington, 1946, s.132-133.


87

edilmiti.24 Heyet hazrlad raporda stanbul, Ermenistan (Kilikya hari) ve geri kalan Anadolu topraklarnda olmak zere ayr devletin kurulmasn ve her nn de mandaterliinin ABD tarafndan yrtlmesini tavsiye etmekteydi.25

King-Crane Heyeti tarafndan hazrlanan Suriye eksenli analizler, Pariste masa banda alnan kararlarla blge halklarnn yaklam arasnda derin farkllklar olduunun kantyd. Bu durum ABDnin Ermenistan mandaterlii teklifini daha derinlemesine aratrma hissine kaplmasna ve ikinci bir heyetin bu kez direkt ve daha kapsaml ekilde Anadoluya gnderilmesine zemin hazrlad. Bununla beraber Amerikan Yardm Heyeti Bakan Herbert Hoover, ABDye sunulan Ermenistan ve stanbul mandaterlii teklifine ekonomik ve asker yk getirmesinden dolay scak bakmadn Paris Bar Konferansnda grevli Amerikan delegasyonuna (Robert Lansing, Henry White, Tasker Bliss) 1 Temmuz 1919da aklama ihtiyac hissetti. Hoover konumasnda; verimli blge olan Mezopotamyann ngiltere tarafndan istenip; ekonomik adan daha kstl imkanlara sahip Ermenistann ABDye nerilmesini eletirmekteydi.26 Hoovern bu konuda muhalif bir tavr sergilemesi, Amerikan delegasyonuyla yapt 2 Temmuz 1919 tarihli toplantda da devam etti. Ona gre; Ermenistanda derinlemesine aratrma yaplmadan ABD herhangi bir ykmllk almamalyd. Bu tavr Ermenistan mandaterlii konusuna younlaacak yeni bir aratrma heyetinin blgeye gnderilmesini kesinletirdi.27

ABDnin eski stanbul Bykelisi Henry Morgenthau ve Herbert Hoover, General Harbordun Anadoluda inceleme yapmak zere asker misyon bakan olarak atanmasn Pariste bulunan Amerikan delegasyonuna tavsiye etti.28 ABD Bakan Wilson, Harbordun blgeye gnderilmesi fikrini 1 Austos 1919da onaylad. Bu grevlendirmeyle ABDdeki Ermeni lobisi ve ngiliz

24 Evans, a.g.e., s.155-156; Papers Relating to the Foreign Relations of the United States,

The Paris Peace Conference, XII, U.S. Government Printing Office, Washington, 1947, s.748-749.

25 The Paris Peace Conference, XII, s.841-844.


Conference, XI, U.S. Government Printing Office, Washington, 1945, s.261-262. 27

The Paris Peace Conference, XI, s.264. 28

Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, U.S. Government Printing Office, Washington, 1934, s.826-827; NARA, General Records of the American Commission to Negotiate Peace, 1918-1931, M820B, 184.021/34; Bkz. Fahir Armaolu, Harbord Misyonu Nasl Ortaya kt?, Belleten, LXI/232 (Aralk 1997), Ankara, 1998, s.707.

Mehmet Sait DLEK

88

yetkililerinin Amerikan mandaterlii srar bir lde frenlenmi olacakt. Bununla beraber, Amerikan senatosunun Ermenistan mandaterliini salkl deerlendirebilmesi iin gereken bilgilere de ulalacakt.29

