Bilim Ve Teknik Ocak 2013

7/29/2019 Bilim Ve Teknik Ocak 2013

1/100

Bilim Dnyasnda 2012: Higgs Bozonu... ENCODE Projesi... nsansz Otomobiller... Tuhaf Canllar

BilimTeknik

ve

.

i i i iu V ni n t m h l r i tt ir . in i y l n m l t l m h u u i i r um lu lu u ru r.

BilimTeknikve

45 YILLIKARV542.SaynnArmaandr

DVD 8.5 GB Windows XP Windows 7 Windows 8 Mac OS X LinuxBuDVDnintmhaklarTBTAKaaittir.zinsizkopyalanmasveoaltlmashukukivecezaisorumlulukdourur.

V - TI KE - A I _son.indd 1 11.1 . 1 :

Yaamn Barkodu

Rusya mparatorluunu300 Yl Yneten Romanov Ailesinin100 Yllk Efsanesi

ANASTASYANuri Demiran Uaklar

Parack Hzlandrclar

Spernovalarinlilerin 1054 ylnda gkyznde grd k neydi?

Karanlk enerji nedir, nasl llr?

Yaknmzda bir yldz patlarsa ne olur?

Ntron yldzlar ve karadelikler nasl oluur?

Bir beyaz cce patlarsa ne olur?

Yldz Patlamalar

Aylk Popler Blm DergsOcak 2013 Yl 46 Say 5425 TL

9 7 7 1 3 0 0 3 3 8 0 0 1

4 2


2/100

TBTAK popler bilim dergilerine abone olun, siz yorulmadan dergileriniz adresinize gelsin.

Bilim ve Teknik, Bilim ocukve Merakl Minikdergilerineabone kaytlar sryor

nternet sayfamzdaki abone formunu doldurup kredi kart ya da havale yoluyla demenizi yapabilirsiniz.

Hemen Abone Olmak in: www.biltek.tubitak.gov.tr

imdi Abone Olabilirsinizwww.bltek.tubtak.gov.tr

Ekim 1967-2012... Bilim ve Teknik Dergisi 46 yanda...

BilimTeknik

ve

Kuantum MekaniindenKuantum Bilgisayarlarna

Anne StyleHayataSalkl Merhaba

Doal Fotonik Yaplar

Ritim, l, Ahenk...

Mzik ve

Matematik

AylkPopler Blm Dergs

Ekm 2012 Yl 46 Say 5395 TL

ili

ni

im

l

i

i


3/100

BilimTeknik

ve

2012de insanlk tarihi asndan nemli birok bilimsel ve teknolojik gelime oldu. Curiosity(Merak) adndaki ki robot, Marstasuyun ve hayatn peinde. H.G. Wellsin Dnyalar Sava kitabndaki gibi Dnyay igale hazrlanan Marsllar bulamayacaz belki, ama ilk Dnya dhayat, bakteri byklnde de olsa bulmay umut ediyoruz. te yandan Higgs bozonu aratrmalarnda sona yaklalmasyla evreni anlamadabir adm daha ileri gidiyoruz. Bilim ve teknoloji evreni anlama abamzda bize yardmc olmann yan sra yaam kalitemizi ykseltmeye devam ediyor.Dnce gcyle robotik kontrol, insansz otomobiller, insan genomunu zmeye alan ENCODE projesi gibi almalar ve teknolojiler, hem gnmzdehem de gelecekte yaam kalitemizi ykseltmeyi vaat ediyor. lay elik bahsettiimiz bilimsel gelimeleri ve daha azlasn sizler iin derledi.

Evreni anlamaya almak demiken 2011 ylnda Nobel dl getiren almalara konu olan spernovalar bu ayki kapak konumuz.

Baybars Klebi spernova patlamalarnn evrenin srlarn keetmemize nasl yardmc olduunu anlatrken, Bilge Demirkz spernovalar ve spernovalardanyaylan ntrinolar hakkndaki aratrmalardan bahsediyor. Can Kozcaz ve arkadalarnn hazrlad Parack Hzlandrclar yazs ise maddenin doasnanlamak iin kullandmz bu cihazlardan biri olan hzlandrclarn arpc hikyesini anlatyor. Bahri Karaay alkanlk yapan yazlarna, yediklerimizin iindeneler olduunu merak etmemize son verecek bir neriyle devam ediyor. Kadir Demircan ise neredeyse modern bir mit haline gelen Rus prensesAnastasya konusunda adli tp biliminin bulgularn bize aktaryor.

Dnyadaki bilimsel ve teknolojik gelimelere paralel olarak bu yl Trkiyede de gsmz kabartacak gelimeler yaand. TUSA, ASELSAN, OTOKAR vetabii ki TBTAK savunma sanayisinden havacla kadar birok alanda, eitim ua Hrku, milli tank Altay ve yerli yapm uydumuz Gktrk-II gibibirok rn ortaya koydu. lkemizde gemite de bu tr hamleler yapld. Oradaki baar ve baarszlklarmzdan ders karmak u anki baarmz devamettirmemiz iin nemli. Birok alanda nc projelere imza atan Nuri Demiran hayat bu tr derslerle dolu. smail Yavuz, Nuri Demiran 20. yzylnilk yarsnda yapt yerli uaklardan bahsederken, Nuri Demiran ksa bir yaam yksn zlem kinci bizlerle paylayor.

Bu saymzda Bilim ve Teknik dergisinin 45 yllk arivini ieren bir DVD siz deerli okuyucularmza hediyemiz. Gkbilim tutkunlarn sevindirecek birkahediyemiz daha var. Ajanda olarak kullanabileceiniz 2013 Gk Olaylar Yll ve it taraf poster eklinde hazrlanan 2013 Gkyz Yll

gkyz gzlemlerinizde size yardmc olacak. Posterin dier yzndeki M51 Girdap Gkadasnn da bu yl birok duvar ssleyeceinden eminiz.2013 ylnn hepimize salk ve mutluluk getirmesi dileiyle...

Sayglarmzla,Murat Yldrm

Aylk Popler Blm Dergs

Yl 46 Say 542Ocak 2013

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

SahibiTBTAK Adna BakanPro. Dr. Ycel Altunbaak

Genel Yayn YnetmeniSorumlu Yaz leri MdrDuran Akca

([email protected])

Yayn YnetmeniDr. Murat Yldrm([email protected])

Yayn KuruluDo. Dr. M. Necati DemirDo. Dr. Burak AksoyluPro. Dr. Salih epniDr. kr KayaDo. Dr. Ahmet OnatPro. Dr. Gkhan zyiitPro. Dr. ere Sarolu

Yaz ve AratrmaAlp Akolu([email protected])lay elik([email protected])Dr. zlem Kl Ekici([email protected])

Dr. Blent Gzceliolu([email protected])Dr. zlem Ak kinci([email protected])

RedaksiyonSevil Kvan([email protected])

Grafik Tasarm - Uygulamadl Evren Tngr([email protected])

Sayfa Dzeni / WebSadi Atlgan([email protected])

Mali YnetmenH. Mustaa Uar([email protected])

dari Hizmetlermran Tok([email protected])

Yazma AdresBlm ve Teknk DergsAtatrk BulvarNo: 221 Kavakldere 06100ankaya - Ankara

Tel(312) 427 06 25(312) 468 53 00

Faks(312) 427 66 77

Abone lkler(312) 468 53 00Faks: (312) 427 13 [email protected]

nternetwww.bltek.tubtak.gov.tr

[email protected]

ISSN 977-1300-3380

Fyat 5 TLYurtd Fyat 5 Euro.

Datm: DPPhttp://www.dpp.com.tr

Bask: PROMATBasm Yayn San. ve Tc. A..http://www.promat.com.tr/Tel (212) 622 63 63

Bask Tarh: 29.12.2012

Blm ve Teknk Dergs, Mll Etm Bakanl [Tebller Dergs, 30.11.1970, saya 407B, karar no: 10247]tarandan lse ve deng okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79Et. Krs. . say Nr.83] tarandan Slahl Kuvvetler personelne tavsye edlmtr.


4/100

26

38

Yeil mavi muhteem Dnyamz, oluumunu ve zerinde yaam olmasna izin veren kimyasal ieriini, en az 5 milyar yl nceyani mrnn son deminde snp de sessiz sakin bir cce olmak yerine, kendini iten ie yakarak en ar elementleri oluturup sonundapatlayan byk bir yldza borlu. O len yldzn yerekimi altnda ken merkezi, artk souk bir karadelik veya ntron yldz.Nerede olduu bilinmez, ama hayatmz art olduumuz o yldza borluyuz.

2012yi de ilgin, artc ve heyecan verici pek ok bilimsel gelimeyle geride braktk. Bazlar bir zamanlar bilim kurgu konusu olanteknolojik bulular, bazlar dorudan yaamlarmz etkileyecek tbbi gelimeler, bazlar bilim dnyasnn uzun yllardr bekledii keier,bazlarysa uzay kei servenimizin kilometre talar. Bu gelimelerden kk bir sekiyi sizinle paylamak istedik.

