ERMENİ SORUNU VE TÜRKİYE

7/30/2019 ERMEN SORUNU VE TRKYE

1/33

ERMEN SORUNU VE TRKYE

r. Gr. Yzba Servet AVARGenelkurmay ATASE Bakanl,

ATAREM Genel Sekreterlii

GR

Yllardr Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetine ynelik aslsz, kantsz vekastl karalama kampanyalaryla yaratlmak istenen szde Ermeni soy krm gibiiddialar, Avrupal byk glerin, zellikle Birinci Dnya Savandan sonra srekligndemde ve gncel tutmak istedikleri bir konu olmutur.

Trklerin XInci yzylda, Anadoluya gelileri ile balayan, Trk-Ermeniilikilerinin son 125 yllk dneminin sorunlarla ykl olduu tarihi bir gerektir.Osmanl mparatorluunun son dneminde gndeme gelen Ermeni sorununundomasnda ve gelimesinde, imparatorluun i artlarndan ok Avrupal bykglerin, dnyann paylamna ilikin politikalarnn bir gerei olarak yapm olduklaristismar, tahrik ve tevikleri etkili olmutur.

1774 Kk Kaynarca Antlamasnda Rus arlna Osmanl topraklarndakiOrtodoks tebaann koruyuculuu hakknn tannmasyla ortam hazrlanan; 1851 ParisAntlamas ile Krm Harbinin galibi Osmanl Devletinin hem Avrupal mttefiklerinehem de harbin malubu Rusyaya Gayrimslim tebaa iin gerekli slahat yapacataahhdnde bulunmasyla temeli atlan; 1878 Berlin Antlamas ile OsmanlDevletinin Dou Anadoluda yapaca slahat ve alaca asayi tedbirlerinin icrasnailgili devletlerin nezaret edeceini kabul etmesiyle birlikte fiilen uygulama alannakonulan Ermeni plan, balang itibaryla Rusya, sonradan ngiltere ve Fransatarafndan desteklenmitir. Hatta bu lkeler izlemi olduklar paylam politikasnndoal bir sonucu olarak, Szde Ermeni hamiliklerini insancl motiflerle ssleyerekkendi lkelerinde duyarl bir kamuoyu yaratmay da ihmal etmemilerdir. Bu destekteng alan Ermeniler birbirini takip eden isyanlar balatmlar, Ermeni tedhi ve terrnartrmlardr. Ermenilerin Birinci Dnya Savann balangcnda katliama vedmanla fiili i birlii ekline dnen bu hareketleri zerine; Osmanl Devleti 27Mays 1915 tarihinde Tehcir ve skana Dair Geici Kanunu kabul ederek uygulamaya

balamtr.


2/33

ERMEN SORUNU VE TRKYE58

Batl byk glerin izlemi olduklar paylam politikasn ok net bir ekildeaklayan Cemal Paa, hatratnda: Esasen Ermeni meselesi daima, Trkiyenin pekmhim d ve i meselelerle megul olduu srada ileri srlmtr demektedir.

Yaplan bu deerlendirme ok doru bir deerlendirmedir. Sebebi de ok aktr.Rusya, ngiltere ve Fransann temsil ettii byk devletler, Ermeni sorununu; AlbertSorelin Trkler Avrupada grnr grnmez ortaya kt diyerek XIV. yzylda

baladna iaret ettii dou sorununu kesin bir zme ulatrmak iin yaratm,istismar etmi ve bir ara olarak kullanmlardr. Amalar ise; Osmanl Devletine sonvererek, topraklarn paylamak, Trkleri devletsiz brakmak nce Avrupadan sonra daAnadoludan kesin olarak atmakt.

Bu isteklerini gerekletirmede, Birinci Dnya Savandan daha iyi bir zamanseilemeyeceine inanyorlard.

Londradaki Kraliyet Harp Mzesinin Trkiyeye Kar Sava blmnngiriinde unlar yazldr : Birinci Dnya Savanda, Trkiyenin karmzda yeralmas ngiltereye ok pahalya mal oldu. Ancak bu savan sonunda Trkler deimparatorluklarn kaybettiler. Olaylarn balatlmas ve ynlendirilmesinde liderlikrol stlenen ngilterenin nerek sunduu bu gr, Osmanl Devleti zerineoynanan byk oyunun amacnn ak bir ifadesidir.

Ne yazk ki, Trklerle bin yldr dostane birekilde yaayan Ermeniler bu bykoyunda piyon olarak kullanlmlardr. Sorunun byk devletler tarafndan ynetilen veynlendirilen geliimi srecinde Cemal Paann hatratnda da aklandekliyle zelilikilerinde Trklerle Osmanl Ermenileri arasndaki dostluk snrszd. Anadolukylerinde oturan bir Trk, ticaret ileri dolaysyla uzak bir yere gitse, ailesinin hak venamusunu Ermeni komusuna emanet ederdi. Ermeniler de bu gveni aynekilde Trk

komularna gsterirlerdi. Ne Anadoluda, ne Rumelide ne de stanbulda hibirErmeni yoktu ki, Trke bilmesin. Btn okullarda Ermeni harfleriyle Trke okutulurve kiliselerde ayinler Trke yaplrd. Devletin en st makamlarna Ermenilergetirilmi, zetle Ermeniler Osmanl Devletinin en sadk tebaas saylmt vekendilerine millet-i sadka veya tebaa-y sadka denilmekteydi. Ermeniler ite byle

bir konumdayken, d kaynakl vaatlere ve tahriklere kaplarak en masumlar bile,Kurtulu gn yaklat, icap ederse ift hayvanlarn satp silhlanrz. Baarlolduktan sonra, Mslmanlarn topraklar, mlkleri bize kalacaktr.. eklindeki Ermenikomitelerinin vermi olduu talimatlarla ekyalk, tecavz, tedhi, terr, yama peindekoan ve dmanla i birlii yapan aalk insanlar, hain ve asi toplum durumunagetirilmilerdir.

Bizim zorunlu g ettirme anlamnda kullandmz (tehcir) Ermenilerin ise

soykrm olarak adlandrdklar (genocide), Ermenilerin yarattklar sorunlarn doruknoktasna ulat Birinci Dnya Sava yllarnda yaanmtr. Her iki taraftan bykkayplarla sonulanan ac ve elem verici bu olay gerek mahiyeti, sebepleri, boyutlarve sonularyla birlikte objektif bir bakla deerlendirmek gerekir.


3/33

SOSYAL BLMLER DERGS 59

Ayrca bu olayn sonrasnda yaanan ve Ermeni sorununu yce devletimizimegul, aziz milletimizi mteessir eder bir nitelikte gnmze tayan gelimelerin deincelenmesinin ve gelecee ynelik olarak dersler karlmasnn gerektiineinanyoruz.

1918 ylnda New-Yorkta yaymlanan Byk Eli Morgenthaunun yksisimli kitapla bat kamuoyunda ve akademik evrelerde, Ermeniler lehinde yaygnkanaatlerin olutuu ve zamanla bu kanaatlerin kesin inanlara dnt yeni birdnem balamtr.

Bizzat yazar tarafndan Trk ve Alman aleyhtar bu kitab yazmaktan amacnn,Amerikan halkn savan zaferle sonulanmas gereine inandrarak Wilson'un sava

politikasna daha ok destek salamak" olduu belirtilmitir. Buna ramen bu kitap;ABDde ve dnyada 83 yldr kuaktan kuaa geen yeni Ermeni yalan ve

arptmalarn da ieren 30 bini aan kitap, dergi ve filmle desteklenen artarak devameden ar ve derin bir Trk dmanlnn domasna neden olmutur.

Ermeni kin ve nefretinin 1921-1922 yllarnda, Osmanl devlet adamlarn hedefalan suikastlere dnmesi de Ermeni sorununda yeni bir srecin balamasna nedenolmutur.

1921 ylnda ttihat ve Terakki Partisi ileri gelenlerinden Dahiliye Nazr veSadrazam Talat Paa ile Bahaeddin Sait Halim Paa Roma'da, 1922 ylnda Cemal Paa,yaverleri Sreyya ve Nusret beylerle birlikte Tifliste Ermeni katiller tarafndan ehitedilmilerdir. Medeni bir insann anlamas mmkn olmayan bir kin ve nefretin sonucuErmeni cinayetleri, 1973-1985 yllar arasnda Trk diplomatlarna ynelik olaraksrdrlm ve 41 diplomatmz ehit edilmilerdir. Son yllarda, gerek ErmenistanCumhuriyetinin gerekse Ermeni diasporasnn i birlii iinde, ncelikle bat

lkelerinin parlamentolarndan szde Ermeni soy krm konusunda kanunlar vekararlar karmak suretiyle olaya politik, ekonomik ve hukuk neticeler dourabileceksiyasal bir nitelik kazandrmak istemeleri ve Trk toplumunun zellikle son yirmi sekizylnn bu bo iddialarla megul edilmesi kabullenilebilecek birey deildir.

Osmanl mparatorluunun tarihi ve bu balamda imparatorluktaki aznlklarndurumu tarafsz bir gzle incelendiinde, zellikle Rumlar ve Ermenilerin; dil ve dinzgrlne sahip olduklar, askerlik yapmadklar, kendilerine ticaret yapma ve servetedinme zgrlnn tanndn, imparatorluun en st dzeyde idari ilerine bakmaygeleneksel bir biimde stlendikleri, Divan- Hmayun ve elilik tercmanl gibi stdzey grevlerin her dnemde ncelikli adaylar olduu aka grlr.

Kald ki Osmanl mparatorluunun aznlklarla ve zellikle Ermenilerle ilgiliolarak zel biimde saptad olumsuz bir devlet politikasndan sz etmek olanakszdr.

Bu balamda kukusuz, imparatorluk ynetiminden kaynaklanan bir Ermeni sorunuda sz konusu deildir.

Eer varsa bu sorun, tpk dou sorunu gibi Avrupal byk glerin yaratt birsorundur. Dolaysyla batllarn sorunudur(Karal, C.V/1988:204).


4/33


O halde Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetine ait olmayan, fakatsrekli gndemde tutulmaya allan bu kavram ve iddialar nedir ve neredenkaynaklanmaktadr ? Her iki ulus asndan nemi nedir ve neleri kazandrmtr, nelerikaybettirmitir?

Avrupal byk glerin bu kavramlarn domasna ve gelimesine etkisi nedir ?Gnmzdeki boyutuyla nasl bir durum arz etmektedir?

Btn bu sorulara verilecek cevaplar konuya daha objektif bir adanyaklalmasn salayacaktr.

Bu amala ncelikle, Ermeni sorununun ortaya k ve Ermenilerin szde soykrm iddialarnn incelenmesinin yararl olaca kanaatindeyiz.

1. ERMEN SORUNUNUN ORTAYA IKII

XIX. yzyln ikinci yarsnda bir Ermeni sorunundan sz edilir olmutur.Aslnda Ermeni sorunu iin bir balang noktas belirtmek gerekirse, bunu 1856Islahat Ferman ya da 1877-1878 Osmanl Rus Sava ve bu sava izleyenAyastefanos Antlamas ve Berlin Konferansnda bulmak mmkndr. Ancak bunu

biraz daha gerilerden yani 1820lerden balatmann, Ermeni sorununun daha ak olarakanlalmas asndan yararl olaca kansndayz.

Osmanlmparatorluunun bnyesinde, yzyllarca mutlu birekilde varlklarnsrdren ve Millet-i Sadka (Sadk Millet) unvann alan Ermenilerin, XIX. yzylnsonlarna doru isyan hareketlerine girimeleri, XVIII. yzyln ikinci yarsndanitibaren beliren yeni gelimelerin bir sonucudur.

Ermenilerin isyan hareketlerinde, XIX. yzyln en gl akm olan MilliyetilikAkm nn etkisi byk olmakla birlikte, Ermeniler arasnda bamsz devlet kurma

fikrini ileyen asl etken, Ermeni Kilisesi dir (Grn, 1985:30). Ermeni Kiliseleridini eitim amalarndan ok uzaklaarak, adeta Ermeni Milliyetiliini temsil edenmerkezler durumuna gelmilerdir(Grn, 1985:31).

XIX. yzyln balarnda balayan Yunan syannn, 1829 ylnda bamszlklaneticelenmesi, Rumlarn mparatorluk bnyesindeki siyas, ticar ve kltrel bir okalandaki etkinliklerini kaybetmelerine neden olacaktr. Rumlarn yerini byk birlde Ermeniler doldurmutur (ahin, 1988:133). 1839 Tanzimat Ferman ile,yaplacak dzenlemelerin, Mslim-Gayr-i Mslim ayrm gzetilmeksizin btnvatandalar kapsayaca aklanyordu. Batl devletlerin Osmanl mparatorluu

bnyesindeki Hristiyan tebaaya sahip kmas ve kendi amalarna hizmet edecekcemaatler oluturmas ile, bu Hristiyan Cemaatler, yaknlk duyduklar ve ilikikurduklar devletler aracl ile, Tanzimat Fermannn ilkelerini bozmaya altlar.

Bunun zerine Bat

l

devletler de, Osmanl

mparatorluunun bnyesindeki Gayr-imslimlerin haklarnn Tanzimat Fermannda aklanan maddelere ramen, yeterinceiyiletirilmedii yolunda ikayetlerde bulundular. Bunun sonucunda, 1856 ylnda,Islahat Fermannn iln ve Gayr-i mslimlere yeni haklarn verilmesi gndemegelecektir. Islahat Ferman Gayr-i mslim unsurlar kadar, Batl devletlerde de bir


5/33


memnuniyet uyandracaktr. Islahat Fermanndan sonradr ki, dnemin drt bykdevleti, Rusya, ngiltere, Fransa ve Avusturya, din aznlklar korumak bahanesi ile sksk Osmanl Devletinin i ilerine mdahalelerde bulunacaklardr (Grn,1985:64;Uras, 1983:198). Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn Gayr-i mslim unsurlariin getirmi olduu bu yeni haklardan Ermenilerin ok iyi birekilde yararlandklarngryoruz. Ermeniler Patrikhane bnyesinde oluturulan ve dnyevi ilerle ilgilenen birkonsey tarafndan, Ermeni Toplumunun i dzenini salayacak bir nizamnamehazrlanmas iin yeni bir komisyon kurdular (Grn, T.T.E.S/1983:19). Bukomisyonun hazrlad tasar, konsey tarafndan 24 Mays 1860 tarihinde kabuledilerek, Bab- lye sunuldu. Bab- l ise, bu tasar zerinde bir takmdeiikliklerden sonra, 17 Mart 1863 tarihinde Sultan Abdulazizin onayyla uygulamaalanna koymutur(Grn, T.T.E.S/1983:19;Uras, 1983:156,171). Bu nizamnamenin

yay

nlanmas

ndan sonrad

r ki, Ermeniler aras

nda ba

ms

zl

k fikirleri ve Trkdmanl ok eitli kaynak ve vastalarla yaylacaktr. Yine ayn kaynaklarca htillve isyan fikirleri ok youn birekilde ilenecektir(Hocaolu, 1976:122). ErmenilerleOsmanl Devleti arasnda nemli bir anlamazlk sz konusu bile deil iken, OsmanlDevleti bnyesindeki durumlar, nizamnamenin uygulamaya konulmasyla birlikte,arazisiz bir zerklikten farksz bir konuma gelecektir. Ermenilerin 17 Mart 1863tarihinde Sultan Abdulazizin onay ile uygulama alanna konan bu nizamname ileErmeni Meselesinin domasna da zemin hazrlanmtr.

