Editörler: Ömer Y›lar - Lokman Turan

Çocuk Edebiyat›

ISBN: 978-9944-919-63-0

© 2007, Pegem A Yay›nc›l›k®

Bu kitab›n bas›m, yay›n ve sat›fl haklar›,Pegem A Yay›nc›l›k E¤itim Dan›flmanl›k Hizmetleri Tic. Ltd. fiti.'ne aittir.

An›lan kuruluflun izni al›nmadan kitab›n tümü ya da bölümleri, kapaktasar›m› mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kay›t ya da baflka

yöntemlerle ço¤alt›lamaz, bas›lamaz, da¤›t›lamaz. Bu kitap T.C. KültürBakanl›¤› bandrolü ile sat›lmaktad›r.

Okuyucular›m›z›n bandrolü olmayan kitaplar hakk›nda yay›nevimize bilgivermesini ve bandrolsüz yay›nlar› sat›n almamas›n› diliyoruz.

1. Bask›: Mart 2007

Yay›n Yönetmeni: Gürsel Avc›Kapak Tasar›m›: Gürsel Avc›

Dizgi -Düzenleme: Ali ÇelikBask›: Öncü Bas›mevi - Ankara

Tel: (0312) 384 31 20

Pegem A Yay›nc›l›k®

E¤itim Dan›flmanl›k Hizmetleri Tic. Ltd. fiti.Adakale Sokak 4/1 Yeniflehir ANKARA

Tel: (312) 430 67 50 - 430 67 51Belgeç: (312) 431 37 38

‹nternet: http://www.pegema.com.trE-posta: pegema@pegema.com.tr

2 ÇOCUK EDEB‹YATI

ÖNSÖZ

Çocuk ve edebiyat›na dair bugüne kadar onlarca kitap yaz›lm›flt›r. fiüphesizsahadaki bofllu¤u farkl› yönleriyle dolduran bu kitaplarda çocuklar için olufltu-rulan edebiyata önemli katk›lar yap›lm›flt›r. Biraz geç kal›nm›fl olmakla birlik-te, çocuk edebiyat› Türkiye'de dikkate de¤er bir çal›flma sahas› olarak yerini al-maya bafllam›flt›r. Bu ba¤lamda son zamanlarda E¤itim Fakültelerinin çeflitlibölümlerinde “Çocuk Edebiyat›” ad›yla bu ders müfredata girmifltir. Okul Ön-cesi E¤itiminden Türkçe E¤itimine, Sosyal Bilgilerden S›n›f Ö¤retmenli¤ine ka-dar birçok bölümde lisans dersi olarak okutulmaktad›r. Hatta Çocuk Edebiyat›bilimsel bir çal›flma alan› olarak kimi üniversitelerde anabilim dal› olma hüvi-yetini kazanmaya bafllam›flt›r. Bütün bunlar, Türkiye'de çocuk edebiyat›na ve-rilen önemin artmaya bafllad›¤›n›n sevindirici iflaretleridir.

Bu kitap, Çocuk Edebiyat›n›n bölümlere göre YÖK taraf›ndan tespit edileniçeriklere uygun olarak befl bölüm halinde haz›rlanm›flt›r. Alanlar›nda uzmançeflitli akademisyenler, uzmanlaflt›¤› ve daha önceden ayr›nt›l› olarak ilgilendi-¤i sahalarda yaz›lar›n› al›fl›lm›fl›n d›fl›nda kaleme alm›fllard›r. Dolay›s›yla ayn›bölümün farkl› bafll›klar›n› birkaç yazar yazm›flt›r. Çocuk edebiyat› kitab›ndaça¤dafl e¤itim yaklafl›mlar› göz önünde bulundurularak, bu konuda ufuk aç›c›ve yönlendirici baz› bilimsel e¤ilimlere de dikkat çekilmifltir. Kitap, çocuklar›ndünyas›nda yer alan üç kavram üzerine temellendirilmifltir. Bunlar oyun, hayalve merakt›r. Çocuk e¤itimi üzerine yap›lacak hiçbir çal›flmada ihmal edilmeme-si gereken bu üç kavram›n aç›l›mlar› konulara yay›lm›flt›r.

Kitab›n çocuk edebiyat› konusunda küçücük de olsa bir katk› sa¤lamas›, ge-lece¤in e¤itimcilerine bir pencere açmas›, bu kitab›n yazarlar› olan biz e¤itimci-leri mutlu k›lacakt›r.