Harbord Heyeti, USS Martha Washington gemisiyle 24 Austos 1919da Brest Limanndan stanbula gitmek zere harekete getii gnlerde30 ngiltere ise bir an nce igal altnda tuttuu Kafkasya ve Dou Anadolu snrlarndan ekilmeyi planlyordu. Aslnda ngilizler bu hareketleriyle Ermeni sorunundan syrlma srecini balatmlar, bunun iin de uygun zaman semilerdi. lkin, Londra, igalinin bir sre daha devam ettii takdirde Kafkasyadaki varlklarnn fiilen Ermenistan mandaterliine dneceini sezmekte gecikmemiti. Hele Washington mandater olmay reddederse, ngilterenin bir oldubitti karsnda kalmas iten bile deildi. kinci olarak Kafkasyadaki igallerini bir sre daha uzatmak, ngiliz askeri glerini Kzl Ordu ile kar karya brakabilirdi. ngilizlerin en kt kbusu; Bolevizmin ayaklanan slamla bir araya gelip, ngiliz mparatorluunu devirmesiydi. Sava Bakanlnn tekrarlayp durduu gibi ngiliz ordusu zaten ok fazla alana yaylm, bu yzden olduka zayflamt. Kafkasya ve Anadoluda mandaterlik stlenmek, temel hedefi Mezopotamya olan ngiltere iin byk bir maliyet ve risk getirecekti. Bundan dolay Ermenilere kar duyduu sempatiyi bir kenara brakan ngiltere, blgedeki boluluu doldurmak iin ABDnin sorumluluk almasn istemekteydi. Nitekim, Batumdan ngiliz askerlerinin 15 Austostan itibaren ekilmeye balamas ngiliz makamlarnca planlanmt. ABD Dileri Bakan Lansing, ABDnin ngiltere Bykelisi Davisten; ngiliz kuvvetlerinin blgeden ekilmemesi iin giriimlerde bulunmasn istedi. nk ekilme olursa Ermenistanda anari kabilirdi.31

talyan yetkili Tittoni, ngiliz askerlerinin yerine blgeye talyan askerlerinin gelemeyeceini aklamt. ngiliz yetkili Balfour ise Mart ayndan itibaren Batumu tahliye etmeyi dndklerini ve bu planlarn deitiremeyeceklerini Paristeki Amerikan delegasyonuna aktard. Amerikal

29 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.828; NARA,

General Records of the American Commission to Negotiate Peace, 1918-1931, M820B, 184.021/105.

30 James Guthrie Harbord, The American Army in France, 1917-1919, University of

Michigan, 1936, s.572; Baz kaynaklar 25 Austos tarihini vermektedir. Bkz. Richard Hovannisian, The Republic of Armenia, II, University of California Press, Berkeley-Los Angeles-London, 1982, s.337.

31 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.828; ke, a.g.e.,

s.153; Macmillan, a.g.e., s.372.


89

delege Polk da Amerikan senatosunun izni olmadan ngilizlerin yerine Amerikan askerini blgeye gndermenin mmkn olmadn yetkililere vurgulad.32

ABDnin ngiltere Bykelisi Davis, ngiliz devlet adam Lord Curzon ile 11 Austos 1919da grme imkan buldu. Curzon, ngiliz kuvvetlerinin Batumdan ekileceini ve talyan kuvvetlerinin blgeye gelmeyi kabul etmediini syleyerek Ermenistanda Amerikan mandaterliini istediklerini Davise bildirdi. Davise gre; Amerikan kuvvetlerinin blgeye gnderilmesi fikrinin uygulanmas asker ve siyas adan mmkn deildi. Curzon ise ngiliz kabinesinde ekilme konusunda farkl bir karar kmasn beklemediini vurgulad. ngiliz General Bridge de ekilme srecinden geri dnn mmkn olmadn Davise ifade ederek; Ermenistan mandaterlii konusunda olas Amerikan politikas hakknda bilgi istedi.33

Curzon, ABDnin ngiltere Bykelisi Davise gnderdii 13 Austos tarihli yazda; blgedeki skntlarn giderilmesi iin ya Amerikan askerlerinin Kafkasyaya gnderilmesini ya da ABDnin Ermenistanda mandaterlii kabul etmesi teklifini tekrarlad.34 Grld zere I. Dnya Harbi esnasnda Ermeni sorununu propaganda sanatn kullanarak kendi menfaati iin gndeme tayan ngiliz devlet adamlar, sava sonrasnda sorunun zm iin ABDyi merkez g olarak gryorlard. Ancak Amerikan heyetleri asker, siyas ve ticar adan mandaterliin kabul edilmesinin byk zorluklar getireceini tespit etmi olduundan Washington kendini balayacak ykmllkler altna girmek istemiyordu.

