OA útskýrt: hvað er opinn aðgangur og af hverju?

OA vika 2012OA vika2012

open

acce

ssw

eek.

org

Örmálþing um opinn aðgang, 26. okt í Öskju

OA útskýrt: hvað er opinn aðgangur og af hverju?

Þetta efni er birt með Creative Commons Attribution leyfinu (CC BY: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/). Þetta þýðir að það má afrita efnið, fjölfalda, dreifa og aðlaga að vild, svo fremi sem vitnað er í á viðeigandi hátt og höfundar & uppruna er getið.

Guðmundur Á. Þórisson <[email protected]>Líf- og umhverfisvísindastofnun HÍ (http://luvs.hi.is) og ORCID (http://orcid.org)

http://www.openaccessweek.org







http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/








mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

http://luvs.hi.is

http://luvs.hi.is

http://orcid.org

http://orcid.org

Örmálþing um opinn aðgang, Öskju, 26. okt 2012 | opinnadgangur.is | luvs.hi.is

open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

Yfirlit

• Forsaga• Hvað gengur opinn aðgangur út á?• Af hverju OA - ávinningur af opnu aðgengi• Tvær meginleiðir - grænt OA vs. gullið OA• Hversu opið er það? - gratis vs. libre• Nokkur önnur atriði• Næstu skref - þoka Íslandi í rétta átt

http://opinnadgangur.is


http://luvs.hi.is/is















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

OA frá sjónarhóli höfundar


open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

• Fræðiútgáfa hefur nýtt sér tæknina - langflest rit nú gefin út rafrænt á Netinu– Hafsjór af fræðiefni í músarsmellsfjarlægð

– Landsaðgangur á Íslandi, samstarf háskóla og stofnana - aðgengi Íslendinga að þekkingu stóraukist síðusta áratug

– Fjölmörgum nýjum ritum hleypt af stokkunum, oft eingöngu formi rafrænu

Forsaga OA -“fræðiritakreppa” á tölvuöld

• Bylting í upplýsingatækni og samskiptum síðustu 15-20 ár– Mögulegt að dreifa fræðiefni ódýrar og hraðar

en nokkurn tíma áður

– Hreinn kostnaður við að birta og dreifa vísindagreinum er nær enginn














open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012• Vandamál: áskriftarkostnaður

hefur hækkað gríðarlega

• Háskólabókasöfn og stofnanir þurfa að sökkva æ meiri peningum í áskriftir EÐA fella niður áskriftir að tímaritum– Kreppa - “Serials crisis”

• Sjálfstæðir fræðimenn og almenningur ekki með áskrift - þurfa að borga fyrir stakar greinar dýrum dómum

• Rannsóknarstofnanir í þróunarlöndunum

• Af hverju? Fræðiútgáfa er “náttúruleg” einokun– Pillsbury’s hveiti fæst í Bónus, Hagkaupum o. fl. - get leitað að hagst. verði

– Nature Genetics fæst bara bara hjá Nature Publishing Group

Forsaga OA -“fræðiritakreppa” á tölvuöld


















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

• “Samningurinn við Kölska” að koma í bakið á fræðimönnum– Höfundarétti er afsalað til útgefanda gegn því að þeir sjái um útgáfumálin -

höfundar hafa því ekkert um það að segja hverning útgefandi notar framlögin til að endurheimta útlagðan kostnað

– Fræðimenn leggja til ókeypis vinnu við ritrýningu og ritstjórn– Ágætis fyrirkomulag á prentöld - hagstætt bæði fyrir útgefendur og fræðimenn

Tímaskekkja á tölvuöld - úrelt viðskiptalíkan sem hamlar framförum

• Fræðirit eru gullgæs fyrir marga útgefendur– Elsevier sigtað út fyrir viðskiptahætti, sniðgengið af mörgum fræðimönnum– TheCostOfKnowledge Elsevier boycott

2012 er ár ólgu í fræðaheimum - Academic Spring


















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

2012 er ár ólgu í fræðaheimum - Academic Spring

Markmið: að gera ritrýndar vísindagreinar og annað útgefið fræðiefni aðgengilegt óhindrað á rafrænu formi gegnum Internetið


open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

Önnur nálgun á fræðiútgáfu: opinn aðgangur



















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012


án takmarkana höfundaréttar eða aðgangsleyfa.



















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012


• “Open Access” hugtakið kom fyrst fram fyrir 10 árum - framhald á þróun í nokkur ár á undan

• Áhersla yfirleitt á greinar í ritrýndum fræðiritum– EN OA má þó beita á fjölmargt annað efni.. þar sem höfundar skrifa ekki til að fá

peninga, heldur án væntingar um endurgjald og tapa þ.a.l. ekki tekjum við að dreifa verkum sínum ókeypis og sem víðast

• Peter Suber er helsti talsmaður og leiðtogi “leiðtogalausrar” hreyfingar

án takmarkana höfundaréttar eða aðgangsleyfa.














open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012• Búdapest yfirlýsingin 2002

An old tradition and a new technology have converged to make possible an unprecedented public good. The old tradition is the willingness of scientists and scholars to publish the fruits of their research in scholarly journals without payment, for the sake of inquiry and knowledge. The new technology is the internet. The public good they make possible is the world-wide electronic distribution of the peer-reviewed journal literature and completely free and unrestricted access to it by all scientists, scholars, teachers, students, and other curious minds.Removing access barriers to this literature will accelerate research, enrich education, share the learning of the rich with the poor and the poor with the rich, make this literature as useful as it can be, and lay the foundation for uniting humanity in a common intellectual conversation and quest for knowledge.