Bu nizamnameyi, 1876 ylnda, Merutiyetin iln izleyecektir. Merutiyetin ilnGayr-i mslim unsurlar tarafndan byk bir sevinle karlanacaktr. Ermenilerin ok

byk mitlere balanmasndaki en nemli etken ise, 1877-1878 Osmanl-RusSavadr. Ermeni Milli Meclisi, Osmanl-Rus Sava baladktan ksa bir sre sonratoplanarak, Ermenilerin askere yazlarak savaa katlmalar kararn alm, fakat savata

Osmanl ordularnn gerilemesi ile birlikte, 18 Aralk1877 tarihinde yeniden toplanarak,alm olduu bu kararn iptal etmitir. Ermeniler, Osmanl Devletinin bu savakaybedeceini ve doudaki vilyetlerin bir ksmnn Rusyann eline geeceinianlaynca, Ruslarn hakimiyeti altna girmek isteyecekler ve Ruslar sayesindeamalarna daha kolay birekilde ulaabilecekleri dncesine kaplacaklardr. te budnce iledir ki, Rusya ile daha scak bir yaknlama ierisine gireceklerdir. Gizlicetoplanan Ermeni Meclisi, Rus arna iletilmek zere, Rus igali altndaki douvilyetlerinde, Ermeniler lehinde yeni dzenlemelerin yaplmasn ieren bir muhtrahazrlayacaktr(Kk, 1986:2). Yine Ermeni Meclisi, 3 Mart 1878 tarihli AyestefanosAndlamas ncesinde, Ruslarla birlikte hareket ederek, Andlama metnindeErmenilerle ilgili bir maddenin de yer almasn saladlar (Yldrm, 1990:23).Ermeniler, Ayastefanos Andlamasnn 16 nc maddesini oluturacak ve Ermenilerleilgili baz kaytlarn yer almasn salamakla, amalam olduklar bamszlk veyamuhtariyete kavumu olmuyorlard. Fakat, ilk kez, Ermenistan uluslar aras birandlamann ierisine dahil etmi oluyorlard(Uras, 1983:200,208;Kk, 1986:3) ve

bu andlama ile Ermeniler artk Rusyann himayesi altna da girmi bulunuyorlard. Budurum ise, ngiltere tarafndan byk bir ilgi ile izlenmekte ve Anadoludaki karlarna


6/33


ters dt iin endie ile karlanmaktadr. ngiltere, Rusyay uzlama veyakazandklarn kaybetme tercihleri ile ba baa brakrken, baz tavizler de elde ederek,Osmanl Devletinin savunmasn stlenecektir.1 Avrupal devletlerin karlarnadokunan, 3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos Andlamasn deitirmek zere 13 Haziran1878 tarihinde dzenlenen Berlin Konferans almalarna balad (Yldrm, 1990:23).Konferans 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Andlamas ile sona ermi, 61 nci ve dolaylolarak 62 nci maddelerle Osmanl Devleti, Ermenilerle meskun vilyetlerde gerekligrlen dzenlemeleri yapmak, gvenliklerini salamak ve yaplan slahat ilgilidevletlere bildirmekle sorumlu tutulmutur(ke, 1986:98).

Berlin Andlamas ile Ermeniler zerindeki Rus kontrol kalkarken, ErmeniMeselesi, milletleraras siyas bir grnme kavuacaktr. Berlin KonferansndaErmeniler zerindeki Rus kontrolnn kalkmas, ngilterenin etkisinin artmasna neden

olacaktr. Bylece Ermeni meselesi Ermenilerin deil Osmanl Devleti zerinde karatmas bulunan iki byk devletin, ngiltere ile Rusyann bir meselesi olacaktr(Uras, 1983:250,251;Karal, C.VIII/1988:131).

ngiltere Ermeni Meselesini benimsemekle, Dou Anadolunun Ruslar tarafndanBalkanlatrlmasn nlemi ve Orta Dou zerindeki etkisini artrm oluyordu.Ancak ngiltere, Rusyann Ermeni Meselesinden tamamyla dlanmasn daistememektedir. Rusyann Uzak-Douya ynelerek blgedeki ngiliz etkisinisarsmamas iin, Ermeni Islahat bahane edilerek, Dou Anadolu zerinde tutulmas,ngiliz d politikasnn bir gerei olarak gerekleecektir(ke, 1986:99).

Ayastefanos Andlamas ile eline geirdii byk frsat Berlin Konferans ilekaybeden Rusya, Dou Anadoluyu dorudan ilhak etmeyi amalayan bir politikaizlemeye balam ve bu politikasnda yine Ermenileri kullanmay denemitir.

ngiltere ve Rusyann Ermeniler zerindeki bu inanlmaz derecedeki mcadelesi,Trk dmanl ile n yapm nl Fransz yazar Rene Pinonun u szlerinde akagrlmektedir: Rus ve ngiliz nfuzu Ermenilerin srtndan arpmtr. Ermenistanngilterenin elinde Rus yaylmaclna kar ileri bir kontrol olmutur.

Gerekten de, Dou Anadoludaki Rus igali Rusyaya Osmanl Ermenilerizerindeki etkisini artrma olana salam ve Rus ordusundaki Ermeni subaylar,Osmanl Ermenilerini devlet aleyhine kkrtmaya alm ve ErmenilereBalkanlardaki Hristiyanlar gibi Osmanllardan ayrlarak, kendi muhtar devletlerinikurabilecekleri fikrini ilemilerdir.

Ruslarn bu dncesini ok iyi bilen ngiltere, Ayastefanos Andlamasna karkmtr. nk; Dou Anadoluda Rusya himayesinde kurulacak bir Ermenistan

1ngiltere Ayastefanos Andlamasna kar kmtr. nk;Dou Anadoluda Rusya himayesinde kurulacakbir Ermenistan ngilterenin Basra Krfezi ve Hindistan Yolunun tehlikeye dmesi anlamna gelmekte idi.Bunun zerine ngiltere, Osmanl Devletinden Kbrs kopararak, bunun karlnda AyastefanosAntlamasnn deitirilmesini salam ve Berlin Konferansnda Rusyann Kars, Ardahan ve Batumdnda igal ettii topraklardan hemen geri ekilmesi ve Ermeni Islahatnn bunun akabinde yaplmasnngrmtr.


7/33


ngilterenin Basra Krfezi ve Hindistan Yolunun gvenliini tehlikeye drecektir.Bunun zerine ngiltere, Osmanl Devletinden Kbrs kopararak, bunun karlndada Ayastefanos Andlamasnn deitirilmesini salam ve Berlin KonferansndaRusyann;Kars, Ardahan ve Batum dndaki igal ettii topraklardan hemenekilmesini ve Ermeni Islahatnn bunun sonucunda yaplmasn kararlatrm, stelik

bu yaplacak slahatn da be byk devletin kontrolnde yaplmasn istenmitir. Butarihten itibaren de, ngiltere Ermeni Islahat n kendi meselesi olarak grecektir.

1880 ylnda ngilterede, Gladstone Hkmetinin iktidara gelmesi bu mcadeleyidaha da etkin bir duruma getirecektir. ngiltere artk, Rusyaya kar OsmanlDevletinin toprak btnln korumak politikasn terk etmi ve Osmanlmparatorluunu paralayp kendisine dost kk devletler kurmay ve bunlarRusyaya kar tampon olarak kullanmay amalayan yeni bir Osmanl politikasn

benimsemitir. ngiltereye gre, bu tampon devletiklerden birisi de Ermenistanolacaktr.

ngilterenin izlemi olduu bu yeni politikann ilk sonular, ngiliz basnndaDou Anadoludan Ermenistan olarak bahsedilmesi, Dou Anadolunun en ukelerinde bile ngiliz Konsolosluklarnn almas, blgede bulunan Protestanmisyonerlerin saysnn hzla artmas ve Londrada bir ngiliz-Ermeni Komitesininkurulmasyla grlmtr.

Rusya ve ngilterenin Ermenileri kendi karlar dorultusunda kullandklar oksayda Ermeni ve yabanc kaynak tarafndan da belgelenmitir.

Ermeni Patrii Haren Akyan Ermeni Tarihi isimli eserinde, Trkiyenineitli yerlerine dalm ok sayda misyoner ngiltere lehine propaganda yapmakta,Ermenilerin ngiltere sayesinde muhtariyete kavuacaklarn ileri srmektedirler.

Kurduklar okullar, bu gizli tasarlarnn yuvasdr demektedir. Ermeni din adam HrantVartabede gre de, Osmanl lkesinde Protestan topluluklar kurulmas ve bunlarnngiltere ve Amerika Birleik Devletleri tarafndan himaye edilmesi, uygarlkiddiasndaki Batl glerin en kutsal duygu olan din duygusunu bile kullanmaktankanmadklarn gstermektedir demektedir. Vartabed ayrca, Emiyazin KatolikosuV.Kaorku da arlk Rusyasna alet olmak ve Anadolu Ermenilerine ihanet etmeklesulamaktadr(Schemsi, 1999:20).

Bu konuda bir baka aklama ise, stanbulda bulunan Fransz Bykelisi PaulCambona aittir. Cambon 1894de Parise gndermi olduu gizli bir raporda: Gladstone, gayr- memnun Ermenileri rgtlemi, disiplin altna alm, onlara destekvaadinde bulunmutur. Bundan sonra propaganda komitesi ilhamn ald Londrayayerlemitir demektedir. Bu konudaki bir benzer aklama ise, Jean Paul Garnierden

gelmektedir. Bu aklamada, Millet-i Sadka diye adlandrlan Ermeniler, Ruslar veProtestan misyonerlerce tahrik edilmi ve Berlin Konferansna sanki zulm grm birhalkm gibi bavurmulardr denmektedir.


8/33


Edgar Granville ise, Rus tahrikinden nce Osmanl lkesinde hibir Ermenihareketi olmadn; ar himayesinde bir Ermenistan gibi hayaller yznden masuminsanlarn ac ektiklerini kaydetmi ve asl sulularn arlar olduunu, Ermenihareketlerinin Dou Anadolunun Rusyaya ilhakn amaladn vurgulamlardr.

Ermeni yazar Kaprielian Ermeni Krizi ve Yeniden Dou isimli eserinde, htill vaad ve telkinlerini Ruslara borlu olduklarn nerek aklamaktadr.

Yine bu konuda Tanak yayn organ Hairenik 28 Haziran 1918 tarihli saysnda: Trkiyedeki Ermeniler arasnda ihtillci ruhun uyanmas Rus kkrtmalar sonucuduritirafnda bulunmaktadr.

Btn bu aklamalardan sonra, Ermeni Meselesinin arkasndaki gerek nedeninEmperyalizmin Osmanl mparatorluunu paralama ve paylama politikalarnn

olduunu sylemek daha doru olacakt

r.Rusya, sava sonras Dou Anadolunun ilhakn, Ermeni Meselesini yaratarak,

bir oldu bittiye getirmeye alrken, Ermenisiz bir Ermenistan oluturmak istiyordu.Berlin Konferans ise bunun hibir zaman gerekleemeyeceini gsterdi. RusyaErmeni Islahatyla ilgili abalarn, Osmanl Ermenileri ile Rus Ermenileri arasnda biribirliinin domasndan ve kendi abasyla ortaya kan Ermeni Meselesinin, kendisialeyhine dnmesinden de ekinmi ve Rusyay Ermeni Meselesinde geri adm atmayamecbur etmitir(ke, 1986:100).

Bata ngiltere olmak zere, Batl byk devletler Berlin Andlamasndan sonra,61 nci maddenin uygulanmas iin ilk giriimi 11 Haziran 1880 tarihinde yaptlar.Bunun zerine Osmanl Devleti almay dnd nlemleri aklad. Bab- Alininalmay dnd nlemler, yabanc devletlerin Dou vilyetlerini muhtar bir idareyesrkleyecek isteklerine ters dmekteydi. Bu nedenle tepkilerini gstermektegecikmediler (Karal, C.VIII/1988:133,134). Osmanl Devleti byk devletlerin veAvrupa kamuoyunun ikayetlerini nlemek iin, dou vilyetlerine bir tahkik heyetignderdi. Heyetin hazrlam olduu rapora dayanarak, 3 Ekim 1880 tarihinde bykdevletlere yaplacak slahatla ilgili olarak bir muhtra verildi. Byk devletler,milletleraras bir ok meselenin gndeme geldii ve Avrupa kamuoyunu hareketegeirecek nitelikte Ermeni olaylarnn olmad bu tarihlerde, muhtrada yer alanvaatleri yeterli grdler (Karal, C.VIII/1988:134,135). Osmanl Devleti, bykdevletlerin slahat isteklerini grnrde uygulamaya koymaya almakla beraber, fazla

bir ilgi de gstermeyerek, aleyhimize sonular getirebilecei endiesiyle, zamanabrakt. phesiz Avrupa siyasetinin gndemine baka meselelerin girmesi byle birpolitikann izlenmesinde etkili oldu (ke, 1986:100;Kk, 1986:94,97).