ABD Bakan Wilson, ngilterenin blgeden ekilme kararn engelleyememesi zerine Austos 1919da Trk tarafn sert dille uyarma stratejisini benimsedi. Kafkasyadaki ve baka yerlerdeki Ermenilere Mslmanlar tarafndan saldr yaplmas durumunda 12. maddenin Trkler iin

32 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.829; Documents

on British Foreign Policy 1919-1939 (1919), I, Ed. E.L.Woodward, Rohan Butler, London, 1947, s.387-390.

33 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.829-830.

34 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.830-831; ngiliz

yetkili Curzon, ABDdeki genel havay 15 Austos 1919da Washingtondaki Lindsaya sordu. Lindsaya gre; ABD Dileri Bakan Lansing mandaterliin alnmasna karyd. Bakan ise bu konuda sessiz kalmaktayd. Documents on British Foreign Policy 1919-1939 (1919), IV, Ed. E.L.Woodward, Rohan Butler, London, 1947, s.729-730; Lindsay, ABDnin Ermenistana ynelik bir askeri harekt dnmediini 25 Austos 1919da Curzona bildirdi. Documents on British Foreign Policy 1919-1939 (1919), IV, s.738.

Mehmet Sait DLEK

90

ortadan kaldrlabileceini ve bu durumun imparatorluun yklmas ya da bar artlarnn yeniden ele alnmasna sebep olacan ifade etmekteydi. ABD Bakannn mesajnda ilgin noktalardan biri 12. maddeye yaplan vurguydu. Halbuki Harbord Heyeti, Kafkas snrlarnda Ermenilere ynelik herhangi bir Trk mezaliminin gereklemediini raporlarnda aklamt. Harborda gre; yerlerinden karlan Ermeniler yava yava ve hi korku duymadan geri dnyorlard. Btn yolcuklar boyunca Trklerin Ermenileri ldrmek istediklerine ilikin bir belirti grmemilerdi. ay nce Ermenilerin tek bir adam kalmayncaya kadar kesildiini duymulard. Oysa duyduklarnn hibirinin doru olmad grlmt. Ermenilere sempati duyan ABD Bakan Wilson, ngiliz birliklerinin blgeden ekilmeye balamasndan ve ayialardan etkilenmi olsa gerek ki; Harbord Heyeti daha raporunu vermeden bu tarz sert bir dil kullanmay tercih etmitir.35

Kuva-y Milliyeye mensup baz kiilerin Kafkasya hududuna tecavzle Ermenilere satat ve Mustafa Kemal Paa ile Enver Paa arasnda grmelerin yapld iddialar zerine 1919 sonlarnda Amerikan Yksek Komiseri Amiral Mark Lambert Bristol da Trk makamlarn uyarma ihtiyac hissetti. Bristol, Mtareke Komisyonu Reisi Fahrettin Beye bu iddialar bildirerek; tedbir alnmamas durumunda Amerikan kamuoyunun Trkler aleyhine dnecei ve bu durumun bar konferansnda Trkler iin olumsuz bir hava meydana getirecei uyarsnda bulundu. Sadrazam Ali Rza Paa, Harbiye Nezaretine bu uyary bildirerek ilgili kiilere gereken talimatlarn verilmesini istedi. XV. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paa, Bristola ulaan bilgilerin gerek d olduunu Aralk 1919da aklad. Paaya gre; Amerikallar bir dereceye kadar Trkler lehine dndnden bu durumu engellemek adna giriimler yaplmaktayd. Bir baka tabirle bu giriimler yaygara karmaktan baka bir ey deildi.36

ABD hem sesini ykseltip Trk tarafn etki altna almaya almakta hem de ngilterenin Kafkaslardan asker ekme kararn erteletme amacndayd. Ancak ngilterenin alm olduu karar diplomatik bir manevrayd. Nitekim, 20 Austos 1919da Lloyd Georgeun bakanlnda toplanan ngiliz Sava Kabinesinde Ermeni sorununun zm iin ABDnin mandaterlii kabul

35 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.831-832;

Amerikan basn Trklere yaplan uyary kamuoyuna duyurdu. Bkz. The New York Times, Lansing Confirms Warning to Turks, August 29, 1919.

