Gildi stuðnings við sjálfræði í uppeldi barna

Þorbjörg Arna Unnsteinsdóttir

Lokaverkefni til BA-prófs

Uppeldis- og menntunarfræðideild

Gildi stuðnings við sjálfræði í uppeldi barna

Þorbjörg Arna Unnsteinsdóttir

Lokaverkefni til BA-prófs í Uppeldis- og menntunarfræði

Leiðbeinandi: Ingibjörg Vala Kaldalóns

Uppeldis- og menntunarfræðideild Menntavísindasvið Háskóla Íslands

Júní 2016

Gildistuðningsviðsjálfræðiíuppeldibarna

Ritgerðþessier14einingalokaverkefnitilBA-prófsíuppeldis-ogmenntunarfræðiviðUppeldis-ogmenntunarfræðideild,MenntavísindasviðiHáskólaÍslands

©ÞorbjörgArnaUnnsteinsdóttir2016Óheimiltaðafritaritgerðinaánokkurnháttnemameðleyfihöfundar.

Prentun:PrentsmiðjaxxxReykjavík,2016

3

Ágrip

Markmiðþessararrannsóknarritgerðareraðvekjaathygliforeldraágildistuðningsviðsjálfræðiíuppeldibarnaoghverniguppeldishættirséubesttilþessfallniraðstyðjaviðsjálfræði.Sjálfræðiþýðiraðathafnasigísamræmiviðeigináhugaogsannfæringu.Sjálfræðiokkartakmarkastþóafsjálfræðiannarraoglýturaðinnriaga.Sjálfsákvörðunarkenningverðurkynnttilsögunnarenhúnfjallarumsjálfræðisemmikilvæganþáttáhugahvatar.Stuðningurviðsjálfræðieflirsjálfstjórnunogþegarforeldarstyðjaviðsjálfræðibarnasinnaeykstsjálfstiltrúþeirraíkjölfarið.Stuðningurviðsjálfræðibarnafelstmeðalannarsíþvíaðveitaþeimval,hvetjatilfrumkvæðis,veitahvatninguoghrósogveravirkurþátttakandiílífiþeirra.

4

Efnisyfirlit

Ágrip(útdráttur).................................................................................................................3

Formáli...............................................................................................................................6

1 Inngangur....................................................................................................................7

1.1 Efnistökogmeginhugtök...............................................................................................8

2 Gildisjálfræðis...........................................................................................................10

2.1 Áhugahvöt...................................................................................................................10

2.2 Sjálfsákvörðunarkenning.............................................................................................11

2.2.1 Gagnrýniásjálfsákvörðunarkenningu..................................................................13

3 Sjálfstjórnun..............................................................................................................15

4 Sjálfstiltrú..................................................................................................................18

5 Hverniggetaforeldrarefltsjálfræði,sjálfstjórnunogsjálfstiltrú?...............................21

5.1 Hvetjatilvalsogfrumkvæðis.......................................................................................21

5.2 Skýrirrammarogreglur...............................................................................................23

5.3 Þátttakaforeldraílífibarna.........................................................................................23

5.4 Hugarfargagnvartmistökum.......................................................................................24

5.5 Fyrirmyndir..................................................................................................................25

5.6 Veitahvatninguoghrós...............................................................................................26

5.7 Raunsæieðasjálfstiltrú?.............................................................................................27

5.8 Skammtíma-oglangtímamarkmið..............................................................................29

5.9 Uppeldishættirsemstyðjaekkiviðsjálfræði...............................................................30

6 Samantekt.................................................................................................................32

7 Lokaorð.....................................................................................................................35

Heimildaskrá....................................................................................................................36

5

6

Formáli

Fyrstogfremstvilégþakkaeiginmannimínum,ArnóriAðalsteiniRagnarssynifyrirómældanstuðningogþolinmæðiámeðanverkiðvarívinnslu.Einnigvilégþakkabörnunummínum,SigrúnuLillýogUnnsteiniMarinófyrirþolinmæðiogfélagsskapámeðanskrifumstóð,semogöllumþeimsempössuðuþauþegarforeldrarnirvoruniðursokknirílærdóm.Sérstakarþakkirfærleiðbeinandinnminn,IngibjörgValaKaldalóns,ekkieingöngufyrirgóðaleiðsögn,gottsamstarfogaðstyðjasjálfræðimittíferlinu,heldureinnigfyriraðverakveikjanaðþessuverkefni.Síðastenekkisístvilégþakkaforeldrummínumfyriraðhafaaliðmiguppeinsogþaugerðu.Ánþeirrahefðiégekkihaftáhugaáþessuefni.

Þettalokaverkefniersamiðafmérundirritaðri.ÉghefkynntmérSiðareglurHáskólaÍslands(2003,7.nóvember,http://www.hi.is/is/skolinn/sidareglur)ogfylgtþeimsamkvæmtbestuvitund.Égvísatilallsefnisseméghefsótttilannarraeðafyrrieiginverka,hvortsemumeraðræðaábendingar,myndir,efnieðaorðalag.Égþakkaöllumsemlagthafamérliðmeðeinumeðaöðrumhættienbersjálfábyrgðáþvísemmissagtkannaðvera.Þettastaðfestiégmeðundirskriftminni.

Reykjavík,____.__________________20__

_________________________________ _________________________________

7

1 Inngangur

Éghefalltafveriðmjögmeðvituðumhvaðaáhrifuppeldigeturhaftábörn.Éggagnrýndi

stundumoggerireyndarenn,aðferðirnarsemforeldrarmínirnotuðuámigogbræður

mína.Viðerumíraunmjögveluppalinenmérfannsteitthvaðvanta.Þaðvarífyrsta

tímanumsemIngibjörgV.Kaldalónskenndimérsemégáttaðimigalmennilegaáhvað

þaðvar.HúnkynntifyrirbekknumdoktorsrannsóknsínasembernafniðStuðningurvið

sjálfræðinemendaííslenskumgrunnskólum.Þegarhúnlýstirannsókninnisinnitengdiég

þaðviðuppeldiðsemégfékk.Rétteinsogkrafisterafnemendumígrunnskólumvarég

mjöghlýðiðbarnogefaðistsjaldaneðaaldreiumhversvegnaégáttiaðgeraþaðsem

mérvarsagt.Éggerðiþaðbara.Ekkisístískólanum.Efégvarspurðhvertuppáhaldsfagið

mittværigatégaldreisvaraðþvívegnaþessaðéghugsaðiekkiumþað.Þaðsemvantaðií

uppeldiðmitteraðmínumatiaðéghafifengiðaðfinnaaðéghefðihæfnitilaðvitainnra

meðmérhvaðmérfannstskemmtilegtogmikilvægtílífinu.Einnigáttiégmjögerfittmeð

ákvarðanatökuenþaðtengiégviðþaðaðþekkjaekkiinnrilanganir.

Hugtakiðsjálfræðiþýðir,einsogorðiðgefurtilkynna,aðráðasérsjálfur,aðlátaekkiytri

öflstjórnasér.Íþessariritgerðmerkirþaðaðathafnasigísamræmiviðsínaeigin

sannfæringuogvilja(DeciogRyan,2002).Sjálfræðierþóflóknaraensvo,þaðeraðsegja

þaðsnýstummeiraenaðráðasérsjálfur.Sjálfræðiersiðrænthugtakoglýturað

gildismatioginnriaga.Sjálfræðiokkartakmarkastafumhyggjufyriröðrumogeinnigaf

sjálfræðiannarra.Þvíerekkihægtaðhugsaumsjálfræðieinungisútfráeinstaklingnum,

heldurlíkaútfráumhverfihans(IngibjörgV.Kaldalóns,2015).Íþessariritgerðerskoðað

hverniguppeldishættirerutilþessfallniraðeflasjálfræði,enhérerþaðkallaðstuðningur

viðsjálfræði.Þegarrætterumsjálfræðibarnaerþaðþóekkiþarmeðsagtaðþaueigiað

fáaðhlaupaumánallsrammaogreglnaogfáaðráðaöllusjálf,þvertámótiþurfaþau

skýranrammaogaðhald.Hinsvegarverðaþauaðfátækifæritilaðæfasigaðtaka

ákvarðanirogþágeraþaðísamræmiviðinnrilanganirogsannfæringuenekkiláta

stjórnastafytriöflum.Þegarégvarðsvoforeldrisjálflangaðimigaðleggjaáhersluáþaðí

8

uppeldibarnaminnaaðstyðjaviðsjálfræðiþeirraoghjálpaþeimaðgetatekiðákvarðanir

ísamræmiviðeiginviljaoglanganir.

Markmiðritgerðarinnarerþvíaðvekjaforeldratilumhugsunarumhvernighægtsé

aðstyðjaviðsjálfræðibarnasinnaoghversvegnaþaðermikilvægt.Leitastverðurviðað

svaraspurningunumhvertergildistuðningsviðsjálfræðiíuppeldibarna?Oghverniggeta

foreldrarstuttviðsjálfræðibarnasinna?

1.1 Efnistökogmeginhugtök

Lykilhugtakritgerðarinnarersjálfræðieðastuðningurviðsjálfræði.Hugtökinsjálfstiltrúogsjálfstjórnuntengjastsjálfræðinuþósvosterklegaaðekkierhægtaðfjallaumsjálfræðiánþessaðtakasjálfstjórnunogsjálfstiltrúmeðíumfjöllunina.Tilþessaðunntséaðáttasigáefnistökumverðahugtökinkynntörstutthéríbyrjunenþeimverðasvogerðnánariskilíköflunumhéráeftir.

Sjálfræðiþýðirhér,einsogáðurkomfram,aðráðasérsjálfur,látaekkiytriöflstjórnasér.Aðathafnasigísamræmiviðsínaeiginsannfæringuogvilja(DeciogRyan,2002).Tilþessaðþaðséhægtverðabörnaðverafærumaðtakaþessarákvarðanirogfátilþesssvigrúmiðsemþarf(IngibjörgValaKaldalóns,2015).Einsogáðurvarsagtverðurskoðaðhverniguppeldishættirerutilþessfallniraðstyðjaviðsjálfræði.Þegartalaðerumstuðningviðsjálfræðierhéráttviðaðforeldrareflihæfnibarnasinnatilsjálfræðis.Ísamfélagimeðöðrumogísamskiptumviðþáverðurhæfnintilaðtakasjálfráðarákvarðanirtil.Fjallaðverðurumsjálfræðiútfrásjálfsákvörðunarkenninguenþaðerkenningumáhugahvötogvelfarnað.Sjálfstjórnunerístuttumálihæfnifólkstilaðhafaáhrifáeiginhugsanir,hegðuneðatilfinningarútfráþvíhvaðaáætlanireðamarkmiðþaðhefur(SchmeichelogVohs,2007).Sjálfstiltrúerígrundvallaratriðumtrúáeigingetu,aðeinstaklingurtrúiþvíaðhanngetináðsettumarki(Bandura,1997).

íþessariritgerðerstundumtalaðumbörnogforeldraeneinnigerminnstánemendur.Þóritgerðinsnúiaðhlutverkiforeldratilstuðningsviðsjálfræðibarnasinnaereinnigkomiðkomininnástuðningviðsjálfræðibarnaískólum.Öllviljumviðjúaðbörnunumokkargangivelískóla,séuduglegirnemendurogverðivirkirþátttakendurísamfélaginu.

Ritgerðinnierskiptísjömeginkafla.Fyrsterfjallaðumgildisjálfræðisþarsemsjálfsákvörðunarkenningerkynntmeðundirkaflaannarsvegarumáhugahvötoghinsvegargagnrýniákenninguna.Næstutveirkaflarfjallaumsjálfstjórnunogsjálfstiltrú,hvernigþessirþættirtengjastsjálfræðioghversvegnaþeirerumikilvægirílífifólks.Þáer

9

fjallaðumhvernigforeldrargetaefltsjálfræði,sjálfstjórnunogsjálfstiltrúbarnasinna.Þarersagtfráþvíhvaðeræskilegtoghvaðekkiþegarstyðjaáþessaþætti.Loksersettframsamantektþarsemrannsóknarspurningumersvarað.Þaðeraðsegjateknirerusamanmeginþættirumhvernigforeldrargetastuttviðsjálfræðibarnasinnaogmikilvægiþessaðþaðségert.

10

2 Gildisjálfræðis

Tilaðvarpaljósiágildisjálfræðisverðurfjallaðumþaðsemmikilvæganþáttáhugahvatar.Þáverðursjálfsákvörðunarkenningkynnttilsögunnarsemeinmittfjallarumsjálfræðisemmikilvæganþáttáhugahvatar.

