Bilim Ve Teknik Dergisi (Nisan 2009)

Trkiyenin Soyu Tehlikedeki Canllar -1 Posteri Derginizle Birlikte...

Bilim ve TeknikBilinGrmediimiz Bilgisayarlareriinde tek bir cmleyle tanmlanamayacak kadar ok anlam barndran karmak bir kavram:

Aylk Popler Bilim Dergisi Nisan 2009 Yl 42 Say 497 3,5 TL

NanotpMars +H2O+CH4 = Yaam?

Boylam on yedinci ve on sekizinci yzyln en zorlu bilimsel problemini zme yolundaki abalar anlatyor. Byk keif a boyunca denizciler okyanuslarda bulunduklar boylam hesaplayabilecekleri herhangi bir ara olmadan dolatlar. Pek ok bilim adam boylam sorununun gkyzndeki yldzlarn dzenli olarak gzlenmesiyle zleceini dnr ve bu yolda aratrmalar yaparken, John Harrison adnda bir adam inanlmaz yapt: Bugn kronometre dediimiz, denizde zaman kesin olarak bilmeye yarayan bir saat. te bu kitabn konusu Harrisonn bu yoldaki krk yl sren abas.

POPLER BLM KTAPLARI

Bilim ve TeknikAylk Popler Bilim Dergisi Yl 42 Say 497 Nisan 2009 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Dergimizin Mart 2009 saysnn kapak ve ierii konusunda, hazrlk aamasndaki i srelerimizden kaynaklanan sorunun, kurum dna amac aan bir biimde yansmas ve farkl alglanmas, hem Kurumumuz hem de bilim camiamz ve toplumumuz iin zc olmutur. Kurumumuzun popler bilim politika ve stratejisi, daha nceki yllarda olduu gibi bundan sonra da ayn ekilde devam etmektedir.Kapak: dl Evren Tngr

TBTAKn temel grevlerinden olan, toplumumuzda bilim ilgi ve sevgisinin ykseltilmesine katk salamak zere gerekletirmekte olduumuz tm bilim ve toplum programlar, destekleri ve yaynlarmzla, siz deerli okurlarmza hizmet vermekten gurur duyuyoruz.

Prof. Dr. Nket Yeti TBTAK Bakan

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Nket Yeti Sorumlu Yaz leri Mdr Yayn Ynetmeni Dr. idem Atakuman([email protected])

Redaksiyon Umut Hasdemir([email protected])

Okur likileri - dari Hizmetler Lale Edger([email protected])

Sevil Kvan([email protected])

Sema Eti([email protected])

zlem zbal([email protected])

E. Sonnur zcan([email protected])

Adem Uluda([email protected])

Yayn Kurulu Prof. Dr. mer Cebeci Do. Dr. Tark Baykara Prof. Dr. Atilla Gngr Adnan Kurt Yrd. Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Muharrem Yazc Teknik Ynetmen Duran Akca([email protected])

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr([email protected])

Web Sadi Atlgan([email protected])

Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 ankaya - Ankara Tel (312) 427 06 25 (312) 427 23 92 Faks (312) 427 66 77

Sinan Erdem([email protected])

Sat-Datm (312) 467 32 46 (312) 468 53 00/1061-3438 Faks: (312) 427 13 36 TBTAK Santral (312) 468 53 00 Internet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta [email protected]

ISSN 977-1300-3380 Fiyat 3,50 TL Yurtd Fiyat 5 Euro. Datm: DPP A.. Bask: mpress Bask Tesisleri maj ve D Tic. A.. majas.com.tr Bask Tarihi: 27.03.2009

Yaz ve Aratrma Dr. Blent Gzceliolu (koordinatr)([email protected])

Mali Ynetmen H. Mustafa Uar([email protected])

Alp Akolu([email protected])

lay elik([email protected])

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

28 44 78

Bilin, ieriinde tek bir cmleyle tanmlanamayacak kadar ok anlam barndran karmak bir kavramdr. Tpta, genellikle kiinin duyusal uyaranlar alglayp evresiyle etkileim iine girdii uyanklk durumu olarak tanmlanr. Bu kavram, ayn zamanda ac ekme, isteme, d krklna urama gibi yaamsal deneyimlere ak olma durumunu karlayan bir anlam da ierir. Yaadklarmzdan ve algladklarmzdan rendiimiz bilgileri belleimizde saklayabilme yetisi, bakalarnn duygu ve dncelerini kendimizi onlarn yerine koyarak anlayabilme becerisi, d dnyada olup bitenlerin farknda olabilme durumu, bilincin teki elerini oluturur.

Marsta yaam olup olmad konusundaki tartmalar yz yl akn bir sredir gndemde. Her ne kadar Marsta bize benzer zeki yaam olmad artk bilinse de, tek hcreli bir organizma bulma umuduyla aratrmalar devam ediyor. zellikle son be yl iinde gezegenin evresinde dolanan uydularla yaplan gzlemlerde Marsta metan gaz bulununca tartmalar bir kez daha canland.

Canl bir hcre nano lekte ilevini srdren biyolojik bir sistemdir. Dier bir bak asyla, bir hcre iinde nano byklkte paralar olan doal bir motor gibidir. Bu doal motor, hcre ekirdeindeki DNAdan ald bilgi dorultusunda protein retir. Proteinler birer nanorobot gibi alarak hcre sisteminin devamlln salar. Nanotbbn amac da bu sistemin ileyiini canlya yarar salayacak ekilde kontrol altna almaktr.

Haberler .......................................................................................................................................... 4 Trkiyeden Haberler / Duran Akca ........................................................................................... 16 Tekno-Yaam / Sinan Erdem ...................................................................................................... 18 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran ................................................................................................ 22 En Derin Sorulara Yepyeni Bak Alar: Bilisel Bilimler / Elif Acar .................................. 24 Bilin ve Bilinli Deneyimin Doas / nci Ayhan ................................................................... 28 Duygusal Bellek: Daha Dn Gibi Aklmda / nci Ayhan ........................................................ 34 Yaratc Beyin / Bahri Karaay ................................................................................................... 38 Mars + H2O + CH4 = Yaam? / Gzde Saral - Ethem Derman ............................................... 44 levsel Nano Kaplamalar / Gamze Gl Avc ............................................................................ 48 Otomotivde Alminyumun Cazibesi / Ycel Birol .................................................................. 50 Boyutlu Modelleme Teknikleri: Tasarla Modelle ret! / Tuncay Baydemir ................... 54 Grmediimiz Bilgisayarlar / Ahmet Onat ............................................................................... 58 nsann Gemiine Uzanan Yolculukta Jeoarkeoloji / Pnar Dndar .................................... 62 Anadoluda Bilinen En Eski Ta Aletler / smail zer - smail Baykara ................................ 66 Dnyann Jeolojik Tarihinden Sayfalar / Nurdan nan ........................................................... 70 Pusula Bitkileri / Cenk Durmukahya ....................................................................................... 74 Nanotp / Ferda enel .................................................................................................................. 78 TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler .............................................................................................. 96

+84Doa Blent Gzceliolu

86Salk Ferda enel

88Gkyz Alp Akolu

91Matematik Kulesi Engin Tokta

92Zek Oyunlar Emrehan Halc

94Yayn Dnyas Adem Uluda

Haberler

Karadeliklerin Jpiter Dans Uydularn Yutmu Olabilir GAlp Akolu

kbilimciler hemen her gkadann merkezinde sperktleli bir karadelik bulunduu konusunda hemfikirler. Bunun sradan bir durum olduu artk biliniyor. Ancak, ABDnin Ulusal Optik Astronomi Gzlemevindeki gkbilimcilerin yapt bir keif, gkada merkezlerinde sra d bir eyler de bulunabileceini gsterdi. Sloan Saysal Gkyz Aratrmas kapsamnda yz binlerce gkadadan elde edilen verilerin zel bir yazlmla incelenmesi sonucunda, rneklerden birinin tekilere gre farkllk gsterdii belirlendi. Tam anlamyla samanlkta ine aramaya benzeyen bu aratrma, kuasar olarak da adlandrlan ve ok byk bir ma gcyle parlayan gkada merkezlerinden birinde, bir sperktleli karadelik iftinin kefiyle sonuland.

Alp Akolu

SDSS J153636.22+044127.0 olarak adlandrlan kuasarn iindeki sz konusu karadelikler birbirlerine yalnzca 0,3 k yl (Gnele ona en yakn yldz arasndaki uzakln 10da biri kadar) uzaklkta bulunuyor. Karadeliklerden birinin 800 milyon, ok daha kk olan dierininse 20 milyon gne ktlesinde olduu hesaplanyor. Bu iki sperktleli karadelik, birbirleri evresinde yalnzca 100 ylda bir dolanyor. Bu karadeliklerin eninde sonunda birbirleriyle arpacaklarna kesin gzyle baklyor. Bu kefin, evrendeki en parlak cisimler olan kuasarlarn i mekanizmalarnn anlalmasnda nemli bir rol oynayaca dnlyor.http://sciencenow.sciencemag.org/cgi/content/ full/2009/304/1 4

piterin Galileo Uydular olarak bilinen drt byk uydusu, Gne Sisteminin oluumunu aratran gezegenbilimciler iin gzel bir rnek oluturuyor. Jpiter sisteminin nasl olutuunu anlayabilmek iin eitli canlandrmalar yaplyor, modeller oluturuluyor. Bu almalar, gemite Jpiteri oluturan maddeden artakalan ve onun evresinde disk halinde dolanan maddenin, gezegenin ktlesinin nemli bir yzdesini oluturduunu gsteriyor. Oysa gnmzde gezegenin evresinde dolanan uydularn toplam ktlesi, gezegenin kendi ktlesinin yalnzca yzde 2si kadar. (Jpiterin ok sayda uydusu olmasna karn Galileo Uydular dnda kalanlar ok kktr.) Bu fark, gezegenin en azndan 20 eski byk uydusunun Gne Sisteminin ilk zamanlarnda gezegen tarafndan yutulduu anlamna geliyor. ABDnin Colorado eyaletindeki Gneybat Aratrma Enstitsnde dev gezegenlerin uydular zerine aratrmalar yrten Robin Canup ve ekibi bu olayn nasl gelitiini bulduklarn dnyorlar. Oluturduklar senaryo yle: lkel Gne Sisteminde, Jpiterin oluumundan artakalan maddeyi ieren disk, sistemin ilerinden gelen maddeyle besleniyordu. Jpiteri evreleyen diskte oluan uydular diskin ierdii maddenin oluturduu srtnme ve srkleme yznden giderek yavaladlar ve sarmallar izerek yava yava Jpitere doru dtler.

J

Canupa gre ilkel Jpiter sisteminde toplam be nesil uydu olutu. Bir nesil Jpiter tarafndan yutulunca bir sonraki nesil olumaya balyordu. Bunlardan geriye yalnzca son nesil uydular olan Galieo Uydular kald. Galileo Uydular olutuktan sonra Jpiterin evresindeki disk dald iin bu uydular Jpiterin gazabndan kurtuldu. Aratrmaya gre saylar ka olursa olsun her bir nesilde oluan uydularn toplam ktleleri birbirlerine

yaknd. Benzer bir durumun Satrnn uydularnn da bana gelmi olabilecei dnlyor. Satrnn yalnzca bir byk uydusu bulunuyor. Jpiterin ktlesinin Satrnnkinin yaklak drt kat olduu gz nnde bulundurulursa, bu durum mantkl grnyor. lkel Gne Sisteminde Gnee grece yakn olan kk kayasal gezegenler de Jpiterin eski uydularyla benzer bir son yaam olabilirler. Ancak, gnmzde var olan kayasal gezegenlerin, oluumlarn Gnei evreleyen diskin dalmasndan sonra tamamladklar iin Gne tarafndan yutulmaktan kurtulduklar dnlyor.http://www.newscientist.com/article/mg20126984.300cannibalistic-jupiter-ate-its-early-moons. html?DCMP=OTC-rss&nsref=space