Kitab›n bas›m› ve yay›m› konusunda bizleri destekleyen Pegem A Yay›nc›l›kyöneticilerine teflekkürü bir borç biliyoruz

EditörlerYrd. Doç. Dr. Ömer YILAR Yrd. Doç. Dr. Lokman TURAN

2

3ÇOCUK EDEB‹YATI

3

BÖLÜMLER ve YAZARLARI

Bölüm 1. Çocuk-Edebiyat ve Çocuk Edebiyat›

Dr. Abdullah fiAH‹NAtatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi

Yrd. Doç. Dr. Lokman TURANAtatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi

Yrd. Doç. Dr. Halit DURSUNO⁄LUAtatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi

Dr. Ayflegül CELEPO⁄LUHacettepe Üniversitesi, E¤itim Fakültesi

Bölüm 2. Çocuk Yay›nlar› ve Bu Yay›nlarda Bulunmas› Gereken Temel Unsurlar

Yrd. Doç. Dr. Ömer YILLARAtatürk Üniversitesi, Kaz›m Karabekir E¤itim Fakültesi

Dr. Ayflegül CELEPO⁄LUHacettepe Üniversitesi, E¤itim Fakültesi

Bölüm 3. Çocuk Edebiyat›n›n Kaynaklar›

Dr. Kelime ERDALUluda¤ Üniversitesi, E¤itim Fakültesi

Dr. Ayflegül CELEPO⁄LUHacettepe Üniversitesi, E¤itim Fakültesi

Yrd. Doç. Dr. Yasin KILIÇAtatürk Üniversitesi, A¤r› E¤itim Fakültesi

Yrd. Doç. Dr. Ali Fuat ARICIDumlup›nar Üniversitesi, E¤itim Fakültesi

Yrd. Doç. Dr. Ruhi KARAErzincan Üniversitesi, E¤itim Fakültesi

Bölüm 4. Çocuk Yay›nlar›nda Yer Alan Baz› Olumsuzluklar

Yrd. Doç. Dr. Lokman TURANAtatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi

Bölüm 5. Çocuk Edebiyat› Tarihi

Yrd. Doç. Dr. H›fz› TOZK›r›kkale Üniversitesi, E¤itim Fakültesi,

4 ÇOCUK EDEB‹YATI

4

‹Ç‹NDEK‹LER

ÖNSÖZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii‹Ç‹NDEK‹LER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v

1. BÖLÜM

ÇOCUK-EDEB‹YAT VE ÇOCUK EDEB‹YATI

(ss: 1-36)Çocuk ve Çocukluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Çocu¤un Dil ve Zihin Geliflimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Çocu¤un Dünyas›nda Oyun, Hayal ve Merak Unsurlar› . . . . . . . . . . . . . 16Çocuk ve Edebiyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

A. Edebiyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27B. Çocukta Edebî ‹lgi ve ‹htiyaçlar›n Geliflimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30C. Çocuk Edebiyat› Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31D. Niçin Çocuk Edebiyat›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

2. BÖLÜM

ÇOCUK YAYINLARI VE BU YAYINLARDA BULUNMASI GEREKENTEMEL UNSURLAR

(ss: 37-66)Çocuk Yay›nlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

1. Çocuk ve Kitap ‹liflkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392. Çocuk Kitaplar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453. Çocuk Gazete ve Dergileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474. Sesli ve Görüntülü Yay›nlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Çocuk Yay›nlar›nda Bulunmas› Gereken Temel Unsurlar . . . . . . . . . . . . 53Çocuk Kitaplar› ‹llüstrasyonlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

3. BÖLÜM

ÇOCUK EDEB‹YATININ KAYNAKLARI

(ss: 67-200)Oyuna Dayal› Türler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

1. Tekerleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692. Bilmece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

5ÇOCUK EDEB‹YATI

3. Parmak Oyunlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804. Dramatizasyon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 825. Çocuk Tiyatrosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Meraka Dayal› Türler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 891. Fen ve Tabiat Olaylar›n› Anlatan Metinler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 892. Biyografi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 963. An› (Hat›ra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1014. Deneme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1075. Gezi Yaz›s› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1096. Mektup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Hayale Dayal› Türler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1181. Masal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1182. Fabl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1343. F›kra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1384. Destan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1405. Efsane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1446. Hikaye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1487. Roman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1658. Çizgi Roman. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1729. fiiir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

4. BÖLÜM

ÇOCUK YAYINLARINDA YER ALAN BAZI OLUMSUZLUKLAR

(ss: 201-224)

5. BÖLÜM

ÇOCUK EDEB‹YATI TAR‹H‹

(ss: 225-252)Dünya’da Çocuk Edebiyat›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227Türkiye’de Çocuk Edebiyat›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

KAYNAKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264

TABLOLAR

Tablo 1. Fiziksel (Motor) Geliflim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8Tablo 2. Sosyal Geliflim (Aie -Arkadafll›klar-Okul) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9-11Tablo 3. Duygusal Geliflim (Heyecanlar-De¤erler-Kiflilik). . . . . . . . . . . . . 12-13Tablo 4. Zihinsel (Biliflsel) Geliflimi (Düflünce-Dil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14-15

ÇOCUK-EDEB‹YAT VEÇOCUK EDEB‹YATI

I. BÖLÜM

Dr. Abdullah fiAH‹N*

Yrd. Doç. Dr. Lokman TURAN**

Yrd. Doç. Dr. Halit DURSUNO⁄LU***

Dr. Ayflegül CELEPO⁄LU****

* Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi,Türkçe E¤itimi Bölümü Ö¤retim Eleman›

** Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi,S›n›f Ö¤retmenli¤i Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi

*** Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi,Orta Ö¤retim Sosyal Alanlar BölümüTürk Dili ve Edebiyat› ABD Ö¤retim Üyesi

**** Hacettepe Üniversitesi, E¤itim FakültesiS›n›f Ö¤retmenli¤i ABD Ö¤retim Eleman›

ÇOCUK VE ÇOCUKLUK

Yrd. Doç. Dr. Abdullah fiAH‹N

Çocuk, do¤um ve ergenlik ça¤› aras›ndaki dönemi yaflayan küçük insand›r.0-15 yafl grubunu içine al›r. Birleflmifl Milletler Genel Kurulunca 20 Kas›m 1989tarihinde kabul edilen Çocuk Haklar› Sözleflmesi’ne göre “On Sekiz yafl›na kadarher insan çocuk say›l›r.” (Madde 1) 18 yafl›yla birlikte çocukluktan ç›kan birey, ar-t›k yetiflkinler için geçerli olan bütün hukuk kurallar›na tabi olur.

Her anne baba kadar, her ö¤retmenin de çocu¤un ilgi ve ihtiyaçlar›n› bilme-si gereklidir. Çocu¤un ilgi ve ihtiyaçlar›n› bilmek, e¤iticilere hem kolayl›k sa¤-lar hem de mesle¤indeki baflar›s›n› art›r›r. Çocu¤un zihin, dil ve kiflisel geliflimiiçin bunlar› bilmek flartt›r. Çocuklar›n sa¤l›kl›, sosyal yaflama uyumlu, problemçözme yetene¤ine sahip, yarat›c› bireyler olmalar› için geliflmifl tüm ülkelerdee¤itim sistemleri, bu ilgilere ve ihtiyaçlara göre yap›land›r›lmaktad›r.

Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarflisinde en üst düzeyde, yeme-bar›nma vb. ha-riç, çocu¤un kendini gerçeklefltirme gereksinimi vard›r. Çocu¤un temel ihtiyaç-lar› karfl›land›kça güven duygular› geliflir, sonras›nda ise çocuk, sevgi ve sayg›

arar. Çocuk, düflük düzeydeki ihtiyaç-lar›n› gidermedikçe üst düzey ihtiyaç-lar›n› gideremez. ‹htiyaçlar yafl ilerle-dikçe, farkl›laflt›kça "e¤itim" her alandadaha çok ihtiyaç olarak karfl›m›za ç›k-maktad›r.

Erikson’a göre çocukluk insan› in-sanl›¤a bafllatan ilk sahnedir. Çocukgüveni ve güvensizli¤i bu devrede ö¤-renir. Dünya ya güvenilir bir ortam ya

da korkularla dolu bir ortamd›r. Yetiflkinler ve çevre çocu¤un, dünyaya bak›fl›-n› belirler. Bu bak›fl, çocuk büyüyüp yetiflkinler içine kar›flt›¤› zaman da fazlade¤iflikli¤e u¤ramadan devam eder.

Çocu¤un ilgileri en yak›n çevresinden en uzak evrene kadar de¤iflkenlik veçeflitlilik gösterir. Bütün nesneler onu kendine ça¤›r›r ve dokunma duyusunaseslenir. (fiimflek, 2002: 18) Her ne kadar çocuklar›n yafllar›na göre ortak geliflimözellikleri belirlense de her çocu¤un farkl› oldu¤u bir gerçektir. Ça¤›m›z›n uz-manlar›, bu gerçekten hareketle kifliye göre ö¤renme modelleri gelifltirmeye ça-l›flmaktad›rlar.

Geliflim, yaflam›n ilk y›llar›nda çok h›zl›d›r ve 20 yafl›na kadar yavafllayarakdevam eder. 20 yafl›ndan sonra da de¤ifliklikler daha az dikkat çeker.