36 Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, 11(Mart 1955), Ankara, 1955, Vesika No:261-265.


91

etmesinin nemli olduu tekrarland.37 Bunun zerine ABD Dileri Bakan Lansing, ngilizlerin blgeden ekilmemesini gerektiren gerekeleri Lord Curzonun dikkatine 26 Austos 1919 tarihli yazsnda sunma ihtiyac hissetti. Lansing, 1856 Paris ve 1878 Berlin Antlamalarn imzalayan devletler arasnda ABDnin bulunmadndan hareketle; ngilterenin Yakndouda bulunan Hristiyanlar koruma konusunda gl bir vizyona sahip olduunu ifade etti. Lansinge gre; ngiliz kuvvetlerinin blgeden ekilmesi, Ermenilerin byk skntlar yaamasna sebep olacak ve bu durumda Amerikan kamuoyunda ngiliz aleyhtarl oluacakt. Trklerin blgeye taarruz etmesi durumunda Ermeniler zayflayacak ve gl bir devlet kuramayacakt. Bu durum Amerikan kamuoyunda mandaterlik konusunda aleyhte dncelerin g kazanmasna da sebep olacakt.38

ngilterenin blgeden asker ekmeye balad gnlerde Paristeki Amerikan Delegasyonu yetkilisi Polkdan gelen 30 Austos 1919 tarihli rapor, ilgin bir gelimeyi Washingtona aktarmaktayd. Buna gre; Fransa, Ermenistan korumak iin 12.000 asker gnderebileceini aklamt. Polka gre; Fransz askerinin skenderun ve Mersine gnderilmesi, aznlklar korumadan ziyade Anadoluda tutunmaya ynelik bir hamleydi.39 Amerikan ynetimi, Fransann sadece kendi karlar iin yapt bu hamleyi alglayamam olacak ki Ermenistan korumak iin 12.000 kiilik Fransz taburunun gnderilmesi teklifini olumlu karlad.40

Fransann asker gnderme karar zerine Amerikan senatosu iinde Ermenilere sempati duyan senatrler hemen harekete gemeye karar verdi. Senatr Williams, ABD Bakanna Ermenistanda Amerikan askeri gcn kullanma yetkisi veren teklifi 9 Eyll 1919da Alt Komisyona sundu. Eer Fransa yeterli miktarda asker yollarsa Bakan bu teklifi geri ekecekti veya ortak askeri hareket kabul edilirse Fransz birliklerine katlmay arzulayacakt. Amerikan D likiler Komitesi asker gndermeye scak bakmadndan bu giriim baarszlkla sonuland.41

37 Tolga Baak, ngilterenin Ermeni Politikas, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2008,

s.462. 38

Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.836-837. 39

Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.838. 40

Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.838-841; Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava le ilgili ngiliz Belgeleri, ev.Cemal Kprl, TTK, Ankara, 1991, s.41.

41 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.839.

Mehmet Sait DLEK

92

Amiral Bristol, Kafkasya ve evresine Amerikan askeri gnderme nerisine iddetle kar ktn 30 Eyll 1919da Washingtona bildirdi. Bristola gre; Kafkasyada Ermenilere ynelik bir iddet sz konusu deildi. Blgeye kuvvet gnderildii takdirde bu Trklere sava ilan anlamna gelebilir ve Amerikan nfuzu etkisini kaybedebilirdi.42 Bununla beraber, ABDdeki muhalif kanata gre; ngiltere ve Fransa, petrol, hammadde ve piyasa elde etmek iin hemen Versay Antlamasn onaylayacak ve Afrikadaki eski Alman kolonileriyle Yakndounun en zengin blgelerini alarak, kendi kendilerini dllendireceklerdi. ABDye ise, bo arazileri brakarak, mali ve askeri yk altna sokacaklard.43