P. Marenfeld/NOAO

JPL/NASA

JPL/NASA

Bilim ve Teknik Nisan 2009

Kepler Yeni Dnyalar ArayndaAlp Akolu

D

nya benzeri tegezegenleri (Gne Sistemi d gezegen) kefetme yolunda nemli bir adm atld. NASA, adn gezegenlerin hareket yasalarn kefeden Alman gkbilimciden alan Kepler Uzay Teleskopunu 6 Martta uzaya frlatt. Bir yldzn evresinde dolanan gezegenleri bulabilmek iin genellikle o yldzn yapt ok kk salnmlardan yararlanlr. Bu salnmlarn llmesiyle, gezegenin ktlesi hesaplanabilir. Gnmze kadar bu yntemle kefedilen gezegenlerin neredeyse tamam yldzna ok yakn yrngelerde dolanan ok byk ktleli gezegenler. nk ktlesi byk olan gezegenleri kefetmek daha kolay. Giderek daha hassas lmlerin yaplmasyla, kefedilen gezegenlerin ktleleri de klyor. Gkbilimcilerin hayali, baka yldzlarn evresindeki yaanabilir blgelerde bulunan dnya benzeri gezegenler kefetmek. Bir gezegenin yaam destekleyebilmesi iin yldzndan belirli bir uzaklkta olmas gerekir; yaanabilir blge bu uzaklk araln tanmlar. Ancak yaanabilir blgede bulunan Dnya gibi kk bir gezegenin neden olduu salnmlar saptayabilmek iin ok duyarl aygtlarn yan sra ok uzun sreli gzlemler gerekiyor. tegezegen aratrmaclar bunun yerine gei yntemi denen bir yntemden yararlanyorlar. Gezegen, eer yldznn nnden geerse onun k iddetinde ok kk bir de neden olur. Gei yntemi grece basit bir yntem olmasna karn ok hassas gzlemler gerektirir. nk gezegen geii srasnda yldz iddetinde meydana gelen deiim ok kktr. Gnmze

kadar kefedilen 342 tegezegenin 58i yldznn nnden geerken de gzlendi. tegezegenler zerine alan aratrmaclar, bir gn gerek anlamda Dnya benzeri bir gezegen kefedilecekse, bunun ancak uzaydaki teleskoplarla yaplabilecei dncesindeler. Atmosferin bozucu etkilerinden uzakta gzlem yapan bu teleskoplar, yeryzndeki en byk teleskoplardan bile ok daha iyi grrler. stelik uzay teleskoplaryla gece gndz snrlamas olmadan, hava koullarndan etkilenmeden kesintisiz gzlem yapmak mmkn. zellikle gezegen geilerini gzlemek iin bu ok nemli bir stnlk salar. Hali hazrda, Corot adl bir Fransz uydusu sperdnyalar (birka dnya ktlesindeki gezegenleri) yldzlarnn nnden geerken yakalamak zere gzlemlerini srdryor. Bu, tm gzlem zaman tegezegen avclna ayrlm zel bir teleskop. Corottan daha gelimi bir donanma sahip olan Keplerin, srekliNASA

olarak gzlem yapacak ve 100.000 yldz ayn anda gzleyebilecek, ok duyarl ve 95 milyon megapiksel znrle sahip bir alglaycs var. Bu alglayc uzaktaki bir arabann farnn nnden geen bir sinei ayrt edebilecek kadar hassas gzlem yapabiliyor. 6 Martta frlatlan Kepler teleskopu Gne evresinde, Dnya yrngesine yakn bir yrngeye oturtuldu. Teleskop, yaklak bir ay srecek ayarlamalardan ve denemelerden sonra gzlemlerine balayacak. Balangta Keplerden beklenen, yldzlarna ok yakn yrngelerde dolanan byk ktleli gezegenleri kefetmesi. Bu gezegenler yldzlarnn nnden ok sk getikleri ve k iddetinde daha belirgin bir deiime neden olduklar iin bu beklenti ok gereki. Keplerin grevini srdrmesi planlanan en az 3,5 yl iinde, giderek yldzna daha uzakta bulunan, grece kk ktleli gezegenleri kefetmesi bekleniyor. Aratrmaclar, Dnya benzeri gezegenlerin kefi ve bu keiflerin dorulanmas iin en azndan yl gerekecei dncesindeler. Keplerle yaplan gzlemler, Spitzer Uzay Teleskopu ve yerdeki teleskoplarla desteklenerek bu gezegenlerdeki koullarn belirlenebilmesi iin allacak.http://kepler.nasa.gov/ 5

David A. Aguilar (CfA)

Haberler

Phoenixin ini aracnn ayaklarndaki destekleyicilerin zerinde kk krecikler grnyor. Bunlarn ini srasnda srayan su damlacklar olabilecei dnlyor.

iin tuz kullanlmasyla ayn mantk). Nilton ve ekibi, Phoenix yere inerken bu eriyiin mekiin ayaklarna sradn dnyor. Ancak Phoenix, bu maddenin rneklerini almadndan gerei bilemiyoruz. Elimizde sadece grntler ve perkloratn bildiimiz bu zellii var. Smithin aklamasna gre, Phoenix yzeye inerken roketlerinin neden olduu yksek basn, yksek scaklk ve amonyak yakm yzeyi etkilemi olabilir. Ayrca tozun yapsndaki bileenlerin kimyasal etkisi de bilinmiyor. Perklorat alglayan aletin tasarmcs Michael Hechte gre sv sramas ihtimali dk. Robotik kamera ile ekilen fotoraflar dk znrlkte. Kreciklerin hareket ediyor gibi grnmesinin nedeni glgeler de olabilir. Ayrca perklorat her ne kadar yeterince scak ve kuru havada suyu mkemmel biimde emen bir snger gibi davransa da Marsta eriyiin sv halde bulunmas iin gerekli scaklk mevcut deil. Hechtin iddias yerdeki buzdan gelen su buharnn mekiin ayaklarna yapt. Gn iinde aracn ayaklar Mars yzeyine kyasla daha souk olmal, diyor Hetcht. Ona gre ini sahasnda aa kan buz paralarna vuran gne sblimlemeye neden oldu. Ykselen buhar nispeten daha souk olan ayaklara dediinde su damlacklar meydana geldi. Phoenix ekibinin almalar ile yakn zamanda kreciklerin srr zlebilir.http://www.space.com/scienceastronomy/090310phoenix-water.html

NASA/JPL-Caltech/University of Arizona/Max Planck Institute

Marsta Sv Halde Su Olabilir N

Pltonun Atmosferiltonu yldzlarn nnden geerken inceleyen gkbilimciler cce gezegenin atmosferinin yzeyine gre 50C daha scak olduunu fark ettiler. Avrupa Gney Gzlemevinin (ESO) ok Byk Teleskopunu (VLT) kullanarak inceleme yapan aratrmaclar, cce gezegenin atmosferinde beklenmedik lde fazla metan bulunduunu ve st atmosferin yzeyden daha scak olmasnn muhtemel sebebinin de bu olduunu akladlar. Yzeye gre daha scak olsa da st atmosferin scakl ancak -170Cye ulaabiliyor. 1980li yllardan bu yana, Pltonun ince bir atmosferi olduu ve ounluunu azotun oluturduu atmosferde ayn zamanda eser miktarda metan ve belki yine eser miktarda karbonmonoksit bulunduu dnlyordu. Yakn zamana kadar Pltonun yalnzca

Glnihal Ergen

ASAya ait Phoenix Mars Lander uzay aracnn Mars yzeyine indii noktada sv halde su olduuna dair kant bulunduu iddia ediliyor. Bilindii kadaryla su tm canl biimlerinin temeli olduundan byle bir keif kzl gezegende biyolojik yaam olma olasln artracaktr. Bu yeni fakat tartmal durum, Phoenixin robotik kolundaki fotoraf makinesinin ektii grntlerin incelenmesiyle ortaya kt. Fotoraflarda uzay aracnn ayaklarndaki desteklerin zerinde kk krecikler grlyor. Art arda ekilen fotoraflarda krecikler byyor ve yer deitiriyor. Aratrmay yrten Arizona niversitesinden Peter Smithin gr, bunlarn yzeye ini srasnda araca srayan su damlacklar olabilecei. 25 Mays 2008de, Marsn kuzey kutbuna ini yapan Phoenix uzay arac, gezegende yaam destekleyecek iaretleri yani yzeyin hemen altndaki su buzunun bir zamanlar sv olduunu kantlayacak bir eyler aryordu. 31 Temmuz 2008de Phoenix, Mars yzeyinin altndaki tabakann gerekten de su buzu olduunu saptad. rnekler zerinde yaplan incelemelerde, buzun bir zamanlar byk bir ihtimalle sv halde olduu ve Marsn gemiinde iklimin daha scak olduu bir zamanda yzeydeki toz ile etkileime girdii ortaya kt. Fakat yazn bile scakln -20 ile -80C arasnda olduu gnmz Marsnn yzeyinde, sv su bulunmas hayli ilgin bir durum. Normalde, basncn ve scakln ok dk olduu Mars yzeyinde, su buzunun hemen sblimlemesi yani buharlamas beklenir. Phoenix ekibi, uzay aracnn kazlar srasnda aa kan yeralt buzlarnda bu olay gzlemlemilerdi. Phoenix ekibinden Nilton Rennoya gre, Mars yzeyini rten tozda bulunan perklorat tuzlar (kimyasal olarak aktif ve son derece yakc bir tuz), uzay aracnn indii arazide younlamt. Perklorat, blgedeki su buzunu donma noktasn drp eriterek tuzlu su haline getirdi (Karl havalarda buzlanmay engellemek

P

zden Hanolu

st atmosferi incelenebilmiti. Pltonun nnden getii yldzlarn ndan yararlanarak cce gezegenin atmosferini inceleyen gkbilimciler st atmosferin -170C yani yzeyden 50C daha scak olduunu saptayabilmilerdi. Tutulmalara dayanan bu gzlemler cce gezegenin atmosferinin yzeye yakn ksmlarnn scakl ya da basnc konusunda bir bilgi vermiyordu. VLTye balanan yeni bir aygt (CRyogenic InfraRed Echelle Spectrograph (CRIRES), kullanan gkbilimciler Pltonun atmosferinin sadece st ksmnn deil tamamnn ortalama scaklnn -180C olduunu akladlar. Pltonun apnn Dnyannkinin bete

6

NASA


biri, atmosferinin Dnya atmosferinin 100.000de biri kalnlkta olduunu ve ayrca Gne Sisteminin kenarnda bulunduunu gz nne alarak aratrmaclarn iinin zor olduunu dnebilirsiniz. Oysa gkbilimciler VLT ve CRIRES birleimiyle gzlem yapmann nerdeyse gezegenin etrafnda dolanan gelimi bir uyduyla gzlem yapmakla edeer olduunu sylyorlar. Plton, Gne etrafndaki bir turunu 248 Dnya ylnda tamamlyor ve bu tur srasnda Gneten uzaklat zamanlarda atmosferi yavaa donarak cce gezegenin yzeyine yaklayor. imdi olduu gibi Gnee yaknlat zamanlardaysa yzey snyor ve buzlar sblimleerek yani kat halden gaz haline geerek atmosfere karyor. Buharlarken vcudumuzu serinleten terleme olayna benzer bir ekilde sblimleen bu gazlar Pltonun yzeyini soutuyor. CRIRES ile yaplan gzlemlerde metann cce gezegenin atmosferindeki ikinci en ok bulunan gaz olduu, atmosferdeki molekllerin yarsnn metan olduu ortaya karlm. Gkbilimciler bu gzlemlerle ok miktardaki metann atmosferin scakln artrmada nasl etkili olabileceini gstermi olduklarn, ayrca bunun da atmosfer basncnn ykselmesine yol aabileceini sylyorlar. Dnyann atmosferinde yukar doru kldka scaklk der, bir kilometrede ortalama 6Clik bir d yaanr. Oysa son gzlemler Pltonun atmosferinde kilometre bana 3C ile 15C arasnda bir scaklk art olduunu gsteriyor. Aratrmaclar Pltonun atmosferinin zelliklerini aklayan iki ayr model gelitirmiler. Modellerin ilki Pltonun yzeyinin ince bir metan buzu tabakasyla kapl olduunu varsayyor, bu da azot sblimlemesini balatyor. kinci modele greyse cce gezegenin yzeyinde saf metan blgeleri var. Bu modellerden hangisinin doru olduunu grebilmek iin Pltonun Gneten uzaklarken incelenmesinin gerekli olduunu syleyen gkbilimciler, NASAnn New Horizons (Yeni Ufuklar) adl uzay aracnn 2015te cce gezegene ulamasnn ardndan daha fazla bilgi edinecekler.http://www.astronomy.com/asy/default. aspx?c=a&id=7987 http://www.aanda.org/index.php?option=article&acces s=standard&Itemid=129&url=/articles/aa/abs/2009/09/ aa11633-09/aa11633-09.html

Asteroit Teet Geti

Y

lay elik

z yl kadar nce Sibiryann Tunguska blgesindeki bir orman dmdz eden gktana yakn byklkte bir asteroit (kk gezegen) 2 Martta Dnyaya Aydan daha yakn bir mesafeden geti. Cismin gelecekte Dnyaya arpma riski olup olmad henz bilinmiyor. 2009 DD45 ad verilen asteroit Dnya yzeyinin yalnzca 72.000 km zerinden geti; bu mesafe Aya olan uzaklmzn bete birinden daha az, yeryzyle ezamanl uydularn uzaklnnsa iki kat. Cisim ilk kez 28 ubat gn Avustralyadaki Dnyaya yakn gkcisimlerini arama amal bir program olan Siding Spring Survey yeleri tarafndan bildirildi. Uluslararas Astronomi Birliinin Kk Gezegen Merkezinden Timothy Spahr, parlaklna baklrsa asteroidin apnn 20-50 metre arasnda olduunun tahmin edildiini sylyor. Bu da Sibiryann Tunguska blgesine 1908de derek 2000 kilometrekarelik bir orman dmdz eden ve 30 metre apnda olduu tahmin edilen asteroitle boy lebilecek bir byklk demek. Gkbilimciler asteroit zerindeki kayalarn ne kadar yansttn hesaplamak iin asteroidi kzltesi dalga boylarnda izleyerek yrngesine dair daha iyi tahminlerde bulunabilmeyi umuyor. Spahrn New Scientiste yapt aklamaya gre gkbilimciler ayrca

nmzdeki gnlerde asteroidin yrngesini modelleyerek nmzdeki 100 yl iinde Dnya iin bir tehlike oluturup oluturmayacana ilikin bilgi edinmek istiyor. Grne gre DD45 Gnein evresindeki turunu 1,5 ylda tamamlyor. imdiye kadar Dnyaya 1,3 astronomi birimi mesafeden (1 astronomi birimi Dnyann Gnee olan uzakl kadardr) ve daha yakndan geen 6100 kadar cisim kefedildi. Bunlarn 1000den fazlas Dnyaya 0,05 astronomi biriminden daha yakn bir mesafeden getii iin potansiyel olarak tehlikeli snfna giriyor. Dnyaya sadece 0,00048 astronomi birimi uzaklktan geen DD45 de gkbilimcilerce Dnyaya en yakn geilerinin ncesinde tespit edilen ve tehlike potansiyeli tayan asteroitler listesine eklendi. 2008 Ekiminde gkbilimciler Dnyayla kesin arpma yolunda olan ilk gktan tespit etmiti. apnn be metreyi gemedii anlalan bu gktann paralar ksa bir sre nce Sudanda bulundu. imdiye kadar gzlemlenen en yakn asteroit geii ise FU162nun 2004teki geiiydi. 5-10 metre apndaki bu kaya, Dnya yzeyinin yaklak 6500 km stnden gemiti. NASA Dnyaya yakn, ap bir kilometre ve daha byk olan cisimlerin en azndan % 90n kefetmeyi hedefliyor. Ancak daha kk cisimler de Dnyaya arpabilecei iin, NASAnn ayn ekilde tehdit oluturan ve aplar 140 metre veya daha kk olan asteroitleri bile kapsayacak kadar ayrntl aratrmalar yapmas gerektiini savunanlar da var.http://www.newscientist.com 7