2.1 Áhugahvöt

Hvaðþarftilaðhreyfaviðfólki?Allsstaðareigaforeldrar,kennarar,þjálfararogýmsirstjórnenduríerfiðleikummeðaðhvetjaþásemþeirviljaleiðbeinaogeinstaklingarbaslaviðaðfinnaþrek,virkjaviðleitni(e.mobilizeeffort)ogviðhaldaverkefnumílífiogstarfi.Ofteruþaðytriþættirsemhreyfaviðfólki.Þáeráttviðverðlaunakerfi,einkunnir,eðaþærskoðanirsemþaðóttastaðaðrirgætuhaftáþví.Þóeruinnriöflsemvekjaáhugahjáfólkieinsoftogþauytri.Þessiinnriöflgetaveriðáhugi,forvitni,gildi,eðabaraaðfólkistendurekkiásamaumeitthvað(e.care).Þaðeruengineiginlegverðlaunfyrirþessarinnrihvatir,enþærgetakveiktogviðhaldiðástríðu,sköpunargáfuogviðvarandiviðleitni(e.sustainedefforts).Samspiliðmilliytrikraftasemhafaáhrifáeinstaklingaogeðlislægrahvatasemerumeðfæddarímannlegueðlierþekkingarsvæðisjálfsákvörðunar-kenningarinnar(Self-DeterminationTheory,e.d.).

Þaðerútbreittáhyggjuefniaðmarganemendurígrunnskólaskortiráhugahvöt.Rannsóknirhafasýntframáaðámiðstigilækkarsjálfsálitþeirraogáhugiábóklegumverkefnumminnkar.Þaðerþóennmeiraáhyggjuefniþegarnemendurhaldaaðþeirhafiekkilengurgetutilaðlæraogleysaskólaverkefni.Þaðgeturoftgrafiðundangetuþeirraoghaftneikvæðáhrifáframmistöðuþeirraíverkefnum.Þaðgetureinnigorðiðtilþessaðnemendureigierfittmeðaðfylgjastmeðíkennslustundum,undirbúasigfyrirprófogjafnvelmætaískóla.Taliðeraðþessiskorturááhugahvötséoftafleiðinglélegssamspilssálfræðilegraþarfanemendaognámsumhverfisþeirra.Unglingarþurfaaðfinnafyrirsjálfræðiogþeirséunóguklárirogþroskaðirtilaðtakastáviðmeirasjálfstæði(e.independence)ogsjálfstjórn(e.personalcontrol),enfáhinsvegarekkitækifæritilaðsýnaframáogþroskasjálfræðisittíkennslustundum.Þaðsegirsigþvísjálftaðþegarnemendurfáekkivalínámsefninuogfáekkiaðtakaábyrgðáeiginnámigetaþeirþróaðmeðsérþátrúaðþeirgetiekkilærtogkláraðverkefninsín.Meðöðrumorðum,áhugahvötinferhverfandi.Hinsvegarbúastkennararámiðstigiviðauknusjálfræðiogaðnemendurséumeirasjálfbjargautanskólastofunnar.Búisterviðþvíaðnemendurlæri

11

meiraheimaoggetifengistviðmargþættari,erfiðariogólíkverkefni(ClearyogZimmerman,2004).

Þegarbörnkomaískólamætaþaumeðmargvíslegviðhorftillærdómsogaðferðirtilaðlæra.Sumbörneruforvitinogáköfogviljatakastáviðáskoranir.Þauhafafrumkvæðiaðþvíaðlærauppáeiginspýtur.Önnurbörnhlýðaogfaraeftirfyrirmælum,engeraþaðeingöngutilþessaðverðaviðbeiðnikennaransoggeraeinungisþaðsemeralgjörleganauðsynlegt.Ennöðrumbörnumvirðistfinnastþaubjarglausgagnvartverkefnumsínumogþurfaaðlátaýtaáeftirsértilaðkláraþau.Einleiðtilaðskýraþennanmunáhvatningubarnaískólastarfieraðbörnerumissjálfráðínámi.Þaugetafundiðhvatninguaðinnan,þegarþeimfinnastskólaverkefninskemmtilegoggefandi,eðafengiðeinhverskonarytrihvatningu.Aukþessgeturveriðaðþaðséengináhugahvöttilstaðar(e.amotivated),semþýðiraðþauskortiráhugahvötinatilaðleggjastundánám.Sjálfræðibarnaermjögmikilvægt,þvíbörnumsemsýnameirasjálfræðiínámigengurbeturískólaogþauhafabetriaðlögunarhæfni.Foreldrarspilastórthlutverkviðaðhjálpabörnumaðþróaáhugahvötsína.Rannsóknirbendatilþessaðforeldrarhvetjibörninsín,enbregðistlíkaviðinnriáhugahvötþeirrasemhjálparbörnumaðviðhaldainnriáhugahvöt.Írannsóknsemgerðvaráþýskum20mánaðagömlumbörnumkomíljósaðmjögungbörnvildugjarnanhjálpaöðrumjafnvelþóannaðmeiraspennandiværiíboðiogenginverðlaunyrðuveitt(WarnekenogTomasello,2008).Athafnirþeirravorusemsagtsjálfráðar.Þaðerþvíhægtaðgangaaðþvívísuaðungbörnhafiþörffyriraðfinnafyrirsjálfræði.

AthafniroghegðunútfrááhugahvöteinstaklingsinsersamkvæmtDeciogRyan(2002)byggðáánægjunnisemfæstviðathöfninaeðahegðuninasjálfa,fremurenútkomunaeðaafleiðingarnarafhenni.Áhugahvötstendurfyrireinskonarfrumgerðafsjálfsákvörðunaðþvíleytiaðþegarfólkathafnarsigalgjörlegaútfráeigináhugahvöterþaðfrjálsttilaðveljaathafnirísamræmiviðreynslusínaáhverjuþaðhefuráhugaoggamanaf,enínæstakaflaverðursjálfsákvörðunarkenninguumáhugahvötgerðnánariskil.

2.2 Sjálfsákvörðunarkenning

Sjálfsákvörðunarkenning(SÁK)(e.Self-Determinationtheory,SDT)snýstumaðstyðjaeðlislægaognáttúrulegatilhneiginguokkartilaðhegðaokkuráskilvirkanogheilbrigðanhátt.SÁKhefurveriðrannsökuðumallanheimaffjöldafræðimannaí40ár.EdwardL.DeciogRichardM.Ryanþróuðukenningunaíupphafi,ensíðanhefurhúnveriðútfærðogbetrumbættaffræðimönnumfrámörgumlöndum(Self-DeterminationTheory,e.d.).SÁKervíðtækogstórkenningogekkiverðurkafaðaðfulluofaníallarhliðarhennarhér.

12

Aðallegaverðurfjallaðumþáþættikenningarinnarsemvarpaljósiágildisjálfræðissemmikilvæganþáttvelfarnaðar,áhugahvatarogsjálfstjórnunar.

SamkvæmtAristóteleshefurmanneskjanmeðfæddatilhneigingutilþessaðræktaáhugamálsín,einstaklingarleitastviðaðtakastáviðáskoranir,sjánýjarhliðaráýmsummálum,skiljaogbreytamenningarlegumháttum.Meðþvíaðteygjagetusínaoglátaíljóshæfileikasínaogeðlislægahneigð(e.propensities),gerirfólkmannlegahæfileika(e.potentials)aðraunveruleika.Þegareinstaklingarhafaöðlastsjálfsvitundgetaþeirhagaðsérísamræmiviðþásjálfaogveriðraunverulegasamkvæmirsínusjálfi(DeciogRyan,2002).

Ímismiklummælihafanýlegarkenningarhaldiðáframaðfjallaumsvipaðarfullyrðingar,semsagtumeðlislægatilhneiginufólkstilaðveraforvitið,kannaheiminnogsamþættanýjareynsluaðsjálfinu.Sjálfsákvörðunarkenninginsnýstumaðsamræmaólíksjónarmiðsemvirðaststangastá.Annarsvegareruþaðmannúðlegir(e.humanistic),sálgreiningarlegir(e.psychoanalytic)ogþroskasálfræðilegarkenningaroghinsvegaratferlis-(e.behavioral),vitsmunalegar(e.cognitive)ogpóstmódernískarkenningar.SÁKbyggiráþeirriforsenduaðallireinstaklingarhafináttúrulegar,meðfæddarhneigðireðahvatirtilaðþroskameðséreigiðsjálf,eðasjálfsvitund.Hiðsannasjálf(e.authenticself)hefuraðgeymaþarfirogtilfinningarsembúaíkjarnaeinstaklingsinsoggefurathöfnumhanstilgang.Þaðerþroskandiaðþekkjaþessarþarfirogtilfinningarogþaðfelurísérsjálfsþekkingu.Aðathafnasigísamræmiviðhiðsannasjálfstuðlaraðákjósanlegrisálfræðilegrivirkni(e.optimalfunctioning)ogfarsæld(IngibjörgV.Kaldalóns,2015).Þaðertaliðnauðsynlegtfyrirþróunheilbrigðrarsjálfsmyndar(e.identity)aðeinstaklingurinnleitistviðaðþekkjaeigingetu(e.potentials)ogaðlagireynslusínaaðföstum,persónulegumgildumogmarkmiðum(LaGuardia,2009).Sjálfiðgerirokkuraðþvísemviðerum(KristjánKristjánsson,2010).

ÞóaðSÁKteljiþessatilhneiginguveramikilvæganþáttílífimannsins,bendirkenningineinnigtilþessaðþessatilhneigingumáekkitakasemsjálfsögðumhlut.ÞvertámótigerirSÁKráðfyriraðþaðséuskýrirogskilgreinanlegirþættirífélagslegumaðstæðumsemhindraeðatefjaþettamikilvægaferlimannlegseðlis.SÁKspáirfyrirumbreittúrvalafþroskaniðurstöðum(e.developmentaloutcomes),alltfrátiltölulegavirkuogsamþættusjálfiaðmjögbrotakenndu,óvirkuogstundumhvarfgjörnu(e.reactive)eðajafnvelfjarlægusjálfi,semstjórnastaffélagslegumaðstæðum.(DeciogRyan,2002).SÁKbyggiráumfangsmiklumrannsóknumummannlegarhvatirogpersónuleika.ViðfangsefniSÁKeruaðeinbeitaséraðþvíaðskiljahvernigfélagslegirogmenningarlegirþættirhafaáhrifáviljaogsannfæringu(e.volition)ogfrumkvæði(e.initiative)fólks,hvortsem

13

áhrifineruhvetjandieðaletjandi.ÞaraðaukileitastSÁKviðaðkomastaðþvíhvaðaáhrifþessirþættirhafiávelfarnað(e.well-being)oggæðiafkastafólks.Kenninginfjallarífyrstalagiumaðeinstaklingurinnþurfiaðfinnafyrireiginhæfni(e.competence)ífélagslegumaðstæðumogsamskiptumviðaðraogfáitækifæritilaðsýnaframáþesashæfni.Íöðrulagifjallarhúnumaðeinstaklingurinnþurfifélagstengsl(e.relatedness).Þaðeraðtilheyrasamfélagiogöðrumeinstaklingumogfinnafyrirgagnkvæmriumhyggjuogíþriðjalagierþaðaðupplifasjálfræði.Þáeráttviðaðeinstaklingurinnfinniaðtilfinningarogathafnirhansséusjálfsprottnar,aðþæriséuísamræmiviðeigináhuga,gildiogvilja(DeciogRyan,2002).Aðstæðursemstyðjaviðreynslueinstaklingsafsjálfræði(e.autonomy),hæfni(e.competence)ogtengslum(e.relatedness)erutalinstyðjamestviðvilja,áhugahvötogþátttöku,þarmeðtaliðauknaafkastagetu,þrautseigjuogsköpunargáfu.EinnigheldurSÁKþvíframaðþegareinhverjirþessaraþáttaeruhindraðir,komiðívegfyrireðaþeireruóstuddirífélgagslegusamhengi,getiþaðhaftskaðlegáhrifvegnaþessaðþessirþættireruíraunmikilvægarsálfræðilegarþarfir.

Heildrænsamlögun(e.organismicintegrationtheory)ereinafundirkenningumSÁKogfjallarumþaðhvernigsjálfstjórnungetilærstsékomiðtilmótsviðþörffyrirsjálfræði,hæfniogfélagstengsl.Þessiundirkenningbyggiráþeirriforsenduaðeinstaklingurinnhafiáskapaðatilhneigingutilaðþróasterkariogheildstæðariskilningásínueiginsjálfiogeinnigtilaðsamlagastfélagsleguumhverfi.Ekkiervístaðeinstaklingurinnþroskistþráttfyriraðhannhafiáskapaðatilhneigingutilþess.Umhverfiðogaðstæðurnaríþvígetabæðistuttviðoghindraðþroskaoggetueinstaklingsinstilsamlögunar.Effélagslegtumhverfiuppfyllirsálfræðilegargrunnþarfirerþaðtaliðstyðjaviðvirkniogpersónuþroskaeinstaklingsins.Komiumhverfiðhinsvegarívegfyriraðþessumþörfumsémætt(tildæmisþarsemstjórnræðierráðandi)dregurþaðúrmöguleikumeinstaklingsinstilaðþroskastáþannhátt(DeciogRyan,2002).Þókenninginséekkisettframsemþroska-eðanámskenningíraunfjallarhúnsamtumþroskasemsamlögunsemhugsanlegaásérstaðallalífsleiðina,þaðeraðsegjaefgrunnþörfunumþremurermætt.Kenningumheildrænasamlögunvísartilþesshvernigviðþróummeðokkurgildismat,meðalannarsígegnumokkarnánustuogfjallarþannigumsjálfræðisemþroskuninnriaga(IngibjörgV.Kaldalóns,2015).