Ermeni Islahat tasarlaryla ilgili tartmalar devam ederken, Ermeniler, Avrupa

kamuoyunun dikkatini ekmek iin, daha etkili yollar aramaya baladlar. Bu amala,1880den itibaren Dou Anadoluda baz Ermeni komiteleri kurularak isyan hazrlklar

balatlmtr. Bu komitelerden Vanda Kara Ha ve Armenakan ErzurumdaVatan Koruyucular isimli komiteler oluturulmutur. Bu komiteler, yerel boyutta


9/33


kalm ve Osmanl ynetiminden birikayeti olmayan, refah ve bar iinde yaamayadevam eden Ermeni halknn byk ounluunun bu faaliyete katlmamas sebebiyleetkili olamam, zamanla varlklar sona ermitir.

Osmanl Ermenilerini ieride kurulan komiteler yoluyla devlete kar hareketegeirmek mmkn olamaynca, bu kez daha farkl bir yol denenmesine karar verilmive Rus Ermenilerine Osmanl topraklar dnda yeni cemiyet ve komitelerkurdurulmutur. Bu cemiyetlerin en nemlileri1887 ylnda Cenevrede kurulan ve1890ylnda Tiflisde (Kafkasyada) kurulan Tanak Komitesidir(Uras, 1983:422,457). Bukomitelere hedef olarak Anadolu topraklar, ama olarak Osmanl Ermenilerinikurtarmak gsterilmitir.

Bu hedef ve ama dorultusunda, yabanc lkelerde veya Trkiyede kurulanbtn Ermeni tekiltlarnn amac isyan karmakt. Maksat isyan olunca, sebep

bulmak veya yaratmak da zor olmayacaktr.

Ermeni propagandasnn bugnk nclerinden, Louise Nalbandian, HnakKomitesi iin: (Ermeni) Halkn(n) duygularn harekete geirmek iin tahrik ve terreihtiya vard. .Halk, dmanlarna kar kkrtlacak ve ayn dmann misillemefaaliyetinden yararlanlacakt. Terr halk korumak ve Hnak Programna gvenduymasn salamak iin bir yntem olarak kullanlacakt. Parti (Komite), OsmanlHkmetini terrize etmeyi amalamt. Bu suretle rejimin prestiji sarslacak ve tamanlamyla dalmas iin aba harcanacakt. Terrist taktiklerin tek odak noktashkmet olmayacakt. Hnaklar, o srada hkmet hesabna alan en tehlikeli Ermenive Trkleri ldrmek istiyor ve btn casus ve muhbirleri yok etmeye alyorlard.Parti ( Komite), btn bu terrist faaliyetlerde bulunabilmek zere kendisine zg birkurulu oluturacakt demektedir (Nalbandian, 1963:110,111). K. S. Papazian ise,

Tanak Komitesi hakknda: Komitenin program isyan yoluyla TrkiyeErmenistanna siyas ve ekonomik zgrlk salamakt.. demektedir. Komitenin,1892 ylnda yaplan genel kurulunda kararlatrlan programnn 8 inci metoduHkmet yneticilerini ve hainleri terrize etmek, 11 inci metodu ise, hkmetkurulularn tahrip etmek ve yamalamakt (Nalbandian, 1963:15).

Tanak kurucularndan ve ideologlarndan Dr. Jean Loris- Melikoff, Komiteninkarlarnn Ermeni Toplumunun karlarndan nde geldiini ve amalarnngereklemesi uruna zengin Ermenilerden terr yoluyla para toplandn kabuletmektedir(Nalbandian, 1963:15).

Btn bu aklamalardan da anlalaca zere, esas ama, Anadoluda isyanlarkarmak, yntem ise terrdr .Ermeni Komiteleri bu programlarn uygulamayakoymak iin hi zaman kaybetmemiler ve eitli ayaklanma giriimlerinde

bulunmulardr.Ayaklanma giriimi nce Hnaklardan gelmi, daha sonra Tanaklar da bu yolu

izlemilerdir. Btn ayaklanma giriimlerinin ortak zellii bunlarn dardan gelenkomitecilerce planlanm ve gerekletirilmi olmasdr.


10/33


1880-1890 yllar arasndaki dnem, Ermeni komitelerinin organize olma veyerleme dnemidir Fakat, 1890dan itibaren, Ermeni olaylarnn giderek bymesi veyaygnlamasnda, d glerin rol n plana kmaktadr (Bilgi, 1999:9).1890 ylnakadar deiik blgelerde, bir ok Ermeni Hareketleri grlmse de, lk isyan, 20Haziran 1890 tarihinde kan Erzurum syandr. Bu isyan yine ayn yl iindemeydana gelen; Kumkap Gsterisi, 1892-1893de, Kayseri, Yozgat, orum veMerzifon Olaylar, 1894de, Samsun syan, 1895de Bab- Ali gsterisi ve Zeytunsyan, 1896da Van syan ve Osmanl Bankasnn igali, 1903de 2 nci Samsunisyan, 1905de Padiah Abdulhamide suikast giriimi, 1909da Adana syan izlemitir(Uras, 1983:458,459).

Btn bu olaylar ve isyanlar, Ermeni Komitelerince Ermenilerin Trklercekatledilmesi olarak tantlm ve Batl lkelerin Hristiyan kamuoyuna bu ekilde

yanstlarak, hedeflerine daha kolay ulamak istenmitir.Zaten bu devletlerin izlemiolduklar politikada, saptrlarak anlatlan, yalanlarla ssl bu mesajlarn kabuledilmesini gerektirmekte idi.nk: Batl bu lkelere gre, bu durum HristiyanlarlaMslmanlar arasndaki bir atmayd.Vahi Mslmanlar, Masum Hristiyanlarkatletmekteydi. yle ise, yaplacak ey, Mslmanlara kar Hristiyan Ermenileridesteklemek ve himaye etmekti. Erzurum syann katliam olarak deerlendirenErmeniler ve Avrupa devletleri, ksa bir sre sonra, Mutkili Musa Bey isminde birahsn Ermenilere eziyet ettii yolunda aslsz olduu anlalan ikayetleri de

propaganda arac olarak kullandlar(Uras, 1983:460,461). Ermeniler13 Temmuz 1890tarihinde, Hnaklarn idaresinde bu iki olaya misilleme hareketine giritiler.lk defaadalet istemek amacyla silhsz bir gsteri yapmlardr. Kumkap Nmayii adverilen olayla Ermeniler, Avrupa devletlerinin dikkatlerini toplamay ve onlarnmdahalelerini amalamlard. Bu durum gereklemedi, fakat Ermeni unsurunun

isyana teviki propagandas ile, bundan sonraki isyanlara katlmlar saland (Uras,1983:461,464).

Ermeniler, 1892-1893 yllarnda Hnak Komitesinin nclnde; Kayseri,Yozgat, orum ve evrelerinde de bir takm gsterilerle isyana teebbs ettiler (Uras,1983:464,471). 1894 ylnda kardklar I. Sasun ( Siirt) syan ile, ayaklanmalarnapn genilettikleri grlyor. Bastrlan isyan, Avrupaya katliam olarakyanstlacaktr (Uras, 1983:471,478). syann kt tarihlerde ngiltere, Rusya veFransann Ermeni Islahat ile ilgili olarak Osmanl Devletine verdikleri muhtrann(Kk, 1986:115,160). tartmalar srerken, 18 Eyll 1895 tarihinde, ErmenilerHnak Komitesinin teviki ile, stanbulda Bab- Ali zerine yryerek gsteri yaptlar(Uras, 1983:478,478). Datlan gsterinin ardndan, 1895 ve 1896 yllarndaAnadoluda Ermenilerin yaadklar blgelerde bir dizi isyan giriimleri grld

(Hocaolu, 1976:230,296). Bu isyanlarn iinde, 1895te balatlan Zeytun syan, 28Ocak 1896 tarihinde, yabanc devletlerin arabuluculuu ile son buldu (Uras,1983:491,498). Bu isyan karan Hnak Komitesi yeleri, ngilizlerinkoruyuculuunda Anadoluyu terk ettiler. Bu tarihten sonra Hnak Komitesinin aktif


11/33


faaliyetleri azalrken yerini yava yava Tanak Komitesi almaya balad (Grn,1985:160,161).

Tanak Komitesi, Anadoluda isyanlar karrken, stanbul ve zmir gibimerkezlerde de harekete geilmesine karar verdi. lkeyi kana boyayarak ulamakistedikleri ama iin, bu defa hedefi byk tutarak, 21 Temmuz 1905 tarihinde padiahakar baarsz bir suikast giriiminde bulundular(Hocaolu, 1976:396,440).

1890 Erzurum Olay ile balayan Ermeni isyanlar, 1895-1896 yllarnda en youndnemini yaad.1908 ylna kadar sren dnem iindeki isyan giriimlerinin sondenemesi, 1905 Yldz Suikast giriimi olmutur.

Sultan II. Abdlhamid, Ermeni syanlarnn ok youn olduu bu dnemde,byk devletlerin 1895 ylnda yeniden sunduklar Islahat Projesini de kabul etti.Fakat

uygulanmas

n

zamana b

rakt

(ke, 1986:101).

kard

klar

isyanlarla da sonucaulaamayan Ermeniler, artk hayallerini yitirmeye baladlar (ahin, 1988:202,203).Baka bir anlatmla, Balkanlatrma Metodu veyahut Bulgar Yolu, Ermenihareketlerini, Osmanl btn iinde bir Hristiyan hareketinden fazla birey olmamayamahkum etti (Ter Minassian, 1992:36). Bu durum, Sultan II. Abdulhamidinynetimine kar gelien Jn Trk muhalefeti ile Ermeniler arasnda bir ittifakndomasna sebep oldu(ahin, 1988:202). Jn Trkler Osmanl Devletinin, Sultan II.Abdlhamid ynetiminden kurtulmakla ve hrriyetin iln ile gleneceine inanrken,Ermeniler de bamszlk veya muhtariyet mitlerini ayn yola baladlar (Mazc,1987:62,64).

Jn Trk Hareketinden doan ttihat ve Terakki Cemiyeti, Ermenilerin dndadier aznlklarla da ibirlii ierisindeydi (Ahmad, 1986:112,174). ttihat ve TerakkiCemiyeti Osmanlmparatorluunu Trk ve Trk olmayan, Mslman ve Mslman

olmayan eitli unsurlaryla birlikte kurtarmak amacna dayanan, temelleri genitutulmu bir siyas hareketti (Bilgi, 1992:12). Bu sebepledir ki, II.Merutiyet ile birlikte,Ermeni Meselesi de deiik bir boyut kazanacaktr.

23 Temmuz 1908 tarihinde Merutiyetin ilnndan sonra, Ermenilerin komitecilikfaaliyetlerini, ksa bir sre iin askya aldklarn komite liderlerinin Merutiyet yanlskonumalar yaptklarn, bildiriler hazrladklarn grmekteyiz.lk zamanlardakiheyecann gemesiyle birlikte, ortamn uygunluundan istifade ile, bamszlk iinisyan etme yollarn aramaya baladlar. Bunun iin de 14 nisan 1909 tarihindeAdanada ayaklanma hareketinde bulunacaklardr. Btn bu olanlara ramen, 16 Eyll1909 tarihinde ttihat ve Terakki Partisi ynetimi ile Tanaklar arasnda ikili birandlama yaplacaktr. Bu andlama ile, Ermenilerin bamszlklar iin savatklarkonusunda oluan yanl fikirlerin ortadan kalkmas ve vilyetlerdeki haklarn artmas

iin birlikte allmas vurgulanmakta idi.Tanak Komitesi ile ttihat ve Terakki Partisi yneticilerinin anlamas sonucunda,

meclislerde en az deiim Ermeni temsilcilerinin saysnda olmutur. Ermenilerin 1908meclisinde 14, 1912 meclisinde 13 ve 1914 meclisinde 14 temsilcisi bulunacaktr.


12/33


Gerek meclisteki ve gerekse idari kadrolar dolduran ok saydaki Ermenininbulduklar ilk frsatta Ermenistann kurulmas iin d glerin yardmna bavurmasve hzl bir ekilde silhlanmas, ttihat ve Terakki Partisi ynetimi ile balayandostluun bitmesine neden olmutur.

II. Merutiyetin oluumuna destek veren Ermeni terr rgtnn yneticileri,sessiz kalmay tercih ettikleri bu dnemde, gizlice silhlanmay devam ettirirkenmecliste bulunan Ermeni milletvekillerini de bask altnda tutmaktaydlar (Krat,1989:15). Bylece ksa zamanda Ermenilerle ilgili yeni dzenlemeler yaplmasynndeki giriimlere kaplar alabilmitir.

Ermeni liderleri 1912 yl balarnda Avrupa hkmetlerini Ermenilerinmuhtariyeti ynnde elde etmek iin harekete getiler(Bilgi, 1992:13). Ksa bir sresonra, Ermeni Islahat youn olarak tekrar gndeme geldi.ttihat ve Terakki

liderlerinin Ermenilerin durumunun dzeltilecei ynndeki aklamalarna Ermeniler,madem ki byk devletler ie balamlardr. Artk bundan vazgemek bizce mmkndeildir eklinde cevap verdiler(Cemal Paa, 1959:357).

Aslnda Ermeniler, uluslararas ilikilerin yaratt uygun ortamdan ve OsmanlDevletinin skntl durumundan yararlanmay dnmekte idiler.

Ermenilerin bu dnceleri dorultusunda, asl istedikleri-nitelii ne olursa olsun-Osmanl Devletinin blmnden kendilerine bir pay alabilmektir.

Bu durum karsnda ise, Batl devletler adeta bir slahat projesi yarnagiritiler. Her lkede kendi karlar dorultusunda slahat projesinden bakaca

birtakm projeler hazrlyor, birbirlerine ya da Osmanl Devletine srekli olarakmuhtra ve notalar veriyorlard (Mazc, 1987:56). Osmanl Devleti ngiltereden ubat1913te istedii, Ermeni Islahatna yardmc olacak danmanlarnn denetimininkaldrlarak, Osmanl Hkmetinin onayyla hareket edecek mfettiler tayin edildiiniaklayan bir projeyi eliliklere bildirdi (Uras, 1983:411). Osmanl Devleti eliliklere

bildirdii bu proje iin, hukuki dayana da hazrlam ve lkenin eitli mfettilikblgelerine ayrlmasn ngren bu deiiklii, 3 Temmuz 1913 tarihinde iln ederek,uygulama alanna koymutur.