Visual Photos

Haberleroksijen kullanlamayacak kadar ok snyor. Baka bir yntemde ise oksijen ak halindeyken yaktla kartrlarak yanma salanyor. Bu yntem de roketi ses hznn 20 katna kadar karabiliyor. Yine de atmosferi terk etmek iin gerekli olan 25 machlk (1 mach = sesin atmosferdeki hz) ses hznn 25 kat bir hza kmak iin normal bir roketin kullanlmas gerekiyor. Aratrmay yrten firma ieri alnan oksijeni sv azot ile soutarak daha yksek hzlarda da yanmann gereklemesini salamay planlyor.http://www.newscientist.com/article/dn16682-airbreathingplanes-the-spaceships-of-the-future.html?full=true http://www.sciam.com/article.cfm?id=skylon-reusablespace-plane

Mann/Reaction Engines

da, bu deer hayata geirilebilecek uygulamalar iin hl ok dk. lemin verimliliini ykseltmek iin eitli yollar deneniyor. Nanotplerin etrafna serpitirilen bakr paracklarn, tepkime hzn artraca belirlenmi. Aratrma ekibi, bundan sonraki almalarn bu ynde srdreceini aklyor.http://www.newscientist.com/article/dn16621-sunpowereddevice-converts-co2-into-fuel.html?DCMP=OTCrss&nsref=online-news

Daha Kolay Uzay YolculuklarSinan Erdem

8

ozwe

ir aracn uzaya gnderilmesi ve geri getirilmesi, yzlerce kiinin uzun sren almalaryla ve byk kaynaklar harcanarak gerekleiyor. Dnyann ekim kuvvetini ve atmosferde oluan srtnme kuvvetini yenmek iin ok byk ve birden fazla kademeli roketler kullanlr. Kademelerde bulunan ve yaktn atelenmesi iin gerekli oksijeni tayan blmler boaldka srayla braklarak roketin arl azaltlr. Uzay aratrmalar, bu karmak kalk yntemini basitletirerek, daha ucuz, daha hafif ve kolayca yeniden kullanlabilecek aralarn gelitirilmesi ynnde ilerliyor. Aratrmaclar oksijeni, hareket srasnda atmosferden alabilecek, dolaysyla oksijen tayan blmlere ihtiya duymayacak modeller zerinde alyorlar. Bu tr modeller retilebilirse, uzay aralar u an kullanlan uaklar gibi ksa srede kalka hazrlanabilecek. Getiimiz ay, Avrupa Uzay Ajansndan (ESA) yaplan aklamaya gre, uzay aratrmalar yapan bir firmaya byle bir proje iin 1 milyon avroluk bir destek verildi. Firma bu destekle, oksijeni atmosferden alabilen bir roketin nemli parasn gelitirecek. Oksijeni atmosferden almak iin gelitirilen deiik yntemler mevcut. Bunlarn birinde atmosferdeki oksijen, aracn iinde yavalatlyor. Ancak bu yntem ses hznn 5 kat ve zerine kldnda ie yaramyor. Yavalatlan

B

Karbondioksitten Yakt retimiSinan Erdem

Bilgisayar Her Hareketi GryorGlnihal Ergen

N

anoteknoloji birok alanda daha nce gerekletirilmesi mmkn olmayan fikirlerin hayata geirilmesini salyor. Nanoteknoloji deyince de akla ilk olarak nanotpler geliyor. Daha nce, gne enerjisinden elektrik elde etmede kullanlan gne panellerinin verimliliinin artrlmas iin nanotplerin kullanlmas zerinde allyordu. Bu defa, abalar gne enerjisiyle karbondioksitten yakt retimine ynelik. Yeni bir yntem sayesinde karbondioksit ve su buhar, nanotpler yardmyla gne enerjisi kullanlarak birletiriliyor ve doalgaz oluuyor. Benzer almalarla daha nce karbondioksitten metan gaz retilebilmiti, ancak tepkimeler iin mortesi k gerekiyordu. Pennsylvania niversitesindeki almalar, tepkimelerin daha geni bir k tayfyla alacak hale getirilmesi zerinde younlam durumda. Titandioksitten yaplma nanotpler 4 cm2lik plakalar halinde, bir yz kuvars olan metal bir kabn iine yerletirilmi. ine karbondioksit gaz ve su buhar pompalanan kaplar saat sreyle gnein altnda bekletilmi. Sonuta ortaya kan metan gaz daha nceki almalara oranla 20 kat fazla olmusa

iisel bilgisayara hareketli bir boyun ilave edilip fare ve klavye kartlarak bizden daha az ey bekleyen bir bilgisayar retildi. Sadece el ve kol hareketleri ile mzik alnabilen ve oyun oynanabilen aygt Cenevrede tantld. svire Federal Enstitsnden Frederic Kaplan, geleneksel bilgisayarlar kullanrken, genellikle karsnda oturup iki eli birden kullanarak tm dikkati vermek gerektiini belirtiyor. Bu yeni bilgisayar ise kii ayaktayken veya hareket ederken, yemek yaparken tarif bakmak iin, dans ederken mzik almak iin kullanlabilir. Kaplan, QB1 isimli bu ilgin bilgisayar endstri rnleri tasarmcs Martino dEsposito ile birlikte tasarlayp retmi. QB1in motorlu boynu zerindeki ekran, yaknndaki insanlar alglyor ve gz temas kurmaya alan bir insan

K


gibi onlarn yzne doru dnyor. QB1, sadece el ve kol hareketleri ile alyor. Ekrana yerletirilmi harekete duyarl kamera yaplan iaretleri alglyor. Bu hareketler daha sonra dijital bir ayna gibi alan ekrana tanyor ve kullanc girdilerinin sonucunu grebiliyor. Ekranda yer alan LEDler etrafa kzltesi nlar yayyor, bylece kamera derinlik ve uzakl alglayabiliyor ve bilgisayar evresindekileri boyutlu olarak resmedebiliyor. QB1 bu sayede kullancnn uzakln hesaplyor ve ekrandaki yaz ve grntnn boyutunu ona gre ayarlyor. Geen sene, New Yorktaki Modern Sanatlar Mzesinde daha az gelimi bir prototip olan Wizkid tantlmt. Ziyaretilerin Wizkidle olan etkileimleri dorultusunda tasarm gelitirildi. Tu seenekleri azaltld, listeleri tarama kolaylatrld ve bilgisayarn arayz basitletirildi. rnein QB1 ile tenis oynarken, oyuncular ekrana baktklarnda kendi grntlerini ve topu gryorlar. Topa vurduklarnda QB1 dier oyuncuya doru dnyor ve rakibin ekranda kendisine doru geldiini grd topa vurmas gerekiyor. QB1, tenis ma izleyen bir seyirci gibi saa ve sola dnyor ve bu ekilde oyuncular neredeyse gerek bir mataki gibi karlkl oynayabiliyorlar. QB1in prototipleri yaknda gnlller tarafndan evlerinde kullanlarak denenecek.http://www.newscientist.com/article/dn16691-roboticcomputer-watches-your-every-move.html?DCMP=OTCrss&nsref=online-news

Akdenizin Deniz Seviyesi Ykselecekspanyol-ngiliz ortak aratrma projesi kapsamnda, iklim deiiminin nmzdeki 90 yl ierisinde Akdeniz kylar zerindeki etkisini konu alan olas senaryo akland. Aratrmaclar bu almada, riskleri doru tahmin edebilmek ve bu riskleri anlamak iin iklim deiimi ve sera gazlarnn

Pnar Dndar

artyla ilgili bu senaryoyu temel alan modellemelerden yola kt. 21. yzyl ierisinde Akdenizdeki scaklk, deniz seviyesi deiimi ve tuzluluk oran konularnda tahminler yapmay amalayan almada ne srlen senaryolarn en iyimserine gre, sera gaz miktar 2000 ylndaki seviyesinde kalacak. Ancak bu durumda bile iklim deiimi yaanacak. Dierlerine gre en az deiimin gerekleecei dnlen bu senaryoda 21. yzyl sonunda Akdenizin deniz scaklndaki artn 1Cden az olaca tahmin ediliyor. En ktmser senaryoda ise dnya apndaki ekonomik geliim seviyelerinin farkllna bal olarak, sera gaz retiminin 21. yzylda da artmaya devam edecei dnlyor. yimser olandan farkl olarak dier iki senaryo, sera gazlarnn artmas sonucu deniz scaklnda 2,5Clik bir art yaanacan ne sryor. Bunun yan sra uzmanlar deniz seviyesinin, uzun vadede su miktarndaki artn dnda, scaklk artyla da deiebileceini belirtiyor. nk snma, hacim artn da beraberinde getiriyor. Bu snma sonucu, deniz seviyesinin ortalama 3 cm ile 60 cm arasnda ykselecei dnlyor. stelik hem kutuplardaki buzullarn hem de karasal buzullarn erimesi sonucu su ktlesinde oluacak deiim bu almada hesaba katlmam durumda. Dolaysyla bu

konuda byk bir belirsizlik sz konusu. Deniz seviyesindeki deiimlerin en iyi anlalaca yerler kylar. Ancak modellemelerin dk znrle sahip olmasndan dolay ky blgelerdeki deniz seviyesi artn tam belirleyemememiz almann bir dier sorunu. Aratrmaclarn bir dier iddias ise Akdenizin tuzluluk orannn artaca ynnde. Ancak bu da ok gvenilir bir tahmin deil. nk Akdenizdeki tuzluluk oran Cebelitark Boaz boyunca gerekleen su geiiyle belirleniyor ve bu durum da modellemeye dahil edilmemi. Aslnda kresel modellemeler, ky blgelerdeki deniz seviyesi deiiminin etkilerini tahmin etmekte kullanlamyor nk bu yntem, blgesel farkllklar gz ard ediyor. ok da gvenilir olmayan bu tahminlere kar, Akdenizdeki boazlar ok daha ak ve net gsterebilmek iin, okyanus tabannda ve ky blgelerde meydana gelen okyanusal srecin incelenmesine ek olarak, yksek znrle sahip blgesel iklim modellerinin kullanlmas salkl bir zm olabilir. Hatta bu yntem son zamanlarda Avrupal aratrma gruplarnn yakndan takip ettii bir uygulama. Bylece iklim deiiminin blgesel dzeydeki etkileri zerine yaplan tahminlerin belirsizliinin ksa vadede zlecei dnlyor.http://www.sciencedaily.com/ releases/2009/03/090303084057.htm 9

NASA

Haberler

Aratrmaclar Beyni zliyorEsra Tok KlUzun vadeli potansiyel artndan nceSantiago Canals/Max Planck Institute for Biological Cybernetics

renmenin temeli olarak grlen uzun vadeli potansiyel artnn fMRI ile oluturulan grnts.

bingendeki (Almanya) Max Planck Biyolojik Sibernetik Enstitsnden aratrmaclar, elektrik sinyallerini alan ve ileyen beyin hcrelerini fMRI (fonksiyonel manyetik rezonans grntleme) teknii ile grntlemeyi baard. alma, beynin hafzay oluturan nemli ksmlarndan biri olan hipokampustaki nronlarn (yani sinir hcrelerinin) deneysel olarak uyarlmasyla gerekletirildi. Aratrmaclar fMRI, mikrostimlasyon ve elektrofizyoloji yntemlerini bir arada kullanarak n beyindeki geni sinir hcresi topluluklarnn yapsal ve ilevsel olarak nasl yeniden dzenlendiini izleyebildi. Bylece, renme srecinde beynin geni blgelerinin deitiini gsteren ilk deneysel kant elde edilmi oldu. Aratrmaclar kullanmlarna bal olarak sinapslarn, sinir hcrelerinin ve beynin baz blgelerinin deimesi zelliine nronal ekillenebilirlik adn veriyor. Ortak sinapslar olan nron alarnda gerekleen, hafza ve renme sreleri iin temel bir mekanizma olan bu olgunun aklamas, 1949da psikolog Donald Olding Hebbin ne srd u varsayma kadar uzanyor: Belli bir sinir hcresi baka bir sinir hcresini srekli uyarrsa, sinaps sinyal aktarmn daha verimli klacak ekilde deiir. Sresi birka dakikayla tm bir yaam arasnda deiebilen bu renme sreci hipokampusta incelendi. imdiye kadar yaplan ok sayda10

T

alma, hipokampusun hayvanlarda ve insanlarda bellek kapasitesi ve meknsal ynelimde nemli bir rol oynadn gstermiti. Hipokampusta da tpk beyin kabuunda olduu gibi birbirine sinapslarla balanan milyonlarca sinir hcresi var. Sinir hcreleri birbirleriyle aksiyon potansiyeli olarak adlandrlan, verici hcrelerden alc hcrelere gnderilen elektriksel sinyallerle iletiim kuruyor. Eer bu aksiyon potansiyelleri daha sk, daha hzl ve daha dzenli hale gelirse, hcreler arasndaki sinyal aktarm kuvvetlenebilir. Bu durum uzun vadeli potansiyel art ad verilen bir srecin olumasna yol aar. Bylece sinyalin aktarm kalc olarak kuvvetlenir. Bu srecin arkasndaki mekanizma renmenin temeli olarak grlmektedir. Hipokampustaki uzun vadeli potansiyel artnn etkileri uzun zamandr biliniyor olsa da, bu yapdaki sinaptik deiikliklerin hipokampusun dndaki sinirsel alarn, rnein beyin kabuundaki alarn aktivitelerini nasl etkileyebildii ak deildi. Max Planck Biyolojik Sibernetik Enstitsnde ynetici olan Nikos Logothetis ile birlikte alan aratrmaclarn bu olguyu sistematik olarak incelemesiyle, ilk kez beynin geni blmlerinin etkinliklerinin uzun vadeli olarak deimesinin sinapslarn etkinliinin deimesine bal olduu gsterilmi oldu.http://medgadget.com/archives/2009/03/scientists_ watch_brain_networks_rewire_themselves.html http://hum-molgen.org/NewsGen/07-2001/000035.html

Uzun vadeli potansiyel artndan sonra

yimserler Daha Uzun mu Yayor?aplan yeni bir aratrma iyimser olanlarmzn kalp hastalna yakalanma ve erken lme risklerinin dk olduunu gsteriyor. Pittsburgh niversitesi Tp Merkezinde dahiliyeci olan Hillary Tindlen nderliinde yaplan almada aratrmaclar, Amerikan Ulusal Salk Enstitsnn 1991de balatt 15 yllk bir kadn sal aratrmasna katlan 50 ya ve stndeki toplam 97.253 kadndan sekiz yl boyunca toplanan verileri incelediler.

