Delge Bulutlarnn Srr!

Ouzhan Vcl

Sanki devasa byklkte bir delge ile delinmi gibi grnen delge bulutlarnn nasl olutuu 1940l ylardan beri bilim insanlarnda merak uyandrmtr. Bu doa harikalarnn oluma srecini aklamak zere, jetlerden kaynaklanan akustik ok dalgalar, jetin rotas zerindeki havann lokal snmas, jetlerin yksek irtifada uarken arkalarnda braktklar iz boyunca buz olumas gibi birok olas sebep ne srld. lk yllardaki gzlemler de olaand bu bulut oluumlarnn jetlerden kaynaklandn dorulam gzkse de hem bu oluumun gerek mekanizmas hem de pervaneli uaklarn da bu bulutlar oluturabildii yakn bir zamana kadar bilinmiyordu.

Getiimiz Haziran aynda Amerikan Meteoroloji Topluluu Blteninde yaymlanan bilimsel alma, uzun yllardr gizemini koruyan delge bulutlarnn oluum mekanizmasn aklyor. Atmosfer Aratrmalar Ulusal Merkezinde grevli bilim insanlarndan Andrew Heymsfield ve almada yer alan dier aratrmaclar, belirli atmosferik artlar altnda jetler veya turboprob uaklar (gaz trbini ile alan pervaneli uaklar) bulutlarn iinden geerken bulut tohumlama srecindekine

benzer bir etki olumasnn yamur ve kar yana neden olabildiini gsterdiler.

Bu etkinin olumas iin uaklarn, donma noktasnn altnda (-15 derece ve daha alt) hl sv durumda olan su damlacklar ieren bulut kmeleri ile karlamas gerekiyor. Turboprob uaklar bu yapdaki bulut kmelerinin iinden geerken pervaneler havann ok hzl bir ekilde genlemesine neden olabiliyor. Benzer bir durum, jetler yksek hzla bulut iinden geerken kanat zerindeki havann ani bir ekilde genlemesi ile de ortaya kabiliyor. Hava genletike souyor ve sv haldeki sper souk su damlacklarnn donup buz tanecii haline gelmesine ve ya eklinde bulut kmesinden ayrlmasna sebep oluyor. Bu olaand suni ya neticesinde de bulut kmesi iinde ilgin ekilli delik oluumlar ortaya kyor.

Msr Krallklar Tarihlendirildi

Bilge elik

Yzlerce antik kalnt zerinde yl sren bir aratrma, Msrn antik hanedanlklarna dair uzun sredir var olan bir dizi tartmay sonlandracak gibi grnyor. Sciencen yeni saysnda yaymlanan aratrma, M 2650 ile M 1100 yllar arasnda Msr firavunlarnn hkm srdkleri dnemlerin snrlarn

yksek znrlkl radyoaktif karbon izotop lmleriyle kesinletiren ilk aratrma olma zellii tayor.

ngiltere Oxford niversitesinden fiziki ve matematiki Christopher Bronk Ramseyin bakanlndaki aratrmaclar antik buluntulardaki radyoaktif karbon-14 izotopu miktarn lmeye dayanan bilinen teknii kullanyorlar. Bitkiler bydke doadaki karbon-14 emerler ve bu bitkiler lnce radyoizotop doal olarak zaman iinde bozunur. Organik maddelerden yaplm buluntulardaki karbon-14 dzeyinin lm arkeologlarn bunlarn yan belirlemesine olanak tanr.

Arkeologlarn dnyann her yerinde radyo karbon tarihlendirme metodunu kullanmalarna karn, nedense Msr buluntular zerinde daha nce yksek znrlkl tarihlendirme yaplmamt. Bronk Ramsey, Msrda arkeolojik kalntlarn yurtdna karlmasyla ilgili kat kurallar bulunduunu ve yksek kalitede bir aratrma iin gereken donanmnsa Msrda bulunmadn sylyor.

Bu sorunu amak iin Bronk ve ekibi Avrupa ve ABDdeki mzelerden 211 rnek toplad. rneklerin, gemite retildikleri tarihle ayn zaman dilimi iinde yetien organik maddelerden yaplm olduundan emin olmak amacyla ahap ve kemikten yaplma nesneler yerine, sepet, kuma ve gda gibi buluntulara bal kaldlar.

rneklerin ou belirli firavunlarn hkmdarlk dnemiyle ilikili olduu bilinen mezarlardan alnd. Bu firavunlarn ynetim sras ve hkmdarlklarnn yaklak sresi uzun sredir bilinmekteydi ve bu sayede rnekleri bir grup olarak incelemek mmkn oldu.

Alan

Seall

s, e

f Met

eoro

log, W

KRG-

TV

Haberler

8

Bulgular Msr aratrmaclar arasnda uzun sredir var olan baz anlamazlklar sona erdirecek gibi grnyor. Bu tartmalardan biri Amenhotep, Tutankamon ve Ramses gibi iyi bilinen firavunlarn da iinde olduu Yeni Krallk dneminin balangcyla ilgili. Tarihiler bu dnemin tam olarak ne zaman balad konusunda ikiye ayrlm durumdayd: Bir grtekiler M 1539 tarihini savunurken dierleri bu tarihi M 1550 olarak tahmin ediyordu. Bronk Ramsey ve ekibinin bulgular birinci tarihi hatta bundan daha erken bir dnemi destekliyor.