3

ÇOCUK YAYINLARI VEBU YAYINLARDA BULUNMASIGEREKEN TEMEL UNSURLAR

* Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi,‹lkö¤retim Bölümü S›n›f Ö¤retmenli¤i ABD Ö¤retim Üyesi

** Hacettepe Üniversitesi, E¤itim FakültesiS›n›f Ö¤retmenli¤i ABD Ö¤retim Eleman›

II. BÖLÜM

Yrd. Doç. Dr. Ömer YILAR*

Dr. Ayflegül CELEPO⁄LU**

38 ÇOCUK EDEB‹YATI

ÇOCUK YAYINLARI

Yrd. Doç. Dr. Ömer YILAR

Çocuk yay›nlar› 0-15 yafl grubunu hedef alan, onlara yönelik olarak haz›r-lanm›fl eserleri ifade eder. Bunlar› temelde iki bafll›k alt›nda de¤erlendirmekmümkündür:1. Bas›l› yay›nlar 2. Sesli ve görüntülü yay›nlar. Bu kitapta çocukyay›nlar›, çocuk kitaplar›, çocuk gazete ve dergileri (süreli yay›nlar) ve sesli gö-rüntülü yay›nlar olmak üzere üç ana bafll›k alt›nda ele al›nacakt›r.

1. ÇOCUK VE K‹TAP ‹L‹fiK‹S‹

Çocuk edebiyat›n›n en önemli fonksiyonlar›ndan biri de çocuklara okumasevgisi ve al›flkanl›¤› kazand›rmakt›r. Bu kazan›m sürecinin çok küçük yafllar-da hatta anne karn›ndaki son aylar›nda ald›¤› uyar›mlarla bafllad›¤› bugün ar-t›k bilinen bir gerçektir. Okuma sevgisi ve al›flkanl›¤› dendi¤inde, bunun okulagiden, okuma yazmay› ö¤renmifl çocuklar› ilgilendirdi¤i düflünülmektedir. Herne kadar e¤itimciler, bunun az önce belirtildi¤i gibi neredeyse do¤umla baflla-yan bir süreç oldu¤unu bilseler de Türkiye’de ebeveynlerin büyük ço¤unlu¤ubunun fark›nda de¤illerdir.

Ça¤dafl bir toplumun duyarl› ve etkin bir üyesi olabilmek, bireyin duygu vedüflünceleriyle yaflad›¤› evreni alg›lamas›n› gerektirir. Bir resme bakmak, birsergiyi gezmek, bir dans gösterisini izlemek ya da bir roman, bir fliir, bir öyküokumak; kifliyi, dünyaya sanatç› gözüyle bakan bir duyarl›l›k ile tan›flt›r›r. Sa-natsal iletilerle etkileflimi yo¤unlaflan birey ise duygu ve düflünce boyutuylayetkinleflmeye, tepkilerini bilinçlendirmeye yönelir.

Sanat›n bireysel ve toplumsal ifllevlerinden etkili biçimde yararlanabilmekiçin, kiflilerin erken çocukluk dönemiyle birlikte, anlam evrelerine uygun görsel,iflitsel ve dilsel iletilerle beslenmesi gerekir. Çocuk kitaplar›, çocuklar›n olay, ol-gu ve durumlar›n sanatç› bak›fl aç›s›yla yorumlanmas›na tan›k olduklar› görselve yaz›l› araçlard›r. Kitaplar, okul öncesi dönemden bafllayarak çocuklar› renk,çizgi ve sözcüklerin estetik diliyle tan›flt›ran, onlara anadilinin güzelli¤ini du-yumsatan ilk araçlard›r. Çocuklara, dil bilinci ve duyarl›¤› edindirerek edebiyatdünyas›n›n kap›s›n› aralama, okuma istek ve al›flkanl›¤› kazand›rma gibi temelifllevleri de göz önüne al›nd›¤›nda, çocuk kitaplar›n›n çocu¤un e¤itim yaflam›n-da önemli bir de¤iflken oldu¤u gerçe¤i ortaya ç›kar. (Sever, 2003: 13)

Çocuklar, kitapla tan›flmadan önceki dönemde annesi taraf›ndan ona anlat›-lanlar› dinler hatta annesinin kuca¤›nda ona söyledi¤i ninnileri ve sevgi söz-cüklerini dinler böylece ana diliyle ilgili ilk uyar›mlar› almaya bafllar. Çocukla-r›n kitapla olan iliflkileri irdelenirken, öncelikle bebeklik dönemindeki birtak›m