Y

lay elik

almann sonularna gre iyimser kadnlarn ktmser olanlara gre kalp hastalndan lme riski % 30, herhangi bir sebepten lme riski ise % 14 daha dk. Siyah rktan kadnlara ilikin sonular daha da arpc; onlar arasnda iyimserlerin kalp hastalndan lme riski % 38, herhangi bir sebepten lme riski ise % 33 daha dk. Aratrmaclar bu bulgularn bir sebep-sonu ilikisi deil sadece bir balant gsterdiini vurguluyorlar. Tindle, iyimser insanlarn daha uzun yaamasnn, bu insanlarn genel olarak daha salkl, daha zayf ve daha hareketli olmalar ve sigaraya daha az rabet etmeleriyle ilgili olabileceini sylyor. yimser insanlarn doktorlarnn verdii diyet programlarna sk skya uyma eiliminde olduklarn gsteren bir aratrmay referans gsteren Tindle, iyimserlerin salklaryla ilgili tavsiye almaya istekli olduklarn ve aldklar tavsiyelere uymaya gayret ettiklerini dnyor. Ayrca iyimserlerin evrelerinin daha geni ve sosyal ilikilerinin daha gl olduunu, bunun da kalp hastalklarnda bir risk faktr olan kronik stresle daha kolay baa kmalarna yardm ediyor olabileceini sylyor. Ancak Tindle, aratrma sonularnn ktmserlerin erken lmeye mahkm olduu anlamna gelmediini de ekliyor. Bunun sadece tek bir aratrma olduunu ve sorunun temeline inebilmek iin daha fazla aratrma yaplmas gerektiini belirtiyor.http://www.sciam.com/blog/60-second-science/post. cfm?id=do-optimists-live-longer-2009-03-06

mokra/sxc


Karalama Yapanlar Daha yi HatrlyorGlnihal Ergen

kurmay engelledii gibi konsantrasyonu da artrr. Skc toplantlarda yaptmz karalamalar belki de dikkatimizi toplamada bize yardmc oluyor.http://www.sciencedaily.com/ releases/2009/02/090226210039.htm

olmak zere pek ok rn bolca tuz ieriyor yani tuza erimek ok kolay. Oysa eskiden durum ok farklyd, M 2000li yllarda tuz kullanlarak yiyeceklerin uzun sre saklanabildii kefedildiinde tuz astronomik fiyatlara satlr hale geldi, yiyecekler bol tuzla saklandndan gnlk tuz tketimi de inanlmaz lde artt. Roma askerlerinin maa tuzla deniyordu; ngilizcede maa anlamna gelen salary szc de Latincede tuz anlamna gelen szckten tretilmiti. 19. yzyla gelindiinde yiyecekler mekanik buzdolaplarnda korunabiliyordu; ama tuzu fazlaca tketme alkanl yine de devam etti. Tad insanlara gzel gelen tuz artk ucuz bir tketim malzemesiydi. Bilim insanlar tuzlu eyler tketme isteinin altnda evrimsel nedenler olabileceini belirtiyorlar: Okyanusta yaayan ilk canllarn bedenleri tuzlu bir ortamla evriliydi. Evrimsel izgi iinde canlnn denizden karaya geebilmesinin

afza zerine Plymouth niversitesinde yaplan bir aratrmada, skc bir konumay dinlerken karalama yapanlarn anlatlan daha iyi hatrlad ortaya kt. Aratrmaya katlan 40 gnllye 2,5 dakika sren monoton bir telefon mesaj dinletildi ve mesajda duyduklar insanlarn adlarn not almalar sylendi. Deneklerin yarsndan, mesaj dinlerken ayrca nlerindeki kdn zerindeki ekillerin ilerini de boyamalar istendi. Deneklere bunun bir hafza testi olduu sylenmedi. Mesaj dinletildikten sonra yaplan testte, gnlllerden konumada geen kii ve yer adlarndan sekizer tanesini yazmalar istendi. Sonuta dinlerken karalama yapanlar yapmayanlara gre mesaj hatrlamada % 29 orannda daha baarl oldular. Aratrmay yrten Jackie Andradeye gre, skc bir konuma dinleyen kii bir sre sonra hayal kurmaya balayabilir; bu da konumann detaylarn hatrlamay gletirir. Fakat dinleme srasnda karalama yapmak gibi basit bir i hayal

F

zden Hanolu

areler zerinde yrtlen aratrmalar sonucunda tuzun moral ykselten bir madde olabilecei kansna varld. Farelerin sodyum klorr yani sofra tuzu eksiklii ektiklerinde normalde holarna giden eylemlerden uzaklat, depresyonda grlenlere benzer belirtiler gsterdikleri akland. Kalp hastalklarna, yksek tansiyona ve baka salk sorunlarna yol at bilindii halde insanlarn ar tuz tketme isteinin de tuzun moral ykselten bu etkisiyle aklanabilecei belirtiliyor. Aratrmaclar dnya genelinde kii bana den gnlk tuz tketiminin 10 gram olduunu hatrlatyorlar. Bu miktar nerilen gnlk tketim miktarn 4 gram ayor. Vcudun gerekte ihtiyac olan miktardan da 8 gram fazla. Bat tarz beslenmede hazr ve ilenmi gdalar ve restoran yemekleri bata

vcut hcrelerini denizdeyken olduu gibi tuzlu bir zeltiyle evrili olarak tutmasna bal olduunu anlatan aratrmaclar, insans atalarmzn Afrikann scak ve kuru iklim koullarnda bitki temelli besinler tkettiklerinden ve okyanustan uzak yerlerde yaadklarndan tuzun kt olduunu belirtiyorlar. Aratrmaclar bu koullarn vcudun ihtiya duyduu tuz kaynaklarn korumay gerektirdiini ve hcreler iin gerekli olan tuzlu zelti ortamn srdrebilmek iin karmak psikolojik ve davransal yntemlere uyum salamay desteklediini aklyorlar.http://www.science direct.com/ science?_ob=ArticleURL&_udi=B6T0P4S8K9GC-2&_user=2325006&_rdoc=1&_ fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_ acct=C000056920&_version=1&_urlVersion=0&_userid= 2325006&md5=95c6bbdaa669b4ccac397307bfb5c39b http://www.sciencedaily.com/ releases/2009/03/090310152329.htm 11

Ana Schaeffer/sxc

H

Tuz Doal Antidepresan m?

ba1969/sxc

Haberler

lay elik

Y

12

Visual Photos

akn zamana kadar insann dnyaya geldii anda sahip olduu algsal yeteneklere ilikin ok az ey biliniyordu. Yetikinlerde algya ynelik kapsaml aratrmalar yapldysa da yeni doan bebeklerin dnyay nasl alglad, hatta alglayp alglamad bir sr olarak kalmt. Bu sr, AB destekli bir aratrma projesi olan EmCAP sayesinde ksmen de olsa zld. Proje koordinatr Susan Denhamn, balangta ekibiyle birlikte ortaya attklar uuk bir fikir olarak niteledii yaklam, bugn yeni doan bebeklere mzik dinletme gibi etkinlikler ieren deneylere nclk etmi. Deneyler srasnda, uyuyan bebekler, beyin etkinliini lmeye yarayan bir cihaz olan ensefalografa (EEG) balanyorlar. Sonra bebeklere basit ton dizilerinden oluan mzikler dinletilerek ne tr melodik motiflere duyarl olduklar ve daha nce dinlediklerine dayanarak daha sonra gelecek olan tahmin edip edemedikleri snanyor. Denham deneyi yle anlatyor: Bebeklere deiik ses renklerinde, szgelimi deiik alglara ait fakat ayn perdeden ses dizileri dinletildi. Zaman zaman farkl perdeden bir ses dinletiliyor ve bebeklerin bu deiik sese kar belirgin bir tepki verip vermediini anlamak iin EEG lmleri inceleniyordu. Bebeklerin ritmik ya da melodik motiflere de duyarl olup olmadklarn snamak iin benzer testler yaplm. Denham bu tr bir tekniin yetikinlerin beklenmedik olaylara ynelik bilinncesi alglarn lmek iin yllardr kullanldn, ancak yeni doanlara nadiren uygulandn sylyor. Bu tekniin en byk avantaj kii bilinsizken de uygulanabilmesi, bylece bebeklerin deneyler srasnda uyumas sorun olmuyor. Deneyin sonular heyecan verici: yeni doanlarn farkl ses perdelerini doutan alglayabildiklerini, nceden

dnld gibi bunun deneyimle renilen bir ey olmadn gsteriyor. Deneyler bebeklerin mziin temposuna bile duyarl olduklarn gsteriyor. Denham Buradaki temel nokta bizim dnyaya srekli motifler arayan ve beklenmedik bir ey olduunda bunu bize bildiren beyinlerle gelmemiz. diyor. Bebekler zerindeki aratrmay balatan Istvn Winkler, sonu olarak bu yetenein bebeklerin evrelerini ve evrelerindeki nemli unsurlar renmelerini saladn sylyor. Aratrmann bulgular algsal iitme bozukluklarnn erken tehisine ve tedavisine ynelik tekniklerin gelitirilmesi iin de kullanlabilir. Aratrmada kullanlan lmler algsal iitme bozukluklaryla ilgili uygulanmakta olan mevcut tarama tekniklerinden ok daha gelimi. Ancak Denham, bir bebek yava bir ekilde geliirken yanl tehiste bulunmay nlemek iin bu lmlere ilikin ortalamann ve ortalamadan sapmalarn bulunmasna ynelik aratrmalar yaplmas gerektiini sylyor. O zaman bozukluklarn ok erken evrelerde tehis edilebileceini ve beyin hl biimlendirilebilir durumdayken tedavi edilebileceini belirtiyor. Aratrmann bulgular mzik algs konusunda da aydnlatc oldu ve projede yer alan mzik teknolojisi uzmanlarna fayda salad. Mzikal motifleri tespit etme yetenei doutan var olsa da mzik algs hayat boyu gelimeye devam ediyor. Bununla birlikte mzik algs mzikal eitimden ok deneyimden etkileniyor. Proje ortaklarndan Henkjan Honing, belirli bir mzik trn ska dinlemenin dinleyicileri mzik eitimi almakszn o mzik tarznda uzmanlatrdn sylyor. Bu aratrmann beynin kendi beklentilerini yoklama ve ayarlama ekliyle ilgili ortaya kard baz ayrntlar, bu

bonesdog/sxc

nsanlar Mzie Doutan Yatkn

sreleri taklit eden bilgisayar programlar gelitirilmesini mmkn kld. Bu tr bilgisayar programlaryla gelecekte bir mzii dinleyerek annda hangi alglarn hangi notalar aldn belirleyebilecek yapay mzik alglayc sistemler oluturulmas dnlyor.http://www.sciencedaily.com/ releases/2009/02/090226082517.htm

Salarmz Neden Beyazlyor?Sinan Erdem

vrupal aratrmaclar salarmzn neden beyazladna dair nemli bulgular elde ettiler. Yaplan aratrmalar, kuafrlerde sa rengini amak iin kullanlan hidrojen peroksitin (H2O2) ya ilerledike doal olarak deri iinde birikerek salarn beyazlamasna neden olduunu gsteriyor. Sa, deri ve gz rengini melanin ad verilen bir madde belirliyor. Hidrojen peroksit ise melanin maddesinin retilmesini dolayl yollardan engelliyor. Sa kkndeki hcreler her yata az miktarlarda hidrojen peroksit retiyor. Oluan bu madde, baz enzimler sayesinde su ve oksijene ayrtrlyor, bylece deride birikmiyor. Yan ilerlemesiyle birlikte bu ii yapan enzimin miktarnda d yaanyor ve ayrtrlamayan hidrojen peroksit sata birikerek san renginin almasna ve zamanla beyazlamasna neden oluyor. Deride renksiz blgelerin olumas eklinde kendini belli eden vitiligo adl deri hastalnn da benzer ekilde oluuyor olabilecei zerinde duruluyor.http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-02/foasnla022309.php

A


Gribe Kar Kalc KorumaMge ener

er bu yl grip olduysanz ksa bir sre rahatsnz. Ama byk bir ihtimalle nmzdeki yl, ertesi yl, bir sonraki yl yine grip olacaksnz. Grip virs, hzl deiebilme zellii sayesinde baklk sisteminden ve aratrmaclarn onu engelleme abalarndan srekli olarak kap kurtulma zelliine sahiptir. Ancak getiimiz gnlerde aratrmaclar virsn birok trn etkisiz hale getirebilen antikorlar bulduklarn akladlar. Bu gelime bilim insanlarnn evrensel bir grip as gelitirmelerine ya da ku gribi de dahil birok grip trnn tedavisini bulmalarna yardmc olabilir. Bu gelimenin anahtar hemaglutinin adyla bilinen viral bir proteinde bulunuyor. Virsn yzeyini kaplayan bu protein sayesinde virs, hedef hcresindeki bir reseptre balanabiliyor. Sonrasnda hemaglutinin virs klfnn hcre zaryla birleebilmesini ve bylece virsn hcrenin iine girebilmesini salyor. Genel olarak alar hemaglutininin ba blgesini hedef alan antikorlar harekete geirir. Ancak proteinin hedef alnan blm hzla deiim gsterdiinden baklk sisteminin bu savunmas ie yaramaz. Harvard Tp Fakltesinde immnokimya alannda