Lloyd George, 13 Eyllde yaynlad muhtrayla ngiliz ordusunun blgeyi tahliye edeceini ve bunu takiben de Ermenistann Fransz askeri ynetimi tarafndan devralnacan ilan ediyordu. Clemenceau, Ermenistan mandaterliinin ykn almayacaklarn aka belirtip Suriye ve ukurovaya (Kilikya) asker gndermekle yetineceklerini aklad. Bylece Franszlar, ngilterenin Kafkasyada meydana getirdii otorite boluunu doldurmaya yanamayp kendi karlar dorultusunda hareket etmeye karar vermitir.44

Paristeki Amerikan Delegasyonu, Fransann yeni hamlesindeki gerek niyetin ne olduunun farkndayd. 15 Eyllde ngiltere ile Fransa arasnda imzalanan antlama, Ermenistan korumay gerekletiremeyecek, Gney Ermenistan olarak adlandrdklar Kilikya blgesinde sadece Fransz askeri birlikleri bulunacakt.45

ngiltere ve Fransann alm olduu kararlar Ermenilerin beklentilerini karlamaktan ok uzakt. Byk gler arasnda diplomatik manevralar yaanrken Tmgeneral James G. Harbord, Yakndouda gerekletirdii gezi sonucunu 44 sayfalk rapor halinde 16 Ekim 1919da ABD Dilerine sundu. 13 Nisan 1920de Massachusetts Senatr Henry Cabot Lodge tarafndan 266 Nolu belge olarak 66. Kongre 2.Oturumda Amerikan senatosuna Harbord raporu sunuldu.46

42 Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, Trkiye

Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2001, s.51-52. 43

Bilgen, a.g.e., s.27. 44

ke, a.g.e., s.153. 45

Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, s.840-841. 46

Geni bilgi iin Bkz.James G. Harbord, Conditions in the Near East, Senate Documents, 66TH Congress 2d Session, Document No:266, Washington, 1920, s.1-43.


93

Harbord, Amerikan mandaterlii konusunda grlerini lehte ve aleyhte balklaryla maddeletirmiti. Harborda gre; Bu blge asrlardan beri militarizm ve emperyalizmin mcadele meydan haline gelmiti. Yaylma eiliminde olan devletler, bu blgenin kontrol iin yine mcadele edeceklerdi. Bu blgede mandaterlik kabul etmek ABDyi eski dnyann siyasetine dahil edecek ve dou yarmkresinin izlerinden uzak kalmak eklindeki geleneksel politikasndan uzaklatracakt. Yeniden kurulacak bir Rusya ile de kar karya gelinebilirdi. ngiltere tecrbesiyle ve idaresiyle, para ve personel kaynaklaryla bu ie ok daha uygundu. Bir senatonun karar, mteakip senatoyu balamadndan Amerikan d siyasetinde bir devamllk salanamayabilirdi. ABD, byk borlara girecek, orduda ve deniz kuvvetlerinde artlar gerekecekti. Amerikan senatosu, Trkiyenin ve Transkafkasyann salayaca gelirlere ilk be ylda u meblalar salamaya mecbur olacakt. Birinci Yl: 275,000,000 dolar; kinci Yl: 174,264,000 dolar; nc Yl: 123,750,000 dolar; Drdnc Yl: 96,750.000 dolar; Beinci Yl: 85,750,000 dolar; Toplam:756,014.000 dolar.