52Spermarket raarn dolduran her rn barkod adn verdiimiz, o rne zg tm bilgileri ieren zel bir kimlik belgesi tayor.Her canlnn kimliini DNA belirlediine gre acaba trleri birbirinden ayracak bir DNA barkodu sz konusu olabilir mi?Bir de buna akll teleonlarmza takacamz mini DNA analiz cihaz eklenirse?Bilim kurgu flmlerine zg gibi grnen bu senaryonun ilk admlar atlm durumda.Bu teknoloji sayesinde yakn bir gelecekte gda sahtekrlklar gemite kalacak.

indekiler


5/100

Haberler / .................................................................................................................................. 4

Gktrk-2 Uzayda/ Blent Gzceliolu ................................................................................ 10

Yeni Nesil Arama Motorlar/ Brtein Ege .......................................................................... 12

Tekno - Yaam / Osman Topa.............................................................................................. 16

Spernovalarn Anlattklar/ Baybars Klebi ................................................................. 20

Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran............................................................................................ 24

Yldz Patlamalar: Spernovalar /M. Bilge Demirkz....................................................... 26

Paral Doal Yaam Alanlar - Paral Ormanlar / Blent Gzceliolu .......................... 32

Mutluluk Uygulamalar Depresyona are mi Oluyor? / zlem Kl Ekici .................... 36

Bilim Dnyasnda 2012 / lay elik .................................................................................... 38

Ankara Rahmi Ko Mzesinde Bir Gn / zlem Ak knc .............................................. 46

Yaamn Barkodu / Bahri Karaay........................................................................................ 52

Anastasya / Kadir Demircan ............................................................................................... 58

Milli Sanayimizin Bilinmeyen Giriimcisi Nuri Demira / zlem Ak kinci................ 62

Demiran Uaklar 19361944 / Kadir Demircan ........................................................... 64

Parack Hzlandrclar / Can Kozaz - znur Mete - Gkhan nel.................................. 76

50Nasl alr?Murat Yldrm

56Yayn Dnyaslay elik

70Matematik

HavuzuAli Doanaksoy

74Gkyz

Alp Akolu

80SalkFerda enel

82Trkiye DoasBlent Gzceliolu

90Bilim TarihindenH. Gazi Topdemir

94Zek OyunlarEmrehan Halc

+


6/100

Haberler

GiyilebilenTeknolojinsanlarnHizmetinde

zlem Kl Ekici

Teknoloji nano lee doru ilerle-dike, retilen elektronik cihazlarda gittike klyor. Bu cihazlar o ka-dar kld ki artk insanlarn zerlerinegiydikleri kyaetlerle veya aksesuarlarlabtnleik hale geldiler. Bu bilimsel veteknolojik gelime giyilebilen teknolojiolarak biliniyor.

Peki bu giyilebilen teknoloji ne kadarileri gidebilir? ounuz Demir Adam il-mini izlemisinizdir. Demir zrhla kaplan-

m bu giysinin silah gibi at yapabilmeve bilgisayar gibi kullanlabilme zellik-lerinin olmas ve bu giysiyi giyen kiininuabilmesi hayal gcmzn snrlarnzorluyor. Her ne kadar bilim kurgu olsada, ite size bu teknolojinin ne kadar iler-leyebileceini gsteren gzel bir rnek.

Bu teknolojideki ilerlemeler ve geli-meler henz demir adam kostm re-tebilecek seviyeye ulamad, ama raacak yeni bulularn gelitirilmesineolanak salad. rnein 2014 ylnda pi-yasaya srlmesi ve 600-3000 dolar iyataralnda satlmas beklenen Googlegzlkleri bunlardan bir tanesi. Gzlkerevesinin iine yerletirilmi bir 1,3cmlik uack bilgisayar ekran sayesindeinsanlar internete ve ok eitli bilgisa-yar uygulamalarna eriebilecek. Gzltaktktan sonra yukarya ve saa dorubaktnzda grnt netleiyor. Googlegzlk ile otora ekip paylaabilecek,arkadalarnzla grntl sohbet edebi-

leceksiniz. evrenizle tam bir etkileimiinde olabileceksiniz. Tm bilgilerinizevrimii sistemde depolanacak. Bu ci-haz zenginletirilmi gereklik kavramngnlk hayatmza uyarlyor.

Zenginletirilmi gereklik kavram,

iinde yaadmz dnyadaki bilgilerin,bir ara vastasyla elde edilen grntve/veya bilgilerle bir araya getirilerek, birama iin zenginletirilmesianlamna geliyor. Bu tekno-loji sayesinde istenilen her-hangi bir ey hakknda akllteleon, Google gzlk ya dabilgisayardaki bir kamera ara-clyla tm bilgilere ulala-biliyor ve sonrasnda bu bil-giler gnlk hayata uyarlana-

biliyor. Akll teleonu izikselbir cisme doru tutarak onunhakknda internette bulunantm bilgiler bir araya getiri-lebiliyor. rnein bir dergi okuyorsunuzve dergi sayasnda grdnz herhangibir ey hakknda daha azla bilgi sahibi ol-mak istiyorsunuz. Tek yapmanz gerekenuygulamay aarak teleonunuzu dergiyetutmak. Ya da sinemaya gideceksiniz akathangi ilmi izleyeceiniz konusunda ka-

rarszsnz. Teleonunuzdaki uygulamayap etranz gsterdiiniz anda GPS uy-gulamas aracl ile bulunduunuz blgeannda tespit edilip ekrannza evrenizdegsterilen ilmler, ilmlerin hangi sinema-larda gsterildii, yol tarii, online biletalma hakknda detayl bilgiler geliyor.

Giyilebilen teknoloji arkl amalariin ok eitli alanlarda kullanlabiliyor.rnein giyilebilen teknoloji tasarm ileretilmi ayakkab ile yrrken hareketenerjisi elektrik enerjisine dntrle-biliyor. G retebilen tirtlerin ve ayak-kablarn, piezoelektrik zellii sayesin-de cep teleonlarn, MP3 oynatclarnveya dier tanabilir kk cihazlar arjedebilecek kapasiteye sahip olduu belir-tiliyor. Piezoelektrik zellii, baz malze-melere uygulanan mekanik basn sonu-cunda, malzemenin elektrik alan ya daelektrik potansiyel yaratma yetenei ola-rak biliniyor. Ayakkabnn taban piezoe-lektrik maddelerden retilebilir ve atlan

her admda g retimi salanabilir. Buda kiisel elektronik cihazlarda kullan-labilmesi iin bataryalarda depolanabilirveya dorudan kullanlabilir.

Giyilebilen teknoloji sporcularn kon-disyonunu ve almalarn izlemek ve e

zamanl geri bildirimde bulunabilmekamacyla proesyonel anlamda sklklakullanlyor. Atletlerin eomanlarna yer-

letirilen hareket ve esneklikalglayclar sporcularn ha-reketlerinin doruluunu,verilen nergelere uyulupuyulmadn izleyebiliyor.Kyaetlere hz lerler vekonum alglayclar da yerle-tirilebiliyor. Bu alglayclartablet bilgisayarlara ve akll

teleonlara bluetooth (ksamesaeli radyo dalgalarylaaygtlarn birbirleri ile kablobalants olmadan, gr

dorultusu dnda bile olsalar haberle-melerine olanak salayan teknoloji) kab-losuz veri iletim sistemi ile balanabiliyor.

Bu teknolojinin askeri sektrde kulla-nlan uygulamalar da var. Bu teknolojiyikullanarak retilen asker niormalarelektrii ileten zel ipliklerle dokunan

kumalardan elde ediliyor. Bylece hantalve ar bataryalar, cihazlar ve kablolar ye-rine asker sadece giyilebilen teknolojiyleretilmi niormasn zerinde tayor.Asker, zenginletirilmi gereklik uygula-masn kullanarak niormasnn kolunayerletirilmi teleon ya da tablet bilgisa-yar sayesinde sava alanndaki konumuve durumu hakkndaki gerek zamanlbilgiye ve grntye annda ulaabilecek,evresiyle srekli iletiim ve etkileim ha-linde olabilecek.

Giyilebilir teknoloji tbbi uygulamalar-da da ok ayda salyor. Gelitirilen aklleldivenler ierdikleri hassas alglayclarsayesinde zorlu ameliyatlarda baarylakullanlabiliyor. zleme monitrleri ve okeitli alglayclar kyaetlere veya eitliaksesuarlara ilitiriliyor. Bylece iitme vegrme kayb olan, iziksel sakatl olanbirok engelli insana ve rehabilitasyonkliniklerinde tedavi gren hastalara yar-dmc olunuyor.