E

alan aratrmaclar, ku gribine kar kullanlabilecek bir antikor ararken hemaglutininin daha iyi bir hedef olabilecek deimeyen bir blmn kefettiler. Aratrmaclar, hangi molekllerin hemaglutininin ku gribi virs tarafndan tanan tr olan H5e tutunabileceini belirleyebilmek iin 27 milyardan fazla insan antikoru bulunan devasa veri tabanlarn taradlar ve H5in farkl trlerine tutunabilen 10 antikor belirlediler. Ardndan bu antikorlardan n ldrc dozda ku gribi virs verilmi fareler zerinde test ettiler. Virsn bulamasnn gn ncesi ya da sonrasnda antikor verilen farelerden ou, antikorlarn tedavi edici ve nleyici olduunu kantlar biimde hayatta kald. Hemaglutinine balanan antikorlardan birini daha yakndan gzlemlemek amacyla X n kristalografisi kullanan aratrmaclar, antikorun virsn deime zellii gsteren ba blgesine deil kuyruk blgesine ya da boyun blgesine yerletiini gzlemlediler. Alt binin zerinde grip virs trne ait genom diziliini ieren bir veri tabann inceleyen aratrmaclar, birok virs trnde bu blmn amino asit diziliinin sabit olduunu grdler. Aratrmaclar, bu blm hedef alan bir antikorun ku gribi virsne neden olan virs de dahil olmak zere birok virs trne kar koruma salayabilecei sonucuna vardlar.evah/sxc

Akdeniz Tarz Beslenmenin YararlarPnar Dndar

unanistanda yaplan bir aratrmaya gre daha az krmz et, daha fazla balk ve zeytinya tketilen Akdeniz tarzna yakn bir beslenme alkanlnn, kadnlarn iskelet sistemi zerinde belirgin bir olumlu etkisi olduu ne srlyor. Kemik salyla ilikili olarak akla ilk gelen besin maddeleri kalsiyum ve fosfor nk bunlar, kemiin mineral ieriinin yaklak % 80-90n oluturuyor. Bunlarn yannda protein, dier mineraller ve vitaminler de kemikleri korumak iin gerekli. Geleneksel yntemler bu konuyla ilgili olarak, yalnzca belirli bir besin maddesi (rnein kalsiyum) ile kemik sal arasndaki ilikiye odaklanyordu. Ancak bu almada uzmanlar, Yunanistandaki 220 yetikin kadn zerinde, farkl besinlerden oluan nlerin kemik younluuna etkisini aratrd. Sonu olarak Akdeniz tarz beslenmede yer alan yemekleri ieren bir beslenme eklinin, kemik younluu zerinde olumlu etkileri olduu ortaya kt.http://www.sciencedaily.com/ releases/2009/02/090218081747.htm 13

Y

http://sciencenow.sciencemag.org/cgi/content/ full/2009/223/2?rss=1

ozgurc36/sxc

Haberler

Esra Tok Kl

O

ransal olarak daha az kalori alsalar da erkeklerden daha ok ya depolamalar kadnlar nesillerdir artan bir eliki. Uzun zamandr bu durumun sorumlusunun dii cinsiyet hormonlar olmasndan kukulanlrken New South Wales niversitesinin bir aratrmasnda ilk kez strojen hormonu ile bu hormonun doum iin ya depolanmas zerindeki etkisi arasnda ba kuruldu. Kadnlarn vcutlarndaki ya erkeklerden ortalama olarak yzde 6 ile 11 arasnda daha fazla. almalar strojenin yemekten sonra enerji yakma yeteneini azalttn, bylece vcutta daha fazla ya depolanmasna yol atn gsteriyor. Aratrmada, bunun olas nedeninin kadnlar douma hazrlamak olduu ne srlyor. Aratrmann yazarlarndan Do. Dr. Anthony OSullivan, strojen

Antarktika krili

http://www.sciencedaily.com/ releases/2009/03/090302115755.htm

Biyolojik Ildama Aydnlanyor

C

zlem zbal

hormonunun ykseldii zamanlar olan ergenlik ve gebeliin ilk zamanlar, dourganlk, fetal geliim ve st oluumu hazrl iin etkili ya depolanmasnn yaand durumlar olarak grlebilir diyor. OSullivan Enerji dengesi asndan bakarsak, zellikle de erkekler oransal olarak daha ok kalori tketirken,14

anl organizmalarn k yaymasna yani biyolojik ldamaya (biyolminesans) zellikle denizde yaayan trlerde sk rastlanr. Bu n kaynann, oksijen molekllerinin nemli bir rol oynad kimyasal tepkimeler olduu bilinmektedir. Hayvanlar dnyasnda bu kimyasal tepkimeler fotosit ad verilen zel biyolojik ldama hcrelerinde gerekleir. Bu hcreler bir araya gelip karmak k organlar olutururlar. In iddeti sinir atmlaryla dzenlenir, ayrca yanstclar, mercekler ve filtreler yardmyla da deitirilebilir. Bylece bu organizmalar n dalga boyunu, salmn ve iddetini ihtiyalarna gre ayarlar. Ama bu srelerin ardndaki mekanizmalar hl gizemini koruyor. Gotenburg niversitesi Zooloji Blm aratrmaclarndan Jenny

Krnstrm denizanalarnn, kabuklularn ve balklarn k organlar zerine yapt aratrmayla bu yapbozda bir paray daha yerine yerletirdi. Krnstrm yan bir kabuklu olan krilin, kaslmak ve gevemek suretiyle yayd n iddetini ayarlamasn salayan zel bir kas olduunu ortaya kard. Krilin biyolojik ldamasnda nitrikoksitin de nemli bir rol oynad dnlyor. Nitrikoksit, krilin fotositlerine oksijen tayan kk klcal damarlarda ve ayrca bu klcal damarlarn fotositlere kan datt noktalarda yer alan zel kaslarda retiliyor. Sfinkter kaslarn kaslmasnn ve gevemesinin saland deneylerde, bu kaslar gevediinde krilin ldamaya balad grld. Bunun nedeni de byk bir ihtimalle oksijen bakmndan zengin kann fotositlere aknn artmasyd. Biyolojik ldama evrim srecinde birbirinden bamsz olarak birok canlda gelitiinden farkl hayvan trlerinde n retilme ve yaylma yntemleri de farkldr. Jenny Krnstrm aratrmasnda nitrikoksitin etkilerinin farkl trlerde ayn olmad gibi bir sonuca da ulat. Nitrikoksit ilgin derin deniz balklarndan gm baltabalklarnda (Argyropelecus olfersii) k tepkimesine engel olurken arkcbalklarda (Porichthys notatus) tam tersine tetikleyici bir rol oynuyor. Biyolojik ldama, organizmann kendisi iin biyolojik bir fener veya saklanma ya da iletiim arac olmakla kalmad; insanlarn da faydalanabilecei bir yn olduu ortaya karld. Kimyasal ldama tepkimesinde grev alan maddeler modern molekler biyolojide de kullanlyor. Bir denizanas trndeki yeil reten yeil floresan protein (GFG), 2008de kifine kimya dalnda Nobel dl kazandrmt.http://www.sciencedaily.com/ releases/2009/02/090223121359.htm

Visual Photos

Wikimedia Commons

Kadnlar Ya Neden Farkl Depoluyor?

kadnlarn neden onlardan daha kilolu olmalar gerektii konusunda bir aklama yok diyor ve ekliyor: Aslnda, egzersiz srasnda kadnlar erkeklerden daha ok ya yakarlar. Fakat egzersizle erkekler kadar vcut ya kaybetmezler. Bu da kadnlarn daha etkin birer ya depolaycs olduunu gsteriyor. Sorun ise bu elikinin neden ortaya kt. Do. Dr. OSullivan Kadnlarn ya depolamasnn evrimsel bir yarar salad ok ak diyor. Ancak strojenin vcut yann dzenlenmesindeki rol hakknda daha ok bilgiye sahip olmak iin yeni aratrmalar yaplmas gerekiyor diye ekliyor. strojenin yemek sonras ya asidi oksidasyonu zerindeki etkileri vurgulanyor, ancak bu bulgular neden baz kadnlarn obez olduklarn aklamyor. Obeziteye etki eden faktrlerin karmak olduu ve hem genetik hem de evresel faktrler ierdii belirtiliyor.


Mge ener Kzkuu (Vanellus vanellus)

aban hayat ve evre konusunda alan bir dernek olan ngiliz Kraliyet Kular Koruma Dernei RSPBden ve Durham niversitesinden bir grup uzman, iklim deiikliinin yaban hayata ktasal lekteki etkilerinin bir gstergesini oluturmay hedefledikleri almada elde ettikleri bulgularla, iklim deiikliinin daha imdiden kular zerinde gzlenebilir etkilerinin olduunu gsterdi. Aratrmaclar, saka ve kk aakakan gibi, Avrupada yaygn olan ku trlerinin poplasyonlarnda iklim deiikliine bal olarak u anda yaanan deiimlerin gelecekte de devam etmesinin kuvvetli bir olaslk olduunu gsterdi. Avrupa apnda yaplan gzlemlerden elde edilen verileri deerlendiren aratrmaclar, iklim deiikliinin Avrupadaki yaban hayat nasl etkilediini gsteren bir gsterge oluturdu. Avrupa Birlii, bir ilk olan bu gstergeyi iklim deiikliinin ktann yaban hayat zerindeki etkisinin resmi lm olarak kabul etti. Gsterge RSBPde, Durham ve Cambridge niversitelerinde ve Fransadan, ek Cumhuriyetinden ve Hollandadan eitli kurumlarda grevli bilim insanlarnn yer ald

Y

Wikimedia Commons

Avrupadaki Kular ve klim Deiiklii

konusunda ok ey sylendiini, ancak yaptklar bu almann iklim deiikliinin etkilerinin u anda hissedildiini gsterdiini sylyor. Dr. Gregory, kresel scaklktaki kk bir deiikliin bile yaban hayatn bu lde etkilediinin grlmesinin artc olduunu, bu durumun devam etmesi durumunda dnya apnda bir tahribat yaanabileceini belirtti.http://www.sciencedaily.com/ releases/2009/03/090304091331.htm

Benekli blbl (Luscinia luscinia)

bir ekip tarafndan oluturuldu. Durham niversitesinden Dr. Stephen Willis, bundan sonra iklim deiikliklerinin hem olumlu hem de olumsuz etkilerinin klimsel Etki Gstergesi adn verdikleri tek bir gsterge ile zetlenebileceini belirtti. Avrupada yllk ortalama scaklklarn deimedii dnemin 1980lerin banda sona erdiini syleyen Dr. Willise gre bu yeni gsterge iklim deiikliinin birok tr farkl ekilde etkilediini gsterdi. Ayrca deiikliin birok ku zerinde olumsuz etkileri olsa da baz trlerin son zamanlardaki deiimlerden fayda saladklarn belirtti. klimsel Etki Gstergesi iklim deiikliine bal olarak biyoeitlilikteki deiimleri gsteriyor. Gsterge 1980lerin ortalarndan bu yana iklim deiikliinin biyoeitlilie etkisinin arttn gsterir biimde ykseliyor. klim deiikliinden iyi ynde etkilenecei tahmin edilen kularn saylarnn 1980li yllarn ortalarndan bu yana artt grlrken, kt ynde etkilenecei tahmin edilenlerin saylarnn ise ayn dnemde azald grld. ncelenen 122 trden 92sinin kt ynde, 30unun iyi ynde etkilendii gzlemlendi. klim deiikliinden iyi ynde etkilenen ve saylar artan kularn banda maskeli tleen, bykl tleen, arkuu, bahe intesi, kam blbl, ibibik, sarasma, saka, byk kamn ve kumru geliyor. Kt ynde etkilenerek saylar azalan trlerin banda ise su ulluu, ayr incirkuu, da ispinozu, da batankaras, kzkuu, benekli blbl, orman vgn, gknar kargas, kuyrukkakan ve kk aakakan geliyor. Aratrmaclar, incelenen trlerin % 75inin yani drt ku trnden nn saylarnn azalmasnn endie verici olduunu belirtiyorlar. RSPBden Dr. Richard Gregory, iklim deiiklii

Vcuttaki Titreimlerden Enerji Alay elik

Sergey Yeliseev

lglayclar s, iletkenlik gibi fiziksel zelliklere ya da kimyasal yntemlere dayanarak belirli bir maddenin dzeyini belirlemeye yarayan cihazlardr. Vcut iinde dolaarak ulalmas zor blgelerden veri toplayan alglayclar doktorlara ok yararl olabilir. Ancak byle alglayclara enerji salanmas nemli bir sorun tekil ediyor. Standart yakt hcreleri ok byk, ayrca alglayc bir kere vcudun iine brakldktan sonra pillerini deitirmek ok zor oluyor. talyadaki aratrmaclar bu soruna zm olarak insan vcudu iindeki doal titreimlerin enerjisini kullanabilen hareketli elektronik cihazlar kullanlmasn neriyorlar. talyada, Perugia niversitesindeki aratrmaclardan Luca Gammaitoni nmzdeki 5-10 yl iinde ok sayda mikro lekli mekanizma retileceini ve en nemli sorunun bunlara enerji salamak olacan sylyor. Gammaitoni ve birlikte alt aratrma ekibi, piezoelektrik zellik gsteren malzemeler kullanarak evredeki titreimlere maruz kaldnda zayf elektrik akmlar retebilen alglayclar oluturmay dnyor. evre grltsn faydal enerjiye dntrme fikri daha nce de ortaya atlmt; ancak bu almada yeni olan ayn anda ok eitli titreimlerden yararlanmay salayacak farkl bir teknik nerilmesi.

http://physicsworld.com/cws/article/news/38102 15

Trkiyeden Haberler

Duran Akca

ERC 2009 Trkiye Konferans YapldAB ereve Programlar kapsamndaki Fikirler zel Program dnyann en byk bteli akademik aratrma-gelitirme desteini sunuyor ve bamsz bilimsel bir kurum olan Avrupa Aratrma Konseyi (ERC) tarafndan ynetiliyor. Proje bana 3.500.000 avro kadar kaynak salayan Fikirler zel Programnda herhangi bir ortaklk veya konsorsiyum kurma art aranmakszn btn bilimsel alanlardan bavurular kabul ediliyor. Programdan bugne kadar destek almay baarm bilim insanlarnn ve deerlendirme srelerinde grev alm hakemlerin deneyimlerini paylatklar ERC 2009 Trkiye Konferans, 13 Mart 2009 tarihinde stanbul Harbiye Askeri Mzesinde gerekletirildi. Al konumalarnn TBTAK Bakan Prof. Dr. Nket Yeti ve Devlet Bakan Prof. Dr. Mehmet Aydn tarafndan yapld etkinliin onur konuu, ERC Bakan Prof. Dr. Fotis Kafatostu.