Osmanl Devleti, Dou Anadoluda Ruslarn karlar dorultusunda birErmenistan oluturmak projesini, Almanlarn da etkisi ile reddedecektir. Fakat bir sresonra, ayn proje zerinde yaplacak birka deiiklik ile 8 ubat 1914 tarihindekabullenecektir .Osmanl Devleti bu andlama ile birlikte;Dou Anadoludaki iki

blgenin bana iki yabanc genel mfetti tayinini, dolays ile de buralarda Ermenihakimiyetini kabul ediyordu.

Ermeni Islahatnn nem kazand bu dnemde, zaten I.Dnya Sava dakmt. Ermeni Sorunu ile ilgili olarak, ttihat ve Terakki Partisi yneticilerininamac;savatan yararlanarak Rusyann basksyla kabul edilen Dou Anadolu Islahatnaait andlamann artlarndan biran nce kurtulmakt .Savan balamasyla birlikte,


13/33


Islahat Andlamas uygulama alanndan kaldrld .Bylece Trk- Ermeni ilikilerindeyeni bir sre balad.

Osmanl Devletinin seferberlik ilnndan sonra, Ermeni komiteleri faaliyetlerinidaha da artrdlar ve Ermeni gnll birliklerini kurdular. Kafkas Cephesinde savan

balamasyla birlikte, Ruslarn arlarna uyan bu gnlller, Trklere karsavatlar.(Ali hsan Sabis, 1990:C.II,183,184) Osmanl Devleti bu durum karsndatedirgin olmakla birlikte, bir sre sonra durabilecei midiyle sessiz kalacaktr. Fakat busessizlik uzun srmeyecektir.

Komitelerin I.Dnya Savanda faaliyete gemesinden endielenen OsmanlDevleti, sava ncesinde, 1914 Austosunda Erzurumda Tanak yneticileriyle birtoplant yapmtr. Tanaklar bu toplantda Osmanllarn savaa girmesi durumunda,sadk vatandalar olarak Osmanl Ordular tarafnda verilecek grevlerini yerine

getirecekleri szn vermilerdir. Fakat bu szlerini tutmamlardr. Bu toplantdannce, Haziran aynda yine Erzurum da dzenlenen Tanak Kongresinde OsmanlDevletine kar mcadelenin srdrlmesi karar alnmtr.(Ermeni K. A ve H. ,1917:144) Rusya Ermenileri de, Rus Ordularyla birlikte, Osmanl Devletine saldrmahazrlklar iine girmilerdir .Bu arada Rusyann amac da Ermenileri kullanarak DouAnadoluyu ilhak etmektir(Tchalkouchian, 1919:12).

Rusyann Osmanllara sava iln etmesi zerine Tanak Komitesi yayn organHorizon Ermeniler en ufak bir tereddt gstermeden tilf Devletlerinin yannda yeralmlar, btn glerini Rusyann emrine vermiler, ayrca gnll alaylarkurmulardr aklamasn ieren bir bildiriyi yaynlamtr(Uras, 1983:594).

Tanak Komitesi, kendi rgtne de: Ruslar snr getiklerinde ve OsmanlOrdular geri ekilmeye baladklarnda her yerde isyanlar karlmal, Osmanl

Ordular bu suretle iki ate arasna alnmaldr. Osmanl Ordularnn ilerlemesi halindeErmeni askerler silhlaryla birlikte ktalarn terk edecek ve eteler kurarak, Ruslarla

birleeceklerdir emrini verecektir(Hocaolu,1976:571).

Hnak Komitesi de, rgtne gnderdii talimatta, Komitenin btn gcylemcadeleye katlarak, tilf Devletlerinin ve zellikle Rusyann mttefiki sfatyla,Ermenistan, Kilikya, Kafkasya ve Azerbaycanda zaferi temin iin her trl vasta ile,tilf Devletlerine yardm edeceinibildirmitir(Ermeni K. A.ve H., 1917:151,153).

Ermeniler, bu emirlere uyarak silhlaryla firar ederek, ya Rus kuvvetlerinekatlmlar ya da eteler kurmular, yllardr Ermeni ve misyoner okul ve kiliselerindesaklanan silhlar ortaya karlm, askerlikubeleri baslarak yeni silhlar salanmtr.Silhlanan bu eteler komitelerinKurtulmak istiyorsan, nce komunu ldremri ile,savunmasz Trkehir, ky ve kasabalarna saldrarak byk bir katliam yapmlardr.

Osmanl kuvvetlerini arkadan vurmular, Osmanl birliklerinin harekatn engellemiler,ikmal yollarn kesmiler, yaral konvoylarn pusuya drmler, kpr ve yollarimha etmiler, ehirlerde ayaklanarak Rus igalini kolaylatrmlardr.


14/33


Ermeni katliam yalnzca Trkleri hedef almam, Trabzon dolaylarndakiRumlar ve Hakkari civarndaki, Musevileri de iine almtr (Dokuz S.C.E.S,1989:22) Ermeni Komitelerinin amac bu topraklar zerinde yaayan Ermenilerdndaki btn unsurlar yok etmek ya da ge zorlamak, bu ekilde ounluusalamaktr.

Tanak temsilcisinin 1915 ubatnda Tifliste toplanan Ermeni Milli Kongresindeyapt konumada, Rusyann, Osmanl Ermenilerini silhlandrmak, hazrlamak veisyanlar karmalarn salamak iin savatan nce 242.900 ruble verdiini sylemesi(Uras, 1983:604), Rus-Ermeni ittifak ve Ermeni komitelerinin sava ncesinde nasl

bir hazrlk iinde olduklarn btn akl ile gstermektedir.

Ermeniler, bu ayaklanmalar ve faaliyetleri, Osmanllarn tehcir karar zerinegiriilen bir meru mdafaa olarak aklamak eilimindedirler.Fakat, henz alnm bir

tehcir karar yoktur.Yaplan bu isyanlar tehcirin deil, tehcir isyanlarn sonucu olarakgelimitir.

Osmanl Devleti yaanlan bu olaylarn karsnda, nce Ermeni Patrii,mebuslarn ve ileri gelenlerini ararak, Ermenilerin mslman halk katletmeyedevam etmeleri durumunda, gereken nlemlerin alnacan aklamtr. Bu bir sonuvermeyince de 24 Nisan 1915 tarihinde, btn Ermeni Komitelerini kapatm veyneticilerinden 235 kiiyi devlet aleyhinde ykc faaliyette bulunmaktan tutuklamtr.

Osmanl Devleti seferberlikten sonra dokuz ay kadar bekledikten sonra, 24 Nisan1915 tarihinde vilyetlere bir genelge gndererek, Ermeni Komitelerinin merkez veubelerinin kapatlmasn, evrakna el konulmasn ve elebalarnn tutuklanmasnemretti (Ssl, 1990:106,108). Emrin gnderilmesinden yaklak bir ay sonra, Ermenitekiltlanmalar ve silhlanmalarnn en kk yerleim birimlerine kadar gtrlmesi

ve Van rneinde olduu gibi, kanl faaliyetlerini artrmas zerine, bir taraftan ordununve dier bir taraftan da sivil halkn emniyet altna alnmas iin (Ssl, 1990:109)Bakomutan Vekili Enver Paa, Dahiliye Nezaretinden, Ermenilerin Dou Anadoluvilyetlerinden alnarak, sava blgesinden uzak yerlere yerletirilmesi isteinde

bulunacaktr. Yer deitirme ilemi yaplrken de, Ermenilerin gittikleri yerde slamnfusunun yzde onunu gememeleri ve kurulacak kylerin de her birinin elli evdenfazla olmamas konusunda uyarda bulunmutur.

Dahiliye Nezareti, 27 Mays 1915 gn geici bir kanun kararak, hyanetlerigrlen Ermenilerin baka yerlere iskanna karar verdi. Meclis-i Vkel tarafndan daimzalanan kanun, 1 Haziran 1915 tarihinde Takvim-i Vekayide yaynlanarakuygulamaya kondu. Geici kanun, Meclis-i Mebusann almasndan sonra da, 15 Eyll1915 tarihinde milletvekillerinin onayndan geti (ke, 1986:147,148). Dardaki

Ermenilerin her yl katliam yldnm diye andklar 24 Nisan ite bu 235 kiinintutukland tarihtir.

Osmanl Devletinin bu byk i ve d tehlikeler nedeniyle benzer tehlikelerlekarlaan tm lkelerin almaktan ekinmeyecei bir nleme bavurarak, sava


15/33


blgeleri yaknlarndaki Ermenileri daha gneydeki Osmanl topraklarna, Suriyeyetehcir etmitir.

2-ERMEN TEHCR, SEBEPLER VE UYGULAMASI

Osmanl Devleti, Ermenilere kar en son are olarak Tehcir Kanunuolarakbilinen, sevk ve iskan kanununu karmtr. 14 Mays 1331(27 Mays 1915) tarihli bugeici kanunla, Vakt- Seferde icraat- hkmete kar gelenler iin cihet-i askeriyeceittihaz olunacak tedabir hakknda kanun-u muvakkat ismini almakta ve buradaOsmanl Devletine kar casusluk ve hyanetleri grlenlerin ayr ayr veya birliktesava alanlarndan uzak yerlere gnderilmesi istenmektedir (Ssl, 1990:110). Bukanun, Ermeniler tarafndan iddia edildii gibi, Osmanl Devletinin kendilerine ikenceyapmak isteinden deil, silhsz sivil halk ve Osmanl Ordusunu, Ermeni etelerinekar korumak amac iin hazrlanm bir kanun idi. Avrupallar Tehcir Olayn, kendi

usullerince yaplan bir katliam olduunu sanrlar. nk, Jenosid, bat kltrnnayrlmaz bir parasdr. Halbuki tehlikeli durumlarda ve gerektiinde Osmanluygulamas katliam deil, srgn etmeyi tercih etmitir.Aslnda srgn, Osmanllartarafndan, bir skan ve Kolonizasyon Metodu (Ssl, 1990:99) olarakkullanlmtr.1915 ylnda Dou Anadoluda, Osmanl Devletine dmanca davrananve Rus Ordusuna katlan Ermenilere kar uygulanan politika da zellikle buyaklamdan kaynaklanmtr. Zaten olayn anlatm iin de genellikle tenkil nakletmeifadesi kullanlm, Bat dillerindeki srgn anlamnda kullanlan deportation, exil,

banissement, proscription gibi terimlerin karlnda bir ifade kullanlmamtr. Zatenkanunun ismi de sevk ve iskan kanunu dur (Ssl, 1990:99). Tarihi boyuncaaznlklar ile ilikilerini ada devletlerden stn bir seviyede tutan OsmanlDevletinin, XX. yzylda devlet ynetimince katliama bavuracan dnmek yanlolur. Aslna baklrsa, Ermenilere yapld iddia edilen soykrm konusu, ErmeniPropaganda kampanyasnn deimeyen konusudur. nk; Osmanl Devleti,Ermenilerin yerlerinin deitirilmesi iin gerekli tedbirleri almt. Dahiliye NezaretiMays 1915 tarihinde yaynlam olduu on be maddelik bir genelge ile, Ermenilerinyerlerinin deitirilmesinin koullarn belirlemiti. Deiik tarihlerde eitli vilyetleregnderilen yazlarda, Ermenilerin sevk srasnda kendilerine gelebilecek saldrlarakar korunmalar, firarlarnn nlenmesi, iae ve iskan masraflarnn karlanmas,mallarnn muhafaza edilmesi gibi birok konuda uyarlarda bulunulmaktadr. Dahiliye

Nezareti, ortaya kan birtakm ikayetler zerine, 28 Austosta, yerleri deitirilenErmenilerin olas ihtiyalarnn giderilmesini, g kafilelerine saldranlara karnlemlerin alnmasn ve bu konuda ihmali grlenlerin divan- harbe verilmesiniemreden kapsaml bir genelge daha yaymlayarak, bu konudaki duyarllngstermitir (ke, 1986:149). Osmanl Devletinin, bu konuda bavurduu btn

nlemlere ramen, sava ncesi ve sonrasnda Ermeni katliamlarn yaayan Mslmanhalkn baz taknlklarda bulunmasna engel olunamamt. Ayrca asker ve sivilmakamlarn ald nlemlerle suiistimallerin nne geilmek istenmitir. Sulularncezalandrlmas ynnde, Dahiliye Nezaretinde, drt ayr aratrma komisyonukurulmutur. Kurulan bu komisyonlar, Anadoluya gnderilerek sulularn divan-


16/33


harplere gnderilmesi ve yarglanmas salanmtr. Divan- harplerde yaplanyarglamalarda, deiik blgelerde, toplam1397 kii idam dahil eitli cezalaraarptrlmlardr(Grn, 1985:221).

Yer deitirme srasnda Ermenilerin kayplara uradklarn, ancak bunun birkatliam olmadn ve birok sebepten kaynaklandn gryoruz. Yerlerindenayrlmaya raz olmayan Ermenilerin askerlerle atmaya girmeleri, devlete kar isyanetmeleri, savan getirmi olduu ktlk, hastalk, iklim artlar, apulcularn saldrlarve zaman zaman Mslman halkla giritikleri atmalar, kayplarn balca sebepleriarasndadr. Trk kaynaklar bu konuda iki yz ile yzbin arasnda deien saylarverirken, 1920 ylnda Franszlar'n yapt bir aratrmada bu saylar beyzbine kadarkmaktadr. Ancak burada aklk getirilmesi gereken bir baka konu da, bu srada lenMslman nfusun aklanan bu saylarn ok daha stnde bir seviyede olduudur.

Esasnda Ermenilerin verdii kayplar da fazlaca abartmamak gerekmektedir.nk;Bir dnya sava, bir bakaldr ve bir isyan bunun sonucunda da bir tehciruygulamas sz konusudur. Savaartlarndan kaynaklanan genel bir asayisizlik, ahsikin ve intikam duygular, Ermenilerin bir takm saldrlara uramas ve bununsonucunda kayplara uramasna neden olmutur. Sava gnlerinin ok g koullarn,ara, yakt, gda, il ve dier imkanlarn yetersizliini, ar iklim artlarn ve tifs gibi,salgn hastalklarn neden olduu tahribat da gz nnde tutmak gerekir. Doksan binkiilik bir Osmanl Kolordusunun Dou Cephesinde souk ve hastalktan krld daunutulmamaldr. Cephelere uzak blgelerde, hatta bakent stanbul ierisinde bileskntlar ekilmitir. Btn bu koullar ve skntlar yalnzca Ermeniler iin deil, btnOsmanllar iin eit artlar barndrmaktadr. Karlalan aclar herkes iin ortak aclarolmutur(Dokuz S.C.E.S, 1989:24).