4


7/100

talyadaki nrorehabilitasyon uzman-larnn gelitirdii dk maliyetli giyi-lebilir teknoloji, esnek iletken malzeme-lerden retilmi alglayclarn dorudankuma zerine baslmas tekniine daya-nyor. Bu kuma ile retilen kyaet kulla-

nlarak hastalarn duru bozukluklar, es-neklik ve hareket problemleri gibi izikselrahatszlklar dzeltilebiliyor. Dk vol-tajl bataryalar kyaetlerdeki alglayclarag salyor. Bu alglayclar 600den azlavcut ve kas hareketini, zorlanmalar, ge-rilmeleri, esnemeleri lp kaydediyor.Elde edilen veriler bluetooth vastasylabilgisayara aktarlyor. Bu tr uygulamaizyoterapi hastalarnn tedavi srasndave sonrasnda uygulamas gereken hare-ketlerin uzmanlar tarandan klinik dn-

da da uzaktan izlenmesini salyor.Geni kullanm alan ve dk maliyeti

sayesinde ok yakn gelecekte bu teknolojihayatmzn bir paras olacaa benziyor.

Kaynaklarhttp://www.fastcodesign.com/1670646/4-rules-for-designing-wearable-tech-that-people-will-actually-wear#1http://alexob.co.uk/post/23603322602http://www.sciencedaily.com/releases/2012/12/121213193016.htmhttp://www.geek.com/articles/chips/scientists-create-stretchable-material-that-paves-the-way-to-wearable-electronics-20121212/http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2187742/Smart-fingertips-Wearable-electronics-pave-way-smart-surgeon-gloves.htmlhttp://techland.time.com/2012/11/01/best-inventions-

of-the-year-2012/slide/google-glass/http://en.wikipedia.org/wiki/Augmented_realityhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Piezoelektrik

BiyokimyasalTepkimeler IklaUzaktan KontrolEdilebiliyor

zlem Kl Ekici

Edisonun ampul keetmesinden beri,aa kan s, n istenmeyen yanrnlerinden biri olarak kabul edilir. Fa-kat Rice niversitesindeki aratrmaclar sadece ihtiya duyulduu anda syadntren bir sistem gelitirmi. Nanodzeydeki biyokimyasal tepkimeler, sre-te yer alan malzemenin toptan stlmasnagerek kalmadan gerekleebiliyor. Bu s-rete kullanlan biyomalzemeler termoilikbakterilerden elde edilmi. Bu tr bakteri-

ler yksek scaklklarda gelimeye devamederken, oda scaklnda gelimelerinidurduruyor. Termoilik organizmalarnhcresel elemanlar (hcre zar) ve bileen-leri (enzimler, proteinler, nkleik asitlervb.) yksek scakla dayankl (65 C -85

C). Termoilik bakterilerin u artlara da-yankl enzimlere sahip olmas onlar biyo-teknolojik adan nemli klyor. Uzman-lar bu termoilik enzimleri, grnr ndalga boylarna yakn nlara tabi tutul-duklarnda snan plazmonik altn nanoparacklar ile birletirdi. Bu ekilde ter-moilik enzimlerin etkinletii ve kimyasaltepkimeleri gerekletirdii belirtiliyor.

Plazmonik altn nano parack malze-meler, kimyasal ve biyolojik alglayclarnduyarlln gelitirebilme yeteneine

sahip olduklar iin biyolojik uygulama-larda yaygn bir ekilde kullanlyor. Bazbilim insanlar, plazmonik malzemelerin,bir nesne civarndaki elektromanyetikalan deitirebileceini hatta grnmezyapabileceini vurguluyor. Ik paracaarptnda yansyarak geri dner. Bu es-nada belli bir dalga boyunda gelen nbir ksm parack tarandan emilir ve buesnada ktan nano paraca aktarlanenerji elektron bulutunun titremesine

neden olur. Elektron bulutunun titrei-mi plazmon olarak adlandrlr. Bu olaymetallerde kzltesi ma blgesindegrlr. Ancak altn nano paracklardabu durum n grnr blgesinde (g-zmzle grebildiimiz dalga boyu aral-na yakn, 0,7-1,4 m) gerekleir. By-lece altn nano paracklar n grnrblgesindeki plazmon rezonanslarndandolay nlar ok iyi emer veya sanma-larn salar. Altn nano paracklar emdiklerinde serbest elektronlar uyarlr,plazmon rezonans rekansndaki bu uya-rlma serbest elektronlarn toplu olaraktitremesine neden olur. Paracn kristala ve elektronlar arasnda oluan etkile-im, paracn evresine termal enerjiaktarmasna yol aar.

Yaplan almaya tekrar geri dnecekolursak, kullanlan yntem gzle grlena yakn dalga boyundaki n enerjisi-ni sya evirme zelliine sahip altn nanoubuklarn yksek scaklklarda bile etkin

olan termoilik enzimlerle kaplanmasn-dan oluuyor. Herhangi bir biyokimyasaltepkimenin merkezinde yer alan ve 10 nmgeniliinde, 30 nm boyunda olan altnnano ubuk, lazer kaynakl a maruz b-rakldnda snyor. Bu nano ubuklarn

bykl ve ekli 800 nanometre leklia tepki gsterebilecek ekilde tasarlan-m. Ik plazmonlarn yzeyinde, tpk sudolu bir havuza damlayan su damlacnnsuyun yzeyinde dalga dalga yaylmasgibi harekete geer. te bu srada oluanenerji, ortama s halinde yaylr.

Plazmonik altn nano ubuklar amaruz brakldnda snrl derecede saa kartarak enzimi etkinletiriyor.Bu da biyokimyasal tepkimelerin dkscaklklarda bile verimli bir ekilde ger-

eklemesini salyor. Isnma sadece arzuedilen blgede, yani nano paracn yk-sek scaklk gerektiren enzimi etkin halegetirdii yzeyinde gerekleiyor. Bunundndaki tm alanlar daha serin kalyor.

Ikla uzaktan etkinletirme yntemi-nin zellikle s gerektiren endstriyel i-lemlerde ekonomik ynden ve verimlilikynnden hayli ayda salayacandanbahsediliyor. Kimya sanayisi her zamantepkimeleri hem verimli ve ekonomik

hem de srdrlebilir bir ekilde ger-ekletirebilecek zellikte katalizr mal-zemelere ihtiya duyar. Rice niversitesiuzmanlarnn bulduu bu yntemin, srbu nedenle daha detayl aratrmaya de-er olduu syleniyor.

Bilim ve TeknikOcak 2013

5


8/100

Haberler

Gnde ki Bardak

St Yeter zlem Ak kinci

Yeni bir aratrma anne ve babalarndoktorlara en ok sorduu ocu-uma ne kadar st vermeliyim? soru-suna yant buldu. Cevap: Gnde 2 bar-dak st yeterli. Kanadadaki St. MichaelHastanesinde ocuk hastalklar uzmanve almann yrtcs Dr. JonathonMaguire ve ekibi inek stnn vcuttademir ve D vitamini miktarlarn nasl et-kilediini, yalar 2 ila 5 arasnda deien1300den azla ocuu inceleyerek buldu.almann sonular Pediatrics dergisi-nin Aralk saysnda yaymland.

Sonulara gre vcutta demir mikta-rnn ayn kalmasn ve yeterli oranda Dvitamini bulunmasn salayan miktarngnde 2 bardak st olduu grld. Dahaazla miktar stte bulunan D vitaminininvcuda daha azla bir yarar olmayaca- gibi vcuttaki depo demir miktarn-

da azalmaya da yol aaca syleniyor.Aratrmaya 2008 ve 2010 yllar arasnda

rutin doktor randevularna gelen salklocuklar dhil edildi. Ailelerine de ocuk-larnn st ime alkanlklar ve vcutla-rndaki D vitamini ve demir dzeyinietkileyebilecek dier aktrleri soran biranket doldurtuldu. Her ocuktan, vcut-larndaki demir ve D vitamini dzeyinitespit etmek iin kan rnei alnd.

Ayrca alma daha koyu ten pig-mentasyonuna sahip ocuklarda k ay-larnda D vitamini eksiklii olabileceinisylyor. nsan vcudunda bulunan Dvitamininin byk bir ksm gne nla-rndaki mortesi nlarn etkisi ile deridesentezlenir. Ancak koyu tenlilerde D vita-mini sentezi, beyaz tenlilerde olduundandaha yava gerekleiyor. Dr. Maguire k-n daha azla D vitamini salamak iinocuklara daha azla st iirmek yerinedardan ila eklinde D vitamini desteivermenin ayn zamanda demir dzeyinikorumak iin de uygun bir yol olduunubelirtiyor.

ocuklarda D vitamini eksiklii kemiksal ile, demir eksiklii ise kanszlk vebilisel gelimede gecikme ile ilikilendi-riliyor. ocuklarn ne kadar inek st i-tii bu tr potansiyel salk sorunlarnnnlenmesi asndan nemli. Bu arada

Kanada Pediatri Dernei bebeklere 1 ya-ndan nce inek st iirilmemesi konu-sunu tm anne babalara hatrlatyor.

stanbuldaGkbilimSemineri

Alp Akolu

stanbuldaki Ataehir Doa KolejindeAstronomi Eitiminin nemi ve Gn-

cel Gkbilim Paneli adnda bir seminerdzenliyor. 5 Ocakta gerekletirilecekolan seminerde Pro. Dr. Ethem Dermanve Pro. Dr. Talat Sayga da birer sunumyapacak. Seminerin gkbilim ve uzayaratrmalar ile ilgili eitimcileri bir ara-ya toplamas hedeeniyor. Konuyla ilgi-lenenler etkinlikle ilgili ayrntl bilgi vekayt iin www.dogakoleji.com adresiniziyaret edebilir.