TBTAK Kitapl zmirde...zmirin demi ilesinde bulunan 3 Eyll Yatl lkretim Blge Okulu ile Atatrk l Halk Ktphanesinde kurulan TBTAK Kitaplklarnn allar,

10 Mart 2009 tarihinde Devlet Bakan Prof. Dr. Mehmet Aydn, TBTAK Bakan Prof. Dr. Nket Yeti ve TBTAK st ynetimi ile zmir Valisi Cahit Kra ve demi Kaymakam Abdurrahman Koolunun katlmlaryla gerekletirildi. TBTAK Kitaplklar Projesi kapsamnda zmirdeki be yatl ilkretim blge okulunda ve 32 il, ile ve kasaba halk ktphanesinde TBTAK kitaplklar hayata geirildi. Al treninde TBTAKn rencilere salad burs ve destekler hakknda bilgi veren TBTAK Bakan Prof. Dr. Nket Yeti, konumasnda genlere bilim sevgisinin kazandrlmas amacyla gelitirilen bilim toplum programlarna da deindi. Devlet Bakan Prof. Dr. Mehmet Aydn ise TBTAKn yerel idarelerle gelitirdii ibirliiyle bilimsel dnceyi daha fazla tevik edip bilimin sevilmesinin amalandn belirtti. Prof. Dr. Aydn, ayrca lkemizin geleceinin bilimde olduunu, TBTAKn da bu amala bilimi ocuklarn ayana gtrerek bilim ilgisini, sevgisini oluturmak ve glendirmek amacyla kitaplklar oluturduunu, yaklak 2.000.000 yaynn datmnn projelendirildiini, yaynlarn datmnn bir kereye mahsus olmadn ve bunun sreceini bildirdi. TBTAK Kitapl Projesi kapsamnda projenin balangcndan bugne kadar 20 ilimize TBTAK Popler Bilim Kitaplarndan 172.977 adet TBTAK popler bilim dergilerinden 144.126 adet datld.

mensuplaryla paylalmasna ynelik bir platform oluturmak. Bu balamda katlmclar ve dnyaca tannm bilim insanlar bilgi paylaacaklar. Bu kongrede zel olarak, bir Avrupa Birlii projesi olan QLIFin Organik ve Dk Girdili Gdalar Projesi Kapan Konferans da yer alacak. Avrupa Birlii 7. ereve Program (2007-2013) kapsamnda Gda, Tarm, Balklk ve Biyoteknoloji temas da bilim insanlar ve endstriyel paydalar arasnda ibirlii oluturmak ve bilgi salamak adna deiik kongre aktivitelerine konu olacak.http://www.tubitak-food2009.org/tur/default.asp

3. Uluslararas Gda ve Beslenme KongresiTBTAK MAM Gda Enstitsnn dzenledii 3. Uluslararas Gda ve Beslenme Kongresi 22-25 Nisan 2009 tarihleri arasnda Antalyada gerekletirilecek. Kongrenin temel amac, gda ve beslenme alanlarnda retilen bilimsel verilerin, endstriyel paydalarn da kapsayacak ekilde tm sektr

TBTAK MAM -GMBE 2009 Yl Eitim ProgramTBTAK MAM Gen Mhendislii ve Biyoteknoloji Enstitsnn 2009 yl eitim program yaymland. Enstit alma alanna giren konularda ulusal ve uluslararas nitelikte eitimler ve atlye almalar dzenleyerek akademik kurumlar, kamu kurulular ve zel sektrde grev yapan aratrmaclara, ksa sreli teorik ve uygulamal eitim olanaklar sunuyor. 27 Nisan - 1 Mays 2009 tarihleri arasnda yaplacak Molekler Biyoloji Yntemleri Uygulamal Eitimi ve 4-8 Mays 2009 tarihleri arasnda yaplacak Bitki Molekler Genetiinde Son Teknikler Uygulamal Eitimi bunlardan sadece ikisi. 14 ayr balkta gerekletirilecek

16


[email protected]

olan 2009 eitim programlar hakknda ayrntl bilgiye http://www.mam.gov. tr/gmbe/ adresinden ulaabilirsiniz.Bavuru adresi: Zehra Peken TBTAK Gebze Yerlekesi Gen Mhendislii ve Biyoteknoloji Enstits P.K. 21, 41470 Gebze-KOCAEL Tel: 0262 677 33 53 Faks: 0262 646 39 29 e-posta: [email protected]

lm Resmet!lmn toplum iin gerekliliini nasl algladmz, gnlk yaantmzda ne sklkta kullandmz, lmn toplumdaki yerinin ne olduunu resim kdna dkmeye ne dersiniz? TBTAK Ulusal Metroloji Enstits (UME), 20 Mays Dnya Metroloji Gn kapsamnda Ya lemeseydik adl bir resim yarmas dzenliyor. Yarmann amac yurt apnda ilkretim ikinci kademe (6, 7 ve 8. snf ) rencileriyle lise ve dengi okullarda renim gren rencilerin resim sanatna olan ilgisini artrmak, yaratc almalarn desteklemek ve lmn nemine dikkat ekmek. Her bir kategorinin ayr ayr ilk derecesine para dl verilecek. Ayrca sergilenmeye uygun grlen ilk be resim sahibine de mansiyon dl verilecek.Ayrntl bilgi iin: TBTAK Ulusal Metroloji Enstits Gebze Yerlekesi P.K. 54, 41470 Gebze-KOCAEL e-posta: [email protected] http://www.ume.tubitak.gov.tr

2009 Avrupa Yaratclk ve Yenilik Yl Trkiye Ulusal KonferansAvrupa Komisyonu 2009u Hayal Et. Yap. Yenilik Kat. sloganyla Avrupa Yaratclk ve Yenilik Yl ilan etti. Bu kapsamda en nemli etkinlik Nisan aynn ilk haftas iinde Trkiye Ulusal Ajansnn organizasyonuyla Ankarada dzenlenecek. Konferans, bir yandan sektrlere gre yaplandrlm be farkl balk altnda Trkiyede yaratclk ve yeniliin tartld, bir yandan da uygulama rneklerinin sunulduu bir paylam platformu niteliinde olacak. Bir gnlk bir faaliyet eklinde organize edilecek olan konferansta, eitim, bilim ve teknoloji, kltr ve sanat, hizmet sektr, kalknma, giriimci ve yeniliki tasarm balkl her bir tartma konusunda rettikleriyle ve yaklamlaryla Trkiye genelinde n plana km kii ve kurululardan temsilcilerin konumac olarak yer alaca paneller dzenlenecek.http://yenilik2009.ua.gov.tr/

dzenlenen Proje Anadolu AR-GE Destek Proje Yarmas bavurular balad. Kayseri-Sivas-Yozgat illerini kapsayan bu projeyle, nitelikli insan gcnn ortaya karlarak zgn almalarnn desteklenmesinin, topluma duyurulmasnn, her konuda aratrmaya ilgi duyan yetenekli mucitlerin tevik edilmesi amalanyor. Proje yarmas yeniliki fikri olup uygulamak isteyen herkese ak. Yarmann birincisine 30.000, ikincisine 20.000, ncsne 10.000 TL dl verilecek. Ayrca, birincilii elde eden projenin sahibine talep etmesi halinde Erciyes Teknoparkta 2 yl sreyle cretsiz ofis imkn salanacak. Yarmaya bavurular 29 Mays 2009 tarihine kadar yaplabilecek.Proje bavurular ve ayrntl bilgi iin: Orta Anadolu Kalknma Birlii Valilik rtibat Brosu, Valilik Binas 130 nolu oda Cumhuriyet Meydan-Kayseri Tel: 0352 231 99 97 Faks: 0352 231 99 22 http://www.orakab.gov.tr/ e-posta: [email protected]

Bellek zerineOtobiyografik bellek zerine eserleriyle tannan Douwe Draaisma, 15 Nisan tarihinde stanbulda bir konferans verecek. Draaisma, halen Hollandadaki Groningen niversitesinde Psikoloji Tarihi ve Teorisi blmnde retim yelii yapmakta. Draaismann Bellek Metaforlar ve Yalandka Hayat Neden abuk Geer adl kitaplar dilimize evrildi. Douwe Draaismann konumac olduu konferansa tartmac panelist olarak Boazii niversitesinden sosyolog Meltem Ahska ve psikolog Ali Tekcan ile Galatasaray niversitesinden felsefeci ve edebiyat Trker Armaner katlacaklar. Konferans, Bilgi niversitesi Psikoloji Blm ile Metis Yaynlar tarafndan dzenleniyor. Herkese ak olan konferansta simltane eviri yaplacak.Konferans tarihi ve yeri: 15 Nisan aramba, saat: 16.00 Bilgi niversitesi, santralistanbul, Silahtaraa Kamps, E1-301 Salonu 17

Proje AnadoluOrta Anadolu Kalknma Birlii (ORAKAB) ve Erciyes Teknopark A.. ibirliiyle

Tekno - YaamGeen saymzda motosikletlerin ortaya ktklar gnden gnmze kadar geirdikleri evrim srasnda yeniliki ve evreci etkilerle ortaya kan modellere gz atmtk. Modellerdeki en byk deiimin kullanlan yaktta olduu gzleniyor. evre bilincinin artmas ve fosil yaktlarn azalmasyla birlikte benzin yerini yava yava elektrie

Sinan Erdem

ZGRLN SEMBOL DEM GERYOR - IIbrakmaya hazrlanyor. Motosikletler, ncelikle otomobillerden daha hafif olular sayesinde elektrik motorlar iin daha uygun bir kullanm alan. Elektrik motorlarn enerji alaca piller prize taklarak arj edilebilmelerinin yan sra, baz modellerde Gne ve hidrojen yakt hcreleri gibi kaynaklarla da arj edilebiliyor. Pil kapasitelerinin ve motor verimliliklerinin artmasyla, bu tr modellerin menzili de artyor. Bu yazmzda yakt trnden baka teknoloji kullanm, oturma ve sr konumu, denge zellikleri ve daha pek ok zellikleriyle yenilik getiren modellere yakndan bakacaz.

GreenWheel (YeilTeker)Yazmzn geen sayda yaymlanan birinci blmnde Revo-Power isimli bisiklet-motosiklet aras modelden, bu modelin sahte olduu ynndeki baz sylentilerden ve en azndan baka tasarmclara esin kayna olabileceinden sz etmitik. Massachusetts Teknoloji Enstitsndeki (MIT) uzmanlar da bisikletin tekerine takldnda elektrik enerjisiyle bisikleti hareket ettirebilen, deyim yerindeyse bisikleti motosiklete dntren bir makine zerinde alyor. Herhangi bir bisiklete taklabilen GreenWheel isimli, motor-bataryajeneratr lsnden oluan bu makinenin bataryas prize taklarak arj edilebiliyor ve bisiklet bu arjla yaklak 40 km yol alyor. Makinenin iindeki jeneratr, srcnn pedal evirmesiyle bataryay arj ediyor. Bisikletin hz saatte yaklak 50 kmye kadar kabiliyor. Motorun hzn ayarlamak iin motosikletlerinkine benzeyen gidonda bulunan ve motorla kablosuz iletiim kuran el gaz kullanlyor. Makinenin ideal g yaplandrmas ve maliyeti belirlendii zaman seri retime geilebilecek. 2010 Dnya Kupasna hazrlanan Gney Afrika ve bisiklet kullanmnn yaygn olduu Danimarkann

Kopenhag ehri, ehir ii ulamda GreenWheel kullanlmas konusuyla ilgilendiklerini imdiden aklam.

Mission Oneimdiye kadar elektrik motorlar performans asndan benzinli motorlara yaklaamyordu. ABDdeki Mission Motors firmas benzinli motorlarn bu egemenliine son verme almalarna hz vermi durumda. retimi yaplan en hzl elektrikli motosiklet olan Mission One, saatte azami 240 km srate ulayor. 2 saat boyunca arj edildiinde de 240 kmlik bir menzile sahip oluyor. Bu model iin zel olarak retilmi lityum-iyon batarya, frenleme srasnda oluan enerjiyi de depolayarak bu enerjinin sonradan kullanlmasna olanak veriyor. Motorun sratinden baka bir dier nemli zellii de torkunun (tekerleklere gc veren dnme momenti) kalktan son srate ulancaya kadar azami deerde olmas. Benzinli motorlarda azami torkun elde edilebilecei snrl bir motor devri aral bulunuyor. Motorun grn de performans zelliklerini pekitirecek ekilde iddial.