SONU I. Dnya Harbinde Osmanl Devletini iki ate arasnda brakmak isteyen

tilaf Devletleri, Ermenileri otoriteye kar kkrtm ve onlar motive edebilmek iin eitli vaatlerde bulunmulard. ngiltere, Fransa ve talya sava sonrasnda pragmatik fayda noktasnda hareket ederek Ermeniler iin sorumluluk alma hakkndan vazgeiyorlard. zellikle ngiltere, scak atma riskinin artt bir ortamda Ermenilere sempatiyle bakan Amerikan misyonerlerinin ve siyasetilerinin duygusallndan istifade ederek; Paris Bar Konferansnda Ermeni sorununun ar ykn ABDye ykleme stratejisini benimsemitir. Ancak Amerikan aratrma heyetlerinin kapsaml ziyaretleri sonucunda hazrlad raporlar mandaterliin getirecei skntlar gn yzne karmt. Bu durum Washingtonun ngiliz hamlesini daha iyi analiz etmesine sebep olmu ve sorumluluk Amerikan senatosunun kararna braklmtr. Bu durum Trklerle imzalanacak antlamann uzamasna zemin hazrlad gibi Mustafa Kemal Paa nderliinde tam bamszl hedefleyen hareketin de giderek glenmesine etkide bulunmutur.

Pariste gerekleen grmelerde dikkate alnmayan en nemli boyutlardan birisi de byk glerin kendi iradelerini uygulatma olanana sahip olmayyd. ngiliz Genelkurmay Bakan Henry Wilson, politikaclarn

Mehmet Sait DLEK

94

gerekilikten son derece uzak olduu kansndayd: Kendi emirlerinin Trkiyede ve Asyada geerli olduunu sanyorlar diyordu. Biz hibir zaman, mtarekeden sonra bile, oralardaki i kesimlere girmeye almadk. Ayn ekilde politikaclarn grmezlikten geldii bir baka boyut da Mustafa Kemal Paa nderliindeki Trklerin Ermeni sorununa bakyd. Pariste bulunan kiilerin ou Trklerin kendilerine sylenen her eyi yapacaklarn varsayyorlard. Oysa 1919 ilkbaharndan balayarak, Osmanl Devletinden geriye ne kaldysa hepsinin kaderi, adm adm, Pariste olup bitenlerden ok, Mustafa Kemal Paann tam bamszl salama mcadelesine bal hale gelmeye balamt. Pariste byk gler kendi yollarnda gitmeyi srdrrken, Douda olup bitenlerin farknda deillerdi.47

ABD Bakan Wilson, tm olumsuzluklara ramen Ermenistan mandaterlii nerisini Amerikan senatosuna sunma ihtiyac hissetmitir. Senatoda yaplan oylama neticesinde mandaterlik teklifi 1 Haziran 1920de reddedilmitir. Bylece ABD gibi bir baka byk g de reelpolitik erevesinde karar alarak bekle-gr politikasn uygulamtr. ngiltere, ABDdeki gl Ermeni lobisi ve sempatisinden hareketle Sevr ve Lozanda da ayn tavr sergileyerek Ermeni sorununun zmn ABDye ykleme stratejisine devam etmitir.48

47 Macmillan, a.g.e., s.373, 425.

48 The New York Times, Senate Rejects Mandate, 52 to 23, June 2, 1920; Sevr ve

Lozanda Ermeni sorunu hakknda akademik almalar iin Bkz. Sleyman Beyolu, Sevr ve Lozanda Ermeni Sorunu, Gazi Akademik Bak Dergisi, C.II, S.3, K 2008, s.125-138; Temuin F. Ertan, Lozan Konferansnda Ermeni Sorunu, KK Sosyal ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, Cilt II, Say 2, (Gz 2000), s.209-225.