For various reasons, this kind of free and unrestricted online availability, which we will call open access, has so far been limited to small portions of the journal literature. But even in these limited collections, many different initiatives have shown that open access is economically feasible, that it gives readers extraordinary power to find and make use of relevant literature, and that it gives authors and their works vast and measurable new visibility, readership, and impact. To secure these benefits for all, we call on all interested institutions and individuals to help open up access to the rest of this literature and remove the barriers, especially the price barriers, that stand in the way[...]


















http://www.cogsci.soton.ac.uk/~harnad/Tp/thes1.html

http://www.cogsci.soton.ac.uk/~harnad/Tp/thes1.html

http://citeseer.ist.psu.edu/online-nature01/

http://citeseer.ist.psu.edu/online-nature01/

http://arxiv.org/show_weekly_graph

http://arxiv.org/show_weekly_graph

http://clorinda.catchword.com/vl=47815271/cl=34/fm=docpdf/nw=1/rpsv/catchword/alpsp/09531513/v15n1/s2/p7

http://clorinda.catchword.com/vl=47815271/cl=34/fm=docpdf/nw=1/rpsv/catchword/alpsp/09531513/v15n1/s2/p7


open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

Af hverju OA - ávinningur af opnu aðgengiAukinn sýnileiki og áhrif – Vísindaframlög í opnum aðgangi eru aðgengileg breiðari lesendahópi, eru lesin af fleirum og það er oftar vitnað í þau. Þetta leiðir af sér aukin áhrif eða “slagkraft” framlagsins (e.impact) fyrir höfunda og rannsóknarstofnanir sem þeir vinna fyrir, og sjóðir sem fjárfesta í rannsóknunum fá meira fyrir peningana.

Frjáls aðgengi að upplýsingum og þekkingu – Óhindrað aðgengi eflir og hraðar á rannsóknar- og uppgötvunarferlinu fyrir alla þáttakendur í vísinda- og fræðastarfsemi, ekki bara fyrir þá sem hafa efni á að kaupa áskrift að lokuðum fræðiritum. Til dæmis hafa vísindamenn í þróunarlöndunum aðeins aðgang að litlum hluta alls útgefins fræðiefnis, samanborið við kollega sína í vestrænum ríkjum.

Aðgengi almennings – Meirihluti rannsóknastarfsemi er fjármagnaður gegnum rannsóknarsjóði á vegum hins opinbera (t.d. Rannís á Íslandi). Almennir skattborgarar hafa skýlausan rétt á að nálgast niðurstöður rannsókna sem þeir hafa sjálfir borgað fyrir.

Samfélagslegur ávinningur – Opinn aðgangur leiðir einnig til víðtækari ávinnings fyrir samfélagið í heild, óháð því hvort einstaklingar nálgast og nýta sér vísindaefni beint. Til dæmis gagnast hraðari framfarir í læknavísindum og aukið aðgengi að nýjustu þekkingu öllum þeim sem þurfa á læknisþjónustu að halda.


















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

Gullna leiðin - birting í OA riti

• höfundarréttur hjá höfundi• fjöldi OA fræðirita? • ca. 20% af útgefnu efni

árlega, fer vaxandi

Græna leiðin - eigin safnvistun• Grein send til áskriftartímarits

• Ritrýning fer fram og grein svo birt bakvið gjaldvegg, eins og venjulega

• Heildartexti sendur í varðveislusafn til birtingar í OA

• Strax EÐA eftir birtingartöf (embargo)

• “Best-kept secret of OA”

Tvær leiðir til OA














open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012Græna leiðin - eigin safnvistun

• Grein send til áskriftartímarits




• Ath. skilmála fræðirits í SHERPA RoMEO


Gullna leiðin - birting í OA riti• Grein send til OA tímarits

• Grein ritrýnd og birt strax rafrænt í opnu aðgengi

• Birtingargjald stendur undir kostnaði

• Höfundur heldur höfundarétti

• >8þús rit skv. Directory of OA Journals

• ~20% af heildarfjölda vísindagreina gefin út árlega eru OA


Grein sendtil tímarits

Endanlegurritrýndur texti

Uppsetning og frekari vinnsla

Birting bakvið gjaldvegg

Sent í OA varðveislusafn

Birting í opnu aðgengi

ritrýning
















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012






Gullna leiðin - birting í OA riti• Grein send til tímarits

• Grein ritrýnd og birt beint rafrænt í opnu aðgengi


• Höfundur heldur yfirleitt höfundarétti



Grein sendtil tímarits

Endanlegurritrýndur texti

Uppsetning og frekari vinnsla

Birting strax í opnu aðgengi

ritrýning
















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

• ~20% af heildarfjölda vísindagreina gefin út í OA árlega• Mismunandi hvor leiðin hentar við mism. aðstæður• Ágreiningur innan OA hreyfingarinnar um forgangsröðun