MIT Media Lab Mission Motors

18


[email protected]

G-StriderKk hacimli motorlaryla genellikle alak gnll ve evreci olan scooterlar dier motosikletlerden ayran zellik, motorlarnn arka tekere yakn konumlanm olmas ve g iletiminin tekere zincir yoluyla deil de dililer yoluyla iletiliyor olmasdr. Scooter denince akla ilk gelen modellerden biri Vespadr. Ancak Suzukinin kavramsal tasarm aamasndaki G-Strider adl scooter modeli Vespaya hi benzemiyor. G-Striderda src ne eilmeden, arkaya yaslanr ekilde rahata oturabiliyor. Gidon, ayak koyma yerleri, srt dayama yeri ve n cam ideal sr pozisyonunu salamak iin elektronik olarak ayarlanabiliyor. Aracn motoru u an seri retimdeki en geni hacimli scooterdan (650 cc Suzuki Burgman) yaklak 300 cc daha fazla olacak ekilde (916cc) tasarlanm. Aracn iindeki bilgisayar, herhangi bir arza veya performans dmesini firmann bilgisayarlarna kablosuz olarak iletecek bir donanma sahip. Arata ayna yerine de iki adet kamera kullanlm. Kameralar arkadaki grnty ndeki ekrana tayor. Arataki farlar yksek younluklu k veren LEDlerden oluuyor ve virajlarda aracn dnme asna uyum salayarak yolun gidilecek ksmn aydnlatyor.

SunREDBaz seri retim otomobillerin tavanna gne panelleri yerletirilerek aracn eitli paralarna, rnein klimasna elektrik salayacak ekilde kullanlmaya baland. TBTAKn dzenledii Formula-G yarlarnda da 2005ten bu yana her yl gne panelleriyle kapl otomobiller pistlerde yaryor. Bu otomobillerin bir benzeri de motosiklet olarak tasarlanm. spanyol Sun Red firmasnn SunRED isimli modeli, gne panellerinin ald biimle bir kaplumbaay andryor. Scooter tipi bu modelin gne panelleri hareket halindeyken arka tarafta toplanyor, bylece hem gr as geniliyor, hem de aracn arlk merkezi yere daha yakn oluyor. Park halindeyken paneller aracn stn kaplyor ve enerji depoluyor. Depolanan enerji daha sonra aracn elektrik motorunda kullanlyor.

SunRED

Yamaha Motor Co.

19

Tekno - YaamDeinonychus

Yamahann, adn tarih ncesi devirlerde yaayan evik ve yrtc bir dinozor trnden alan Deinonychus modeli, elektrik motorunun kk boyutlarn avantajl bir ekilde kullanyor. n ve arka tekerlerinde iki ayr motor kullanlmasyla iki-tekerden eki

kavramn motosikletler iin de geerli hale getiren model, hareketli paralardan oluan gvdesiyle birok farkl ekle girebiliyor. Srcnn oturu pozisyonu ve iki teker arasndaki mesafe, srcnn vcuduna, isteine ve yol artlarna gre ayarlanabiliyor.

Monotracer

Motosiklet kullanaym, ama salarm da dalmasn diyenlerdenseniz bu model ilginizi ekecektir. Daha nce de kabinli motosiklet retme fikri ortaya atlmt, ancak src ayaklarn yere basarak denge salayamad ve virajlarda yana yatamad iin bu tr modeller henz yaygnlk kazanmad.

Monotracer isimli model, aerodinamik bir yapya ve k bir tasarma sahip. Aracn kabini (baz srcler istemese de) rzgrn srcyle temasn nlyor ve souk havalarda srcnn mesini nlyor. Ayrca kabin, bir kaza annda alnabilecek darbelere kar daha korunakl bir oturma alan salyor. Ara durduunda, yan taraflardan alan destek tekerleri sayesinde denge salyor, hzlannca da yanda alan tekerler bir uan tekerleri gibi ieri ekiliyor. retime hazr durumdaki aratan, talep olursa ylda 100 adet retilebilecei belirtilmi. Aracn aklanan zellikleri de hayli iddial: Azami hz saatte 250 km, 0 kmden 100 kmye 4,8 saniyede kabiliyor. Benzinli motorun rettii karbondioksit gaz da kmde 85 gr gibi dk bir deerde tutulmu. Aracn pist zerindeki grntleri nternetteki birok video sitesinden izlenebilir.

20

Peraves AG

Yamaha Motor Co.


Deus Ex MachinaCaliforniada Pasadena Sanat Merkezinde alm bir motosiklet tasarm dersinden kan projelerden biri olan bu ara motosikletten ok bir d iskelet grnmnde. Dikey konumda, dk hzda ilerleyen ara hzlandka n tekerlerini ne doru aarak yol tutuunu ve aerodinamii artryor. Bilim-kurgu filmlerinden frlam gibi grnen bu tasarm belki yakn zamanda yollarda grebiliriz.

Maxam 3000Motosiklet-bisiklet karm oluyor, motosiklet-d iskelet karm oluyor. Peki, motosikletkamyonet aras bir ara olur mu? Maxam 300 ite bu ihtiyac (!) karlyor. D grnyle klasik Amerikan otomobillerini andran model gerekten byk Kamyoneti andran bagaj sayesinde artk motosiklet tutkunlar pazar alveriine rahatlkla bu arala kabilecek.Yamaha Motor Co.

Art Center Pasadena / Yamaha Motor Co.

21

Ctrl+Alt+Del

Levent Dakran

Skk Masastne Kbist YaklamBazen ok sayda pencereyi masastne atnzda, bir sre sonra hangisinde ne yaptnz kartrmaya balarsnz. En altta e-posta uygulamasnn penceresi, onun stne tarayc pencereleri, en ste Excel tablosu derken aradnz bir eyi bulmak iin bazen grev ubuuna defalarca tklamak zorunda kalrsnz. Bu karmaay zmenin en kolay yolu, sanal masast yazlmlarn kullanmak. Bylece ayn oturumda birbirinden bamsz birden fazla masast oluturarak birinde e-posta yazlmn, birinde internet taraycsn, dierinde Excel tablosunu birbirinin stne bindirmeden kolayca ap kullanabilirsiniz. Bu ii en kolay ve estetik yoldan halleden yazlmlardan biri de DeskHedron. DeskHedron, hepi topu 150 KBlk, kurulum gerektirmeyen cretsiz bir yazlm. Yazlm altrp sistem saatinin yanndaki simgesine tklayarak alma ortamnzda dokuz adete kadar sanal masast tanmlayabiliyorsunuz. Masastleri arasnda gei yapmak iinse simge zerine bir kez tklamanz veya Shift+Ctrl+Z kombinasyonunu kullanmanz yeterli. Program sistem kaynaklarna neredeyse hi yk bindirmedii iin bilgisayarn yavalamasna sebep olmuyor. DeskHedronu http://tinyurl.com/deskhedron adresinden indirebilirsiniz.

DeskHedronla oluturduunuz sanal masastleri arasnda boyutlu bir arabirim yardmyla kolayca gezinebiliyorsunuz.

Apple Kulaklnn Hesabn TutuyorBiliim dnyasnda yazlm ve donanm asndan kendine zg kapal sistemler oluturup, sonra da bunlar taknt seviyesinde koruma konusunda Applen gemiten gelen bir n vardr. irketin yeni hamlesi de yine sektr genelinde ses getiren trden oldu. Apple, getiimiz haftalarda iPod Shuffle adn verdii mzikalarnn yeni nesil rneini tantt. Bir nceki neslin yars byklnde olan bu cihazn sesli komut, sesle bilgilendirme gibi ilgin zellikleri var. Hem dahas da var: Applen yeni nesil iPod Shuffle ile birlikte gelen kulaklklara bir kontrol yongas ekledii ve cihazn uyumluluunu sadece kendi orijinal kulaklyla snrlad ortaya kt. Bu ne demek? Bundan sonra iPod Shuffle iin (ve muhtemelen Apple geri adm atmazsa bundan sonra Apple tarafndan retilecek dier tm mzikalarlar iin) sadece Applea lisans creti deyen ve kulaklna bu yongalardan ekleyen irketlerin rettii kulaklklar kullanabileceksiniz. Apple bunu muhtemelen rnleriyle birlikte kullanlacak aksesuarlarn kalitesini denetleyebilmek ve aksesuardan kaynaklanan memnuniyetsizliklerin Apple rnleriyle ilikilendirilmesini nlemek iin yapyor. Bu arada lisans geliri ad altnda kazan elde edecei de muhakkak.Applen yeni nesil mini minnack mzikalar, byk bir tartmay da beraberinde geldi.

MPAA Sinema Salonuna Kamera Sokanlarn PeindeAmerikan Film Endstrisi Birlii MPAA ve Amerikan Mzik Endstrisi Birlii RIAA, zellikle ABDde mzik ve film paylaanlarn adn bile duymak istemedikleri iki dev kurulutur. arklarn ve filmlerin internetten paylamn nlemeyi kendilerine grev edinen bu ikili, yalar 12den balayp 70lere kadar uzanan binlerce kullancya korsan paylama alet olduklar gerekesiyle binlerce dolarlk toplu tazminat davalar amalaryla nl. nternetle birlikte gelen paylam kltrnn yeni neslin ierie bakn kknden deitirdiini ve kullanclar topluca mahkemeye vermek yerine bu duruma uygun yeni gelir modelleri yaratmak gerektiini bir trl anlamad iddia edilerek eletirilen bu kurumlar, korsan kopya kaynaklarn tespit etmeye ynelik ilgin yntemleriyle de sk sk gndeme geliyorlar. Bunlardan sonuncusu, sinemalara datlan filmlerin ses kaytlarna o salona zg bir ses izi yerletirmek. Bylece video kamerayla yaplan kaytlarn hangi sinema salonunda yapldn bulmay umuyorlar. Dahas, filmdeki ses kanallar zerinde zel bir frekans aralna yerletirilen bu ses izlerinin kayt analiziyle ekimi yapann hangi koltukta oturduunu 44 santimetrelik bir hata payyla tespit etmeye hazrlanyorlar. lgin, bakalm srada ne var...

MPAA, ses iaretleme yntemiyle ekimin hangi koltuktan yapldn bile anlayacak.

22


Kalem Kadar Hassas FareFareler gndelik bilgisayar kullanmnda nemli bir yer tutan, iaretleme konusunda olduka hassas cihazlardr. Bununla birlikte bir fareden daha yksek doruluk ve performans bekleyen iki grup var: Biri ekrandaki rakiplerini anlk reflekslerle yakalayp alt etmeye alan sk oyuncular, dieri de tasarmclar. Japonyadan gelen haber, ikinci grubu memnun edecek trden. Japonyadaki Elecom adl irket, Scope Node Mouse adn verdii yeni fare modelinde optik gz farenin alt merkezine deil de, baparmakla iaretparmann arasna yerletirmi. Bu sayede farenin kontrol ettii imlecin ekrandaki konumunu, bir kalemin kt zerindeki hareketini kontrol ettiiniz kadar hassas bir ekilde ayarlayabileceinizi iddia ediyorlar.

Elecomun yeni faresiyle ekrandaki imleci ok hassas bir biimde kontrol edebiliyorsunuz.

Sadece Ekrana Deil, Pencereye de OLEDNe zaman dz ekran televizyonlarn geleceine dair sz alsa hemen akla OLED (Organik LED) teknolojisi gelir. Grnty oluturan her noktacn atebcei gibi kendiliinden parlad bu teknolojide, arka planda gl bir k kaynana gerek olmad iin ok yksek kontrast oranlarna ulalabiliyor. Dier bir deyile siyahlar daha siyah, beyazlar daha parlak hale geliyor. te aratrmaclar bu teknolojiyi kullanarak uygun fiyata satlabilecek byk ekran televizyonlar nasl retebilecekleri zerine kafa yorarken, Philips aradan syrlp ilgin bir fikir ortaya att. Diyor ki, Madem OLED byle gzel bir ey, neden bunun effafn yapp evlerin pencerelerinde kullanmayalm? Bylece pencereniz gndz gne n ieri alrken, gece pencereye baktnzda ne grmek istersePhilips, istendii an effaf hale dnebilen yeni bir OLED teknolojisi zerinde alyor.

niz onu grn. Olduka gzel bir fikir. OLED teknolojisinin 2011 ylnda fiyat ve yaygnlk asndan imdiki LCD ekranlara yaklaaca dnlrse, OLED pencereler de byk ihtimalle ondan birka yl sonra evlerde kullanlmaya balanacaktr.

Bo Sayfalarn da Parmak zi Varamz bilgisayar a olsa da, irket ve kurumlar kendileri iin byk neme sahip ou bilgiyi kt zerinde paylamaya devam ediyorlar. Bu belgelerin istenmeyen kiilerin eline gemesi, sk sk kii ve kurumlarn bana bela aan nemli bir sorun. Byle bir durumda an nereden kaynaklandn anlayabilmek iin belgenin kaynan tespit edebilmek nem kazanyor. Peki zerinde zel bilgilerin yer ald, dolam kontrol altnda tutulmas gereken belgelerin kaynan kim, nasl kontrol edecek? Bunun iin Princeton niversitesinde yeni bir yntem gelitirilmi. Yntemin zn, bo kd sradan bir taraycyla tarayarak kdn parmak izini ortaya karmak ve belgeyle ilikilendirmek oluturuyor. Kt zerindeki selloz paralarnn geliigzel dizilimi her yaprakta kendine zg bir doku oluturur. Siz bo yapra taradnzda taranan grnt de bomu gibi grnr. Ama bu bo grntnn keskinlik ve kontrast ayarlaryla biraz oynadnzda sayfann kendine zg dokusu hemen belirginleir. Bundan sonra i, bir yazlm yardmyla bu grntnn ktla ilikilendirmesine kalyor. Artk bu kd ister krtrn, ister zerine bir eyler yazn, nereden geldiini kolayca anlayabiliyorsunuz. Yazcdan k alrken kda gizli iaretler koyabilen zel yazclardan farkl olarak, bu yntemle sadece el yazsyla yazlm sayfalarn kayna da bulunabiliyor. Tabii bunun iin ncelikle kdn parmak izinin tespit edilerek bir veri tabanna aktarlm olmas gerekiyor. Detaylar iin citp. princeton.edu/paper adresini ziyaret edebilirsiniz.

Princeton niversitesinde yeni gelitirilen bir teknik, kdn parmak izini kararak takibini mmkn hale getiriyor.