2.2.1 Gagnrýniásjálfsákvörðunarkenningu

Sjálfsákvörðunarkenninginhefurveriðgagnrýndfyriraðhaldaþvíframaðsjálfræðisémeðfæddtilhneigingtilaðreynaaðnástjórnáeiginlífiogathöfnum.Einnighefurkenninginveriðgagnrýndfyriraðfullyrðaaðsjálfræðisésammannlegtástand(e.universalcondition).Þaðeruaðallegafræðimennsemleggjamestuppúrfélagsmenningu

14

semhafagagnrýntSÁK.Þeirteljahugtakiðaðallegaeigaviðívestrænumsamfélögumsemeinkennastafefnishyggjuogaðþaðhafimismikiðogjafnvellítiðgildiímismunandimenningarheimum(e.etnocentric).Þessvegnaviðurkennaþeirekkiaðfyrirbæriðsésammannlegt(Chirkov,SheldonogRyan,2011;SheldonogRyan,2011;IngibjörgV.Kaldalóns,2015).Rökinsemforsvarsmennkenningarinnar,semogrannsakendursemaðhyllasthanaberafyrirséreruþauaðþráttfyriraðkenninginséaltækoghafiveriðgagnrýndfyrirþað,þábyggirsambandsjálfráðaeinstaklingsinsviðsamfélagiðásamræðumþarsemandstæðsjónarmiðtakastá.Þaðþýðiraðsjálfræðisésammannlegurþátturenþaðerþóekkivístaðhannnáiaðþroskast.Þaðerígagnkvæmumfélagslegumsamskiptumogímenningarlegusamhengisemsjálfræðigeturþroskast.Þanniggetamenningarlegaraðstæðurbæðiveriðstyðjandioghamlandifyrirþroskasjálfræðis.Félagsmenninginbýrþvítilaðstæðurnarogrammannsemsjálfræðiðgeturþroskastviðogþanniggegnirhúnmikilævguhlutverkiímótunsjálfræðisoghvernigþaðbirtist(Chirkoc,SheldonogRyan,2011;.Reeve,DeciogRyan,2004;SheldonogRyan,2011;IngibjörgV.Kaldalóns).EinnighafaforsvarsmennSÁKbentáaðþósjálfræðisnúistumaðeinstaklingurinnhafifrelsitilaðathafnasigþýðirþaðekkiaðhanntakisjálfansigframyfiraðraeinsogeinstaklingshyggjansnýstum(SheldonogRyan,2011;IngibjörgV.Kaldalóns,2015)vegnaþessaðsjálfræðiðþroskastíþeimaðstæðumogrammasemfélagsmenninginveitir.

15

3 Sjálfstjórnun

Sjálfstjórnunerþýðingáenskaorðinuself-regulation.Sjálfstjórnunhefurveriðskilgreindsemhæfnieinstaklingsinstilaðstjórna,breytaeðastöðvaeiginhugsun,tilfinningueðahegðunísamræmiviðreglureðaeiginmarkmiðogáætlanir.Þaðgeturveriðmeðvitaðeðaómeðvitað(Baumeister,SchmeichelogVohs,2007).Hugtakiðlýsirþannigmargþættrihegðunfólksþegarþaðþarfaðkljástviðytriaðstæður.Dæmiumþaðerunglingursemeinbeitirséraðkrefjandiskólaverkefniístaðþesstakaþáttífíflalátumsessunautannaogbarnsemheldurafturaflöngunsinnitilaðlemjaogöskraþegarþvífinnstverabrotiðásér.Ríkáherslaerlögðááhrifamátteinstaklingsins(e.agency)meðþessuhugtaki,enþaðþýðiraðeinstaklingurinnervirkuríaðmótaeiginþroska(SteinunnGestsdóttir,2012).Sumsstaðarerþaðþýttsjálfstemprun,sjálfsregluneðasjálfstjórn.SamkvæmtSteinunniGestsdóttur(2012)erástæðanfyrirþvíaðekkiþykiræskilegtaðnotaorðiðsjálfstjórnervegnaþesshversualgengteraðnotaþaðídaglegutaliítengslumviðsjálfsaga.Sjálfstemprunogsjálfsreglunerekkitaliðnógunálægteðlilegutaliogþvíersjálfstjórnuntalinheppilegastaþýðingin.

Sífelltfleirirannsóknirfjallaumsjálfstjórnunbarnaogþásérstaklegasíðustuáratugi.NiðurstöðurrannsóknaíBandaríkjunumogEvrópusýnaframátengslmillisjálfstjórnunarbarnaogungmennaogæskilegsþroskaáborðviðgóðannámsárangur.Börnþróasjálfstjórnunmeðsérognotahanaíhversdagslegumverkefnum,einsogsamskiptumviðaðra.Stjórnmannsinsáeigingjörðumerumfjöllunarefnisemforngrískirheimspekingaráttuvið.Aristóteleshafðitildæmishugmyndirumsjálfsaga(e.self-control)ogtalaðieinnigumhvernigýmsardyggðirværuástæðanfyrirþvíhvernigfólkhegðarsér(Boekaerts,PintrichogZeidner,2000).Síðanþáhafafræðimenninnanannarrasviða,einsogsálfræðifjallaðumýmislegtsemfellurundirhugtakiðsjálfstjórnun,einsogtildæmisWilliamJames(1890)semfjallaðiumhvernigeinstaklingurinnstjórnareigintilfinningum.Þaðerþóekkifyrrenásíðustuáratugumsemfræðasviðiðvarðtilínúverandimynd.Afnýlegumrannsóknumogfræðilegriumfjöllunaðdæmaeruekkiallirásamamáliumhvernigskuliskilgreinahugtakiðsjálfstjórnun.Líklegaerþaðvegnaþessaðrannsókniráþvíheyraundirsvomargarfræðigreinar,frátaugasálfræðitiluppeldisfræði.Vegnaþesshvenýttrannsóknarsviðiðer,erhugtakanotkuninennímótun(McClellando.fl.,2010;Pintrich,2000).

Margarskilgreiningarerutiláhugtakinu,enþóeruflestirsammálaumaðþaðfeliíséryfirgripsmiklafærni.SkilgreiningKaroly(1993)ásjálfstjórnuneraðhúnségetafólkstil

16

aðstjórnahugsunumogtilfinningumogaðlagaþærmeðþaðaðleiðarljósiaðnásettummarkmiðum.SteinunnGestsdóttirogLerner(2008)leggjaáhersluáaðundirskilgreiningunafalliaðbæðihugsunoghegðunsémarkmiðsbundinogmeðvituð.Aukþessvísaskilgreiningarásjálfstjórnunofttilgetufólkstilaðleggjamatáeiginhegðunoggetasýntsvigrúmístjórnun.Meðöðrumorðum,fólktelsthafameirisjálfstjórnuneftirþvísemþaðáauðveldarameðaðbreytahugsunsinnioghegðunútfráþvíhvaðaáhrifhegðuninhefur(Baumeister,SchmeichelogVohs,2007).Semdæmiumþettaerhægtaðnefnabarnsemreynirviðreikningsdæmioggengurilla,þáreynirþaðaðnotanýjaaðferðviðaðleysadæmið,eðaefunglingurráðfærirsigviðvinsinnumhvernigeigiaðleysaágreiningviðannanvinsemhannræðurekkisjálfurvið.Þessidæmilýsaþvíþegarbarniðogunglingurinnvinnamarkvisstaðeinhverjumarkmiðiogleitaaðbetriaðferðumþegarillagenguraðnásettumarkmiði(barniðreyniraðraaðferðogunglingurinnspyrvinsinn).Þanniggerirsjálfstjórnunþaðaðverkumaðfólkgeturbrugðistviðýmsumkröfumsemþaðstendurframmifyrirfrádegitildagsogstýrirhegðunsinniþannigaðþaðgetivirkileganáðsettummarkmiðum,frekarenaðlátastjórnastafósjálfráðumviðbrögðumviðaðstæðunumsemþaðfinnursigí.Þaðerþóeðlilegtaðsýnaslíkviðbrögð,einsogtildæmisaðgefastuppþegarreikningsdæmineruoferfiðeðaaðfaraífýluviðvininnsemerósanngjarn.Viðkomandilosnarmögulegaúrerfiðuaðstæðunumsemhannerí,enþaðereinungistilskammstíma.Þaðaðveljaaðleysavandann(reikningsdæmiðeðaágreininginnviðvininn)erhinsvegarlíklegttilaðkomaeinstaklingnumbeturtillengritíma,meðþvíaðaukastærðfræðiþekkinguogviðhaldaannarsgóðumvinskapíþessumtilvikum.

Margarrannsóknirhafaveriðgerðarásjálfsaga.Sjálfsagiergetafólkstilaðhaldaafturaflöngunumsínum,ímateðakynlíftildæmis.Segjamáaðþessarrannsóknireinblínihinsvegaráskortásjálfstjórnunfremurensjálfstjórnuninasjálfa.Fjallaðerumhverniglítillsjálfsagigetileitttilóæskilegrarhegðunaráborðviðafbroteðaóheilbrigðieinsogofþyngd(Evans,Fuller-RowellogDoan,2012).Fræðimennsemrannsakaþroskabarnaogungmennaflokkaþó,aðþvívirðist,sjálfsagasemeinnundirþáttsjálfstjórnunar.Einleiðtilaðlítaáþaðeraðsegjasemsvoaðsjálfsagiséundanfarisjálfstjórnunar.Börnverðafyrstaðlærasjálfsaga,tildæmismeðþvíaðhaldaafturafreiðiogtárumognotafrekarorðtilþessaðleysaágreining,ensvogeturþauþróaðmeðsérflóknarisjálfstjórnunsemhjálparþeimaðstýrahegðunsinniísamræmiviðumhverfiogaðstæðursvoþaunáisettummarkmiðum(SteinunnGestsdóttir,2012).

Sjálfstjórnungeturveriðsjálfráð,enþarfþóekkiaðveraþað.Semdæmimánefnaerannarsvegarhægtaðhugsasérbarnsemburstartennurnarafskylduræknieðaóttavið

17

aðveraskammaðburstiþaðekki.Súathöfngeturekkiflokkastsemsjálfráðsjálfstjórnunvegnaþessaðbarniðerekkiaðathafnasigútfráeiginviljaogsannfæringu.Hinsvegarefbarnburstartennurnarsínarvegnaþessaðþaðáttarsigsjálftáþvíaðþaðsémikilvægteðafinnstþaðgaman,þáerumaðræðasjálfráðasjálfstjórnun.Þannigeruþessihugtöknáskyldenhafaekkisömumerkingu.GrolnickogRyan(1989)sýnduframáírannsóknsinniaðmeðþvíaðforeldrarstyðjiviðsjálfræðihjábörnumsínumundirbúaþeirbörninbeturfyrirnámsumhverfisemkrefstsjálfstjórnunar.Þaubentuþóáaðhægtværiaðtúlkaniðurstöðurnarþannigaðþaubörnsemaðupplagisýnalitlasjálfstjórnundragimeiraframstjórnræðiogrefsingarhjáforeldrumsínum,ámeðanþaubörnsemeruaðeðlisfarisjálfstæðariauðveldaforeldrumsínumaðstyðjaviðsjálfræðiþeirra.Samkvæmtsjálfsákvörðunarkenningumásegjaaðtilþessaðsjálfstjórnungetiorðiðsjálfráðþarfbarninuaðfinnastathöfninveramikilvægog/eðaskemmtileg.Stuðningurforeldraviðsjálfræðibarnasinnastuðlarjafnframtaðþvíaðbörninöðlistinnriagaogsjálfráðasjálfstjórnun.

18

4 Sjálfstiltrú

Sjálfræðitengistsjálfstiltrú,semerþýðingáself-efficacy(IngibjörgVKaldalóns,2015).Sjálfstiltrúhefurveriðskilgreindsemtrúeinstaklingsinsáaðhanngetináðsettumarki(Bandura,1997).Meðöðrumorðum,aðhafatrúáeigingetu.Fyrrireynslaoginnriviðmiðumeigingetuhafaáhrifásjálfstiltrúenhúnereinnigaðstæðubundin(e.contextbound)ogháðákveðnumverkefnum(e.tasks).Samanburðurviðaðrahefureinhveráhrifásjálfstiltrúenhúnbyggistmeiraáeigintrúeinstaklingsinsáþvíhvernighonummunitakastverkefniðogþvíerhúnframtíðarmiðuð.Trúáeigingetuhefuráhrifáhvaðastjórneinstaklingurinntelursighafaásínumathöfnumogaðstæðumsemhannfinnursigíogtengistþannigsjálfræðimeðbeinumhætti.Þegarstuðningurviðsjálfræðiertilstaðaráttabörnsigáeiginhæfniogréttitilaðverasjálfráðíathöfnumílífisínu.Þáöðlastþauþásjálfstiltrúsemþarftilaðgetatekiðsjálfráðarákvarðanirísínulífi(GuðrúnAldaHarðardóttirogBaldurKristjánsson,2012).