Gullna leiðin - birting í OA riti• Grein send til OA tímarits

• Grein ritrýnd og birt strax rafrænt í opnu aðgengi


• Höfundur heldur höfundarétti






• Ath. skilmála fræðirits í SHERPA RoMEO
















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

Hversu opið er það? gjaldfrálst vs frjálst• Suber: “removing barriers to research”

• Má lesa framlag án endurgjalds á Netinu en lítið annað

• Fjarlægir gjaldhindrunina

• Flest önnur notkun ekki óheimil (almennur höfundaréttur, þ.e. “allur réttur áskilinn”)

Gratis OA = (Ókeypis, frítt, gjaldfrjálst)

(free as in beer)

Gratis OA +

• Má nota framlag á margan annan hátt, t.d. dreifa, búa til afleidd verk, textagreining+þekkingarleit með tölvum o.s.fr.

• Fjarlægir gjaldhindrunina OG a.m.k. einhverjar hindranir á notkun

• Gjarnan útfært með því að birta undir stöðluðu höfundaréttarleyfi, þar sem heimiluð notkun er útlistuð (t.d. non-commercial use only)

Libre OA = (frjálst, frelsi til að nota)

(free as in speech)


















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

Tilbrigði við stef - ferns konar OA

• Skiptir ekki máli fyrir hvort græna eða gullna leiðin er farin• Ólíklegt að fræðiútgáfa fari alfarið út í gullið OA• Libre er eftirsóknarverðara en gratis • Ágreiningur innan OA hreyfingarinnar um forgangsröðun

Grænt gratis OA Grænt libre OA

Gullið gratis OA Gullið libre OA

The OA matrix: dreifingarmáti vs. notkunarheimildir














open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

Misskilningur, gagnrýni, goðsagnir

• Það eru engin virt OA rit í mínu sviði - ég verð að birta í [Nature/Science/Cell/etc.] til að fá viðurkenningu/punkta!– Er það víst? PLoS Biology og mörg önnur eru hátt á ISI listanum. Skoða DOAJ!

– OA þýðir EKKI minna frelsi til að birta - græna leiðin næstum alltaf fær

• Það er rándýrt að birta grein í OA ritum!– OA útgáfa er ekki ókeypis - einhvern veginn þarf að borga– Misdýrt - mismunandi viðskiptalíkön sem útgefendur eru að nota– Margar aðrar leiðir mögulegar og verið að þróa, t.d. OA sjóðir hjá stofnunum

• OA þýðir léleg gæði - hver sem er getur birt drasl ef hann á pening!– “Vanity publishing” er vandamál + svikamillur til líka, en öll kerfi hafa sníkjudýr

– Fullt af drasli er birt í áskriftarritum líka– Dýpri spurningar: “journals as gatekeepers” vs “publish-first-then-peer-review”


















open

acce

ssw

eek.

org

OA vika2012

Að þoka Íslandi í rétta átt

• Þarf skýr skilaboð og stefnur frá stærstu rannsóknar-stofnunum og -sjóðum landsins– Háskóli Íslands - drög að stefnu um opinn aðgang er í vinnslu

– Rannís - ýmislegt að gerjast [erindi Guðlaugar!]

• Þarf að setja fjármagn í málaflokkinn: rannsóknir, fræðsla, innviðir, stuðningur við rafræna OA-útgáfu o.fl.– Rannís kalla eftir styrkumsóknum af þessu tagi?

• Líf- og umhverfisvísindastofnun og aðrar stofnanir/deildir geta tekið frumkvæði– Forvirkni - ekki bara bíða eftir “boðum að ofan”, heldur ræða málin, marka sér

stefnu og byrja að gera Hið Rétta


















open

acce

ssw

eek.

org

• Frekari upplýsingar á http://opinnadgangur.is• OA áhugahópurinn er öllum opinn

– póstlistar

– býsna óreglulegir fundir

• Annað áhugavert– Nýjar nálganir í fræðiútgáfu

• PeerJ: ókeypis fyrir meðlimi að birta í OA - https://peerj.com

• F1000 Research: ritrýning EFTIR OA birtingu - http://f1000research.com

– Höfundaréttarleyfi sem venjulegt fólk getur skilið (ekki bara lögfræðingar)• Creative Commons: http://creativecommons.org

– Open Access bókin eftir Suber










https://peerj.com/

https://peerj.com/

http://f1000research.com/

http://f1000research.com/

http://creativecommons.org/

http://creativecommons.org/






open

acce

ssw

eek.

org

Mynd frá http://open-access.org.uk







http://open-access.org.uk/

http://open-access.org.uk/

OA útskýrt: hvað er opinn aðgangur og af hverju?

Documents

Transcript of OA útskýrt: hvað er opinn aðgangur og af hverju?