38

ÇOCUK EDEB‹YATININKAYNAKLARI

III. BÖLÜM

Dr. Kelime ERDAL*

Dr. Ayflegül CELEPO⁄LU**

Yrd. Doç. Dr. Yasin KILIÇ***

Yrd. Doç. Dr. Ali Fuat ARICI****

Yrd. Doç. Dr. Ruhi KARA*****

* Uluda¤ Üniversitesi, E¤itim FakültesiTürkçe E¤itimi Bölümü Ö¤retim Eleman›

** Hacettepe Üniversitesi, E¤itim FakültesiS›n›f Ö¤retmenli¤i ABD Ö¤retim Eleman›

*** Atatürk Üniversitesi, A¤r› E¤itim Fakültesi,Türkçe E¤itimi Bölümü Ö¤retim Üyesi

**** Dumlup›nar Üniversitesi, E¤itim FakültesiTürkçe E¤itimi Bölümü Ö¤retim Üyesi

*****Erzincan Üniversitesi, E¤itim FakültesiTürkçe E¤itimi Bölümü Ö¤retim Üyesi

68 ÇOCUK EDEB‹YATI

OYUNA DAYALI TÜRLER

Dr. Kelime ERDAL

1. TEKERLEME

Tekerleme, kimi sözcüklerin ya da seslerin yinelenmesi ve ölçü, uyak gibiö¤elere ba¤l› kal›nmas› yoluyla oluflturulan anlaml› veya anlams›z, belirli birkonusu olmayan söz dizelerine verilen add›r. Belirleyici özelli¤i, herhangi birana konudan yoksun olmas›d›r. Tekerlemeler, birbirine ayk›r› düflünceleri, ol-mayacak durumlar› bir araya getirerek, mant›kd›fl› birtak›m sonuçlara ulafl-makta ve flafl›rt›c› bir etki yaratmaktad›r. Kaynaklar›n bir ço¤u tekerlemeyi biredebî tür olarak tan›mlarken yeterince kuflat›c› ve bütüncül bir yaklafl›mda bu-lunamam›fllard›r. Özel bir alanla ilgili terim sözlüklerinde de tekerleme kavra-m› geçmektedir. (Duymaz, 2001: 7) Bu türün bafll›ca özelli¤i, belli bir ana konu-dan yoksun olmas›d›r.

Daha fazla çocuk folkloru ürünlerinde göze çarpan tekerlemeler; flekil, ko-nu, muhteva ve ifllevleri bak›m›ndan s›n›rlar› tam ve kesin olarak çizilememiflhalk edebiyat› ürünleridir. Tekerlemelerin anlat›mlar›ndaki çocuksu üslûp dabunun bir yans›mas›d›r. Ancak baz› âfl›k edebiyat› ürünlerinde ve masallardabulunan ve “tekerleme” olarak adland›r›lan mizahî ve manzum konuflmalarbüyüklere mahsus özellikler göstermektedir.

Tekerlemedeki ses uyumu ve söyleyifl k›vrakl›¤›, çocu¤un oyun gereksini-mine yan›t verir. Sözcük da¤arc›¤› s›n›rl›, dil ile ilgili geliflimini tamamlamayançocuk, her fleyde oyun tad› arar. Bu aray›fl, masal tekerlemeleri ile son bulur.(Akkaya, 2000: 606)

Tekerlemelerde kullan›lan sözcükler aras›ndaki uyumun yaratt›¤› ritim ço-cuklar için ilgi çekicidir. Tekerlemelerin bu özelli¤i, çocuklar›n ritim duygula-r›n›n geliflmesine yard›mc› olur. Tekerlemeler, çocuklar›n dil becerilerinin gelifl-tirilmesinde de etkili olmaktad›r.

Tekerlemelerin, çocuklar›n yafllar›na ve dil geliflimi özelliklerine uygunlu-¤u önemlidir. Çok uzun ve çocu¤un dilini kullanmas›n› zorlayan sözcüklerdenoluflan, çocuklar›n anlam›n› bilmedi¤i ya da argo sözcükler içeren tekerlemelerçocuklara uygun de¤ildir. Çocuklar, tekerlemeyle e¤lenir, düflünmeye bafllar,dil ve düflünce iliflkisini sezer, dilin gizemli dünyas›n› duyumsar.