Bandura(2005)fjallarummannleganáhrifamátt(e.humanagency)oghvernigsjálfstiltrú(e.self-efficacy)hefuráhrifáhann.Þessiinnritrúásjálfansigerundirstaðaáhugahvatar,velfarnaðarogárangurseinstaklingsins.Efeinstaklingurtrúirþvíekkiaðhanngetikallaðframtilætluðáhrifmeðgjörðumsínumhefurhannlitlahvatningutilaðbregðastviðeðahaldaútíerfiðumaðstæðum.Hvaðsemaðrahvata,leiðbeiningaroghvatninguvarðarerþaðsamtsemáðurþessiinnritrúeinstaklingsinsaðhannhafigetutilaðhafaáhrifsemskiptirmáli.Trúeinstaklingsinsáeigingetuerlykilatriðiíþróunsjálfsinsogaðlögunarhæfni.Húnhefuráhrifnánastallarhliðarálífieinstaklings.Húnhefuráhrifáhvorteinstaklingurhugsijákvætteðaneikvætt,ásjálfsstyrkjandi(e.selfenhancing)hátt,eðaásjálfskaðandi(e.self-debilitating)hátt.Húnhefureinnigáhrifáandagiftfólks,innriáhugahvötþess,ogþrautsegjuíerfiðumaðstæðum.Fólkimeðlágasjálfstiltrúhættirtilaðgefastuppþegarámótiblæs.Afturámótilíturfólkmeðmiklasjálfstiltrúáhindranirsemáskoranirogheldursínustrikiþegarþaðmætirmótbyr(Bandura,2006;Pajares,2006).

Sjálfstiltrúhefureinnigáhrifágæðitilfinningalífsogviðkvæmnifyrirstreituogþunglyndi.Aukþesshefurhúnáhrifáákvarðanatökufólksámikilvægumtímapunktumílífiþess.Þessiþátturgeturhaftáhrifáþaðhvaðastefnulífeinstaklingstekur.Þaðervegnaþessaðþættirílífieinstaklingsinshaldaáframaðeflaákveðnahæfni,gildioglífsstíl(Bandura,2006).Þarafleiðandigeturþessitrúásjálfansig(eðavöntunáhenni)haftáhrifáhversuveleinstaklingnumvegnarílífinu.Sjálfstiltrúhefurþannigáhrifáákvarðanatökufólkseinsogáðurhefurkomiðfram.Fólkvelurgjarnanaðtakaþáttíathöfnumsemþað

19

telursigverahæftíogforðastaðtakaþáttíathöfnumsemþaðtelursigekkistandasigvelí.Þettaásérstaklegaviðumunglingaþarsemþeirþurfaaðtakamikilvægarákvarðanirfyrirlífsitt,meðalannarsínámi.Færniogkunnáttaeinstaklingsskiptavissulegamáliþegarkemuraðþvíaðveljahvaðskuligeraeðaekkigeraílífinu.Þaðermikilvægtaðleggjaáhersluáaðfólkmetiávallthvaðaþýðinguþaðhefuraðnátakmarkisínu,rétteinsogþaðverðuraðmetagæðiþekkingarinnarogfærninnarsemþaðbýryfir.Dæmiumþettaerþegartveirnemendurfáeinkunninaáttaímikilvæguprófi.Hvaðaáhrifmunþessieinkunnhafaáeinstaklinganatvo?Nemandisemervanuraðfáníuíprófumíþessufagi,fylgdistvelmeðítímumoglærðivelfyrirprófiðmunlítaalltöðrumaugumáeinkunninaáttaennemandinnsemervanuraðfásjöíprófumenlærðijafnvelfyrirprófiðoghinn.Líklegteraðfyrrinemandanumfinnistáttanveraáhyggjuefni,enseinninemandinnfinnifyrirgleðiogjafnvelstolti.Samhengiskiptiroftgríðarlegamiklumáli(Pajares,2006).Þaðerekkiþarmeðsagtaðmeðþvíaðtrúanógumikiðásjálfansigaðmaðurgetigerthvaðsemer,heldurþurfafærniogkunnáttaaðveratilstaðar.

Sjálfstiltrúákvarðarhvaðmaðurgeturgertmeðfærnisínaogkunnáttu.Sjáfstiltrúerþóekkiþaðsamaogaðsjáfyrirumafleiðingarhegðunarsinnaroggjörða.Yfirleitthjálparsjálfstiltrúfólkiaðfánákvæmlegaþáútkomusemþaðbýstvið.Sjálfsöruggirnemendurbúastviðgóðumeinkunnum.Börnsemeruöruggísamskiptumsínumviðaðrabúastviðþvíaðsamskiptinviðfélaganaverðigóð.Einnigerhægtaðsnúadæminuvið.Börnsemeruóöruggísamskiptumviðaðrabúastviðsamskiptaörðugleikumogsjájafnvelfyrirséraðverahafnaðeðastríttafjafningjumáðurenþaureynaaðhefjasamskipti.Einssjábörnsemskortirsjálfstiltrúínámifyrirsérlágareinkunniráðurenþauhefjaprófeðabyrjaínýjufagi(Pajares,2006).

Engumættiaðlíðaeinsogpeðiáskákborði.Áhrifamáttureinstaklingsinsergetantilaðathafnasigmeðfestuogtakastjórnáumhverfisínuogfélagslegumaðstæðum.Áhrifamáttureinstaklingsinssnýstumvilja,drifkraftogsjálfsákvörðun.Bandurasagðisjálfstiltrúlykilatriðifyriráhrifamátteinstaklingsins.Margtsemgeristílífiokkarervegnaákvarðanasemviðtökum.Æskilegteraðbörnskiljifyrrenseinnaaðþausjálferuvélinsemknýrlífslestinaþeirra(Pajares,2006).

Sjálfstiltrúhefuráhrifáþærsjálfráðaákvarðanirsembörntakaumlífsitt.Þessvegnamásegjaaðmikilvægtséaðstuðlaaðsjálfstiltrúbarnasemogsjálfræðiþeirra.Þaðendurspeglastekkisístímikilvægiþessaðbörnhafitrúáhæfnisinnitilaðtakasjálfráðarákvarðanirumlífsitt.Þegarforeldrarstyðjaviðogaukasjálfræðibarnasinnahjálparþaðþeimaðgerasérgreinfyrirhæfnisinniogréttitilaðverasjálfráðíathöfnumsínum.Þaðverðurtilþessaðþauupplifasighæfoghafatrúáeigingetutilaðtakasjálfráðar

20

ákvarðanirílífisínu(GuðrúnAldaHarðardóttirogBaldurKristjánsson,2012).Þaðmáþvísegjaaðmeðþvíaðstyðjaviðsjálfræðibarnaeruforeldraraðaukasjálfstiltrúþeirraviðaðtakamikilvægarákvarðanirumlífsitt.

21

5 Hverniggetaforeldrarefltsjálfræði,sjálfstjórnunogsjálfstiltrú?

Hérerusettirframáttaundirkaflarumrannsóknirsemfjallaumhvernigunntséaðstuðlaaðsjálfræði,sjálfstjórnunogsjálfstiltrúbarna.Síðastiundirkaflinnfjallarsvoumþaðsemberaðforðastíuppeldibarnaefmarkmiðiðeraðstyðjaviðsjálfræðiþeirra,sjálfstjórnunogsjálfstiltrú.

5.1 Hvetjatilvalsogfrumkvæðis

Foreldrargetabyrjaðaðstyðjaviðsjálfræðibarnasinnaþegarþauerumjögung.Grolnick,FrodiogBridges(1984)fylgdusttildæmismeðmæðrumeinsársbarnaþegarþaufenguverkefnisemáttiaðleysa.Þeirkóðuðuhegðunmæðrannaámeðan,eftirþvíhversumikiðþærstudduviðsjálfræðieðastjórnuðubörnunumviðaðleysaverkefnin.Áhugahvötbarnannavarmetinmeðþvíaðaðfylgjastmeðþeimleysaverkefnieinogóstudd.Börnmæðrasemstuddumeiraviðsjálfræðiþeirravorumunþrautseigari(e.persistent)heldurenbörnmæðrasemstudduekkiviðsjálfræðiþeirra.Þegarbörninvorumetinafturáttamánuðumseinnavorubörnþeirramæðrasemstuddusjálfræðibæðiþrautseigariogfærariíaðleysaverkefninsamanboriðviðþaubörnsemfenguekkistuðningviðsjálfræði.SamkvæmtAssor,KaplanogRoth(2002)getaforeldrarstuttviðsjálfræðibarnasinnameðþrennskonarhætti.Þaðer:1)Aðhjálpabörnumaðskiljatilganginn(e.fosteringrelevance).Aðforeldrartakitillittiltilfinningabarnasinna,sýniþeimstuðningogreynimeðbeinumhættiaðhjálpabörnumsínumaðathafnasigútfrásettummarkmiðum,áhugamálumogeigingildum.2)Gefamöguleikaágagnrýni(e.allowingcriticism)oghvetjatilsjálfstæðrarhugsunar.Aðforeldrarvekjiáhugabarnasinnaámikilvægum,enstundumleiðinlegumathöfnum.Takistþeimekkiaðgeraathafnirnaráhugaverðarleyfaþeirbörnunumaðgagnrýnaogforeldrarnirrökstyðjaþáennbeturhversvegnaþessarathafnirséumikilvægaroghjálpabörnunumaðhafajákvættviðhorfgagnvartþeim.3)Veitabörnumval(e.providingchoice).Þaðeraðgefabörnumrýmitilaðveljaathafnirsemþeimfinnstveraísamræmiviðmarkmiðsínogáhuga.Þegarforeldrarútskýrafyrirbörnumsínumhversvegnaþaðermikilvægtaðgeraeitthvaðsembarninufinnstkannskiekkiskemmtilegt,enþaðmunihjálpaþvíaðnátökumáeinhverjusemþvífinnstskemmtilegtogerítaktviðlanganirþess,viljaogsettmarkmið.Þáverðaathafnirbarnsinsmeirasjálfráða,þóþaðséaðgerahlutisemþvífinnstekkertrosalegaskemmtilegir,vegnaþessaðþaðveitaðþaðermikilvægtogmungagnastþvísíðarmeir.Tökumdæmi:Stelpasemfinnstótrúlegaskemmtilegtífótboltaoglangaraðverðamjög

22

færííþróttinnifinnstekkiskemmtilegtogmikilvægtaðæfasigaðhlaupaþvíerhúnfrekarhægfara,þóhúnsénokkuðfærmeðboltann.Foreldarhennarútskýraaðtilþessaðfámeirihraðaogsnerpuífótboltaþurfihúnaðæfahlaupinlíkaþáverðihúnbetriííþróttinni.Þannigverðagjörðirhennarlíklegasjálfráðaþegarhúnfersvoútaðhlaupa.

NiðurstöðurrannsóknaPajares(2006)eruísamaanda.Hannfjallarmeðalannarsumaðforeldrargetastuttviðsjálfræðibarnasinnameðþvíaðtakasjónarmiðumþeirrasemgildum,gefabörnunumvalmöguleikaogstyðjaviðfrumkvæðiþeirraogtilraunirtilaðleysavandamál(e.problemsolvingattempts).Þessaraðferðireigaaðhjálpabörnunaðupplifasigsemvirkaþátttakendurbæðiískólastarfi,semogöðrumáskorunumsemlífiðhefuruppáaðbjóða.

Tilerusterkarvísbendingarumaðþvímeirasemforeldrarstyðjaviðsjálfræðibarnasinna(tildæmismeðþvíaðveitaþeimvaloghvetjaþautilaðeigafrumkvæði)fráungaaldriogþvíminnastjórnræðiforeldrarbeitaíuppeldibarnasinna(tildæmismeðþrýstingiogtilskipunum),þvíbeturgetaþaunáðárangri(e.achieve)íþvísemþautakasérfyrirhendur,ekkibaraífyrstubekkjumgrunnskóla,heldurlíkaþegarofardregurískólagöngunni(Bindman,PomerantzogRoisman,2015).

Leiðsagnarhjálp

Þegarbörnþurfahjálpersjálfsagtaðforeldrarveitiþeimhana.Þaðerþótiltvennskonarhjálpsemmikillmunurerá.Önnurtegundinerleiðsagnarhjálp,(e.instrumentalhelp),einskonar‘hjálptilaðhjálpasérsjálfur’.Þaðeraðgefabarninunægilegamiklarupplýsingartilaðþaðgetileystvandannsjálft.Hintegundinerþegarforeldriðsegirbarninuhreintúthvernigeigiaðleysavandann(e.excecutivehelp).Mögulegaerhægtaðkallaþaðstýrandihjálp.Varlaþarfaðtakaframaðstýrandihjálpinerekkisérlegagagnlegefmarkmiðiðeraðstuðlaaðþvíaðbarniðfinnisjálftlausnviðvandamálum,þróileikniogverðisjálfbjarga.Stýrandihjálpinerþvígreinilegaofmikilhjálpogminnkaráhugahvötbarna.Gotteraðhafaíhugaaðsjálfstiltrúbarnaeykstlíklegaekkiþegarvandamáliðerleystfyrirþau,enhúnminnkarhinsvegarlíklegaekki.Foreldrarveitagjarnanofmiklahjálp,þráttfyriraðmeinavelmeðþvíþegarþeirlítasvoáaðbarniðséekkihæfttilaðleysavandannsjálf.Þettahefurtvennarafleiðingar.Annarsvegaraðbarniðfæraðvitanákvæmlegatilhverserætlastafþvíenvegnaaðbarniðfærekkitækifæritilaðfinnalausnverkefnisinssjálft,þáersamahversuvelvandinnerleysturþaðgrefursamtsemáðurundanáhugahvötbarnsins.Þvíverðuraðsegjaaðleiðsagnarhjálpineræskilegriefstyðjaáviðsjálfræðibarna.Tilaðumorðakínverskaspakmælið,veitiðbörnumstýrandihjálpogþauborðaídag,veitiðþeimleiðsagnarhjálpogþauborðaallaævi(Pajares,2006,bls358).