Ermeni Tarihi Leonun da belirttii gibi, Osmanl HkmetiRus kkrtmalarnakaplarak ve Rus silhlarna gvenerek, karklk ve isyanlar karan Ermeni komitelerikarsnda kendi varln korumak hakkn kullanmtr (Dokuz S.C.E.S, 1989:24).

stelik tehcir bir cezai ilem deil, gvenlik nedenleriyle belirli bir grubun yinebelirli bir yerde ikamete mecbur edilmesidir. Bir sava halinde dman ile ibirliiyapt ispatlanm ve stelik, bu ibirliini bir vn vesilesi olarak grentopluluklarn, zararl faaliyetlerinin nlenmesi bakmndan belirli blgelere mecburiikamete tabi tutulmalar da gayet normal bir davran olarak yorumlanmaldr. Biz

bunun rneini II. Dnya Sava srasnda da grmekteyiz. Btn devletler buna benzeruygulamalarda bulunmulardr. Ancak, Osmanl Devleti, farkl olarak, Ermenilerintehcir srasnda zarar grmelerini nlemek iin ok belirgin bir gayret gstermitir. Buamala yaynlanan emirler bunun belirgin bir kantdr:

Kasaba ve kylerde yerleik ve nakli gereken Ermeniler, yeni yerlemeblgelerine hareket ettirilmeli ve yolculuklar esnasnda rahatlar salanmal, canlar vemallar korunmaldr;varlarndan yeni yurtlarna tamamyla yerlemelerine kadariaeleri mlteci tahsisatlarndan karlanmaldr;bunlara daha nceki mali durumlar vehali hazr ihtiyalarna gre mal ve toprak datlmaldr;ihtiya sahipleri iin hkmet


17/33


evler yapmal, ifti ve ihtiya sahibi zanaatkarlara tohum, alet, tehizat teminetmelidir (B.O.A.M.V:198/163).

Bu emrin tamamyla, Ermeni isyanc komitelerinin genilemesine kar bir nlemolmas nedeniyle, Mslman ve Ermeni gruplarnn karlkl katliama girimelerine yolaacakekilde yerine getirilmesinden kanlmaldr (Dokuz S.C.E.S, 1989:24).

Yeniden yerletirilen Ermeni gruplarna refakat etmek zere zel grevlilertemini iin dzenlemeler yaplacak, bunlarn yiyecek ve dier ihtiyalar salanacak, buamala gerekecek harcamalar gmenlere ayrlan hkmet tahsisatndankarlanacaktr (Dokuz S.C.E.S, 1989:24).

Gmenlerin yolculuklar srasnda var yerlerine kadar gerekli iaelerisalanmaldr.Yoksul gmenlere yerleebilmeleri iin kredi verilmelidir. Yolculuk

halindeki kiiler iin kurulan kamplar muntazaman denetlenmelidir;bu kiilerin refah

iin gerekli nlemler alnmal, ayrca asayi ve gvenlikleri salanmaldr.Yoksulgmenlere yeterli yiyecek verilmeli ve salk durumlar her gn doktor tarafndandenetlenmelidir...Hasta, kadn ve ocuklar trenle, dierleri ise, dayankllklarna grekatrla, araba iinde veya yaya olarak gnderilmelidir. Her konvoya bir mfrezemuhafz refakat etmeli, her konvoyun yiyecek malzemeleri var yerine kadarkorunmaldr...Kamplarda veya yolculuk srasnda gmenlere kar bir saldr vuku

bulursa, bu saldrlar derhal pskrtlmelidir (Dokuz S.C.E.S, 1989:25).

Grld zere, ok kkl bir devlet geleneine sahip bulunan Osmanl Devleti,olaylara zmleyici olarak yaklamakta ve Ermenileri de krmama eilimiiindedir.Osmanl Devletinin bu politikasn farkl birekilde yorumlayarak, her trlsaldrganlk faaliyetine devam eden Ermenilere kar, Osmanl Devleti hi istemediihalde, 27 Mays 1915 tarihinde, Tehcir Kanununu kard. Ermenilerin tehcir

uygulamasna tabi tutulmasn gerektiren nedenleri ksa maddeler halinde sralamamzgerekirse;

1-Sava blgelerine yakn yerlerde oturan Ermeniler, Osmanl snrlarnkorumakla grevli Trk Ordusunun hareketini gletirmektedir.

2- Askere erzak ve mhimmat naklini zorlatrmaktadrlar.

3-Dman ile birlikte ortak amalar dorultusunda hareket etmektedirler.

4-ou yerlerdeki arpmalarda, dmanla birlikte hareket etmekte, dmansaflarna katlmaktadrlar.

5-Birliklerimize ve savunmasz bir durumda bulunan halka kar silhl saldrlardabulunmaktadrlar.

6-Osmanl ehir ve kasabalarna saldrarak katli ve yamaclk giriimindebulunmaktadrlar.

7-Dmann deniz kuvvetlerine erzak salamaktadrlar.


18/33


8-Stratejik adan nemli olan mevkilerin yerini dmana gstermektedirler(Pehlivanl, 1996:A.T.B ,C.40,25).

Sraladmz btn bu sebeplerle, Osmanl Devletine kar su ilemi olanErmenilere kar Tehcir karar alnmasa idi, idari ve hukuki adan yaplacakuygulama daha ar sonular verecekti. nk, Osmanl Asker Ceza Kanunlarnagre, saylar binleri bulan Ermeni isyanclarn hepsinin birden idam edilmesigerekiyordu 1915 ylnda kartlan kanun hkmndeki bir kararname ile, bu hkmn

balaycl kalkacaktr. Aksi bir durumda ise, vatana ihanetten btn isyancErmenilerin divan- harp nnde idamna karar verilirdi. Ermenilerin devlete karihaneti kesin olduu halde, Osmanl Devleti kkl bir devlet gelenei gerei, yine birsosyal hukuk devleti olduunu Tehcir Uygulamas ile gstermitir. Bu uygulama ile,sulu ama Osmanl vatanda Ermenilerin zarar grmeden uygun grlecek yerlere

nakilleri istenmitir. syan eden Ermenileri cepheden uzaklatrlmaa ve cephelerdenuzak yerlerde yerletirilmee mecbur kalan Osmanl Devleti yine de Ermenilerikoruyucu nlemler almay unutmamtr .Bu nlemleri yine ksa maddeler halindesralamamz gerekirse;

1-Nakli gerekenler, gidecekleri yerlere kadar refah ierisinde sevk edileceklerdir.

2-Yollarda istirahatleri, can ve mal gvenlikleri korunacaktr.

3-Gittikleri yerlerde kesin yerletirilmelerine kadar, kendilerine gmendeneinden geimlerini salamak iin yardm yaplacaktr.

4-Eski mali durumlarna uygun olarak kendilerine mal ve arazi datlacaktr.

5-Hkmet tarafndan ev yaptrlacaktr.

6-iftilik yapanlara tohumluk, sanatkar olanlara meslekleri ile ilgili aletler

datlacaktr.7-Terk ettikleri mallarndan geriye kalanlar kendilerine verilecek, bu olmad

takdirde, bunlarn karl olarak para demesi yaplacaktr.

8-Boaltlan ehir ve kasabalarda bulunup, Ermenilere ait tanmaz mallarn saymyaplacak, bunlarn cinsleri ve kymetleri, miktarlar tespit edilecek ve g ettirilenlereverilecektir.

9-Gmenlerin kullanmayacaklar mallar; zeytincilik, dutluk, ba bahe, dkkan,han, fabrika ve depo gibi gelir getirecek tanmaz mallar, artrma usul ile satlacakveyahut kiralanacak, bu gelirler uygun bir ekilde ge zorlanan ilk sahiplerineverilecektir(ATASE: 361/1030-1).

zetle sylememiz gerekirse, Ermeni ayaklanmalarnn nedeni ne sefalet ne

slahat, ne de baskya uradklar iddiasdr. Ayaklanmann nedeni Batllar ileRusyann Ermeni Komiteleri ve Ermeni kilisesi ile ibirlii iinde Osmanl Devletiniparalamak istemeleridir. Osmanl Devleti ise, bu isyanlar karsnda her devletinyapacan yapm ve isyanlar bastrmak iin asilerin zerine kuvvet gndermitir.syanlar Ermeni halknn ounluunun komitelerin grlerini benimsemesi sebebiyle


19/33


ksa bir sre ierisinde bastrlabilmitir .Ancak bu isyanlarn bastrlmas Ermenilereyaplan birer yeni katliam olarak gsterilmitir.

3. TEHCR SONRASI GELEN OLAYLAR VE OSMANLIDEVLETNN TUTUMU

Ermenilerin sava srasnda isyanlar, ihtilller karmalarna ve kendi saflarndaOsmanl ordusuna kar savap hyanet etmelerine hi ses karmayan hatta onlarmadd ve manevi destekleyen tilf Devletleri, Osmanl Hkumetinin son are olarak

bavurduu ve ilerin dzenli olarak yaplmas iin 27 Mays 1915te kard sevk veiskn kanunu zerine, baz Ermeni yazarlarn yapt gibi hemen tezvirta

balamlardr. Bir taraftan g ettirilen baka unsurlar, zellikle mslmanlar hakkndahi ses karmadan, sevk ve iskn edilen Ermenilerin Trk Hkumeti tarafndansoykrma uratldklarn ne srerken, dier taraftan da Devlete silh eken ve

dmanla ibirlii yapan Ermenileri mazur gstermek iin Ermenilerin tehcir karsndakendilerini mdafaa etmek amacyla silha sarldklarn iddia etmilerdir. Bu tutum,kendisiyle sava hlinde bulunduklar Osmanl Devletini malup etmek ve paralamakisteyen tilf Devletleri asndan normal karlanabilir, savan bir gerei olarakyorumlanabilir. Ermeniler asndan da bamsz bir devlet kurmaya matuf olduu iinideal olarak nitelendirilebilir. Ancak olay tarihi adan, hukuk asndan ve insaniadan ele alnd zaman, Osmanl Devletinin o gne ve gnmze kadar en doru, eninsan, en ehven tedbiri, dokuz-on aylk bir tereddtten sonra yani bak artk kemiedayandktan sonra ald gerei hemen ortaya kmaktadr. Yerli ve yabanc bir okkaynakta belirtildii zere Osmanl Devletindeki 1.234.671 Ermeninin bir ksmkendiliklerinden tilf Devletleriyle birlikte baka lkelere veya sava sonrasnda

bamszlk kazanm olan eski Osmanl vilyetlerine g etmiler, eyaletlerine veyaAnadolunun daha emniyetli blgelerine g ettirilmilerdir. Yani iddia edildii gibi300.000, 1.500.000 veya 2-3.000.000 Ermeninin kk kaznmam, soykrma tbitutulmamtr.

Sevk ve iskn kanunu zerine hemen harekete geen tilf Devletleri OsmanlHkmetine Havas Ajans vastasyla mtereken aadaki bildiriyi iletmilerdir(Ssl, 1990:131).

Fransa, ngiltere ve Rusya Devletleri, bu bildirinin yayn hususundabirlemilerdir: Hemen bir aydan beri Trk, Krt halk, Osmanl idaresi memurlarylabirlikte ve ok zaman bunlarn yardmyla Ermenileri yok etmektedirler. Sz konusukatliamlar zellikle Nisann 15ine yakn gnlerde, Erzurum, Tercan, Bitlis, Mu,Sasun, Zeytun ve btn Kilikya blgesinde yaplmt. Van yresinde yze yakn kynhalk tamamen ldrd gibi, ayn zamanda Osmanl Hkmeti stanbuldaki skin vezararsz Ermenilere de musallat oldu. Trkiyenin insanlk ve medeniyete kar iledii

bu cinayetlerden dolay gerek Osmanl Hkmeti yelerini ve gerek katliamlarakatlm ve katlacak olanlarahsen sorumlu tutacaklarntilf Hkmetleri Babliyeaka bildirirler.

24 Mays-6 Haziran 1915


20/33


Bu bildiriye Osmanl Devleti aadaki cevab vermitir:

Osmanl Hkmeti, sz geen bildirinin kapsad ifade ve maddeleri kesinliklereddeder, Osmanl memleketlerinde Ermenilere kar katliam yapld yalandr.Olaylarn iyzn anlatmak iin aadaki aklama sunulur.

Erzurum, Tercan, Ein, Sasun, Bitlis, Mu ve ukurova Ermenileri rahatlk vegvenlii bozacak hibir harekette bulunmadklarndan, Osmanl memurlar tarafndan

bunlar hakknda birtakm tedbirler alnmasna ihtiya grlmemitir. Bu gerek, tarafszdevletler konsoloslarnca da bilinir. l tilf Hkmetlerinin bu konudakisulamalar yalandan baka bir ey deildir. Douya ait ileri ve hususlar bilenler

pekla bilirler ki, Ermeni halkn her frsattan yararlanarak Osmanl Hkmeti aleyhindeisyana kkrtanlar, l tilfn ve zellikle Rusya ile sz geen Hkumetler arasndadmanlk belli olaldan beri ortaya kmtr. Yine bylece bu devletlerin Bulgaristan

ve Romanyada bulunan konsoloslaryla dier memurlar, Osmanl tebasndan olangen Ermeni etelerini Varna, Sulina, Kstence ve dier yollarla Kafkasyayagndermilerdir. Rusya Hkmeti, bu gen Osmanl Ermenilerini gerek ordusuna almve gerek silh ve bombalarla donatp bildiri ve programlar verdikten sonra kendilerinimparatorluk Ermeni evrelerine sokmaktan geri durmamtr. Bunlarn grevi buevrelerde gizli bir ihtill tekilt meydana getirmek ve zellikle Van, atak, Havasor,Geva ve Tmar Ermenilerini Hkumetimiz aleyhine silhl isyana yneltmektenibaretti. Bunlar ayn zamanda da Trklerle Krtleri ldrmek iin Ermenileri tahrikediyorlard...