68

ÇOCUK YAYINLARINDA YER ALANBAZI OLUMSUZLUKLAR

IV. BÖLÜM

Yrd. Doç. Dr. Lokman TURAN*

* Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi,Türkçe E¤itimi Bölümü Ö¤retim Üyesi

202 ÇOCUK EDEB‹YATI

Çocuklu¤um ne zaman gelse yad›ma derhalZavall› ruh-› garibim olar garik-i melal*

Neyzen Tevfik

Son çeyrek yüzy›lda ekonomi politikalar›n›n, sosyal politikalar›n önüne geç-mifl olmas› nedeniyle, toplumda fliddet artm›fl ve fliddet içerikli yay›nlar kon-trol edilemez bir biçimde yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Her vesileyle övündü¤ü-müz aile de¤erlerimizin erozyona u¤ramas› nedeniyle, aile içi fliddet ve özellik-le çocuk ve fliddet konusu her alan›n oldu¤u gibi çocuk edebiyat›n›n da önem-li bir konusu haline gelmifltir.

Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO); çocuk istismar›n›; “çocu¤un sa¤l›¤›n›, fizikselgeliflimini olumsuz yönde etkileyen bir yetiflkin, toplum veya ülkesi taraf›ndanbilerek veya bilmeyerek yap›lan davran›fllar” olarak tan›mlar. ‹hmal ve istis-mar; fiziksel, e¤itimsel ve duygusal aç›dan ortaya ç›kmaktad›r. Ülkemizde flid-det ve istismar›n boyutlar›na bak›ld›¤›nda e¤itme, disipline etme boyutunda,daya¤›n geleneksel yöntem olarak itirazs›z alg›lan›fl›, istismar olgusunu günlükyaflama yerlefltirmifltir.

Aile ortam›nda çok s›kl›kla rastlanan fliddet tipi, kocas›n›n kad›n› istismaretmesidir. Aile içi fliddet, çocu¤un iki yönlü istismar›na neden olmaktad›r. Bi-rincisi, fliddet gören annenin çocu¤una fliddet göstermesi fleklinde ortaya ç›kar.‹kincisi ise, ana baba aras›ndaki fliddet sahnesine tan›k olan çocu¤un duygusaly›k›m›d›r. fiiddetin ö¤renilen ve taklit edilen bir davran›fl modeli oldu¤u unu-tulmamal›d›r.

Televizyonda gördüklerini model alan çocuk, fliddet içeren kahramanlarlakendilerini özdefllefltirmekte ve etraf›ndakilere sald›rgan davranabilmektedir.Çeflitli dizilerin çocuklar uyan›kken yay›nlanmas›, ailelerin bu konuda duyar-s›z olmalar› fliddetin modellenmesiyle olumsuzluklara yol açmaktad›r.

fiiddet, aile bask›s›, ekonomik bunal›m gibi çeflitli sebeplerle sokaklara at›lançocuklar, aile denetiminden yoksun olduklar› için suça elveriflli ortamlarda ya-flayarak, hem suç ifllemekte, hem de gün geçtikçe, çeflitli istismarlara aç›k birduruma gelmektedirler. Özellikle cinsel istismar bak›m›ndan onar›lmaz yaralaralan bu çocuklar›n internet ortam›nda pornografik birer malzeme olarak kulla-n›lma say›s› da artmaktad›r. Bu tür istismarlar› yaflayan çocuklar›n yar›n top-lumda nas›l bir davran›fl sergileyeceklerini tahmin etmek zor de¤ildir. Dolay›-s›yla konu, Türkiye’nin gelece¤iyle do¤rudan ilgilidir.

Yukar›da ifade edilen hususlar çocuklar›n karfl›laflt›¤› problemlerden sadecebir kaç›d›r. Çocuklar›n, bu tip problemlerle yüz yüze kalmalar› ve yeterli ilgi-den yoksun b›rak›lmalar› nedeniyle birer suç makinesine dönüflme ihtimalleri