Yeni Krallktan nce gelen Orta Krallk dneminin balang tarihi ile ilgili de benzer tartmalar bulunuyor. Bu dnemin balangc geleneksel olarak Sirius yldz zerindeki bir kerteriz noktasyla ilikilendirilmiti. Ancak bu gzlemin nerede yapld bilinmiyordu ve bu da tarih tahminlerinin M 2055ten M 2009a kadar uzanmasna sebep oluyordu. Bronk Ramsey ve meslektalarnn yapt aratrma ise birinci tarihi destekliyor.

Bu veriler ayrca arkeologlarn ve tarihilerin Thera Yanardann patlamasnn Msr tarihinde hangi dneme rast geldiini belirlemesini de salayabilir. Bu patlama Yunan Santorini Adasnn byk ksmn yok etmi ve Akdeniz uygarlklar boyunca ok dalgalar gndermiti. Patlamann tam olarak ne zaman gerekletii tartmal, fakat Bruinse gre, en son verileri ve nceki sonular karlatrarak patlamann Yeni Krallkn balangcndan nce meydana geldiini sylemek olas.

lk Boynuzlu Dinozor Avrupada Bulundu

zlem kinci

Gzel manzaralar, Paris, Roma ve Londra gibi romantik ehirleri, harika yemek ve araplar olan Avrupada eksik olan, Kuzey Amerika ve Asyada oka bulunan boynuzlu dinozor fosilleriydi.

Macaristanda gerekletirilen yeni bir keifle bu eksiklik de ortadan kalkt. Bu yeni keif, baz dinozorlarn bir adadan dierine geerek yollarnn Avrupaya dm olabilecei olasln ortaya kard.

Pensilvanya niversitesinden fosil bilimci Peter Dodson yeni rnein kesin ve ikna edici olduunu belirtiyor. Dodson ayrca, aratrmaclarn yaklak 200 yldr sregelen aratrma srecinde bunlar bulamam olduklarn ve bu nedenle orada olabileceklerinin dnlmediini vurguluyor.

Ceratopsianlar olarak bilinen boynuzlu dinozorlar145.000.000-65.000.000 yl nce Kretase dneminde yaamlar. Bugne kadar birok aratrmac ceratopsianlarn Avrupada asla bulunmadklarn varsaymt. Ceratopsianlarnkine benzer diin svete son kefi ve 19. yzylda Belikada bulunan dinozor diinin tekrar analiz edilmesiyle bu konuda yeni tartmalar alevlendi. Fakat birok bilim insan sadece dilerin dinozor gruplar arasnda ayrm yapmaya yetmeyecei konusunda uyarda bulunuyor.

Macaristan Bilimler Akademisinden fosil bilimci Atilla sinin liderliini yapt ekip ceratopsianlarn haritasna Avrupay eklemi bulunuyor. Geen yl Macaristann Ajka ehri yaknlarnda 2000 ylndan beri gerekletirdikleri kaz almalarnda ok sayda bulduklar dier fosillerin yannda, Kretase dneminin sonlarnda, 85 milyon yl nce yaam ceratopsianlardan kalm olduu artk kesin olan drt tane ene kemii

ve gaga da buldular. Aratrmaclar Nature dergisinde Avrupa ktasna ait bu ilk ceratopsian trn Ajkaceratops kozmai olarak adlandrdklarn duyurdular. Byk bir keif, ancak dinozorun kendisi ufack bir ey, sadece bir metre uzunluunda.

Ancak bulu beraberinde nemli bir soruyu gndeme getirdi. Kretase dneminin sonlarnda Avrupa, jeologlarn Tetis Denizi dedikleri blge boyunca yaylan takmadalar halindeydi. Fosillerin bulunduu Macaristann bat blgesi de bu adalardan birinde bulunuyordu. Dolaysyla yazarlarn Asya ceratopsianlarna benzettikleri ve onlarla ilgili olabileceini syledikleri Ajkaceratops nasl orada bulunabiliyordu?

si ve meslektalar Ajkaceratopslarn Asyadan adalar arasndaki ksa mesafeleri yzerek ve bir adadan dierine geerek geldiklerini ve sonunda bat ynndeki daha yeni blgelere ulatklarn ileri sryorlar.

Aslnda makaledeki aklamada da bu adadan adaya geiin, Ajkaceratopslarn Triceratops gibi dev ceratopsianslarla karlatrldnda neden bu kadar kk olduuna bir aklama getirebilecei de belirtiliyor. Buna gre dinozorlarn, yaltlm adalarda azalm kaynaklarla kar karya kalan hayvanlarda grlen evrimsel bir olgu olan ada bodurluuna maruz kalm olabilecekleri ileri srlyor.

Bilim ve Teknik Temmuz 2010

9