6


9/100

GrmeyenGzler Grecek

zlem Ak kinci

Son gelimelerle gzn iine sabilen

yeni nesil retina implantlarnda nanolekte elektronik bileenler yer alacak vekullancnn gr kalitesi nemli dere-cede artacak. u an kullanlan retina pro-tezleri, rnein Second Sight irmasnnrettii Argus II, dejenerati gz hastal- nedeniyle grmeyen kiilere snrl vebulank grme salyor. Kullanclar karanlktan ayrabiliyor, ekillerin ve nes-nelerin ana hatlarn ark edebiliyor. Alt-m elektrot ieren ve 60 piksel znr-

le sahip ilk biyonik gz olan Argus II,salkl hcreleri uyarmak iin retinannarkasna yerletiriliyor ve ban kenarnataklan bir kameraya balanyor.

Benzer bir implant ise AvustralyadakiBionic Vision irmas tarandan 24 elekt-rot kullanlarak gelitirilmi. Ancak buimplant ile de beyne gnderilen grme bil-gisi maalese snrl kalm. rnein oku-mann bu implant araclyla olduka zorolduu bildirilmi. Bu kstlamalarn ar-knda olan Second Sight ve Bionic Visionirmalar 200den azla elektrotu bulunanyeni nesil bir cihaz retmeye karar vermi.

srailde bulunan Nano Retina irmask alglayclar, devreleri ve 676 elekt-rotu olan bir implant gelitirmi. Bu say-lanlarn hepsi bir ocuun trna byk-lnde bir implanta sdrlm. ArgusIIden arkl olarak herhangi bir haricikablo ya da kamera gerektirmemesi de buimplantn nemli bir avantaj olarak de-erlendiriliyor.

Firmann genel mdr Raanan Geenbu implantn prototipini domuzlarda testettiklerini ve ok iyi altn grdkle-rini belirtiyor. imdi insanlar iin elektrotsaysnn 5000 olaca ve kalitenin dahayksek olaca bir prototip gelitiriyorlar.

Amalar ise % 100 gr salanmas. Fir-ma iki yl iinde klinik denemelere bala-may umut ediyor.

http://www.technologyreview.com/news/508041/vision-restoring-implants-that-fit-inside-the-eye/

Dil renmekBeyniBytyor

lay elik

sve Silahl Kuvvetler evirmenlikAkademisinde silahl kuvvetlere yenikatlan askerlere ok hzl bir ekilde ya-banc dil retiliyor. Bu durum bir gruparatrmacya, bir dil ok ksa srede -renildii zaman beyne neler olduuna

dair aratrma yapabilmek iin esiz birrsat sundu. sve Silahl Kuvvetler e-virmenlik Akademisinde dil renmeyeyatkn genler, 13 aylk bir srede tek ke-limesini bile bilmedikleri Arapa, Rusaya da Farsa gibi bir dili akc bir ekilde

konuabilir hale geliyor. Gen askerlerhafada yedi gn sabahtan akama kadaralarak hibir dil kursunda rastlanma-yan bir hzda dil reniyor.

Aratrmaclar Ume niversitesinden,yine ok sk alan ancak yabanc dilrenmekte olmayan tp ve bilisel bi-limler rencilerini kontrol grubu ola-rak kulland. Her iki gruptaki kiiler, aylk youn bir alma dneminin ba-nda ve sonunda MRI taramasna girdi.Tarama sonular, kontrol grubundaki-

lerin beyin yaps ayn kalrken dil -rencilerinde beynin belirli blgelerininbydn gsterdi. Byyen ksmlarbeynin yeni eyleri renmede ve ynbulmada etkili, derinlerdeki bir blgesiolan hipokamps ile serebral korteksteki blgeydi.

sveteki Lund niversitesinden psi-kolog Johan Mrtensson, rencinin nekadar iyi perormans gsterdiine ve der-si takip edebilmek iin ne kadar aba gs-

termesi gerektiine bal olarak, beyninarkl blgelerinin arkl llerde by-mesini artc bulduklarn belirtti.

Hipokamps ve serebral korteksinindil renmeyle ilgili ksmlar daha azlabyyen rencilerin dil becerisi dahayksekti. renmek iin daha azla abaharcamas gereken rencilerdeyse bey-nin daha azla byyen ksm serebralkorteksin motor blgesi oldu. Dolaysylabeynin deiiklie urayan blmleri ki-inin bir dili ne kadar kolay rendiiyleilikili ve byme perormansa bal ola-rak arkllk gsteriyor.

Daha nce yaplan aratrmalar, ikiya da daha azla anadili olan gruplardaAlzheimer hastalnn daha ge yalardaortaya ktn gstermiti. Mrtenssonagre her ne kadar iki anadile sahip olmay aylk youn dil renimiyle karlat-ramasak da bu bulgular dil renmeninbeyin geliimi iin olumlu olduunu d-ndryor.


7


10/100

FotosentetikProteinle Elektrikretme Yolunda

lay elik

Tkenebilir enerji kaynaklarna alter-nati olacak yenilenebilir enerji kay-naklar oluturma gereklilii bilim dn-

yasn gne enerjisinden aydalanmayaynelik eitli stratejiler gelitirmeye y-neltiyor. Bu stratejilerden biri de canllardnyasnn gne enerjisinden aydalan-ma ekli olan otosentezdeki baz sre-leri kullanmak. Fotosentez, bitkilerin g-ne n kimyasal enerjiye evirmesinisalyor. Fotosentez srecini kullanarakelektrik retmekse tm dnyada pek okaratrma grubunun odandaki bir he-de. Mnih Teknik niversitesinden veTel Aviv niversitesinden aratrmac-larn oluturduu bir ekip, otosentezdeilev gren molekllerin birinden elektrikakm elde etmeyi ve bu akm lmeyibaard.

Sonular Nature Nanotechnologydegetiimiz sonbaharda yaymlanan ara-trmada, tek bir ilevsel otosentetik pro-tein sistemindeki k kaynakl elektrikakmn lebilen bir yntem gelitirildi.Aratrmaclar ayrca biyomolekln i-levsel zellikleri bozulmadan otovoltaikdzeneklerde kullanlabileceini de gs-terdi. Bu proteinler k tarandan hare-

kete geirilen, yksek verimlilie sahipelektron pompalar olarak alyor, dola-ysyla nano lekli elektrik devrelerindeakm reticisi olarak kullanlabiliyor.

Aratrmaclar siyanobakterilerin klo-roplast zarlarnda yer alan bir kloroilprotein kompleksi olan otosistem-1intepkime merkezini inceledi. Bitkiler, alg-ler ve baz bakteriler otosentezi kulla-narak gne enerjisini kimyasal enerjiyeeviriyor. Bu srecin n emilip enerjive elektronlarn aktarld ilk aamalar,kloroilden ve karotenoid komplekslerin-den oluan otosentetik proteinler vasta-syla gerekleiyor. imdiye kadar var olanyntemlerin hibiri bu proteinlerden tekbirinin rettii k kaynakl akm lebi-lecek kadar hassas deildi. Fotosistem-1sadece otosentetik sistemlerde bulunanstn optoelektronik zelliklere sahip.Ayrca nano lekteki bykl sayesin-de molekler optoelektronik uygulamalariin mit vaat ediyor.

Fizikilerin amas gereken ilk zor-luk, iddetli optik alanlar iinde tek tekmolekllerle elektriksel temas kurmakoldu. Oluturulan nano lekli cihaznmerkezindeki elemanlar, kendi kendineekil alan ve altn bir elektrota mutas-yonla oluturulmu sistin gruplarndanbalanan otosentetik proteinlerdi. Ikkaynakl akm, yakn-alan taramal bir

optik mikroskop dzeneinde yer alanaltn kapl cam u kullanlarak lld.Bu dzenekte otosentetik proteinler, aynzamanda elektriksel temas da salayandrtyzl u ierisinden gnderilen otonaks tarandan optik olarak uyarlyor.Fizikiler bu yntemi kullanarak tek birprotein birimi tarandan oluturulan kkaynakl akm lmeyi baard.

AalarYapraklaryla daSu ebiliyor

zlem Kl Ekici

Bitkiler kkleri vastasyla suyu top-raktan alr ve tama sisteminin birparas olan ksilem borular ile suyu yu-karya doru yani gvdelerinden yaprak-larna kadar iletir ve otosentezde kullanr.