23

Elif AcarSosyolog, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi

En Derin Sorulara Yepyeni Bak Alar:

Bilisel BilimlerZihnimiz, yllar boyunca insanolunun en byk gizemlerinden biri olarak kalmtr. Dnme ve plan yapma yetenei ile insan dier tm canllardan farkl bir konumdadr. Fakat yllar boyunca yaplan tartmalar sonrasnda, hl beynimizin alma mekanizmalarna ve zihnin dnme yeteneine dair yeterli bilgiye sahip deiliz. Tm bu gizemleri zmek iin yalnzca bir disiplinin yetersiz kald yadsnamaz bir gerek olduundan, zihni disiplinleraras bir bakla kefetmek iin bilisel bilimler ad verilen yeni bir disiplin ortaya kt. Hafzann oluumu, dilin renilmesi gibi birok bilisel srecin aratrlmasn hedefleyen bilisel bilimler dnyasnda neler oluyor, biraz daha yakndan bakalm.ilisel bilimler akl ve zihni aratrmak zere ortaya km, felsefe, psikoloji, bilgisayar bilimleri, sinirbilim, dilbilim ve antropoloji gibi ana bilim dallaryla disiplinleraras almalar yapan bir bilim dal. 1950lerin ortalarnda bilgi ilemsel hesaplamalarn zihin ile benzerliini fark eden bilimciler tarafndan gndeme getirilen bilisel bilimler alan, 1970lerde Bilisel Bilimler Derneinin kurulmas ile genel bir kabul grd. Bugn 60tan fazla niversitede lisans ve yksek lisans eitimi verilen bilisel bilimler yllardr sorulan akl nedir trnden sorular tm disiplinlerden destek alarak yantlamaya alyor. Zihin, Eski Yunan filozoflarndan bu yana ska sorgulanm etrefilli bir olgudur. Platonun ve Aristotelesin insan bilgisinin doasna dair dnceleri, 19. yzylda deneysel psikolojinin douu ile ivme kazanr. Modern psikolojinin kurucularndan Alman doktor Wilhelm Wundt ve rencileri, zihinsel sreleri laboratuvar ortamnda ok daha sistematik olarak incelemeye balar. Fakat davranlk deneysel psikolojiye baskn knca, zihnin varln neredeyse reddetme noktasna gelinir. Davranlara, rnein J. B. Watsona gre psikoloji gzlemlenebilir uyarana verilen, gzlemlenebilir tepkiyi aratrmal-

B

24

Visual Photos

>>>dr. O dnemde bilin ve zihinsel temsiller zerine bilimsel grler saygn tartmalarda yer almaz. zellikle Kuzey Amerikada 1950ler tm psikoloji biliminin davran kuramlarla baskland yllar olur. 1956da entelektel alan arpc bir ekilde deimeye yz tutar. Harvard Bilisel Bilimler Merkezinin kurucusu ve Princeton niversitesi psikoloji profesr George Miller, insan zihninin snrlarna dair almalaryla hep gzden karlan zihin temsilleri zerine bir kez daha dnlmesini salar. Millern iddiasna gre hafzann snrlar bilginin btnlkl bir kitle olarak zihne kaydedilmesiyle zmlenebilir. nk, zihinsel temsiller bilginin ifrelenmesi ve bu ifrenin zlmesi iin zihinsel srelere ihtiya duyar. Yani, renilen her bilgi, aslnda bir btnn paras olarak renilmitir ve hafzada ilikilendirildii alanda ifrelenmi olarak korunur. Hafzadan bir bilgiyi geri armak istediinizde, bu bilginin ifresi zlerek yeniden hatrlanr ve ifade edilebilir hale gelir. Ayn dnemde ilk bilgisayarlarlarn kullanlmaya balanmas ile 1971 ylnda Turing dln alan Amerikal bilgisayar bilimci ve bilisel bilimci John McCarthy, MIT Yapay Zek Labaratuvarlarnn kurucusu bilgisayar bilimci ve matematiki Marvin Minsky, Carnegie Mellon niversitesinde yapay zek aratrmalar yapan bilisel bilimci ve bilgisayar bilimci Allen Newell ve bilisel psikoloji ve bilgisayar bilimleri aratrmalarnda ska ad geen Amerikal psikolog Herbert Simon gibi nde gelen bilim insanlar yapay zek alannda almalara balamtr. Bunun yan sra, dil zerine yaplan tm davran nermeleri reddeden dilbilimin babas, MIT dilbilim profesr Amerikal dilbilimci ve filozof Noam Chomsky, aksine dilin renilmi bir alkanlk olduunu ve kendine ait zihinsel kurallar olduunu iddia eder. Bilisel bilimler, zihnin alma mekanizmalarn kefedebilmek iin birok baka bilim dalna zg yntemleri kullanr. Bugn, bilisel psikoloji alannda alan bilim insanlar bilgisayarlar kul-


lanarak bilgi ilemsel modeller oluturmaya alyor. ncelikli olarak gnlller zerinde davranlar ve bilisel haritalar anlayabilmek iin tasarlanm testler yapyorlar. Gnll deneklere verilen testler, rnein sebep ve sonu arasndaki ilikiyi kurarken insanlarn yapabilecei zihinsel hatalar kefetmeye ynelik olabilir. boyutlu bir resmi zihninizde hayal ederek dndrmenizi isteyen, zihnin grntleri nasl deerlendirdiini anlamak iin dzenlenmi testler uygulanrken beynin tarama grntlerinin karlmas da olabilir. Sonular bilgisayarlar tarafndan analiz edilen deneylerle zihnin almasna dair ok ciddi kantlar elde edilebilir. Bilisel bilimlerin bilimsel sonulara ulaabilmesi ve kendi alann koruyabilmesinde psikoloji deneyleri ok nemli bir yere sahiptir ve bugne kadar hafzann srlarndan, grsel bilginin zihindeki ileyiine dair birok bilgiye ulalmtr. Her eye ramen, bir kurama dayanmayan deney bo, deneyi yaplmayan kuram da kr kalmaya mahkmdur. Bilisel bir aratrma yaparken, ncelikli olarak zihnin alma mekanizmalarna dair bir nermeniz olmaldr. Bu nerme, insanlarn karar verirken kimi ncelikleri yznden hatal mantk izleyebilecei zerine kurulmu olabilir rnein. Kuramn bilimsel bir gereklii ola-

bilmesi iin gnlllere gerekli testler yaplr ve kan sonular deerlendirilir. Bu aamada bilgi ilemsel modellemeler ou zaman doru sonulara ulalmasn kolaylatrr. Bu sebeple bilim insanlar yapay zek modelleriyle kuramlarnn doruluunu srekli olarak snar. Yapay zek aratrmalar bilisel bilimlerin en gl kollarndan biridir. Bilisel bilimlerde bilgi ilemsel modeller ve deneysel psikoloji ou zaman birlikte hareket etmitir. Bylece bilginin zihinde nasl temsil edildiine dair olduka heyecan verici gereklere ulalmtr. Bilisel bilimlerin en heyecan verici ve zorlayc alan, dilin oluumu zerine dilbilimle birlikte yrtlen almalardr. Noam Chomskynin almalarndan sonra tm dillerin birbirlerine ok benzeyen yaplar olduunu kefeden dilbilimciler, Chomskyci gelenee de bal kalarak almay srdrdler. Birok bilim insan arasnda hl tartlan, r ac bir yaklam olan Chomskyci gelenek, dillerin kurallarn inceler ve bu kurallar arasndaki balantlar zerinden zihinsel temsillerin nasl ekillendiini bulmay hedefler. rnein, Trkenin eklemli bir dil olmas ve bu dilin ocukluktan itibaren nasl bir geliim izledii konusu dilbilimcilerin alanna girer. Bilisel bilimlerin ve dilbilimin ortakl, bilisel olarak dil kazanm srasnda25

Visual Photos

En Derin Sorulara Yepyeni Bak Alar: Bilisel Bilimler

zihinde nasl bir geliim olduuna dair aratrma yapmak noktasndadr. zellikle geirdikleri beyin ameliyatlar sonrasnda dil reme ve konuma yetilerini kaybeden kimi epilepsi hastalarnn incelenmesi sayesinde, artk insan beyninde kelimelerin ve anlamlarn hangi alanlar tarafndan oluturulduuna dair baz bilgilere sahibiz.

Dili Anlamak ve AnlamlandrmakGnlk hayatmzda srekli kullandmz iin olsa gerek, dilin aslnda ne kadar karmak olduunu ve bizi dier canllara oranla ne kadar zarif kldn fark etmemi olabiliriz. Fakat dil, hem bebeklikten itibaren byk bir hzla kazanlan bir yeti olmas bakmndan, hem de kltrlere gre gsterdii ok byk farklar bakmndan birok bilim insan iin heyecan verici bir alan olmutur. Paul Pierre Broca, hastalarndan birinin geirdii beyin operasyonu sonrasnda dil yeteneini kaybetmesinin ardndan bilim tarihine Broca alan olarak geen bir blge saptamtr. Afazi olarak da adlandrlan bu dil kayb durumu, Broca alannn konuma esnasnda ne kadar nemli bir rol olduunu ortaya karmtr. Benzer bir ekilde Alman sinirbilimci Carl Wernicke, 1874 ylnda bir hastasnn operasyon sonrasnda yaad afaziyi incelediinde, hastada dil yeteneinin tamamen kaybolmadn, yalnzca dili anlamlandrma ve anlama ile ilgili bir problemin olutuunu kefeder. Bu durum, Wernicke alannn dilin doal ritmini ve belirli kurallara dayal olarak olumasn, yani szdizimsel yapsn ilemleyen bir anlamlandrma blgesi olduunu ortaya koyar. Bilisel bilimler iin sinirbilim de bilisel psikoloji kadar nemli bir alma alandr. nsanlar zerinde deney yapma olanaklar olmad iin genellikle farelerin ya da dier memelilerin beyinleri zerinde alan sinirbilimciler, nron ad verilen beyin hcrelerinin almasna dair birok bilgi elde etmitir. zel26

likle biyoteknolojinin geliimi, dil yeteneini kaybetmi ve beyin fonksiyonlarn yerine getiremeyen insanlarn bilgisayarlar sayesinde eski yeteneklerini tekrar kazanmalarn mmkn klmtr. nl fiziki Stephen Hawkingin dnyayla yllardr makineler sayesinde iletiim kurmas gibi, ok eitli teknolojilerin gelitirilmesiyle birok hasta iin yeniden evreleriyle iletiim kurmak mmkn olmutur. Beyin hcreleri yani nronlar ateleme mekanizmas ile alr. Beyne taklan elektrotlar ile bu atelemeler takip edilebilir ve gzlemlenebilir hale gelir. Fakat nronlar ya da beyin fonksiyonlarn izlemek iin mutlaka bir mikroip balantsna ihtiya duyulmaz. Gnmz teknolojileri ile beyin fonksiyonlarn vcut fonksiyonlarna zarar vermeden izlemek mmkndr. PET (pozistron emisyon tomogrofi) yntemi ile kana enjekte edilen radyoaktif izotoplar, fMRI (fonksiyonel magnetik rezonans grselletirme) ile kan dolam ve oksijen oran izlenerek beyindeki aktif noktalar gzlemlenebilir. EEG (elektroensefalografi) ise bugn oyun teknolojileri sayesinde ok yaygnlam bir teknolojidir. Bir tr elektrotomografi yntemi olan EEG ile beyindeki elektriksel etkin-

likler gzlemlenir, grntlenen sonular hayli karmak bir srele uzmanlar tarafndan incelenir ve anlamlandrlr. Bilisel bilimler, sosyal bilimler ile doa bilimleri arasnda ok hassas bir kpr grevi grr. Bilisel antropoloji de bu disiplinleraraslktan nasibini alr. zellikle de kltrleraras bir sahada almalarn yrten bilisel antropoloji, tpk dilbilim gibi kltrleraras dil farkllklarn, fiziksel ve sosyal evrelerin insan zihninin geliimine etkilerini inceler. rnein renklerin farkl kltrlerde isimlendirililerini karlatrmak, ayn kavramlara verilen farkl isimlerin nasl bir farkla ortaya ktna dair bilisel bir aratrma yapmak bilisel antropolojinin alanna girer.

Dnn ve Dncenin nemiDnmek, dndklerimizi ifade etmek ve anlalmak, olduka mekanik bir tanmlama olsa da, mantk ad verilen kurallar dizgesi zerine kurgulanmtr. Doadaki her canl, her durum aklclk yoluyla ifade edilebilir hale gelmitir. Felesefe matematiin kurallarn dikkate alan, ama ayn zamanda zih-

Visual Photos

>


Bilin, ieriinde tek bir cmleyle tanmlanamayacak kadar ok anlam barndran karmak bir kavramdr. Tpta, genellikle kiinin duyusal uyaranlar alglayp evresiyle etkileim iine girdii uyanklk durumu olarak tanmlanr. Bu kavram, ayn zamanda ac ekme, isteme, d krklna urama gibi yaamsal deneyimlere ak olma durumunu karlayan bir anlam da ierir. Yaadklarmzdan ve algladklarmzdan rendiimiz bilgileri belleimizde saklayabilme yetisi, bakalarnn duygu ve dncelerini kendimizi onlarn yerine koyarak anlayabilme becerisi, d dnyada olup bitenlerin farknda olabilme durumu, bilincin teki elerini oluturur. Bir canl olarak kendi kendimizin bilincinde olma durumuysa kendilik bilinci olarak tanmlanr. Bnyesinde bu denli zengin bir ierik barndran soyut bir kavrama sinir sistemimizdeki ileyilerle somut aklamalar getirebilmek kukusuz kolay deil. Bu nedenle de aratrmalar srasnda bilim insanlar, ncelikle, kavramn farkl boyutlarn birbirinden ayran genel bir snflandrma yaparlar. Yaptklar bu snflandrmann iskeleti iki temel unsurdan oluur: Kiinin bilincinin yerinde olduunu betimley

Bilim Ve Teknik Dergisi (Nisan 2009)

Documents

Transcript of Bilim Ve Teknik Dergisi (Nisan 2009)