23

5.2 Skýrirrammarogreglur

Umhverfisemhefurgottskipulagmeðskýrumreglum,væntingumogleiðbeiningumhjálpartilviðaðstuðlaaðþvíaðbörninupplifisighæf.Þaðþýðiraðþegarreglur,leiðbeiningarogskýrviðbrögðviðhegðunerutilstaðar,erubörnlíklegritilaðskiljahvernigeigiaðnáárangritildæmisínámi,semerafarmikilvægtfyriráhugahvöt.Umhverfiþarsemumhyggjaogstuðningurerríkjandi,þarsemforeldrarsemsýnaþátttökuættiaðfullnægjaþörffyrirfélagstengsl.Þæraðstæðurhjálpabörnumaðtileinkasérgildinsemforeldrarþeirrastuðlaað,einsogtildæmisaðgangavelískóla(Pajares,2006).

Skýrrammieykurekkiendilegasjálfstjórnun.Mjögstrangarreglurgetaannaðhvortstuttvið,eðajafnvelgrafiðundansjálfræði.Skýrrammiogreglurættuþóalltafaðveratilstaðarsvobörnvitiörugglegahverserætlasttilafþeimoghverjarafleiðingareruafhegðunþeirraoggjörðum.Börnsemvitahverjarafleiðingareruafhegðunsinnigetaeinbeittsérbeturaðsettummarkmiðum(GrolnickogRyan,1989).

Árið1984rannsökuðuKoestner,Ryan,BernieriogHolthvorthægtværiaðsetjahömluráathafnirbarnaánþessaðhamlaáhugahvötþeirra.Rannsóknþeirraleiddiíljósaðefreglurnaroghömlurnareruleiðbeinandiogskýrandi(e.informational),enekkistýrandi(e.controlling)hefurþaðekkiáhrifááhugahvötbarna.

5.3 Þátttakaforeldraílífibarna

Þaðþarfmeiratileneinungisstuðningviðsjálfræðiogskýranrammaþegarforeldrarætlaaðaukasjálfstjórnunbarnasinna.Foreldarþurfaeinnigaðveravirkirþátttakenduríathöfnumbarnanna.Þaðþýðiraðþeirþurfaaðvitahvaðþautakasérfyrirhendurogaðsýnaþvísembörnineruaðgeraáhuga.Þaðaðforeldrarséuvirkirþátttakendursýniraðþeirlítajákvæðumaugumáuppeldiðogtakaábyrgðáþvíaðbörnþeirraskiljiogtileinkisérfélagsleggildi(GrolnickogRyan,1989).

ÍeinniaffyrsturannsóknunumumstuðningforeldraviðsjálfræðibarnatókuGrolnickogRyan(1989)viðtölvið64mæðurog50feðurumhvernigþaustydduviðáhugahvötbarnasinnaískólastarfioghegðunheimavið(einsogtildæmisþegarþauunnuheimanámoghúsverk)oghvernigforeldrarnirtókustáviðágreiningíkringumhegðunbarnanna.Viðbrögðforeldrannavoruflokkuðútfráþvíhversumikinnstuðningviðsjálfræðieðastjórnræðiþaubeittu,hversuskýranrammaþauveittuogþátttökuþeirra.Íljóskomaðbörnforeldrasemstudduviðsjálfræðisýndumeirasjálfræðiískólastarfi,upplifðusighæfariogsýndubetrinámsárangur.Skýrrammireyndisttengjastþvíaðbörn

24

skilduhvernigættiaðnáárangriogforðastaðmisheppnast(e.failure)ínámi.Aðlokumvartengingmilliþátttökuforeldraogaðbörninupplifðusighæf(e.competence)ognæðugóðumnámsárangri,semogættuviðfærrihegðunarvandamálaðastríða.

Fyrrirannsóknir(Grolnick,2009)hafasýntframáaðbörnumgengurbeturínámiþegarþaufinnafyrirþvíaðforeldrareruvirkirþátttakendurogstyðjaviðsjálfræðibarnasinna.Þátttakaforeldrafeluríséraðþeirsýniáhugaá,vitiumogséuviljugiraðsýnavirkniíhversdagslegumathöfnumbarnasinna.Stuðningurforeldraviðsjálfræðibarnasinnaerþegarforeldrarnotaaðferðirsemýtaundiraðbörnfinnilausnávandamálumuppáeiginspýtur,gefaþeimvalogsjálfsákvörðuníuppeldi.Einnigeruskýrarvísbendingarumaðþátttaka(e.Involvement)foreldrasnemmaálífsleiðbarnaaukilíkurávelgengi(Grolnick,FrodiogBridges,1984).

5.4 Hugarfargagnvartmistökum

Foreldrargeramikilmistökþegarþeirleggjasigframviðaðkomaívegfyriraðbörnumþeirramistakist.Þaðþarfnefnilegaaðmistakastfyrsttilaðtakastætlunarverksittáendanumognágóðumárangri.Vegnaþessaðmistökeruóhjákvæmilegerbestaðhjálpabörnumaðlæraaðgeramistökogtakastáviðþau.Þvímeðhöndlaárangursríkirforeldrarvillur,mistökogröngsvörájákvæðanháttsemleiðirtilárangurssíðarmeir(Pajares,2006).Oftþarfaðeinsaðbreytaviðhorfinugagnvartmistökum.ÞegarThomasEdisonhafðireyntþúsundsinnumaðfinnauppljósaperunaspurðifréttamaðurhannhvernighonumhafiliðiðaðmistakastþúsundsinnum.Edisonsvaraðiþvíaðhonumhefðiekkimistekistþúsundsinnum,ljósaperanhefðiveriðfundinuppíþúsundskrefum(Pajares,2006).

KenningarDweck(2002)fjallaumhvernighugmyndir(e.beliefs)fólksumsjálftsigendurspeglistíþvíáhvaðaólíkaháttþaðbregstviðaðstæðum.Kenningarhennarumþessarólíkuhugmyndirfólksumsigsjálftkallast„sjálfskenningar“.Fólkifinnstþaðhafamismiklastjórnbæðiásérsjálfuogumhverfisínuogfólkþróarmeðsérhugmyndakerfiútfráþví.Húnrannsakaðimeðalannarshvernignemendurupplifðueiginmistök.Íljóskomaðnemendurhöfðuafarólíkaafstöðugagnvartþvíaðmistakast.Sáhópurnemendasemupplifðihjálparleysi(e.helplessness)þegarþeirgerðumistökáttuþaðtilaðgeralítiðúrgáfumsínumoggerðumikiðúrmistökunum.Einnigreynduþeiraðfelamistöksín,þeirvorulíklegritilaðgefastuppáverkefnum,sýnduneikvæðartilfinningar(leiða,kvíða)ogminniárangurenþeirnemendursemtöldusighafastjórn(e.masteryoriented).Þegarþeirnemendursemtöldusighafastjórngerðumistöklituþeirekkiásigsemmistæka,heldurlituþeiráþaðsemáskorunaðleysaverkefniðoglæraafmistökunum.Þeirgáfust

25

síðurupp,höfðumeiriáhugaáaðtakastáviðerfiðverkefni,sýnduengaróæskilegartilfinningarogmunbetriáranguríverkefnunum(Dweck,2000,2002).

ÁhugahvötnemendannasemDweckrannsakaðigeturskýrtþennanmunþeirraáhugsunarhætti,hvortþauupplifihjálparleysieðafinnistþauhafastjórnáaðstæðum.Dweckfinnstmikilvægtaðvitaaðhægtséaðbreytaþessumhugmyndumogmeðþvíaðgeraþaðaukistáhugahvötnemendaogeinnigárangurþeirra.Húnsegiraðáhugahvötséundirstaðaþessaðfólkgetináðárangriogsýntþrautseigjuviðaðvinnabugáhindrunum(Dweck,2000,2002).

Sjálfstiltrúbarnaeykstþegarþeimtekstveltilíerfiðumverkefnumeðaaðstæðum(Pajares,2006).Banduralegguráhersluáaðtilsétvennskonarsjálfstiltrú.Annarsvegarsúsembyggistápersónuleikaoghinsvegarsúsemkemuríkjölfarkunnáttuogfærniáeinhverjuákveðnusviði.Foreldrarsemhjálpabarninueinungisaðbyggjauppfyrrigerðinaafsjálfstiltrúeigaekkimikiðhrósskiliðefþeirhjálpabarninuekkiaðþróaseinnigerðina.Markmiðiðerekkiaðalauppsjálfsöruggabjána.Meðöðrumorðum,þaðerekkinógaðbyggjauppsterkasjálfstiltrúefeinstaklingurinnfærekkiverkefnitilaðhaldaáframaðþróasjálfstiltrúsínasembyggistáraunverulegrigetuhans.Verkefnieigaaðveranóguerfiðtilaðörva,enekkiþaðerfiðaðbarniðsitjistjarftþvíþaðveitekkihvernigþaðáaðleysaþað.Börnvitaogfinnaþaðsjálfaðþegarþeimtekstaðkláraerfiðverkefnierþaðmjöghvetjandiogþegarþaukláraauðveldverkefnieránægjanminni.Einnafmikilvægustueiginleikumfarsællaeinstaklingaeraðlátaþaðekkigrafaundansjálfstiltrúsinniþegarþeimtekstillatilogeruóheppnir.Þaðervegnaþessaðþaðaðhafasjálfstiltrúþýðirekkiaðlæraaðtakastalltafveltil,helduraðlæraaðgefastekkiuppþegarillagengur.Sjálfstiltrúgefureinstaklingnumekkihæfninatilaðtakastveltil,enhúngeturgefiðhonumþrautseigjuogviðleitnitilaðöðlastfærninaognotahanaáskilvirkanhátt.Einstaklingurerfljóturaðjafnasigámistökumefhannervanurþeim(Pajares,2006).

5.5 Fyrirmyndir

Vitaðeraðfólklæriraffyrirmyndum.Aukþesssemungtfólkmyndarogeykursjálfstiltrúsínameðþvíaðmetamistöksínogvelgengnisjáþaueinnighvernigjafningjartakastáviðþaðsama.Aðfylgjastmeðöðrumtakastáviðmistökogárangurhefursvipuðáhrifásjálfstiltrúbarnaogþegarþauupplifaþaðsjálf.Þauhugsakannski:„Efhúngeturgertþað,þágetégþaðlíka.”.Áhrifinásjálfstiltrúnagetaþósjaldanveriðjafnsterkmeðþvíaðfylgjastmeðöðrumogþegareinstaklingurfinnurfyrirþeimsjálfur.Enþegarumeraðræðabörnsemeruóöruggoghafalitlareynslueruþausérstaklegamóttækilegfyriráhrifunumsemþaðhefuraðfylgjastmeðöðrum(Pajares,2006).

26

Fyrirmyndirgetahaftmismunandiáhrifásjálfstiltrúbarna.Foreldrarsemviðurkennamistöksínþegarþeimerbentáþauhjálpabörnumsínumaðskiljaaðmistökeruóhjákvæmileg,aðþaðerhægtaðjafnasigáþeimogaðforeldrarogjafnvelyfirvöldgeristundummistök.Foreldrar,hinsvegar,semlátalítaútfyriraðþeirgerialdreimistöklátabörnumsínumlíðaeinsogmistökséuóviðunandiogeinfaldlegaheimskuleg(Pajares,2006).

Þaðermjögmikilvægtaðhóparvinnivelsemheild.Þaðkemurfyriraðeinneðatveireinstaklingaríhópnumeinokivaláleikjumogveljiþáleikisemöðrumíhópnumfinnstþeirekkinægilegafæriríenhafaekkinægasjálfstiltrútilaðandmæla.Foreldrumsemtekstveltilíuppeldibarnasinnastjórnasystkinahópumvel.Þaðgetaþeirgertmeðþvíaðveitaöllumbörnumsínumreynsluafvelgengniinnanfjölskyldunnar.Þaðererfittaðþróasjálfstiltrúogfærniþegareinstaklingurinnfærekkiaðtakaþátteðaþegaraðrirvinnamestuvinnuna(Pajares,2006).