ÇOCUK EDEB‹YATITAR‹H‹

V. BÖLÜM

Yard Doç. Dr. H›fz› TOZ*

* K›r›kkale Üniversitesi, E¤itim Fakültesi,Ö¤retim Üyesi

226 ÇOCUK EDEB‹YATI

DÜNYADA ÇOCUK EDEB‹YATI

Çocu¤u bebeklik ile ergenlik ça¤› aras›nda geliflmesini sürdüren insan yav-rusu olarak tan›mlayanlar vard›r. Bu dönemi genel olarak 2-14 yafllar› aras›n-daki süreç olarak de¤erlendirenlerden biri olan O¤uzkan bunu: “‹nsan›n büyü-me ve geliflme özellikleriyle ilgili biyolojik ve psikolojik araflt›rmalar, bebeklik-ilk gençlik ça¤lar› aras›nda yer alan çocukluk ça¤›n›n genellikle (a) ilk çocuklukça¤›, (b) ikinci çocukluk ça¤› ve (c) son çocukluk ça¤› olmak üzere üç alt bölü-me ay›rabilece¤ini göstermektedir.” (O¤uzkan, 1981: 2-3) diyerek de¤erlendirir.O halde çocukluk için, bebeklikten ergenli¤e kadar olan olgunlaflma sürecidir,demek yanl›fl olmaz. Bu geliflme süreci içerisinde çocuk çevresini tan›r, insan-larla iliflki kurar ve bununla birlikte çocu¤a ait birçok ihtiyaç da bu süreç için-de ortaya ç›kmaya bafllar. Çocu¤a ait olan bu ihtiyaçlar› genel olarak iki bafll›kalt›nda ele almak mümkündür. Bunlardan birincisi çocu¤un fizyolojik (beslen-me, bar›nma, temizlik, sa¤l›k vb.) ihtiyaçlar›; ikincisi ise, sosyal ve psikolojik(baflarma, sevme-sevilme,güven, bir gruba dahil olma, inanma, ö¤renme ve es-tetik-güzellik) ihtiyaçlar›d›r.

Çocuk edebiyat›, çocu¤un estetik-güzellik ihtiyac›n› karfl›lamay› sa¤layan enönemli araçlardan biridir. Çünkü edebiyat, çocu¤u e¤lendirip ona yararl› bilgi-ler vermekle birlikte çocu¤un vaktini güzel bir flekilde geçirmesini sa¤lar. Ço-cu¤un yaflama azmini art›rarak onun ruhunda güzel izler b›rak›r. Çocu¤un ha-yat› tan›mas›na yard›mc› olur ve ona rehberlik eder. Çocu¤un ana dilinin gelifl-mesine ve onun yarat›c› bir ruha sahip olmas›na yard›m eder.

K›saca söylemek gerekirse çocuk edebiyat›, çocu¤u yar›na, gelece¤e haz›rla-yan, hayat›n sürprizleri ve zorluklar› karfl›s›nda yapmas› gerekenleri anlatan vebu zorluklar karfl›s›nda azmi ve çabalamay›, sonuçta da baflarmay› ö¤reten biredebiyat ürünüdür. “Çocuk edebiyat›, çocuklar› e¤itir ve yaflama haz›rlar. Ço-cu¤un sosyal yaflama uyumunu sa¤lar; iyi insan, iyi vatandafl olmas›na katk›dabulunur. Toplumun temel dinami¤ini oluflturacak gençli¤i yetifltirmeye çal›fl›r.Sa¤l›kl› ve güvenli bir gençli¤in oluflmas› gibi önemli bir görevi üstlenir.

Çocuk edebiyat›, okul ça¤›ndaki çocuklar›n d›fl›nda, okul öncesi ça¤daki ço-cuklar›n geliflimlerine de katk›da bulunur; onlar› da hayata haz›rlar. Çocuklar›e¤lendirir, can s›k›nt›s›ndan kurtar›r. Çocuklara yaflama sevinci afl›lar, yaflam›ve yak›n çevreyi tan›t›r. Onlar› düfller dünyas›na götürür ve hayâl dünyalar›n›zenginlefltirir. Çocuklar› yarat›c› etkinliklere yöneltir.

Bütün bunlar, çocuk edebiyat›n›n çocuk e¤itimindeki önemini vurgulayangöstergelerdir. Çocuk edebiyat›, çocuklar›n ruhsal gereksinimlerini karfl›lar. Onedenle yaz›l› ve sözlü verimlerin önemi büyüktür. Çocuklar, bu ürünler saye-

226

KAYNAKÇA

VI. BÖLÜM

254 ÇOCUK EDEB‹YATI

KAYNAKÇAAÇIKALIN, A. (2006). Kundaktan Okula Çocuklar›m›z. Pegem A Yay›nc›l›k. Ankara.ADAK, N.(2002). “Bir Sosyalizasyon Arac› Olarak Televizyon ve fiiddet”, Çocuk Edebiyat›na ve

Çocuk Hekimli¤ine Yans›yan fiiddet Sempozyumu 25-27 Nisan 2002. Eskiflehir.ADOFF, A. (1982). All the Colors of the Race. New York: Lothrop, Lee & Shepard.A⁄AÇSAPAN, A. (2002). “Gülten Dav›o¤lu'nun "Ölümsüz Ece" ve "Yurdumu Özledim" Adl› Ro-

manlar›nda "Güç-fiiddet-Dil" ‹liflkisi”, Çocuk Edebiyat›na ve Çocuk Hekimli¤ine Yans›yanfiiddet Sempozyumu 25-27 Nisan 2002. Eskiflehir.