8


11/100

Haberler

Bulunduu ykseklik nedeniyle sreklibulutlarn iinde kalan bitki rtsndekiaalarn su ihtiyalarn sadece kkleriy-le deil yapraklaryla da karlayabildiinibiliyor muydunuz? Alak dzlklerdekiyamur ormanlarnn aksine tropik iklim

blgelerindeki bulut ya da sis ormanlarsadece dalarda ve yksek kesimlerde bu-lunur. Buradaki dev aalar su ihtiyacnhavadaki nemden, yani bulutlardan kar-lar. Bulut ormanlarnn dnyadaki engzel rneklerinden biri Kosta Rika da-larnda bulunan ve yaam veren bir pusperdesiyle ykanan Monteverde Bulut Or-man (http://www.canopyintheclouds.com/). Bu zel orman alan 600 metre ile1800 metre arasnda deien irtialardabulunuyor ve dnya zerindeki en geli-

mi ve kalabalk doal hayat bnyesindebarndryor. Bu zel koruma sahasnnsnrlar iinde 100den azla memeli tr,400 ku tr, 120 amibiyum yani iki ya-aml canl ve srngen tr, 2500 bitkive on binlerce bcek tr yayor.

Bulut ormanlarndaki aalarn kendi-lerine gereken suyu yapraklarndan kar-lamas onlar iin nemli bir hayatta kalmastratejisi. Bu tr ekosistemlerde hava o-unlukla puslu ve nemli olmasna karn

toprak bir hayli kuru kalr. Bylece aa-lar topraktan yeterince su alamad iinbulutlarn iinde srekli slak olan yaprakyzeyleri araclyla su ihtiyacn karlar.Uzmanlar bu durumu belgelemek iinncelikle yaprak slaklnn ekosistem-deki dalmn ve younluunu inceledi.Daha sonra suyun yapraklardan alnpalnmadn anlamak ve suyun hareketi-ni grmek iin aalarn dallarna minikalglayclar yerletirdiler. Bu alglayclarsayesinde yapraklar slak olduu zamangerekten de suyun yapraklar tarandanemildiini ve dallara, oradan da gvdeyeyani ilgin bir ekilde yukardan aayadoru tandn gsterdiler. almadaayrca, yapraktan su alma miktarnn heraata ayn younlukta olmad anla-ld. Kaliorniyadaki sekoya aalarnnda bulut ormanlar gibi yapraklaryla suiebildii belirlenmi. Uzmanlar bu trzel ekosistemlerde bulutlar ile aalararasndaki ilikinin ok nemli olduu-

nu, zellikle iklim deiiklii neticesindebulut younluunun azalmasnn bulut yada sis orman ekosistemlerine zarar vere-bileceini belirtiyor.

Soyu TehlikeAltndakiSaz Kedisininzinde

Blent Gzceliolu

WWF-Trkiye, Doa Koleji ve Orman

Su leri 7. Blge Mdrlnnibirlii ile yrtlen Saz Kedisininzinde projesi ikinci yln tamamlad.Adanann Karata ilesindeki AkyatanYaban Hayat Gelitirme Sahasnda sazkedisini korumaya ynelik olarak yrt-len projede, bu yl yaplan alan almassonucunda 44 yetikin saz kedisi bireyibelirlendi. ki yldan bu yana devam edenalmalarda bir nceki yl 38 saz kedisibelirlenmiti. almann sonucunda top-lam 82 birey saylm, ancak daha sonra bubireylerden 11inin bir nceki ylda da sa-yld, o nedenle de tekrar niteliinde verielde edildii ark edilmi. Sonuta AkyatanYaban Hayat Gelitirme Sahasnda 71 sazkedisinin yaad saptanm.

WWF-Trkiye Doa Koruma Direk-tr Dr. Sedat Kalem, almay soyutehlike altnda olan saz kedisinin pop-lasyonunu belirlemek amacyla iki yldanbu yana Akyatan Yaban Hayat GelitirmeSahasnda yaptklarn, blgeye yerleti-

rilen 12 otokapan araclyla, 16 arklistasyonda, 3138 grnt elde edilerekbirey saysnn ortaya karldn belirt-ti. Bu projenin bir zellii de otokapanve videokapan kullanlarak Trkiyede birtrle ilgili gerekletirilen ilk poplasyon

almas olmas. Elde edilen veriler sazkedisinin alan kullanmna ynelik bil-gileri de beraberinde getirdi. Bu sayedetrn poplasyonundaki deiimler izle-nerek trle ilgili koruma kriterlerin geli-tirilmesi de salanacak. Proje almalarsrasnda avclar tarandan vurulduu,tarm ilalar kullanm sonucu len ke-mirici ve kular besin olarak tkettii,tarlalardan szlen zehirli sular itii iinlm saz kedilerine rastlanm. Bu du-rum, zaten soyu tehlike olan saz kedileri-

nin gelecei asndan ayr bir tehdit. Sazkedilerinin balca yaam alanlar ormanalt bitkilerinin youn olduu ormanlkalanlar, sulak alanlarn kenarlar ve ev-resi, amurlu yerler, slak yeil alanlar,durgun su kenarlar, yava akan su kenar-lar, saz bitkilerinin sk grld yerler.Bununla birlikte, baz poplasyonlar kurualanlarda da yaayabiliyor. Tarm zararlsolan kemiriciler bata olmak zere tav-anlar, kular (zelikle zamann yerde be-

sin arayarak geiren ku trleri), ylanlar,kertenkeleler ve kurbaalar sazlk kedile-rinin balca besinini oluturuyor. Besle-nirken byk kedilerin aksine melir veyle beslenirler. Sazlk kedisi uzun bacaklbir kedi trdr. Boyu 50-75 cm, kuy-ruuysa 25-29 cm kadardr. Vcut rengigenellikle kum grisi ve sarms kahverengiarasnda deiir. Kuyruu zerinde koyurenkli halkalar vardr. Kuyruunun uksm siyahtr. Kulak ucunda bir tutamkl vardr. Saz kedisi dier kediler gibiok azla sayda yavrulamaz. Yavrularnaa altlarndaki korunakl blgelerdebytrler. lkemizde Ege Blgesi, OrtaAnadolu, Akdeniz Blgesi ve ok nadirolarak da Dou Anadolu Blgesinde ya-arlar. Soylarn tehdit eden en byk et-kenler zaten ok yetersiz olan ve gittikedaralan yaama ve beslenme alan kayb,avclk, bataklklarn tarm alanna dn-trlmesi, kemiricilerle mcadele sonucuavlad hayvanlarn azalmas.


9


12/100

Yksek znrlklilk gzlem uydumuzGKTRK-2,18 Aralk 2012deTrkiye saatiyle18:13deindeki Jiuquanfrlatma ssndenfrlatld.

GKTRK-2UZAYDA

TBTAK Uzay Teknolojileri Aratr-ma Enstits (UZAY) ve TUSA Or-

takl tarandan yksek yerlilik oranylaretilen ve 2,5 metre znrle sahipgzlem uydusu GKTRK-2, lkemizinsavunma ve kalknma alanlarndaki nem-

li ihtiyalarna cevap verecek. 23 KasmdaAnkaradan uurlanan GKTRK-2, 25

Kasmda in Halk Cumhuriyetindeki Jiu-quan Frlatma ssne ulat. Frlatma ala-nndaki son ilevsel testlerin ardndan itkisistemine yakt dolduruldu.

1985 ylnda uzay teknolojileri, elektronik, bilgi teknolo-

jileri ve ilgili alanlarda Ar-Ge projeleri yrtmek amacyla

kurulan TBTAK Uzay Teknolojileri Aratrma Enstits

uzay teknolojileri, elektronik ve yazlm alanlarnda faa-

liyet gsteriyor.

TBTAK UZAY, 2001de balatlan BLSAT projesi ile

uydu teknolojileri alanna adm att. BLSAT projesi ile uydu retim, test ve entegrasyon alt-

yapsna sahip oldu. BLSAT ile edinilen deneyim ve bilgi

birikimi ile RASAT projesi balatlarak, ilk milli uydu ta-

sarm, retim ve entegrasyon faaliyetleri gerekletirildi.

RASAT uydusu 17 Austos 2011de uzaya frlatld.

RASATta, BLSATta kullanlan 13m renkli ve 26m siyah

beyaz znrle sahip kamera yerine 7,5m siyah be-

yaz ve 15m renkli bantlara sahip kamera kullanld. Ay-

rca milli uu bilgisayar, yazlmlar ve milli yksek hzl

X bant verici ile gerek zamanl grnt sktrma birimi

gelitirildi.