Sjálfstiltrúersmitandi.Þaðþýðiraðmikilvægtséaðforeldrarræktisínasjálfstiltrúsvoþeirgetiveriðgóðarfyrirmyndirfyrirbörninsín.Börnhafanefninlegameiriþörffyrirfyrirmyndirengagnrýni.Börnhorfatilfullorðinnatilaðfáleiðbeiningarumhverjuáaðtrúa.Sjálfstiltrúforeldraáeigingetuíuppeldihefuráhrifáþroskabarnaþeirra.Foreldrarmeðmiklasjálfstiltrúáuppeldisfærnisínafylgjastmeð,styðja,vernda,leiðbeina,hvetjaoggefasértímafyrirbörninsín,veitaþannagasemþarfmeðumhyggjuogástoghafagóðsamskiptiviðþausvoágreiningurleysistekkiuppírifrildi.Þeireflavæntingaroggetubarnasinnaogbætaíframhaldifélagslegtengslþeirra,tilfinningalegalíðan,námsárangurogvaláframtíðarstarfi(Pajares,2006).

5.6 Veitahvatninguoghrós

Foreldrarverðaávalltaðgætaaðþvíhvaðþeirsegjaþvíhvortsemþeirgerasérgreinfyrirþvíeðaekkihafaorð,semoggjörðirþeirraáhrifásjálfstiltrúbarna.Þvíerhægtaðsegjaaðeinleiðintilaðhafaáhrifáogaukasjálfstiltrúbarnasémeðmunnlegumskilaboðum,semogþeimskilaboðumsemsamfélagiðsendirþeim.Þessiskilaboðgetahjálpaðeinstaklingnumaðbeitaaukaviðleitniogþrautseigjusemþarftilaðnáárangri,semleiðirsvoaðáframhaldandiþróunfærniogtrúarásjálfansig.Skilaboðingetaaðsamaskapiveriðveruleganiðurdepandi.Börnheyraótrúlegamargt,oftþegarfullorðnirbúastekkiviðþvíaðþauséuaðhlusta.Þaðsemfullorðnirsegjaoglátaósagtumaðrageturhaftgríðarlegáhrifáþróunsjálfstiltrúarbarna.Skilaboðinsemfullorðnirsendafrásérverðaoftaðskilaboðunumsembörnsendasjálfumsérseinnaálífsleiðinni.Efstúlkuerkenntsnemmaaðhúngetináðárangriíkarllægristétteinsogvísindum,stærðfræðieðatækni

27

gegnaþauskilaboðlykilhlutverkiíframtíðarvelgengnihennaráþessumsviðum(Pajares,2006).

Þaðermikilvægtaðhrósabörnumfyrirvelunninverk.Þaðsýnirstuðningoghvatningu.Hinsvegarerþaðóheiðarlegt,stjórnræðislegtogmögulegahættulegtaðveitabörnumhrósþegarþaðeróverðskuldað.Þegareinstaklingarsemeruvelhæfirfáhrósfyrirafreksemkrafðistlágmarksfyrirhafnarfærhannskilaboðumþaðaðþaðsélofsvertaðkláraverkefnimeðlágmarksfyrirhöfn.Sjálfstiltrúbarnahelstóbreyttþegarþaufáóverðskuldaðhrósogforeldrarnirmissafljótttrúverðugleikaíþeirraaugum.Þaðmáeinnigtakaframaðaðíþessumaðstæðumfærbarniðekkinóguerfiðaráskoranireðaverkefni.Foreldrarþurfaaðhafaíhugaaðgerakröfuroghafavæntingartilbarnasemeruísamræmiviðþroskaþeirra.Innantómtogtilgangslausthróserekkigott.Hróssemereinlægtogverðskuldaðhjálparbörnumaðþróasjálfsöryggisittogsjálfstiltrú(Pajares,2006).Foreldrarnotagjarnanverðlauntilaðhvetjabörninsín.Þaðverðurþóaðgætaaðþvíhverskonarverðlauneruveitt.Sýnthefurveriðframáaðmjögungbörn,lítiðeldrienungabörn,hafainnriáhughvötoggetaveriðsjálfráð.Efnislegverðlaungrafaundanáhugahvötþeirra(WarnekenogTomasello,2008).

Mikilvægteraðforeldrarleggiáhersluáíuppeldibarnasinnaaðfærnioggetaerubreytanlegirþættiríþroskaoghægteraðstjórnaþeim.Einnigermikilvægtaðhvetjabörntilaðhámarkaviðleitnisínaogþrautsegjutilaðyfirstígahindranir.Hróssemhljómareitthvaðáþennanveg:„Þúertsvoklár!”eða„Skarpurertu!”geturofthaftöfugáhrif.Aðhrósafyrir„gáfur”gefurbörnumþauskilaboðaðvitsmunirþurfiaðveratilstaðartilþessaðnágóðumárangri,enannaðhvortereinstaklingurgæddurgáfum,eðaekki.Hvernigættubörnaðgetaþróaðtiltrúáhæfnisemþauhaldaaðþaugetiekkistjórnað?Aðhrósaviðleitnisendirbörnumþauskilaboðaðþvíharðarsemþauvinnaþvíbetriárangrináþauogverðajafnframtklárari.Foreldrarættuþvíávalltaðhrósafyrirviðleitnisembarniðsýnirfrekarenhæfninasjálfasemþauhafa(Pajares,2006,Dweck,2002).Aðhrósaíeinrúmihefurreynstvel.Séeinubarnihrósaðenöðruekkiskaparþaðgjarnannúningbarnannaámilli.Foreldrarsemgefasértímatilaðhrósabarniíeinrúmibyggjagóðangrunnfyrirsamskiptiogskapaminningarsemgleymastekkiauðveldlega(Pajares,2006).

5.7 Raunsæieðasjálfstiltrú?

Rannsóknirásjálfstiltrúhafabenttilþessaðforeldrarættuaðhugajafnmikiðaðsjálfstiltrúbarnaoghæfniþeirra.Þaðervegnaþessaðrannsóknirnarhafaleittíljósaðsjálfstiltrúhefurbetraforspárgildifyriráhugahvötogákvarðanirtengdarnámiogatvinnulífiheldurenþættiráborðviðundirbúning,þekkingu,hæfnieðaáhuga.Fólkvelurnámsleiðirogstarfsferilásviðumsemþvífinnstþaðverasjálfsöruggastíogforðastþað

28

semþaðfinnstþaðskortasjálfsöryggitilaðtakaþáttísamkeppni.Einnighafarannsóknirsýntframáaðþaðerekkiskorturáhæfnieðaþekkingusemerskýringináhegðunarvandamálumogminnkandiáhugaánámi,heldurvanmatáeigingetu.Margirhæfileikaríkireinstaklingarefastumsjálfasigásviðumþarsemþeirerugreinilegahæfir.Fáttermeirasvekkjandifyrirforeldraenaðsjábarnsitttrúaþvíaðþaðgetiekkieitthvaðeinungisvegnaþessaðþaðhefurhaftslæmareynsluafþvíeðaerbúiðaðákveðasjálftaðþaðgetiþaðekki,þegaralltbendirtilþessaðbarniðséfullfærtumaðkláraverkefniðogvinnaþaðvel.Ofterþaðmikiðþolinmæðisverkaðvenjabörnafþvíaðhaldaaðþaugetiekkieitthvað.Vegnaþessaðsjálfstiltrúhefuráhrifáákvarðanirsemteknareruílífinuermikilvægtaðforeldrarreyniaðvinnabugávanmatioglágrisjálfstiltrúbarnasinnafráupphafi.Efefiumeigingetuertilstaðargeturhannundiðuppásigogversnaðtilmuna.Drengurinnsemvareinusinniörlítiðóöruggurmeðsigíenskunámieralltíeinuorðinnfullorðinnmaðursemþorirekkiaðferðasttilannarralandavegnaþessaðhannhelduraðhanngetiekkilærtenskuogþorirekkiaðtjásigerdæmiumþað.Hægteraðlátabörnverðameðvituðumvanmatáeigingetuogspyrjaþauumsjálfstiltrúsína.Þegarbörnskiljaaðþauséumögulegafullfærumaðgeraákveðnahlutiefþautrúaþvísjálfgetaþauhaldiðáframaðaukasjálfstiltrúsínaogþróagetusínaoghæfni.Þaðaðberakennsláogbreytalágrisjálfstiltrúerlykilatriðitilaðnáárangriílífinu(Pajares,2006).

Foreldrarminnkaoftsjálfstiltrúbarnasinnatilaðgeraþauraunsærriumþaðsemþaugetaekkigert.Foreldrarmeinavelmeðþessuoghaldaaðþaðséekkigottfyrirbörnaðhafaóraunhæfarogháleitarvæntingarsemólíklegteraðverðiuppfylltar.Umhyggjusamirforeldrarhaldaþvíframaðþaðsemerviðhæfiséraunveruleikiogþaðsemervirkilegamögulegt.Enhvergeturalltafmetiðallamöguleikaeinstaklingsinsoghversuefnilegurhannermeðfullrinákvæmni?Fólkkemurstöðugtáóvart,rétteinsogviðkomumsjálfumokkuráóvart.Oghvergeturséðfyrirnákvæmlegahvaðerraunsætt(Pajares,2006)?Bandura(1997)áréttaðiaðárangursríkasterþegarsjálfstiltrúinerörlítiðmeirienraunhæfter.Þáreynireinstaklingurinnörlítiðmeiraásigogþrautseigjahansermeiri.Þaðerþóvandasamtverkaðreynaaðstýrasjálfstiltrúíæskilegaátt.Bandarískirnemendurerutildæmisoftsagðirveraofkokhraustirínámimiðaðviðgengiþeirraenhafaverðuríhugaaðþvímeirisjálfstiltrúþvílíklegriereinstaklingurinntilaðreynaviðerfiðverkefni,sýnameiriþrautseigjuíþeimogvinnaþauvel.

Almenntættiaðhvetjaforeldratilaðminnkaekkisjálfstiltrúbarnasinna.Réttarileiðtilaðhjálpabörnumaðvitahvaðerraunhæftoghvaðekkieraðaðstoðaþauíaðskiljabeturhvaðþauvitaoghvaðþauvitaekkisvoþaugetibeittskilvirkariaðferðumþegarþautakastáviðverkefnieðaerustöddíákveðnumfélagslegumaðstæðum.Rannsóknirhafa

29

sýntframáaðþegarfólklíturtilbakaogmeturlífsittsérþaðmeiraeftiráskorunumsemþaðtókstekkiávið,keppnumsemþaðtókekkiþáttíogvegumsemþaðfetaðiekkivegnalágssjálfsmatsoglágrarsjálfstiltrúarenútkomuúrgjörðumsemþaðtókvegnaofmikillarsjálfstiltrúarogofur-jákvæðni,jafnvelþegarumfífldirfskuvaraðræða.Þaðsemforeldrarþurfaaðgeraeraðhjálpabörnumsínumaðþekkjasíninnritakmörk(e.internalmentalstructures)ánþessaðminnkasjálfstiltrú,jákvæðni,drifkraftogástríðuþeirra.Áhrifamestumanneskjuríheimitrúðuþvíaðþærgætuhaftáhrifáheiminnþegaraðrirgerðulítiðúrþeimogþeirratrú(Pajares,2006).

5.8 Skammtíma-oglangtímamarkmið

Þóþaðsémikilvægtaðvinnaaðlangtímamarkmiðum,geturþaðveriðerfittfyriráhugahvötbarna.Skammtímamarkmiðeruauðmeltanlegrifyrirbörnenlangtímamarkmið.Skammtímamarkmiðingetaaukiðsjálfstiltrúbarna.Verkefnivirðastviðráðanlegogþegarbörnfátíðaendurgjöffáþautilfinningufyrirleiknisinni.Rannsóknirhafasýntaðnemendursemsetjasérskammtímamarkmiðhafameirisjálfstiltrúogþróaðrihæfnienþeirsemsetjasérlangtímamarkmið.Þaðeraðhlutatilvegnaþessaðskammtímamarkmiðminnanemenduráaðþeirséuaðbætasig.Aukþesseykstsjálfstiltrú,hæfniogskuldbindingviðmarkmiðhjánemendumsemeruhvattirtilaðsetjasérmarkmiðsjálfir.Sjálfstiltrúbarnaeyksteinnigþegarþaufáendurgjöfsamstundisþegarþauvinnaverkefniogþegarþeimerkenntaðnotaendurgjöfinatilaðaukaviðleitnisínavinnaþaubetur,upplifameirihvatninguoghafameiritrúásjálfumsér(Pajares,2006).