Olaylarn incelenmesinden, tilf Devletlerinin de hepsinin gerek d olduklarya da gereklerin saptrlmasna dayandrldklar aka grlr. Ermeni

propagandasnn esasnda, Trkiyenin bu szde soykrmn tanmas, bu sebeple de

Ermenilere tazminat demesi, szde Ermeni topraklarn Ermenilere iade etmesibulunmaktadr. Bu amala da Ermenilere zulm eden Trk imaj kesintisiz olaraksrdrlerek, gnmze kadar getirilmektedir. Gen Ermeni kitlelerine urundamcadele edebilecekleri bir hedef gsterilmektedir. Bu propagandann malzemesini ise1915 Tehciri oluturmaktadr. Tehcir esnasnda g kafilelerine saldranlara karnlemlerin alnmasn ve bu konuda ihmali grlenlerin divan- harbe verilmesini emreden genelge ile birlikte, oluturulan drt aratrma komisyonunun almalarsonucunda, divan- harplerde yaplan yarglamalarda 1397 kiinin idam dahil eitlicezalara arptrlmas Ermenilerce kullanlmaktadr. Buna gereke olarak ;Madem ki,Ermenilere kar bir hakszlk yaplmad, niin bu kadar insan divan- harplerdeyargland ve eitli sulardan cezalandrld? sorusu sorulmaktadr .Bu soruya cevabenise, Demek ki, Ermenilere kar bir katliam ve Ermeni mallarna bir yama yapld ki,

byle bir sonuca ulald aklamas yaplmaktadr. te bu sebeple Ermeniler, bu

gnlerde haksz da olsa, szde maduriyetlerini giderme amacyla kamuoyunuyanltma yoluna giderek, hakl imiesine, tazminat davas iine girmektedirler.

Halbuki, Osmanl Devleti, I. Dnya Sava srasnda, Ermeni Tehcirini Trklerin Hristiyanlara kar dmanl eklinde bir propaganda malzemesi olarak


21/33


kullanmasn nlemek amacyla, her trl sertlikten zellikle kanmt (Uras,1983:91,92). Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasndan sonra, ErmeniTehciriyle ilgili taahhdn de yerine getirilmesi gerekiyordu. tilf Devletleri iinde,konuyla en ok ilgilenen ngiltere ise, bir sre beklemeyi uygun grd (Grn,1985:238). Osmanl hkmetleri Memleket bir taraftan mtareke hkmleridolaysyla her gn yeni bir d bask karsnda iken, birok yalan yanl etkilerle ttihatve Terakki hkmeti zamannda olanlar bahane ederek birok kiinin yakalanmas,tutuklanmas ve cezalandrlmas yolunda, (Osmanl B. Ermeniler, 1994:176) abalarsarfetmiler ve ttihat ve Terakki mensuplarnn yarglanmaya baladklar tarihe kadar

bu konuda ok deiik bir siyaset sergilemilerdir.

Hem ttihat ve Terakki mensuplarnn hem de tehcir sulularnn yarglanmalariin, divan- harpler kurulmutur. Divan- harplerde yaplan yarglamalarda Ermeni-

ngiliz ibirlii ile pek ok kii mahkum edilmeye allmtr.Bu uygulamalarn balangc olarak Ahmet zzet Paa Hkmetinin kurulmas

gsterilebilir. yle ki;

zzet Paa Hkmetinin Ermeni tehciriyle ilgili ilk ii;zorunlu ge tabi tutulanErmenilerin eski yerlerine geri dnlerinin ve mallarnn iade edilmesi ileminin

baladn aklamak oldu. (Osmanl B. Ermeniler, 1994:177). Bu erevedeErmenilerin geri dnmelerine izin verildiine dair vilyet ve sancaklara gnderilen ilkyaznn 18 Ekim tarihini tad grlmektedir. Konuya aklk kazandran ikinci biryaz da 21 Ekim 1918 tarihinde, Dahiliye Nezareti Aayir ve Muhacirin Mdiriyet-iUmumiyesi tarafndan gnderilmitir. Gnderilen bu yazda, sava srasnda bakayerlere sevk edilenlerin, kendi yerlerine dnmelerinin Meclis-i Vkel tarafndankararlatrld ve isteyenlere msaade edilecei, zellikle dou blgelerindekiler iin

nceden haberleilerek, seyahat, iae ve iskanlar iin gerekenlerin yaplmasndan sonra,geri dnlerinin balatlmas gerektii belirtilmektedir (Bilgi, 1999:47). Yine aynmdrlke, vilyet ve sancaklara gnderilen ve 23 Ekim 1918 tarihli yaz ile, hervilyet ve sancan, ne kadar geri dnmek isteyen nfus ve aile olduunu, iskanlarnnmmkn olup olmadn ve geri dnler iin gvenliin bulunup bulunmadnntespit edildikten sonra, gvenilir memurlar denetiminde ie balanmas istenmi,uygulamada kusur ve ihmali grlenlerin cezalandrlacaklar bildirilmitir (Bilgi,1999:51).

Ermeni tehciri, Mondros Antlamasnn imzalanmas ile birlikte daha younolarak, Meclis-i Mebusann gndemine geldi. Ermeni ve Rum mebuslarn 2 Kasm dahazrlayp sunduklar takrir, 4 Kasm da grlrken tartmalar yaand. nk;hazrlanan takrirde bir milyon Ermeninin g yoluyla telef edildii, hkmetinsulular hakkndaki bilgisi ve dncesi yannda, ne gibi tedbirler alaca soruluyordu.Bu takrire Trk mebuslar, Trk unsurunun tahkir edildii ve katledilen veya maduredilen Trkler den hi sz etmedii iin itiraz ettiler.

Meclis-i Mebusanda 28 Ekimde verilen bir takrirle, Sait Halim Paa ve TalatPaa kabinelerinin iledikleri sulardan dolay Divan- Aliye (Yce Divan) verilmeleri


22/33


istenmiti. Takrir, 4 Kasm da Beinci ubeye gnderildi.Beinci ube, sulamalarhakknda takrir sahibi Divaniye mebusu Fuad Beyi dinledi ve sulanan ki ilerin ayrayr sorgulanmasn istedi.Bu sorgulamalar 9 Kasmda, eski sadrazam Sait Halim Paaile balayacak ve 14 Aralka kadar devam edecektir.

Fakat ne yazk ki, Ermeniler btn bu tarihi gerekleri bilmelerine ramenTrklerin kendilerini 1890lardan itibaren katlettiklerini iddia etmektedirler. Hatta buiddialarn daha da ileri gtrerek, Trklerin kendilerini 1915te planl ve sistemli birekilde soy krma tabi tuttuklarn ve Talat Paann soy krm emreden gizli birtelgraf sonucunda, bir buuk milyondan fazla Ermeninin hayatn kaybettiini yani

byk bir soy krmn yapldn sylemektedirler.

te gnmzde asl zerinde durulmas gereken bir konu da Ermeni soy krmiddialardr.

4-. ERMEN SOY KIRIM DDALARIncelikle soy krm szcne szlk anlamnda ve uluslar aras hukuk kurallar

asndan bir aklk kazandrmann yararl olaca kanaatindeyiz.

Soy krm, silhsz, korumasz ve savunmasz bir toplumun ayrm yaplmaksznbtn bireylerinin, Silhl ve rgtl insanlarca planl bir ekilde yok edilmesidir(Aktar, 2000:122).

Osmanl tebaas olan silhsz Ermeni halk Trkler tarafndan bu ekilde birkyma uram mdr? Bu konu belgelenebilir mi? Sorusundan hareketle;

Fransz mahkemelerinde, Osmanl mparatorluunun 1915 ylnda kardTehcir (g ettirme) Kanunu ne srlerek Trk halk yarglanmtr. Fakat BernardLewis ve Stanford Shaw dahil tarafsz bilim adamlar bu mahkemelerde Ermenilerin

ne srdkleri belgelerin uydurma, sahte ve aslsz olduu gereini kabul etmilerdir.Buna karlk, Birinci Dnya Sava ierisindeki yalnz Erzincan blgesinde

yaayan Ermenilerdeki silh saysnn 30 bin civarnda olduunu ve Ermeni aydnlar,Ermeni patrikhanesi, Ermeni asll Osmanl milletvekilleri ve Ermeni devamlyardmlama komiteleri nderliindeki Ermeniler tarafndan Trklere yaplan mezalimi

belgelemek mmkndr. eklinde bir yorumlama yapabiliriz.

Bu konuda Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl (ATASE)Arivindeki belgeler 1982, 1983, 1985 ve 1987 yllarnda Asker Tarih BelgeleriDergisi ierisinde 81, 83, 85 ve 86 sayl sreli yaynlar olarak Ermeni Belgeleri zelSaylar eklinde yaymlanmtr.

Bu yaynlar Documents ismiyle, ngilizce, Franszca, Almanca ve Arapayaevrilerek Dileri Bakanlna, btn d temsilciliklerimize datm yaplmak zereGenelkurmay Bakanlnca gnderilmitir.

1982 tarih ve 81 sayl dergide 89, 1983 tarih ve 83 sayl dergide 54, 1985 tarih ve85 sayl dergide 12 ve 1987 tarih ve 86 sayl dergide 33 adet olmak zere toplam 228


23/33


adet belge vardr. Trklere ynelik Osmanl Tebaas olan Ermenilerden kaynaklananmezalim ve soy krma ilikin bu belgeler her dilde incelemeye aktr.

Durum byle iken, Birinci Dnya Sava ierisinde Osmanl tebaas olanErmenilerin Anadolu Trk halkna ynelik dmanca tutum ve davranlaryla yakma,ykma, cinayet ve soy krm eylemleri batda bilinli olarak buna kart bir anlayladeerlendirilmitir. Gerekler saptrlarak, sonuta Ermenilerin, Trklerdenkaynaklanan bir soykrma tabi tutulduklar iddia edilmitir.

Ermenilerin silhl ve rgtl olduklar, belgeli olarak ispatlandndan, gelienolaylara tek yanl olarak soy krm demek yerine Ermenilerden kaynaklanan veonlarn balatt bir i sava veya daha ak bir sylemle Ayaklanma ve buna karher bamsz devlet gibi Osmanl Devletinin de yasal hkmetme (imperium) yetkisinikullanarak ald nlemler demek, ok daha doru ve tarafsz bir yaklam olacaktr,

kanaatindeyiz.

XIX. yzyl balarnda yar smrge durumundaki Osmanl mparatorluudalmaya yz tutunca, emperyalist Avrupa devletleri ve zellikle ngiltere, Rusya veFransa hem paralanan imparatorluktan aslan payn almak hem de birbirlerine kardaha fazla avantajlar salamak amacyla kendi anlaylar dorultusunda OsmanlDevleti zerinde baz yapay sorunlar yaratmlardr. Bu sorun Napolyonun bozmuolduu Avrupa haritasnn dzenlenmesi iin ve Osmanl Devletinin katlmad1815te yaplan Viyana Kongresinin kulislerinde, Ruslarca ortaya atlan ve giderek birtarih terimi olan ark meselesi biiminde formle edilmitir. Temelde OsmanlDevletinin batl glerce paylamn ngren bir politikann uzants olarak ortayakan ve zellikle Franszlar tarafndan sonralar olabildiince kullanlarak gnmzekadar ulaan Ermeni sorunu temelde bu emperyalist anlaytan kaynaklanmtr.

Fransz ihtillinin getirmi olduu zgrlk, eitlik ve ulusuluk gibi kavramlarnetkisi, Yunan ve Srp isyanlarnn sonularnn zlemi ve Avrupal byk glerinkkrtmalar sonucu Ermeni aydnlar ve Ermeni patrikhanesinin de katlm ile birerErmeni devaml yardmlama komitesi olarak kurulup (A.T.B, 1983: C.83 )ksasrede ihtill ve cinayet yuvalar haline dnen derneklerin says gnden gneartmaya balamtr.

Bu rgtlerin organize ettii ve baz blgelerde ellerindeki silh says 30. 000lereulaan (A.T.B, 1983: C.83) Ermenilerin Anadolu Trk halkna ynelttii mezalimeGenelkurmay ATASE Bakanlnca yaymlanan 83 sayl Asker Tarih BelgeleriDergisindeki 1903, 1904, 1915, 1919, 1920, 1924, 1928 nu.l belgelerle 85 sayldergide yaymlanan 1998, 1999, 2000, 2003, 2006, 2007, 2011, 2021, 2031 ve budergilerde yaynlanan benzeri daha birok belge tanklk etmektedir.

Ermenilerden kaynaklanan asl byk cinayetler, Hnak, Tanaksutyun ve Hnakhtill Partisi gibi Ermeni komitelerinin kurulmasyla doruk noktasna ulaacaktr.Burada zellikle vurgulanmas gereken ve iin ilgin olan yan, bu komitelere yn veren


24/33


kiilerin Osmanl Meclisindeki Ermeni asll milletvekilleri olmalardr. (A.T.B, 1983:C.83).

Osmanl Tekilt- Mahsusas (Devlet stihbarat) Ruslarla douda yaplacak birsavata Ermenilerin ciddi bir tehlike unsuru olacan, Ruslarn, Ermenilere Osmanltopraklar zerinde bamszlk vaat ettiini ve Osmanl Devletinden alnacaktopraklarn Ermenilere braklacana ilikin sz verdiini daha 1915 ylndan ncerenmi ve 1877-1878 Osmanl Rus Savanda olduu gibi, Birinci Dnya Savandada Ermenilerin Osmanl Devletini arkadan vuracan belirlemitir. (A.T.B, 1983:C.83).

Bu koullar ierisinde, Birinci Dnya Savana giren Osmanl Devleti kendigvenliini salamak amacyla her devletin yapt ve yapaca gibi Dou Anadoludadevlete bakaldran ve Dou Anadoluda ilerleyen Rus ordularna nclk grevi yapan

Ermenileri savatan sonra evlerine dnmek zere Suriyede oturmaya zorunlu klmtr.

Tehcir (g ettirme) ve buna bal olarak Ermeni soy krm adyla anlpgnmze kadar getirilen ve srekli gndemde tutulmak istenen olayn asl, OsmanlDevletinin her bamsz devletin yasal hakk olan yasal savunma haklarn korumakistemesinden kaynaklanmaktadr

Fakat Ermeniler bu konuyu saptrarak 24 Nisan gnnn Ermeni soy krm gnolarak iln edilmesi iin youn aba gstermektedirler. zellikle bu konu dnyanneitli lkelerinde hi gndemden drlmedi. Hatta Amerika Birleik Devletlerinde,Ermeniler Senatoda 24 Nisann Ermeni soy krm gn iln edilmesi iin bykabalar gsterdiler. Ayn konu Fransada gndeme getirilerek kabul ettirilmitir. Ayrcangiltere ve Almanyada da gndeme getirilerek kabul edilmesi iin youn propagandafaaliyeti gsterilmitir. Fakat Almanya bu iin tarihilerin ii olduu gerekesiyle

reddetmitir. yle grnyor ki bu sorun stlp yine gndeme getirilecektir.Ancak burada unu sylemek gerekir ki, Ermenilerin Trkler tarafndan planl bir

soy krma uratld iddiasn hibir gereki ve belgesel temele dayandrmaksznaklayanlar;

- Ermenilerin Anadoluda silhlanarak, eitli nitelikte bombalar imal ettiklerinive bunlar masum Anadolu halk zerinde kullanmak iin depoladklarn, (A.T.B,1985: C.85).