2012 ylnda tamamlanan GKTRK-2de RASATta

kullanlan 7,5m siyah beyaz ve 15m renkli bantlara sahip

bir kamera yerine 2,5m siyah beyaz ve 5m renkli ve yaknkzltesi bantlara sahip kamera kullanld. Ayrca 20m

znrle sahip Yakn Kzl tesi milli kamera tasarm

ve retimi gerekletirildi. TBTAK UZAY, GKTRK-2 ile

milli modller ve yazlmlar kullanlarak yksek znr-

le sahip bir uydunun grntleme, grnt depolama

ve grnt indirme ilevlerini gerekletirecek teknoloji-

lere sahip oldu.

Blent Gzceliolu

10


13/100

18 Aralkta uydumuz rlatma arac ilebirlikte rampadayken, zel bir cihaz ile r-latmadan hemen nce son arj gerekle-tirildi ve Trkiye saatiyle 18:13de in HalkCumhuriyetinin Gansu Eyaletindeki Jiu-quan Uzay Frlatma Merkezinden rlatl-mas iin hazrlklar yapld. GKTRK-2,

Dnyadan 686 kilometre yksekteki veGnee gre konumu srekli ayn kalan birdzlemdeki yrngesine ulatktan sonraTrkiye saatiyle 18:26da rlatma aracn-dan ayrld. Uydudan ilk sinyal 19:39daalnd. TBTAK UZAYdan kontrol edi-len uydu ile Kuzey Kutbuna ok yakn biryerde olan Norveteki Trmso ve Svalbardadasndaki yer istasyonlar vastasyla ileti-im kuruluyor. Frlatma ileminden sonraTBTAK UZAY ekibi, ilk sinyalin ardn-dan uydudan alnan scaklk, akm, gerilim

ve kamera ile ilgili salk bilgilerini anlkolarak deerlendiriyor. Dnyadan 686 ki-lometre yksekte konumlanan uydu, yer istasyonu zerinden gnde ortalama

30 kez geiyor. Uydudan ilk sinyalin aln-masnn ardndan milli uu bilgisayarBilge alarak, uydunun roketten ayrlmassrasnda oluan takla hareketinin durdu-rulmas iin komutlar gnderilecek. Taklahareketinin durdurulmasnn ardndanuydu eksende kontrol edilerek, Dnya

zerinde istenen noktalara bakmas sa-lanacak. Daha sonra uydunun gvdesinehareketli menteelerle bal olan gnepanellerinin her biri teker teker alarakuydunun zerindeki cihazlarn ihtiyaduyduu elektrik enerjisini tam kapasiteile retmesi salanacak.

GKTRK-2nin Teknik zellikleri ve Yetenekleri

GKTRK-2nin arl yaklak 400 kg, 2,5 metre znrlkte grnt ala-biliyor. Tasarm mr 5 yl. GKTRK-2, bu sre iinde yeryznde istenennoktalar tek kare ya da erit olarak grntleyebilecek. Uydumuz ayrca iste-nildiinde yeryznn 3 boyutlu haritalarnn hazrlanmasnda kullanlabilecekstereo grntleme imkn salayacak yksek manevra kabiliyetine de sahip.GKTRK-2, gnde 15 dea Dnya etranda dnerek belli bir noktay hafadaiki kez grntleyebilecek. Uyduda, yine TBTAK UZAY tarandan gelitiri-len milli uu bilgisayar ve yazlm kullanlyor. GKTRK-2, Trkiyenin ku-

zey sahillerinden gney sahillerine kadar uzanan yaklak 600 kmlik bir eridingrntsn tek geite indirebilecek kadar yksek hzl bir veri haberlemesinede sahip olacak.

> >>

13


16/100

Yeni Nesil Arama Motorlar

Yani ok ge olmadan insanln Webinieriine hkim olmas gerekiyor. Bununyolu ise Web 2.0da yaanan problemle-rin yaanmayaca, yeni nesil teknolojiler-le modellenecek yeni nesil bir Webden ge-iyor. Bunun ad ister Web 3.0, ister Web o

Data, isterse Semantik Web olsun.

Webin gelecei:Semantik Web

Esasnda olaylarn bu ekilde geliece-i daha dorusu gelimesi gerektii da-ha 2000li yllarn banda bir grup bi-lim insan tarandan ngrlmt. Ja-mes Hendler, Ora Lassila ve Webin muci-di im Berners-Lee nderliinde 17 Ma-ys 2001de Te Scientific Americanda ya-

ymlanan Te Semantic Web balkl ya-zda, yazarlar ilk dea ierii sadece insan-lar tarandan deil, bilgisayarlar taran-dan da anlalacak yeni nesil bir Web yaniSemantik Web ikrini ortaya atyordu. Yi-ne ayn makalede Semantik Webin eitlianlamsal teknolojilerin kullanmyla naslhayata geirilebileceini aklayan bu bi-lim insanlar, ayn zamanda geriye dn- olmayan bir dnemin balangcn daduyuruyordu.

Biliim dnyas o tarihten bu yana Se-mantik Web konusunda ok mesae ald- iin anslyz. Kullanclar henz Webindaha ok alt katmanlarnda gerekleenbu sessiz devrimden haberdar olmayabi-lir, ama daha imdiden arama sonularn-daki baz iyilemeleri anlamsal teknoloji-lerin gnmz Webine yava ama eminbir ekilde entegre edilmesine borluyuz.Bu ekilde uzun vadede Webde bulunanher bilgiye ilgili anlamn yklenmesi, da-

ha sonra bu bilgilerin birbirleriyle iliki-lendirilip birbirine balanmas, bylecebtn Web 2.0n ieriklerden ok ierik-lerin anlamnn n planda tutulduu Se-mantik Webe, sonu olarak da kresel l-ekte akll bir veri tabanna dntrl-

mesi tasarlanyor.

Biliim devlerininanlaml hayalleri

Yukarda da belirtildii gibi Web 2.0ortamna hkim olan belirsizlik aslndaGoogle, Yahoo ve Microsof gibi dier bi-liim devlerini de uzun zamandr huzur-suz ediyor olmal ki, zellikle son yllardaWebin dolaysyla arama motorlarnn buana problemini zmek iin almalarn

hzlandrdlar. imdi gelin bu almalarabir gz atalm.

Hakia: 2004te ABDde rk bilim ada-m Dr. Rza C. Berkan nderliinde ge-litirilmeye balanan Hakia ayn zaman-da ilk anlamsal arama motorlarndan bi-ri. Kuruluundan bu yana zellikle yapayzek, bulank mantk, dil bilimleri ve zel-likle anlamsal teknolojilerin kullanmy-la QDEX (Query Detecon and Extrac-on) ve SemanticRank gibi hayli yeniliki

algoritmalarn gelitirilmesine imza atanBerkan, halen ABDnin New York kentin-de almalarna baaryla devam ediyor.

Hakia, 2008de en iyi 10 Semantic Webrnnden biri seilmiti.

Powerset (Microsof Bing): 2005teABDnin San Francisco kentinde eski NA-SA ve Xerox PARC alanlarnn da ara-larnda bulunduu bir grup tarandankurulan Powersetin vizyonu ve ama-c, Webde yazlan her cmleyi anlamakt.

PARC (Palo Alto ResearchCenter) aratrma merke-zinden bir doal dil ile-me teknolojisi satn ala-rak yola kan Powerset,baarl almalar sonu-cunda gelecek vaat edenbir anlamsal arama mo-toru haline geldi. 2008dede Microsof tarandan100 milyon ABD dolarkarlnda satn alnd.

2008den itibaren yayn hayatna Mic-rosof Bing adyla devam eden Powerset,yine 2008de en iyi 10 Semantik Web r-nnden biri seilmiti.

DBpedia: 2007de yayn hayatna ba-layan DBpedia, her ne kadar kullanc-

nn anlad trden tipik bir anlamsal ara-ma motorunu temsil etmese de, gelece-in anlamsal arama motorlarna, tm bil-gilerin Semantik Web ormatnda sunul-duu ok geni kapsaml bir bilgi kmesisalamas asndan hayli nemli. ki Al-man niversitesi (Freie Universitt Berlinve Universitt Leipzig) ile OpenLink Sof-ware irmas tarandan tasarlanan DBpe-dia kelimenin gerek anlamyla trnnen nadir ve baarl rneklerinden biri.

DBpedia projesinin znde, nternet

ansiklopedisi Wikipediadaki arkl dil-lerdeki bilgilerin -anlamsal teknolojilerinkullanmyla gelitirilmi algoritmalarnyardmyla- Semantik Web ormatndakibilgilere dntrlmesi yatyor (bir son-raki aamada ise mmknse bu bilgilerGeoNames, Freebase gibi yine SemantikWeb ormatndaki dier bilgi kmeleriylebirbirine balanarak Linked Open DataBulutu -LOD Cloud- kapsamnda yaym-lanyor). DBpedia, zellikle de gelitirilme

aamasndaki anlamsal arama motorlariin hayli aydal ve geni kapsaml bir bil-gi kmesi sunmasnn yan sra, RelFinder(Interactive Relationship Discovery in RDFData) adl bir ara sayesinde normal Webkullanclar tarandan da etkileimli ola-rak sorgulanabiliyor.