Sjálfstiltrúhefurákveðiðalhæfingargildi.Þaðeraðsegja,efeinstaklingurhefurnáðárangriíeinhverriathöfn,geturhannlíklegastnáðárangriísvipaðriathöfn.Dæmiumþettaeraðefstúlkufinnsthúnveragóðíkörfuboltaferhúnmeðþaðviðhorfaðhúngætiorðiðgóðíblakilíkaþegarhúnprófarþað.Þettadæmierhægtaðyfirfæraámargtannað,einsogaðskrifasmásögurogskrifasvolagatextatildæmis.Þaðsegirsigþvísjálftaðsterkogmikilsjálfstiltrúeykurlíkuráaðeinstaklingurnáiárangriímörgumathöfnum.Góðiríþróttaþjálfararþjálfaleikmennsínatilaðnátökumámörgummismunandiíþróttumtilaðaukasjálfstiltrúþeirra.Einnigerhægtaðsnúadæminuvið.Stúlkasemupplifirsiglélegaíkörfuboltahugsargjarnan:„Égerömurlegíkörfubolta,égverðörugglegaömurlegíblakilíka”ogfermeðneikvættviðhorfinníleikinn(Pajares,2006).

Efbarnierhjálpaðaðskilja,aðmeðþvíaðaukaviðleitnisínaogþrautseigjumunþaðskilaséríbetriárangriíþvísemþaðtekursérfyrirhendurogbetriskilningáefninuþámunmyndasttengingámilliþessefnisogsvipaðraefna.Semsagt,meðþvíaðgerabörnmeðvituðumaðaukasjálfstiltrúsínahjálpumviðþeimaðnáárangri,minnkumhjáþeim

30

stressogstuðlumaðþvíaðbörninverðivirkirþátttakendurímörgumathöfnum(Pajares,2006).

Mikilvægteraðþróasjálfstiltrúbarnasnemma.Sjálfstiltrúverðuraðvenjubundnumhugsunarhættiogforeldrarsemhjálpabörnumsínumaðaukasjálfstiltrúsínabyggjauppgóðangrunnaðþvíaðbörninviðhaldiæskilegumhugsunarhættisemnýtistþeimígegnumlífið.Þvífyrrsembörntileinkasérákveðiðviðhorfþvíerfiðaraeraðbreytaþvíseinnameir.Sömuleiðiseruþaðnýlegustuviðhorfinsemeinstaklingurhefurtileinkaðsérsemerauðveldastaðhafaáhrifáogbreyta.Þegarviðhorfhefurskotiðrótumíhugaokkarviljumviðoftekkibreytaþeimsjálf,þóviðfáumupplýsingarumaðþaðsemviðhöldumaðséréttséíraunrangt.Þessvegnaersvogríðarlegamikilvægtaðbyggjauppsjálfstiltrúbarnaeinssnemmaáæviþeirraogmögulegter.Þegarupperstaðiðerjújafnerfittaðvenjaafgóðarvenjureinsogþaðererfittaðvenjaafslæmarvenjur(Pajares,2006).

5.9 Uppeldishættirsemstyðjaekkiviðsjálfræði

SamkvæmtAssor,KaplanogRoth(2002)getaforeldrarbæltniður(e.suppress)sjálfræðibarnasinnameðþrennskonarhætti.Þaðer1)Aðbælaniðurgagnrýniogsjálfstæðahugsun(e.suppressingcriticismandindependentopinions).Þettaerþegarforeldrarleyfabörnumsínumekkiaðlátaforeldranavitaaðathafnirnarstandiívegifyrirþvíaðþauáttisigáeiginmarkmiðumogáhuga.Þaðgeturveriðsvekkjandieðapirrandifyrirbörnin.Aukþesserlíklegtaðþaðgrafiundantjáningarfrelsi(e.self-expression),sérstaklegahjáunglingum.2)Truflun(e.intruding).Þegarforeldrargrípastattogstöðugtinnínáttúrulegantaktbarnasinnaámeðanþauathafnasigeðaleysaverkefni.Börngetafundiðfyrirreiðiyfirþvíaðfáekkitækifæritilaðfinnaútúrþvísjálfhvernigþauviljaleysahlutina.3)Aðneyðabörntilaðgeramerkingarlausarogóáhugaverðarathafnir(e.forcingunmeaningfulanduninterestingactivities).Auðvitaðþurfaforeldraroftaðlátabörngeraeitthvaðsemþykirekkiskemmtilegt.Þaðsemátterviðeraðþærathafnirsembörnunumfinnastekkiskemmtilegarverðiekkiaðtíðumatburðumefþærskiptaekkiöllumálifyrirvelferðogheilsubarnsins.Dæmiumþaðgeturveriðaðpínaekkibarntilaðæfaíþróttsemþvífinnstleiðinleg,helduraðbarniðfáiþáaðveljaséraðraíþrótttilaðæfa.

Efforeldrareruekkinóguleiðbeinandiíuppeldinuognotastjórnræðitilaðleysavandamálfyrirbörnsín,stýrahegðunþeirraogsjáalltfrásínumeiginsjónarhól(ístaðsjónarhólsbarnanna)grefurþaðundanreynslubarnaafsjálfræðisínu(Pajares,2006).

Ekkiertaliðgottaðveraofraunsæþegarkemuraðgetubarnaoghaldaaðþauhafiekkiburðitilaðsækjasteftirþvísemþaulangartil.Börninsemefasthvaðmestumgetu

31

sínatilaðbyrjameðerumóttækilegustfyrirneikvæðumathugasemdumoghindrunum.Efbarniersagtfráungaaldriaðþaðséekkinógugotttilaðsækjasteftirháumenntunarstigigeturþaðhaftslæmogeyðileggjandiáhrifefþaðhefurekkiseiglutilaðþolaogvinnagegnslíkumdómum(Pajares,2006).

RannsóknGrolnickogfleiri(2002)sýndiframáaðþegarbörníþriðjabekkfengumeirastjórnandiathugasemdirfráforeldrumsínumþegarþauleystuverkefnistóðuþausigverrogvoruhugmyndasnauðarienþegarþaufenguaðkljástviðverkefniðuppáeiginspýtur.GurlandogGrolnick(2005)rökstudduaðbörnforeldrasembeitameirastjórnræðieinblínafrekaráútkomunafrekarenhvaðþaulæraánámsefninu.Þessvegnavorubörnlíklegritilaðsetjamarkmiðiðágóðareinkunnirogaðlítavelútápappírumenaðaukakunnáttusínaogþekkingu.

32

6 Samantekt

Rannsóknarspurningarsemsettarvoruframíinngangivorueftirfarandi;Hvertergildistuðningsviðsjálfræðiíuppeldibarna?Oghverniggetaforeldrarstuttviðsjálfræðibarnasinna?Rannsóknarspurningunumverðursvaraðmeðþvíaðtakasamanmeginþættiframangreindrarumfjöllunar.

Gildisjálfræðisfelstekkisístíaðþaðstuðlaraðáhugahvötogvelfarnaði.Afumfjöllunumhintvöstóruhugtökin,sjálfstjórnunogsjálfstiltrú,máeinnigsjáaðstuðningurviðsjálfræðieflirsjálfstjórnunogaðþegarforeldarstyðjaviðsjálfræðibarnasinnaeykstsjálfstiltrúþeirraíkjölfarið.Tilþessaðeinstaklingurgetiathafnaðsigáfullkomlegasjálfráðanháttþarfhannaðfinnafyririnnriáhugahvöt,semsagtþekkjasjálfansignóguveltilaðkunnaskiláeiginviljaoglöngunumogvitaaðþærkomavirkilegaaðinnanenekkifráutanaðkomandiáhrifum.Hannþarfaðathafnasigísamræmiviðeiginhugmyndirumhvaðermikilvægtogskemmtilegtoghannþarfaðhafasjálfstiltrútilaðþoraaðsækjasteftirþvísemhannvillfáútúrlífinu.

Þaðerafarmikilvægtfyrirbörnsemeruaðþroskastaðfinnaaðþaugetiveriðsjálfráð.Einsogáðursagðiþurfabörnsamkvæmtsjálfsákvörðunarkenningunniaðfinnaaðþauséuhæfífélagslegumsamskiptumogaðstæðum,aðþauhafifélagstengslogfáiaðupplifasjálfræði.Meðþvíeráttaðbörnfinniaðtilfinningarþeirraogathafnirséusjálfsprottnar,aðþærendurspeglieigináhuga,gildiogvilja.Umhverfiogaðstæðurgetabæðiveriðstyðjandioghamlandifyrirsjálfræðieinstaklinga.Barnsemvilllitaáblaðengeturþaðekkivegnaþessaðtréliturinnsnýrviltaustogreyniraðraaðferð,snýrlitnumvið,hefursemsagtmeirisjálfstjórnunenbarniðsemsnýrlitnumeinnigvitlaustenprófarekkiaðsnúalitnumvið.Þannighjálparsjálfstjórnunokkuraðtakastáviðvandamálsemkomauppídaglegulífi.Sjálfstiltrúereinsogkomiðhefurframsúinnritrúásjálfansigsemerundirstaðaáhugahvatar,velfarnaðarogárangurseinstaklingsins.Efeinstaklingskortirtrúásjálfansigtilaðkallaframtilætluðáhrifmeðgjörðumsínumhefurhannlitlahvatningutilaðbregðastviðeðahaldaútíerfiðumaðstæðum.Sjálfstiltrúákvarðarhvaðmaðurgeturgertmeðfærnisínaogkunnáttu.

Þaðermikilvægtaðforeldrarstyðjimarkvisstviðsjálfræðibarnasinna.Þeirgetagertþaðmeðþvíaðtakasjónarmiðumbarnannasemgildum,gefaþeimmöguleikaávalioghvetjaþautilaðeigafrumkvæðiþegarkemuraðþvíaðleysavandamál.Þáábörnumaðfinnastþauveravirkirþátttakenduríheimilislífinu.Efforeldrarbeitastjórnræði,leysa

33

vandamálinfyrirbörnin,stýrahegðunþeirraogsjáalltfráeiginsjónarhólgrafaþeirundansjálfræðibarnanna.

Umhverfihefureinnigmikiláhrifástuðningviðsjálfræðibarna.Umhverfisemerstyðjandi,umhyggjusamt,meðgottskipulagogskýrarreglur,væntingarogleiðbeiningarkemurívegfyriróvæntaruppákomurogveitirskýrviðbrögðsemhjálparbörnumaðupplifasighæfogauðveldarþeimaðtileinkasérgildinsemforeldrarnirstuðlaað.Hægteraðsetjaregluroghömluráathafnirbarnaánþessaðminnkaáhugahvötþeirraefþæreruleiðbeinandiogskýrandienekkistýrandi.

Þvíerhaldiðframaðforeldrargetistuttviðsjálfræðibarnasinnameðþrennumhættiogsömuleiðisbæltþaðmeðþrennumhætti.Þættirnirsemtaldirerustyðjaviðsjálfræðieruaðhjálpabörnumaðskiljahversvegnaþaðsemermikilvægtsémikilvægt,gefamöguleikaágagnrýni,hvetjatilsjálfstæðrarhugsunar,vekjaáhugaámikilvægumathöfnumogveitabörnummöguleikannáaðveljasjálfathafnirsemþeimfinnstsjálfumveraísamræmiviðeiginmarkmiðogáhuga.Þættirnirsemtaldirerubælandifyrirsjálfræðieruaðbælagagnrýniogsjálfstæðahugsun,aðtruflabörnstöðugtþegarþaureynaaðleysaverkefniogaðneyðaþauímerkingarlausarogóáhugaverðarathafnir.

Tilaðeflasjálfstiltrúverðaforeldraraðleyfabörnumsínumaðmistakast.Efbörnhræðastogkvíðaþvíaðmistakastþoraþaualdreiaðreyna.Þorifólkekkiaðreynaþágeturþaðvarlaáorkaðmörguumævina.Fólkupplifirmistökámismunandihátt.Sumirupplifahjálparleysi,geralítiðúreigingetuogeinblínaámistökinsjálfenöðrumsemfinnstþeirhafastjórnáaðstæðumlítaámistökinsemáskoruntilaðleysaverkefniðbeturnæstístaðþessaðupplifasjálfasigsemmistæka.Foreldrarsemgangastviðeiginmistökumþegarþeimerbentáþauhjálpabörnumaðskiljaaðmistökeruóhjákvæmilegogaðallirgerimistökendrumogsinnum.Foreldrarverðasemsagtaðpassauppáhvaðaskilaboðþeirsendabörnumsínumbæðiíorðumoggjörðum.Efbarniersagt,beinteðaóbeint,aðþaðgetiekkieitthvaðferbarniðaðtrúaþvíogreynirþásennilegaekkiaðnátökumáþví.Hrósermikilvægtfyrirsjálfstiltrúbarnaenforeldrarverðaaðkunnaaðhrósarétt.Innantómtogtilgangslausthrósoghrósfyrireitthvaðsembörneru(fín,klárogþessháttar)erekkigott.Þaðverðuraðhrósabörnumfyrirviðleitnifrekarenhæfninasjálfavegnaþessaðefhrósaðerfyrirgáfurtildæmishaldaþauaðgáfurnarverðiaðveratilstaðarogséuíföstumskorðum,ístaðþessaðþaugetiræktaðþáhæfni.