95

KAYNAKA A) Arivler NARA, General Records of the American Commission to Negotiate Peace, 1918-

1931. B) Resmi Yaynlar Documents on British Foreign Policy 1919-1939 (1919), I, Ed. E.L.Woodward, Rohan Butler, London, 1947. Documents on British Foreign Policy 1919-1939 (1919), IV, Ed. E.L.Woodward, Rohan Butler, London, 1947. Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, 11(Mart 1955), Ankara, 1955. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, 1919, III, U.S. Government Printing Office, Washington, 1943. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, IV, U.S. Government Printing Office, Washington, 1943. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, V, U.S. Government Printing Office, Washington, 1946. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, VI, U.S. Government Printing Office, Washington, 1946. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, XI, U.S. Government Printing Office, Washington, 1945. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, XII, U.S. Government Printing Office, Washington, 1947. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1919, II, U.S. Government Printing Office, Washington, 1934. C) Gazeteler The New York Times

Mehmet Sait DLEK

96

D) Aratrma Eserler ve Makaleler Akgn, Seil: General Harbordun Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, Tercman Yaynlar, stanbul, 1981. Armaolu, Fahir: Harbord Misyonu Nasl Ortaya kt?, Belleten, LXI/232 (Aralk 1997), Ankara, 1998, s.701-707. Aytepe, Ouz: Milli Mcadele'de Manda Sorunu ve Mustafa Kemal'in Yaklam, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, S.24, (Kasm1999-2003), s.475-486. Baak, Tolga: ngilterenin Ermeni Politikas, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2008. Beyolu, Sleyman: Sevr ve Lozanda Ermeni Sorunu, Gazi Akademik Bak Dergisi, C.II, S.3, K 2008, s.125-138. Da, Ahmet Emin: Uluslararas likiler Szl, Aa Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2009. Duru, Orhan: Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2001. Ertan, Temuin F.: Lozan Konferansnda Ermeni Sorunu, KK Sosyal ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, Cilt II, Say 2, (Gz 2000), s.209-225. Evans, Laurance: Trkiyenin Paralanmas ve ABD Politikas (1914- 1924), rgn Yaynevi, stanbul, 2003. Harbord, James G.: Conditions in the Near East, Senate Documents, 66TH Congress 2d Session, Document No:266, Washington, 1920. Harbord, James Guthrie: The American Army in France, 1917-1919, University of Michigan, 1936. Helmreich, Paul: Sevr Entrikalar, ev. erif Erol, Sabah Yaynlar, stanbul, 1996. Hovannisian, Richard: The Republic of Armenia, II, University of California Press, Berkeley-Los Angeles-London, 1982. Jaeschke, Gotthard: Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, ev.Cemal Kprl, TTK, Ankara, 1991. Kazamzadeh, Firuz: The Struggle of Transcaucasia (1917-1921), Templar Press, New York, 1951. Kitsikis, Dimitri: Yunan Propagandas, Meydan Neriyat, stanbul, 1963.


97

Ltem, mer Engin: 1919 Paris Bar Konferans'nda Ermeni Talepleri, Ermeni Aratrmalar, Say 22, Yaz 2006, s.163-178; 193-215. Macmillan, Margaret: Paris 1919, 1919 Paris Bar Konferans ve Dnyay Deitiren Alt Ayn Hikyesi, ev.Belks Dibudak, ODT Yaynclk, Ankara, 2003. Mazc, Nuren: ABDnin Gney Kafkasya Politikas Olarak Ermenistan Sorunu 1919-1921, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2005. ke, Mim Kemal: Ermeni Sorunu 1914-1923, TTK, Ankara, 1991. Petsalis, N.-Diomidis, Greece at the Paris Peace Conference (1919), Thesaloniki : Institute for Balkan Studies, 1978. Sonyel, Salahi: Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I, TTK, Ankara, 1995. Turan, mer: Lozan Konferansnda Amerikan Misyonerleri, 80. Ylnda 2003 Penceresinden Lozan Sempozyum Bildirileri, s.205-239. Uluslararas likiler Szl, Der.Faruk Snmezolu, Haz.lke Arboan, Glden Ayman, Der Yaynlar, stanbul, 2010 Yavuz, Bige: Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri Fransz Ariv Belgeleri Asndan 1919-1922, TTK, Ankara, 1994.

Mehmet Sait DLEK

98

Paris Barış Konferansı’Nda Ermeni Sorunu

Documents

Transcript of Paris Barış Konferansı’Nda Ermeni Sorunu