- Anadolunun hemen her tarafnda, Ermenilerin saysz eteler kurup, baskngasp, adam ldrme gibi olaylarn yan sra bazen de asker elbisesi giyinerek 500-600kiilik gruplar halinde Trk birliklerine saldrp ehir ve kasabalar atee verdiklerini,

- Trk asker Ermenilerin Trklere yapt zulm, ikence ve adice tecavzleri

yabanclarn bile dile getirdiklerini,- syan eden Ermenilerin, iddia edilenlerin aksine, dnemin en gelimi silhlar

olan top, tfek ve bombalar kullandklarn,


25/33


- Anadoluda Ermenilerden kaynaklanan katliamlar sonucu yaklp yklan Trkkylerinin, sndrlen ocaklarn vicdanlar szlatmaya yetecek kadar ok olduunu,

- Ermenilerin douda Trk halkna ynelik olarak uygulam olduklar saldrhareketlerini ve cinayetlerini nleyebilmek iin Rus-Kafkas Ordusu Bakomutanl ileKafkas Cephesi Osmanl Ordular Komutanl arasnda yazmalar yapldn,

- Ermeni zulmnn ok byk boyutlara ulamas sonucunda bizzat EnverPaann Rus -Kafkas Ordusu Bakomutanlna bavurarak nlemler alnmasnistediini, (A.T.B, 1985:C.85)

- Ermenilerin Erzincan, Bayburt ve Gmhane dolaylarndaki ilemi olduklarcinayetleri, Erzurum dolaylarnda ve zellikle Hns kyndeki hamile kadnlarnkarnlarnn yarlarak ocuklarnn kucaklarna verilmesine kadar varan hunharlklar,

(A.T.B, 1987: C.86)- General Odiselitze komutasndaki Rus birliklerinin, Erzurumu terk etmesinden

sonra sadece Erzurumun ehir merkezinde, Ermenilerce katledildikleri saptanan 2.127Trkn cesedini, (A.T.B, 1987:C.86) Gencede yaral Trk askerlerine uygulanan

burun ,kulak ve edep yerlerine kadar keserek vahice ldrme olaylar gibi binlerceolay da izah etmeleri gerekir.

Ermeni meselesini siyas alana tayan nemli olaylarn gelitii bu dnemdeOsmanl nfus bilgilerinin yabanclarn kontrol altnda olduunu ve buradan hareketle,

bugne kadar aksi ynde belge ve kanaat olmadna gre Osmanl nfus bilgilerinegvenilmesi gerektiini, Ermenilerin Osmanl Devleti genelindeki nfus konusunda

patrikhanenin abartlm rakamlar dnda, Trk ve yabanc kaynaklarn birbirlerineyaknlk gsterdiklerini acaba biliyorlar m?

Buna gre;Ermeni patrikhanesinin rakamlarn esas alan

- Ermeni asll Marcel Learta gre 2.560.000.

- Ermeni tarihi Basmacyana gre 2.380.000.

- Lozan Konferansna katlan Ermeni heyetine gre 2.250.000.

- Ermeni tarihi Kovork Aslana gre 1.800.000.

- Cuinete gre 1.045.000.

-ngiliz yllna gre 1.056.000.

-Osmanl istatistiklerine gre 1.295.000.

-Fransz Sar Kitabna gre 1.555.000

-Encyclopedia Britannicaya gre 1.500.000.

-Ludovic de Constensona gre 1.400.000.

-Patrik Ormanyana gre 1.579.000.


26/33


-Revue de Parisye gre 1.300.000.

-H.F.B. Lynche gre 1.345.000.

Rakamlardan da anlalaca zere gerek Osmanl gerek Ermeni ve yabanckaynaklar Birinci Dnya Sava srasnda Ermenilerin nfusunun 1.300.000. olduukonusunda birbirleriyle paralellik arz etmektedirler(Carthy, 1988:66).

Zaten Lozan Konferansna katlan Ermeni heyeti bakan Bogos Nubar da o sradaTrkiyede hala 280.000 Ermeninin bulunduunu; 700.000 Ermeninin ise eitlilkelere g ettiini ifade etmilerdir. Sayn Bogos Nubarn bu yapm olduu hesabdoru ise toplam Ermeni nfusu grld zere 1.300.000 olduuna gre toplamErmeni kayb 300.000 civarndadr. Tehcire tabi tutulmayan, sava ncesi ve srasndag eden ve tehcirde menzillerine ulaan Ermenilerin says dikkate alndnda kayp

konusunda tekrar ayn

sonuca ula

lmaktad

r.Burada zellikle deindiimiz fakat gerek Ermeni propagandasnn ve gerekse

Avrupal baz evrelerin dikkate almay ve zerinde durmay bile dnmedikleri birkonuyu; Trk kayplarn da hatrlatmann yararl olaca kansndayz.

Bu olaylar sonucunda verilen Trk kayplar, Ermeni kayplarndan her halkardaok daha yksektir. Yine Bogos Nubara gre, bu dnemde Dou AnadoludakiMslman nfus a1.400.000dir.

Amerikal tarih profesr Justin MC CARTHY bu konuda l Ermeni saysnele alrken l Mslman saysn da gz nne almalyz. statistikler ounun Trkolduunu, 2, 5 milyon Mslmann da ldn sylemektedir. Ermenilerin yaad 6vilyette 1 milyondan fazla Mslman ldrlmtr. Ayn ey btn Anadolu iingeerlidir demektedir.

Btn bu aklamalarmzdan da grlecei zere iddia edildii gibi ne 1, 5Milyon Ermeninin lmesi ne de sistemli bir soy krm sz konusudur. Bunu iddiaetmek tarihi gerekleri saptrmaktan ve l istismar yapmaktan baka bir anlamtamamaktadr.

Ve yine burada sormak istediimiz bir soru da Ermenilerin btn bu yapmolduklar katliamlara ramen hibir cezaya arptrlmadklar, aksine btn suunOsmanl Devletine karlmasndaki esas neden niin bilinmiyor?

Ermenilerce acmaszca katledilen ve eitli ikencelere, zulmlere tabi tutulanAnadolu halknn kan, elem ve ac gzyalar ierisinde gemiten yanklanan ve birimparatorluk halknn dramn yanstan feryatlarn ve hakszlklara kar isyanlarn soykrmdan bahseden insanlar duyabiliyorlar m?

Ne yazk ki bizim bu ifadelerimizin tamamen tersine bugn Ermeni propagandasSevr Antlamasnn kendileri asndan hala geerli olduunu ve buna dayanarak,Sevrde ngrlen Ermeni topraklarnn Ermenilere iade edilmesi, gerektiinisavunmaktadrlar. Getiimiz gnlerde de Rusya Federasyonundan kendilerineMoskova Antlamasnn geersiz saylmas konusunda yardmc olmasn istemilerdir.


27/33


Bu istek ok ak birekilde Trkiye Cumhuriyeti Devletinden toprak talebi anlamnagelmektedir. Ermenilerin bu istek ve iddialarn Sevr ve Lozan Antlamalaryla ortayakan gelimeler bal altnda incelemenin yararl olaca kanaatindeyiz.

5- SEVR VE LOZAN ANTLAMALARI LE ORTAYA IKANGELMELER

Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savanda yenilgiye uramas ve 30 Ekim1918de Mondros Mtarekesini imzalamas, Ermenileri yeniden harekete geirmitir.

Byk hayaller peinde koan Tanaklar denetimindeki Kafkas ErmeniCumhuriyeti kuruluunun birinci yl dnm olan 28 Mays 1919da Osmanl Devletiile arasnda 4 Haziran 1918 tarihinde imzalanm olan Batum Anlamasna ramenTrkiye Ermenistann ilhak ettiiniaklamtr. Bu aklama, tilf devletleri dahil,

hi kimse taraf

ndan ciddiye al

nmam

t

r.Paris Bar Konferansnda Ermenistann snrlar konusu ABD Bakan

Wilsonun hakemliine braklmtr. Wilson General Harbord bakanlndaki birAmerikan heyetini incelemelerde bulunmak zere 1919 sonbaharnda Trkiyeyeyollamtr. 1919 Eyll ve Ekim aylarnda Trkiyede incelemeler yapan heyet ulatsonular bir rapor halinde ABD Kongresine sunmutur. Gerekleri yanstan buraporda, Trkler ile Ermenilerin bar iinde yzyllarca yan yana yaadklar, tehcirsrasnda Trklerin de Ermeniler kadar ac ektikleri, Trk kylerinin yakld, savaagiden Trk kyllerinden en ok %20sinin geri dnebildii, Birinci Dnya Savann

balangcnda Ermenilerin Trkiye Ermenistan denilen blgelerde hibir zamanounlukta olmadklar, tehcir edilen Ermenilerin geri dnmeleri halinde tek biryerleim merkezinde dahi ounluu oluturamayacaklar ve olaylara ilikin ackl vekorkun iddialarn doru olmadnn tespit edildii belirlenmitir. ABD Kongresi, bu

rapor zerine 1920 Nisannda Ermenistana mandater olunmasn reddetmitir.10 Austos 1920de Ermenileri bir kez daha umutlandran Sevr Antlamas

imzalanmtr. Anlama, Osmanl Devletinin Ermenistan zgr ve bamsz bir devletolarak tanmasn hkme balyor, snrn tespitini ise Wilsonun hakemliine

brakyordu.

Bilindii zere 10 Austos 1920de Trkiyede biri stanbulda OsmanlHkmeti, dieri Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti olmak zere ikihkmet bulunmaktadr. Sevri imzalayan Osmanl Hkmetidir. Mustafa KemalATATRKn Ankara Hkmeti Ermeni sorununu kendi bana halledecektir.

Mondros Mtarekesi sonrasnda Franszlar Adana vilyetini, ngilizler de Urfa,Mara ve Antepi igal etmilerdi. Daha sonra ngilizler kendi igal blgeleriniFranszlara brakmlar ve Franszlarn beraberlerinde getirerek Fransz niformasgiydirdikleri Ermeniler Trklere saldrmaya balamlardr. Bu zulm, Trklerintepkisiyle karlam ve Fransz-Ermeni igaline kar Trk direnii rgtlenmitir.Bunun zerine yine Trklerin Ermenileri katlettikleri propagandas balam, ancak bukez Ermenilere bata Fransz Komutanl olmak zere kimse inanmamtr.


28/33


ABD Kongresinin Ermenistan iin mandaterlii reddetmesinden sonra, KafkasErmeni Cumhuriyetine bal dzenli birlikler ve eteler1920 Hazirannda Trkiyeyekar saldrya gemilerdir. Ayn yln Eyll aynda bu kez Ankara Hkmeti kartaarruz emretmi ve Trk kuvvetleri Ermeni kuvvetlerini ar yenilgilere uratarak Karsdahil btn igal altndaki Trk topraklarn kurtarmlar ve snr da aarak Gmryegirmilerdir. Bu yenilgi karsnda Ermeni hkmetinin bar istemesi zerine 3 Aralk1920de Gmr Anlamas imzalanmtr. Ermeniler bu anlama ile Sevrin geersizolduunu kabul etmilerdir ve Trkiyeye ynelik toprak taleplerinden resmenvazgemilerdir.

Trkiye 16 Mart 1921de Sovyetler Birlii ile imzalad Moskova Antlamasnntamamlanmas amacyla bu kez 13 Ekim 1921de Sovyet Ermenistan ile KarsAntlamasn imzalamtr. Her iki antlamada da Sevrin tannmadna ilikin

Hkmler yer almaktadr. Bylece, Tanak Hkmetinden sonra Sovyet Ermenihkmeti de her trl talepten vazgemi olmakta ve Sevrin geersizlii bir kez daha

belgelenmektedir.

Dou Cephesinin bu ekilde tasfiye edilmesinden sonra, Gney Cephesi de 20Ekim 1921de Fransa ile imzalanan Ankara tilfnamesi ile tasfiye edilmi ve Franszkuvvetleri beraberlerinde getirdikleri Ermeni lejyonunu ve mahalli komitecileri deyanlarna alarak ekilmilerdir. Mahalli Ermeni halknn byk ksmn da adeta zorla

beraber gtrp, Lbnana yerletirmilerdir.

24 Temmuz 1923te imzalanan ve Sevrin yerini alan Lozan Anlamasnda iseErmeniler hakknda hibir hkm bulunmamaktadr.

Trkiye Byk Millet Meclisi delegasyonuna Lozan bar grmelerine giderkenkesin talimat verilmiti. Dier baz konular gibi Ermenistan konusu da tartmaya bile

alnmayacakt. Trkiye, bugne gre ok zayf olduu bir dnemde, talya ve Fransagibi iki gl Avrupa devleti ve ngiltere gibi dev bir imparatorlua kar Ermenisorununu Lozanda gndeme bile aldrmamt.

6- ERMENSTAN CUMHURYET VE ERMEN DASPORASITARAFINDAN GNMZDE YRTLEN FAALYETLER

SSCBnin dalmasndan sonra, 23 Eyll 1991 de bamszln iln eden bugnk Ermenistann nemli devlet belgelerine bakldnda Trkiye Cumhuriyetinintoprak btnlne ynelik tarihi gizli emellerin aleniyet kazand grlmektedir.

Ermenistan Cumhuriyetinin 01 Aralk 1989da iln ettii BamszlkBildirgesinin 12 nci maddesinde Ermenistan Cumhuriyeti, Osmanl Trkiyesi ve Bat

Ermenistanda 1915 Ermeni soy krmnn uluslar aras alanda kabul edilmesi iinsrdrlecek abalar destekleyecektir ifadesine yer verilmitir.