Birok Semantik Web projesine ilhamkayna olan ve yayn hayatna baary-la devam eden DBpedia, 2009da en iyi 10Semantik Web rnnden biri seilmiti.

Yahoo SearchMonkey: 2008de Yaho-o tarandan Semantik Web ormatnda-ki yapsal bilgilerin kullanmnn arat-rlmas ve anlamsal arama amal testlerinyaplmas iin kurulan SearchMonkey ad-l arama motoru da, anlamsal arama yapa-bilen ilk arama motorlarndand. Yaklakiki buuk yl hizmette kalan SearchMon-key, Ekim 2010da yine Yahoo tarandanhizmetten kaldrld.

SearchMonkey, 2008de en iyi 10 Se-mantik Web rnnden biri seilmiti.

Trkiyenin bakenti neresidir?sorusuna Hakiann Googlenkindenhi de aa kalmayan cevaplar

14


17/100

WolramAlpha: Dnyaca nl matematiksel ya-zlm Mathematicann mucidi Stephen Wolramnnderliinde 2005te gelitirilmeye balanan Wolra-mAlpha, yukarda tantlan anlamsal arama motorla-rndan biraz daha arkl olarak aranlan bilgiyi sade-ce Webde aramakla kalmaz, bulduu veriler arasnda

balant kurarak, mmknse yeni sonular da karr.WolramAlphaya arama iadesi olarak rne-in bir lke veya kent ad girildiinde, hayli detay-l bilgi ve zellikle matematiksel trdeki ilemler-de de hayli kesin sonular alnr. rnein kullanc-nn WolramAlphada stanbul kelimesini arama-s sonucunda, kullancya stanbulun haritadaki ye-ri, koordinatlar, kurulu tarihi, o andaki hava duru-mu, yerel saat, kent merkezine en yakn havaalan gi-bi nemli ayrntlar gsterilir.

2009da yayn hayatna balayan WolramAlphagnmzde hl kendi kategorisinin en baarl an-

lamsal arama motorlarndan biri olarak grlyor.Google: Mart 2012de Googlen bamhendisle-

rinden Amit Singhal, ABDnin nl Te Wall Stre-et Journalgazetesine verdii rportajda, ok yakn-da bugnk klasik arama sistemini -yine Google ta-randan gelitirilen baz anlamsal arama algoritma-laryla btnletirerek- iyiletirmeyi planladklarnaklad. Gelitirmekte olduklar bu doal dil ilemetabanl algoritmalar sayesinde, Googlen karlat- her kelimenin gerek anlamn zorlanmadan -zeceini belirten Singhal, yeni sistemin milyonlarca

Web sitesinin sralamasna da byk etkisi olacanbelirtti. Bu srecin ayn zamanda Googlen tarihin-de yaayaca en byk deiikliklerden biri olaca-n iade eden Singhal, bunun nasl gerekletirileceikonusunda detayl bilgi vermedi.

Anlamsal arama motorlarnda baz sorgulama

rnekleri: Anlamsal arama motorlarnn kullanc-lar asndan en byk aydalarndan biri, kullanc-larn sorularn anahtar kelimeler yerine soru cmle-si eklinde sormasn salamak olacak. Kullanc ta-randan girilen sorguyu anlayacak derecede geli-mi olacak bu sistem, sadece sorudaki tek tek kelime-lerin ne anlama geldiini gerekten kavramakla kal-mayacak ayn zamanda sorulan sorunun btn ola-rak ne anlama geldiini de bilecek. rnein ABDBakan Barack Hussein Obamann ne zaman do-duunu renmek isteyen bir kullanc, arama mo-toruna Barack Obama + domak gibi anahtar ke-limeler girmek yerine, dorudan Barack Obama nezaman dodu? diye yazabilecek ve sorusunun kar-l olarak da 4 Austos 1961 veya Barack Husse-in Obama 4 Austos 1961de domutur gibi bir ce-vap alacak.

Anlamsal arama motorlarnn baka bir kuvvetliyn de e anlaml ve ok anlaml iadeleri ayn in-sanlar gibi ayrt edebilecek olmas. rnein kullan-cnn arama motoruna Doan model bir araba satnalmak istiyorum eklinde bir soru yneltmesi duru-munda, arama motoru Doan szc ile bir yr-

tc kuun ya da domak ile ilgili bir kavramn kastedilmediini otomatik olarak anlayacak ve arama s-recini sata karlm Doan model arabalarn bu-lunmasna gre ynlendirecek.

SonuGrld gibi biliim devlerinin Webdeki bil-

gi kirlilii ile mcadelesi her geen gn hem kullan-clar hem de biliim devleri asndan gittike nemkazanyor. Bu mcadelenin kazanlmas ise ancakSemantik Web kavramnn hak ettii yere tam an-lamyla gelmesiyle mmkn. Fakat anlamsal arama

motorlarnn nnde duran en nemli engel tekno-loji deil, bilgilerin metinsel ormatta sakland Web2.0n ta kendisi. Her ne kadar anlamsal arama mo-torlarnn gelitirilmesi konusundaki ilerlemeler vebiliim devlerinin bu konudaki gayretleri mit vericiolsa da, Doal Dil leme (Natural Language Proces-sing, ksaca NLP) yani ieriin bilgisayarlar taran-dan anlalmas konusundaki baz problemler -ar-lkl olarak da Web 2.0n metinsel yapsndan dola-y- devam ediyor (bu noktada Web 2.0daki bilgilerinprogramlanm baz algoritmalar yoluyla yani insan

eliyle anlamsal ormata dntrlmesi ise -Webinhacmi dnldnde- pek de stesinden gelinebi-lecek bir i gibi grnmyor).

Anlamsal arama motorlarnn artk Linked OpenData Bulutu gibi sistemler dnda da baaryla kul-lanlabilmesi iin Webde yaymlanan bilgilerden an-lamsal ormatta olanlarn orannn artrlmas, me-tinsel bazda olanlarnn orannn da azaltlmas gere-kiyor. Bu konudaki en nemli grev ise tahmin edile-bilecei gibi kullanclara dyor.

Sonu olarak ieriini sadece insanlarn deil aynzamanda bilgisayarlarn da anlad bir Web do-duu gn, o Web artk kresel apta geerli bir an-lamsal veri tabanna dnecek ve insanolu bir za-manlar ak denizlere hkimiyet konusunda kazan-d zaer gibi en nemli zaerlerinden birini kazan-m saylacak.

KaynaklarBerners-Lee, ., Hendler, J. veLassila, O., Te Semantic Web,Scientific American,17 Mays 2001.Bizer, C., Lehmann, J., Kobilarov,G., Auer, S., Becker, C.,Cyganiak, R. ve Hellmann, S.,DBpedia - A CrystallizationPoint or the Web o Data,Journal of Web Semantics: Science,Services and Agents on theWorld Wide Web, Cilt 7, Say 3,s. 154-165, Eyll 2009.Helf, M., In a SearchReinement, a Chance to RivalGoogle, Te New York imes,

9 ubat 2007.NECRAF, Web ServerSurvey, http://news.netcraf.com/archives/2012/03/05/march-2012-web-server-survey.html, Mart 2012Internet World Stats,World Internet Usage andPopulation Statistics, http://www.internetworldstats.com/stats.htm, 30 Haziran 2012ReadWrite, op 10 SemanticWeb Product o 2008, http://readwrite.com/2008/12/02/top_10_semantic_web_products_2008, 2 Aralk 2008ReadWrite, op 10 SemanticWeb Product o 2009, http://readwrite.com/2008/12/02/top_10_semantic_web_products_2009, 2 Aralk 2009

www.


18/100

iOS cihazlariin: AppleHaritalar m?GoogleHaritalar m?

iPhone kullanclar iin vazgeilmez

uygulamalardan biri olan Google

Haritalar, iOS 6.0 ile birlikte

kaldrlmt ve yerine Apple Mapsuygulamas konulmutu. Apple

Maps ise verdii yanl adres

tariferi yznden srekli mteri

ikyetlerine konu oldu. Hatta buyzden Applen CEOsu Timothy D.

Cook, mterilerinden zr diledi

ve daha sonra haritalardan sorumlu

yneticiyi grevden uzaklatrd.

Apple Mapsin sebep olduu en

son olay, Avustralyada gerekleti.

Avustralyada Mildura kasabasna

gitmek isteyen Apple Maps

kullanclar kendilerini teleonun

ekmedii ve yaknlarnda bir

benzin istasyonu bile bulunmayan

Murray-Sunset Milli Parknda buldu.

Hatta baz kullanclar orada

24 saat kadar mahsur

kald ve ciddi tehlikeler atlatt.

Apple ile iletiime geen

Avustralya polisi durumdan

Apple haberdar etti ve

sorun giderildi. Tabii iPhone

kullanclarnn cevabn merakettii soru uydu: Ya tek

sorun Mildura kasabas deilse?