AHMET H. (1987). fiiir Hakk›nda Baz› Mülahazalar. Bütün fiiirleri. Dergah Yay›nlar›. ‹stanbul. AKAL, A. (2002). “Çocuk Edebiyat›nda Bir Tutam fiiddet + Bir Kafl›k Vahflet = Ticaret”. Çocuk

Edebiyat›na ve Çocuk Hekimli¤ine Yans›yan fiiddet Sempozyumu 25-27 Nisan 2002. Eskifle-hir.

AKKAYA, N. (2002). “Ömer Seyfettin’in “Bomba" Adl› Öyküsündeki fiiddet Unsurlar›”, ÇocukEdebiyat›na ve Çocuk Hekimli¤ine Yans›yan fiiddet Sempozyumu 25-27 Nisan 2002. Eskifle-hir.

I. Ulusal Çocuk Kitaplar› Sempozyumu (2000). “Tekerlemelerin Çocuk E¤itimindeki Yeri”, TömerDil Ö¤retim Merkezi Yay›nlar›. Ankara. s. 602-608.

AKSAN, D. (1999). fiiir Dili ve Türk fiiir Dili. Engin Yay›nlar›. Ankara.ALANGU, T. (1968). Kelo¤lan Masallar›. Türk Dili Dergisi. C. XIX.AL‹YEVA, T. (2002). “Ünlü Azerbaycan Yazar› S.S. Ahundov'un Eserlerinde fiiddet”, Çocuk Ede-

biyat›na ve Çocuk Hekimli¤ine Yans›yan fiiddet Sempozyumu 25-27 Nisan 2002. Eskiflehir.ALPÖGE, G. (2002). “Çocuk Edebiyatma Yans›yan fiiddet: Kitaptaki fiiddet'le Televizyondaki fiid-

det'in Karfl›laflt›r›lmas›”, Çocuk Edebiyat›na ve Çocuk Hekimli¤ine Yans›yan fiiddetSempozyumu 25-27 Nisan 2002. Eskiflehir.

ARAL, N. ve GÜRSOY, F. “Çocuk Haklar› Çerçevesinde Çocuk ‹hmal ve ‹stismar›”, http: ya-yim.meb.gov.tr/yayimlar/151/aral_gursoy.htm.

ARGIN, fi. (1995). Felsefe “Çocuk Oyunca¤›” Olmal›, Cogito (Aflk) Bahar. Say›: 4, s. 294.ARICI, A. F. (2001). ‹lkö¤retim Üçüncü S›n›f Türkçe Ders Kitaplar›ndaki Masallar›n Ö¤renci E¤i-

timine Katk›lar›. (Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi). Erzurum.ARTHUR, W. (1990). The Green Machine: Ecology and the Balance of Nature. Basil Blackwell.ASUTAY, H. “Çocuk ve Gençlik Yaz›n› ve Okuma Edimindeki ‹fllevi” (www.kutuphane-

lergm.or.tr./edirnehalk-oluflum).ASYA, A. N. (1971). fiiirler. Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›. ‹stanbul.AfiICI, M. (2004). Ailede Dil Etkinlikleri Çocu¤um Okuryazar Oluyor. Morpa Kültür Yay›nlar›.

‹stanbul.ATOK, O. K. (1969). “Çocuk Yaz›n› Diye Bir fiey Var M›?”, Türk Dili 20 (215).ATT‹LÂ, O. (1970). Memleket fiiirleri. Selek Yay›nlar›. ‹stanbul.AY, A. (2001). Türk Edebiyat›ndan Çocuklara fiiirler Antolojisi. Akça¤ Yay›nlar›. Ankara.AYTAfi, G. “Çocuk ve fiiir” (http://w3.gazi.edu.tr/web/giyaytas/cocukvesiir.htm).BARAN, E., Uslu, H. ve Akçiçek, G. ile Söylefli, yayim.meb.gov.tr/cocuk.htm - 26k.BARAZ, T. (1979). “Çocuk Yaz›n› Sorunlar›na Yaklafl›m”, Türk Dili. 39 (331).BERA, B. (2006). Resimli E¤lenceli Çocuk Ansiklopedisi. Yeni fiafak Kültür Arma¤an›. s. 261-262.BESLEY‹C‹, H. Okullarda Belirli Gün ve Haftalar, Dilek Yay›nevi. (Yay›m y›l› yok.) ‹stanbul.BEYATLI, Y. K. (1990). Mektuplar Makaleler, ‹stanbul Fetih Cemiyeti. ‹stanbul.BEYDO⁄AN, H.Ö. (1998). Çocuklarda Dil Edinimi ve Kavram Ö¤renme. Atatürk Üniversitesi Kâ-

z›m Karabekir E¤itim Fakültesi Yay›nlar›. Erzurum.

254