Ermenistan Anayasasnn balang ksmnda Ermenistan BamszlkBildirgesinde tespit edilen milli hedeflerin esas alnd belirtilmektedir. Dier bir


29/33


ifadeyle, soy krm iddialar ve Dou Anadolu blgemizi de iine alan BykErmenistan emeli Ermeni Anayasasnn bir paras haline getirilmitir.

Bamszlk Bildirgesinin hemen ardndan Ermenistan Parlamentosu 06 Aralk1989da Trkiye ile Rusya arasndaki 16 Mart 1921 tarihli Moskova DostlukAnlamasn fesih karar almtr. Bu olay Ermenistann bugnk Trkiye-Ermenistansnrnn tespit edildii 13 Ekim 1921 tarihli Kars Anlamasn tanmadn da teyitetmektedir.

Koaryann 1998de cumhurbakan seilmesinden sonra; Ermeni diasporas veErmenistan Cumhuriyeti, Trkiyeye ynelik szde Ermeni soy krmnn uluslar arasforumlarda onaylanmasn ve 24 Nisan tarihinin szde Soy krm anma gn ilnedilmesini bir devlet politikas haline getirmitir. Ermeniler, dnya kamuoyunda zulmeve hakszl uram bir toplum imaj yaratarak, bata ABD olmak zere belli bal

devletleri ve uluslar aras kurulular, Ermeni davas lehine evirmeye almaktadrlar.

Bunun sonucunda, Ermeni diasporasnn Trkiye aleyhindeki giriimlerindebelirgin bir art meydana gelmi ve Ermenistan byk elileri bu abalar akaynlendirmeye ve desteklemeye balamlardr.

Ermeni devleti ve diaspora, soy krm iddialarnn kabul ve tesciline balolarak Trkiyeye ynelik faaliyetlerini Drt T politikasyla uygulamaya koymutur.Ermenistan bu politika ile u hedeflerin gerekletirilmesine almaktadr (zkan,2001:218).

-TANITMA : Ermeni milliyetiliinin yeniden canlandrlmas.

-TANINMA : Szde soy krmn Trkiyeye kabul ettirilmesi ve dnya apndatannmasnn salanmas.

-TAZMNAT: Osmanl Devletinin varisi olarak Trkiye Cumhuriyetindentazminat alnmas.

-TOPRAK: Byk Ermenistana ait olduu iddia edilen Trkiyenin dou vekuzey dousundaki baz topraklarn Ermenistana iade edilmesi.

Halen szde Ermeni soy krm iddialarna uluslar aras kabul salama giriimleriile bu plann ikinci safhasnn uygulanmakta olduu anlalmaktadr. ErmenistanCumhurbakan Koaryan, 27 Eyll 1998 gn Los Angelesta dzenlenen birtoplantda yapt konumada, Ermenistan Hkmetinin szde soy krmn tannmasynnde aba harcadn ve diasporann bu amacn gerekletirilmesi iin siyasyardm salamasn beklediklerini ifade etmitir.

Koaryan Eyll 1998de, Kaliforniyada ileri gelen Ermeni rgtlerinintemsilcilerine yapt konumada da Trkiyeden soy krm dolaysyla tazminat vegasp edilen topraklarn iadesi ynnde yaplacak talepler, soy krmn Trkiyetarafndan resmen kabul edilmesi sonrasnda ele alnacak hususlardr. Bu aamadakesinlikle gndeme getirilmemelidir. Anadolu kkenli Ermenilerin, vatanlar ile balarcanl tutulmaldr grlerine yer vermitir.


30/33


Koaryan, 20-21 Kasm 1998 tarihlerinde Grcistana gerekletirdii ziyaretsrasnda Grcistan devlet bakan ile dzenledii basn toplantsnda BatErmenistann igal altnda bulunduunu belirtmitir.

Koaryan ynetiminin, sz konusu iddialar, nc lkelerin ulusal veya yerelparlamentolarnda kabul edilen karar ve yasalar araclyla lkemiz zerinde bir baskunsuru olarak kullanmak istedii ve bylece bu iddialarn Trkiyeye kabul ettirmeyiamalad anlalmaktadr.

Ermenistann szde soy krm kabul ettirme politikasn yrtmesindeErmenistan dnda yaayan Ermenilerin oluturduu ve diaspora olarak adlandrlanetkin Ermeni cemaatleri en nemli rol oynamaktadr. ABDde 1-1, 5 milyon Ermeniasll Amerikan vatanda yaamaktadr.

Fransa ve zellikle ABDde etkin ve gl olan Ermeni lobisi, Trkiyeye kar

oluan ittifaklar iinde yer almakta ve zellikle gl Rum lobisi ile i birliiyapmaktadr.

Uluslar aras politik platformlara tama iini ise Ermenistan Devletistlenmektedir. Ermenistan bunun karlnda diasporadan para ve yardm almaktadr.

SONUAmerikal tarih profesr Justin Mc Carthy lm ve Srgn (Death and Exile)

isimli eserinin Douda Kesin Sonu Belirleyici Sava baln tayan altncblmnde, Birinci Dnya Harbinde Ermeni sorunu erevesinde meydana gelengelimeleri, tarafsz bir gzle yle deerlendiriyor.

Osmanl dousunun Mslmanlaryla Ermenileri arasndaki, bir yzyldan berisregidip gelien ekime, Birinci Dnya Sava srasnda bir doruk noktasna ulat.

Douda, ayn zamanda olarak, iki savan arpmalar bir arada yrtlyordu: Biryandan Osmanl ve Rus ordular savamakta, bir yandan da Dou Anadolu'nun veGney Kafkasyann Ermenileriyle Mslmanlar, bir toplumlar aras savata, birbirinegirmi bulunmaktaydlar. Olaya sivil halkn ve ordularn verdii kayp ynnden

baklrsa, douda 1914 ile 1920 yllar arasnda yaplm olanlar, insanlk tarihi boyuncaen yksek kayba yol am savalar arasndadr. Osmanlnn gszlnn, Rusemperyalizminin, Avrupallarn ie burun sokmasnn ve Ermeni ayrlkulusuluunun sonucu, ok yaygn kapsamda yaklp yklma idi. Sava sonrasnda,Van, Bitlis, Bayazt ve Erzincan gibi kentler geni lde ykntya dnmt. Binlerceky yaklp yklmt. Her iki taraftan, milyonlarca insan lmt. Bamsz bir uluskimliini kazanmak iin ayaklanan Ermeniler, kendi kendilerinin efendisi olmadklar

bir Sovyet Cumhuriyeti iinde braklmlard. in sonunda savatan yengi kazanmolarak kan Trklerin elinde, yknt halinde bir lke kalmt.

Tarafsz bir tarihiye yakan bu deerlendirmenin dier Batl Tarihilere rnekolmasn temenni ediyoruz.

Ermeni sorunu ile ilgili tespitlerimizi zet olarak aklamamz gerekirse;


31/33


Ermeni sorununu Osmanl Devletine ynelik Rus politikas yaratm, Rusya,ngiltere ve Fransann fiili destekleri bytm ve trmandrmtr.

Sorunu yaratan ve bytenlerin hedefi, ark meselesini kesin zme ulatrmak,yani Osmanl Devletini ortadan kaldrmaktr.

Osmanl Ermenileri bu maksada matuf olarak kullanlmak zere kkrtlmtr.Ermenilerin bamszlk idealleri ve ektikleri aclar byk devletlerin umurlarnda bileolmamtr.

Rusyann bir taraftan Osmanl Ermenilerinin nce otonomi sonra bamszlkkazanabilmeleri iin azami derecede gayret sarf eder grnrken dier taraftan idaresialtndaki Kafkas Ermenilerini kat ve ar bir istibdat rejimi altnda ezmesisamimiyetsizliinin en ak delilidir.

Osmanl Devletinin Birinci Dnya Harbi ncesinde bir taraftan Ermeni isyanlarnkuvvet kullanarak bastrma abas iindeyken dier taraftan Ermeni tebaa lehine slahatfaaliyetlerini devem ettirmeye almasn takdirle karlamak gerekir.

Ermenilerin Birici Dnya Harbinin balangcnda Osmanl Devletine ihanetettikleri, Dou Anadoluda ilerleyen Rus ordusu ile i birlii yaptklar, Trk ordusunungeri blgelerinde karklk yaratmak ve ikmal hatlarn kesmek iin azami gayretigsterdikleri ve Trklere kar youn bir katliam kampanyas yrttkleri hibirpheye mahal brakmayan hakikatlerdir.

Birinci Dnya Harbi Osmanl Devleti iin zamann en gl devletlerine kargiriilen bir lm-kalm mcadelesidir. Cemal Paa bu hususu Biz bu umumi harbe

bundan sonra haysiyetli milletler gibi istiklal iinde yaamak niyetiyle girmitikszleriyle ifade etmitir. Trkn devletini yaatmak iin cann diine takarak savat

bir ortamda, devletine ihanet halindeki Ermeninin, Osmanl lkesinin o srada savaalan olmayan dier bir blgesine ge tabi tutulmasnn, devletin meru mdafaa hakkerevesinde son derece makul bir yasal tedbir olduu, kabul edilmelidir. TehcirKanunu hakl sebeplere dayanmaktadr.

Yabanclar ve zellikle de Ermeni taraftarlarnca, asker olmaktan ok siyas birkarar olarak eletirilen bu karar, incelendiinde grlr ki, gerekten de siyas birkarardr. Devletin bu karar almasnda, kendi snrlar ierisinde, dzeni salamak istein plana kmaktadr. Zaten byle bir ortamda baka bir zm yolu da yoktu. Fakat bukararn uygulamas o kadar kolay olmad. Tehcir Kararnn uygulanmas srasnda,Ermenilerin isyan hali srd ve tehcire raz olmayan Ermenilerin byk bir ksm daisyanclar arasna katldlar. te tehcir karar ve ortaya kan isyanlara kar alnannlemler, gnmze kadar ulaan Ermeni iddialarnda katliam olarak yer ald. Tehcirkararnn, isyanlarn sklat bir dnemde uygulanmas, isyan eden Ermenilere karalnan tedbirlerin tehcir uygulamas kapsamnda gsterilmesini ve istismarnkolaylatrmaktadr.


32/33


Tehcir tam bir gvenlik ve ngrlen dzen ierisinde yaplamamtr. Meydanagelen ok saydaki zc olayda ge tabi Ermeniler nemli derecede can ve malkaybna uramlardr.

Ancak, Ermeni zayiatn artran faktrler arasnda, etin iklim ve tabiat artlarnn,yetersiz ulatrma vastalarnn, gda maddeleri ve il tedarikindeki glklerin, salgnhastalklarn byk nem tadn unutmamak gerekir. Bu arartlar Birinci DnyaHarbi boyunca Trk sivil halkn yan sra Trk ordusunun da yz binlerle ifade edilenzayiata uramasna neden olmutur. rnek olarak Sarkamta kaybettiimiz 90.000askerimizi ve tifs hastalndan vefat eden Kafkas Cephesi Komutan Hafz HakkPaay hatrlatabiliriz.

Ermeni iddialarnn Trkiyeyi hedef alan ksm incelenirse;

a. Tarihi incelemeden geirildikten sonra, bu iddialar

n gerek d

olduklar

ya dagereklerin saptrlmasna dayandrldklar aka ortaya kmaktadr.

b. Ermeni propagandas bu zayfln bildiinden yeni belgeler ortaya koymayoluna gitmektedir. Bunu yaparken de tahrifattan ve sahtecilikten de kanmamaktadr.

Bu iddialarn zerine younlaan Ermeni isteklerini ise Trkiyenin szde soykrm tanmas ve bu nedenle Ermenilere tazminat demesi ve szde Ermenitopraklarn Ermenilere iade etmesi eklinde zetleyebiliriz.

Bir soy krm olmadna gre, Trkiyenin mevcut olmayan bireyi kabul etmesive bu sebeple de tazminat demesi nasl kabul edilebilir? stelik gemi olaylaramutlaka bir sorumlu aranacak ise bu sorumlular ncelikle Ermenileri kendi karlaruruna kandrarak, Dou Anadoluya saldrtan ve binlerce insann lmne neden olanAvrupal devletler ve Ermeni komiteleridir.

Toprak taleplerine gelince ne bu topraklar Ermeni topradr ne de Sevr geerlidir.Trkiyenin hi kimseye toprak borcu yoktur. Ermeniler Dou Anadoluda Trklerle

birlikte ve aznlk olarak yaamlardr. Ancak belirli bir tarih diliminde belirli bir yerdeyaam olmak, hi kimseye o topraklara sahip kma hakkn vermez. Kald ki,Ermenileri bu topraklardan kovan da olmamtr. Devlete kar ayaklandklar vedmanla i birlii yaptklar iin lke topraklarnn bir yerinden dier bir yerine sevkedilmilerdir. Ayrca hepsi de bu ileme tabi tutulmamlardr. Sevk edilenlerden geridnenler de olmutur. Bunlarn talihsizlii, Franszlar, ngilizler ya da Yunanllar gibiigalci glerin arkasna taklmalar ve lkeden ayrlmak mecburiyetinde kalmalarolmutur. Bunun sorumlusu da her halde Trkiye deildir.

KAYNAKLAR

AHMAD Feroz., (1986), ttihatlktan Kemalizme, stanbul.AKTAR Ycel., (2000), Ermeni Mezalimine ve Soykrm ddialarna likin

Kavram Karmaas ,Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Ankara.SABS Ali hsan., (1990), Harp Hatralar, C.II, stanbul.


33/33


Babakanlk Osmanl Arivi ,Meclis-i Vkel Mazbatalar.BLG Necdet.,(1999), Ermeni Tehciri ve Boazlyan Kaymakam Mehmed

Kemal Beyin Yarglanmas, Ankara.CARTHY Mc Justin., (1988), Mslmanlar ve Aznlklar, stanbul.Cemal Paann Hatralar, (1959), stanbul.Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu., (1989), Ankara,Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat-i htilliyesi., (1917), stanbul.Genel Kurmay Bakanl, Atase AriviGRN Kamran., (1983), Ermeni Sorunu Yahut Bir Sorun Nasl Yaratlr,

Trk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, zmir.GRN Kamran., (1985), Ermeni Meselesi,Ankara.HOCAOLU Mehmet., (1976), Ariv Vesikalaryla Tarihte Ermeni Mezalimi

ve Ermeniler, stanbul.

KARAL Enver Ziya., (1983), Osmanl Tarihi,

ERMENİ SORUNU VE TÜRKİYE

Documents

Transcript of ERMENİ SORUNU VE TÜRKİYE