Gotteraðsjálfstiltrúeinstaklingsséörlítiðmeirienraunhæfterþvíþáreynirhannörlítiðmeiraásigogþrautseigjahansermeiri.Þvíættuforeldraraðforðastaðminnkasjálfstiltrúbarnasinnatilaðgeraþaumeiraraunsæumþaðsemþaugetaekkigert.Ístaðþessættuforeldraraðhjálpabörnumaðskiljahvaðþaugetaogvitaoghvaðekkitilþess

34

aðþaugetibeittskilvirkariaðferðumtilaðtakastætlunarverksín.Foreldrarættualltafaðhvetjabörntilaðreynaviðþauverkefnisemþaulangartilaðtakastáviðvegnaþessaðfólksérmeiraeftiráskorunumsemþaðtókekkivegnalágrarsjálfstiltrúarheldurenáskorunumsemþaðtókvegnaofmikillarsjálfstiltrúar,jafnvelþegarþaðjaðraðiviðfífldirfsku.Þaðerþvímikilvægtaðhjálpabörnumaðþekkjainnritakmörksínánþessaðminnkasjálfstiltrúþeirra,jákvæðni,drifkraftogástríðu.Skammtímamarkmiðhafareynstveltilaðeflasjálfstiltrú.Þaueruauðmeltanlegrienlangtímamarkmið.Þaðerhvetjandifyrirbörnaðkláraverkefniogfátíðaendurgjöf.Tiltrúforeldraásigsjálfhefuráhrifásjálfstiltrúbarnaþeirraþvíhúnersvosmitandi.Þaðermjögmikilvægtaðbyggjauppsjálfstiltrúbarnasnemmavegnaþessaðhugsunarhættiogviðhorfumsemskotiðhafarótumíhugaeinstaklingserafarerfittaðbreyta.

Þaðersjálfsagtaðveitabörnumaðstoðþegarþauþurfaáþvíaðhalda.Þaðerþótiltvennskonarhjálpogaðeinsönnurstyðurviðáhugahvöt.Súhjálpsemstyðurviðáhugahvötbarnaerhérkölluðleiðsagnarhjálp.Þáfærbarniðeinungisnægilegamiklarupplýsingartilaðgetaleystverkefniðsjálft.Hinhjálpin,súsemerekkijafnæskileg,kallasthérstýrandihjálp.Þásegjaforeldrarbörnumhreintúthvernigeigiaðleysaverkefniðogbarniðfærekkitækifæritilaðspreytasigsjálft.

35

7 Lokaorð

Sagteraðsáeigikvölinasemeigivölina.Þaðþarfekkiaðverasattogréttefviðlærumfráungaaldriaðtakaákvarðanirítaktviðeiginsannfæringu,viljaoglanganir.Valafþvítagihlýturaðverahvetjandiogstyrkjandifyrirfólk.Sjálfhefégalltafátterfittmeðaðtakaákvarðanirogvilhelstaðþærséuteknarfyrirmig.Égfékkaðprófaallskonaríþróttir,hljóðfæriogþesssháttarenégfannmigaldreihundraðprósentíneinu.Mögulegavegnaþessaðsjálfstiltrúmínvarekkinægilegamikilátilteknusviði,eðaaðsjálfstjórnuninvarekkinógusjálfráð(semsagtaðégæfðimigheimavegnaþessaðégóttaðistafleiðingarnareðaafskylduræknienekkivegnaþessaðmérfannstþaðsjálfrimikilvægtogskemmtilegt).Mérfannstsumirvinirmínirogbekkjarfélagaralltafvitahvaðþeirvildufáútúrsínulífi.Sumiræfðufótboltaafkappiogætluðuséraðverðabestiríliðinu.Aðrirhöfðusvomiklaástríðufyrirhljóðfæraleikaðégfékkminnimáttarkenndogfannstégekkitengjasthljóðfærinumínunægumtilfinningaböndumtilaðeigaskiliðaðlæraáþað.Mérvaralltafsagtaðéggætigerthvaðsemégvildiílífinuenþaðsemvantaðiuppá,varaðéghefðisjálfsþekkingunatilaðvitaíhverjuégvildináárangri,sjálfstiltrúnatilaðreynaaðsetjamérmarkmiðogtakaákvarðanir.Afþessarireynslufrásjálfrimérvilégbendaforeldrumáaðbörnþurfamismiklahjálptilaðfinnaeitthvaðsemþauviljanáárangrií.Þegarþausvohafafundiðeitthvaðsemþeimlíkarvelviðoggetanáðgóðumárangrií,ermikilvægtaðaukasjálfstiltrúþeirraáþvísviði.Þaðerhægtaðgeratildæmismeðþvíaðhrósaviðleitni,takaþáttíþvísemþaueruaðgeraoghreinlegalátasvolítiðeinsogbarniðsittséþaðbestaíheimi,þvíeinsogáðurhefurkomiðframerbestefsjálfstiltrúinerörlítiðmeirienraunhæfter.Þáreynabörninennmeiraásigtilaðnásettummarkmiðumogþoraaðsetjasérmarkmið.Sjálfþoriégafarsjaldanaðsetjamérmarkmiðþvíégersvohræddumaðmistakast.Égséþettanúþegarhjátæplegafjögurraáradótturminni,haldihúnaðhúngetiekkigerteitthvað,tildæmisopnaðþungaskúffu,gefsthúnuppáðurenhúnreynir.Eftirskrifþessararritgerðarhefégnútækintilaðstyðjaviðsjálfstiltrúhennarogmunreynaeftirbestugetuaðstyðjaeinnigviðsjálfræðihennarsvohúneigiauðveldarameðaðtakamikilvægarákvarðanirísínulífi,setjasérmarkmiðogfylgjainnrilöngunum.

36

Heimildaskrá

Assor,A.,Kaplan,H.ogRoth,G.(2002).Choiceisgoodbutrelevanceisexcellent:Autonomy-enhancingandsuppressingteacherbehaviourspredictingstudent’sengagementinschoolwork.BritishJournalofEducationPsychology,72,261-278.

Bandura,A.(1982).Self-efficacymechanisminhumanagency.AmericanPsychologist,37,122-147.

Bandura,A.(1997).Self-efficacy:TheExerciseofControl.NewYork:W.H.FreemanandCompany.

Bandura,A.(2006).Adolescentdevelopmentfromanagenticperspective.ÍF.PajaresogT.Urdan(ritstjórar),Self-EfficacyBeliefsofAdolescents(bls.1-43).Greenwich,CT:InformationAgePublishing.

Baumeister,R.F.,Schmeichel,B.J.ogVohs,K.D.(2007).Self-regulationandtheexecutivefunction:Theselfascontrollingagent.ÍA.W.KruglanskiogE.T.Higgins(ritstjórar),Socialpsychology:Handbookofbasicprinciples(2.útgáfa;bls.516–539).NewYork:GuilfordPress.

Bindman,S.,Pomerantz,E.ogRoisman,G.(2015).Dochildren'sexecutivefunctionsaccountforassociationsbetweenearlyautonomy-supportiveparentingandachievementthroughhighschool?JournalofEducationalPsychology,107(3),756-770.

Boekaerts,M.,Pintrich,P.L.ogZeidner,M.(2000).Handbookofself-regulation.SanDiego:AcademicPress.

Chirkov,V.I.,Sheldon,K.M.ogRyan,R.M.(2011).Introduction:Thestruggleforhappinessandautonomyinculturalandpersonalcontexts:Anoverview.ÍV.I.Chirkov,R.M.RyanogK.M.Sheldon(ritstjórar),Humanautonomyinculturalcontexts.Perspectivesonthepsychologyofagency,freedomandwell-being(bls.1-30).NewYork:Springer.

Cleary,T.J.ogZimmerman,B.J.(2004).Self-regulationempovermentprogram:Aschool-basesprogramtoenhanceself-regulationandself-motivatedcyclesofstudentlearning.PsychologyintheSchools,41(5),537-550.

37

Deci,E.D.ogRyan,R.M.(2002).Overviewofself-determinationtheory:anorganismicdialecticalperspective.ÍE.D.Deci,R.M.RyanogC.S.Dweck(2000),Self-theories:TheirRoleinMotivation,Personality,andDevelopment.EssaysinSocialPsychology.NewYork:PshychologyPress.

Dweck,C.S.(2002).Messagesthatmotivate:Howpraisemoldsstudents’beliefs,motivation,andperformance(insurprisingways).ÍJ.Aronson(ritstjóri),ImprovingAcademicAchievment.Impactofpsychologicalfactorsineducation(bls.37-60).NewYork:AcademicPress.

Grolnick,W.S.(2009).Theroleofparentsinfacilitatingautonomousself-regulationforeducation.TheoryandResearchinEducation,7(2),164-173.

Grolnick,W.S.ogRyan,R.M.(1989).Parentstylesassociatedwithchildren’sself-regulationandcompetenceinschool.JournalofEducationalPsychology,81,143–154.

Grolnick,W.S.,Bridges,L.ogFrodi,A.(1984).Maternalcontrolstyleandthemasterymotivationofone-year-olds.InfantMentalHealthJournal,5,72–82.

Grolnick,W.S.,Gurland,S.T.,DeCourcey,W.ogJacob,K.(2002).Antecedentsandconsequencesofmothers’autonomysupport.DevelopmentalPsychology,38,143–155.

GuðrúnAldaHarðardóttirogBaldurKristjánsson.(2012).Viðhorftveggjaleikskólakennaraogaðferðirviðvaldeflinguleikskólabarna.Tímaritummenntarannsóknir,9,112-131.

Gurland,S.T.ogGrolnick,W.S.(2005).Perceivedthreat,controllingparenting,andchildren’sachievementorientations.MotivationandEmotion,29,103-121.

IngibjörgValaKaldalóns.(2015).Stuðningurviðsjálfræðinemendaííslenskumgrunnskólum(óútgefindoktorsritgerð).HáskóliÍslands:Reykjavík.

James,W.(1890).ThePrinciplesofPsychology.NewYork:HenryHolt.

Karoly,P.(1993).Mechanismsofself-regulation:Asystemsview.AnnualReviewofPsychology,44,23–52.

Koestner,R.,Ryan,M.R.,Bernieri,F.ogHolt,K.(1984).Settinglimitsonchildren’sbehavior:Thedifferentialeffectsofcontrollingvs.informationalstylesinintrinsicmotivationandcreativity.JournalofPersonality,52(3),233-248.

KristjánKristjánsson.(2010).Theselfanditsemotions.NewYork:CambridgeUniversityPress.

38

LaGuardia,J.G.(2009).DevelopingwhoIam:Aself-determinationtheoryapproachtotheestablishmentofhealthyidentities.EducationalPsychologist,44(2),90-104.

McClelland,M.M.,Ponitz,C.C.,Messersmith,E.E.ogTominey,S.(2010).Self-regulation:Theintegrationofcognitionandemotion.ÍR.M.Lerner(ritstjóri),TheHandbookofLife-SpanDevelopment(1.bindi,bls.1–131).Hoboken:JohnWiley.

Pajares,F.(2006).Self-efficacyduringchildhoodandadolescence:Implicationforteachersandparents.ÍF.PajaresogT.Urdan(ritstjórar),Self-EfficacyBeliefsofAdolescents(bls.339-367).Greenwich,CT:InformationAgePublishing.

Pintrich,P.R.(2000).Theroleofgoalorientationinself-regulatedlearning.ÍM.Boekaerts,P.R.PintrichogM.Zeidner(ritstjórar),Handbookofself-regulation(bls.452–502).SanDiego:AcademicPress.

Reeve,J.,Deci,E.L.ogRyan,R.M.(2004).Self-determinationtheory:Adialecticalframeworkforunderstandingsocioculturalifluencesinstudentmotivation.ÍD.M.McInerneyogS.V.Etten(ritstjórar),Researchonsocioculturalinfluencesonmotivationandlearning:Bigtheoriesrevisited(bls.31-59).Greenwich,CT:InformationAgePublishing.

Roth,G.ogDeci,E.L.(2009).Autonomy.ÍS.J.Lopez(ritstjóri),TheEncyclopediaofPositivePsychology(bls.78-82).WestSussex:Wiley-Blackwell.

Self-DeterminationTheory.(e.d.).Theory.Sóttafhttp://selfdeterminationtheory.org/theory/

Sheldon,K.M.ogRyan,R.M.(2011).Positivepsychologyandself-determinationtheory:Anaturalinterface.ÍV.I.Chirkov,R.M.RyanogK.M.Sheldon(ritstjórar),Humanautonomyinculturalcontexts:Perspectivesonthepsychologyofagency,freedomandwell-being(bls.33-44).NewYork:Springer.

SteinunnGestsdóttirogLerner,R.M.(2008).Positivedevelopmentinadolescence:Thedevelopmentandroleofintentionalself-regulation.HumanDevelopment,51(3),202–224.

SteinunnGestsdóttir.(2012).Sjálfstjórnunbarnaogungmenna:Staðaþekkingarogþýðingfyrirskólastarf.Uppeldiogmenntun21(2),19-39

Warneken,F.ogTomasello,M.(2008).Extrinsicrewardsunderminealtruistictendenciesin20-month-olds.DevelopmentalPsychology,44(6),1785–1788.

39

Wong,M.M.(2008).Perceptionsofparentalinvolvementandautonomysupport:Theirrelationswithself-regulation,academicperformance,substanceuseandresilienceamongadolescents.NorthAmericanJournalofPsychology,10(3),497-518.