Neyse ki iPhone kullanclar

artk sorunlarndan kurtulamayan

Apple Mapse alternati olarak

tekrar Google Maps kullanmaya

balayabilecek, nk

Google Maps iOS 6.0 iin

AppStoreda cretsiz olarak

kullanma sunuldu.

http://maps.apple.com

http://www.google.com/mobile/maps

Hangouts

Artk neredeyse btn mesajlama/

sohbet programlarnda ikili

video konerans zellii var.Yani MSN Live, Google Talk, Skype

gibi programlarda iki kii sesli

ve grntl olarak konuabiliyor.

Google+ Hangout ise ayn anda

10 kiinin video konerans

yapmasna imkn tanyor.

Ayrca bilgisayar banda olmayan

kiileri de yine Google+ Hangout

zerinden teleonlarndan arayarak

koneransa dhil edebiliyorsunuz.

Normalde bilgisayar ve internet

zerinden video konerans zellii

tamamen cretsiz. Teleonlakatlm, aradnz teleonlar ABDde

veya Kanadada ise yine cretsiz.

Trkiyeden bir ev/i teleonu

ararsanz dakikada 0,03 dolar cret

demeniz gerekiyor. Konerans

srasnda katlmclardan herhangi

biri YouTube uygulamasn altrp

btn katlmclara herhangi bir

video gsterebiliyor. Bunun yan

sra kullanclar ekranlarn dier

kullanclarla paylaabiliyor.

Ayrca Google Docs kullanarak ortak

belgeler de oluturabiliyorsunuz.Hang Outun canl yayn zelliini

kullanrsanz, snrsz sayda izleyici

yaynnz canl olarak izleyebiliyor.

Canl yaynnz srasnda ka kiinin

sizi izlediini grebiliyorsunuz.

Ayrca yayn sonunda kaydedilen

grntler hem YouTube hesabnza

hem de Google+ hesabnza

ykleniyor.

http://hangouts.google.com

Osman TopaTekno - Yaam

16


19/100

Drobo5N: 20TBok azla miktarda saysal

veri depolama ihtiyac olanlar iin

teknolojinin sunduu zmler

her geen gn geliiyor.Drobo 5N ierisine 5 adet 3,5 in

SATA II/III veya solid state disk

yerletirebiliyorsunuz. Bu kutuda

bir adet de mSATA solid state diskiin balant noktas bulunuyor.

Bu durumda piyasada bulunan

en byk SATA sabit disklerden

5ini yerletirdiinizde, Drobo 5N

size 20 TB veri depolama alan

sunuyor. Ayrca cihaz zerinde

btnleik olarak bulunan Gigabit

ethernet balant soketi ile

isterseniz kablolu veya kablosuz

bir ynlendirici kullanarak

yerel alarnz zerinden de

bu 20 TB veriye ulaabiliyorsunuz.

Eer Mac OS kullanyorsanz

ve daha ok veriye ulamanz

gerekiyorsa, o zaman

Drobo 5Dyi tercih edebilirsiniz.

Drobo 5Dde bulunan thunderbolt

balants ile 6 adete kadar

Drobo 5Dyi birbirine

balayabilirsiniz.Bu durumda 96 TBa kadar

veri depolayabiliyorsunuz.

www.drobo.com

Gnde 1 SaniyeHayatnz bir ilm eridi gibi

izlemek ister misiniz?

Gnde 1 Saniye uygulamasnnamac bu. Bu uygulama sayesinde

hayatnzn her 10 yl size

1 saatlik bir video olarak geri

dnecek. Ya da her yl iin

6 dakika olarak. Uygulamay

ykledikten sonra her gn

teleonunuzla ektiiniz

videolardan istediiniz 1 saniyeyi

bu proje iin seebiliyorsunuz.

Bunu yapmadnz gn

program sizi uyaryor.

O gn video ekmediyseniz

programn ara yznkullanarak bu amala bir video

ekebiliyorsunuz. Ayn anda

istediiniz kadar proje

balatabiliyorsunuz. Yznz,

ocuklarnz, ehriniz, otomobiliniz

iin arkl projeler balattnzda

yllar iindeki deiiklikleri

bir ilm eridinde izleyebiliyorsunuz.

Projenizi isterseniz iCloud

zerinde, YouTubeda,

Vimeoda, Facebookta veya

Twitterda saklayp sevdiklerinizle

paylaabiliyorsunuz.http://kck.st/SqW8Ue


[email protected]

17


20/100

Looky Lockocuklarn otoran ekmek

pek ok adan ok zordur.Herhangi bir noktaya odaklanma

sresi ok ksa olan ocuklarn

objektie bakmalarn salamak

iin ok basit bir alet gelitirilmi.

Looky Lock ad verilen bu alete

takacanz bir akll teleonda

oynatacanz bir izgi ilm

ile artk ocuklar gzlerini

objektiinizden ayramayacak.

http://goo.gl/uCKSF

Czdan bulucu:Wallet TrackR

Wallet TrackR kredi kartbyklnde bir bluetooth cihaz.Czdannza yerletiriyorsunuz ve

cep teleonunuza bu bluetooth

kart tantyorsunuz. Daha sonra,

cep teleonunuz czdannzdan belli

bir mesaeden azla uzaklatnda

cep teleonunuz sizi uyaryor.

Eer bu uyary duymazsanz,

czdannzn cep teleonunuzun

alarm ald andaki GPS konumu

kaydediliyor. Daha sonra c

zdannz kaybettiinizi ark

ettiinizde bu GPS koordinatlarnkullanarak czdannzn yerini

bulabiliyorsunuz (tabii czdannz

hl orada duruyorsa).

Ayrca czdannz bluetooth

balant alan iinde ise ama yine

de bulamyorsanz, o zaman da

Wallet TrackRdaki alarm

etkinletiriyor ve gelen alarm

sesini takip ederek czdannz

bulabiliyorsunuz.

http://www.wallettrackr.com/

DoorBot

Evde yokken kapnz alarsakapda kimin olduunu grmekister misiniz? Peki ya kapnz

alan kiiyle konumak? DoorBot

ve bir akll teleon kullanarak

bunlar yapmanz mmkn.

Evinize gelen ziyareti zile

bastnda almaya balayan

DoorBot, akll teleonunuza

ziyaretinizin grntsn

yaynlamaya balyor. sterseniz

ziyaretiyle konuabiliyorsunuz.

Eer Lockitron kilit sistemini

de kapnza takarsanz, akllteleonunuz zerinden kapy

amanz da mmkn.

http://goo.gl/tqqkn

Osman TopaTekno - Yaam

18


21/100

Spectacam:it ynlaksiyonkameras

Bu sayalarda arkl zellikleresahip aksiyon kameralarndanbahsetmitik. Spectacam

dierlerinden ayran en byk

zellik hem n hem de arka

taranda lens bulunmas ve her

iki kameradan ayn anda video

kayd yaplabiliyor olmas.

Her iki kameras da 1080p HD

grnt eken Spectacamn

batarya mr 3 saat, arl

60 gram. Wii zerinden

balanldnda akll teleonlar

ile de kumanda edilebiliyor.http://spectacam.com/

Sync.inOrtak bir belge zerinde ayn

anda almak isteyen bir

grup insann bir ekran karsnda

topland gnler artk geride

kalyor. Sync.in sayesinde

ayn belge zerinde almak

isteyenler kendi bilgisayarlarnn

banda bu ilemi gerekletirebiliyor.

Bu alma srasnda katkda

bulunan kiilerin isimleri ve her

bir isme ait renk kodu ekranda

beliriyor. Ekranda btn

takm arkadalarnn yapt

deiiklikler arkl bir renkte

grnd iin, herkes kimin

ne tr bir deiiklik yaptn

grebiliyor. Ayrca yaplan btn

deiiklikler bir ilm eridi

gibi ileri geri sardrlarak kim,

ne zaman, ne tr deiiklik

yapm izlenebiliyor.www.sync.in

YouTubeCapture

YouTube, internet eriimi olanherkesin, ektii videolaristedii kiilerle veya herkesle

paylamasn salayan bir platorm.

imdi akll teleonunuzla

ektiiniz videolar dorudan

YouTubea yklemeniz ok kolay.

iPhone ve iPod Touch iin

gelitirilen YouTube Capture

ile videonuzu ekiyorsunuz

ve sadece bir tua basarak

videonuzu yaynlayabiliyorsunuz.

Bu sayede hem videolarnz

teleonunuzda hi yer

kaplamayacak hem de daha

gvenli bir yerde olacaklar.

http://www.youtube.com/capture


[email protected]

19


22/100

SpernovalarnAnlattklar

NGC 4526 adl galakside patlayan ve 1994 ylnda gzlenen 1994D Spernovas

Baybars Kleb

Dr., AratrmacBarcelona Insttut de Cnces de lEspa(Barselona Uzay Blmler Enstts)

2020


23/100

Spernovalarla Yaplan lm

Hubblen 1925teki gzlemlerinden be-ri bildiimiz zere, Byk Patlamann do-al bir sonucu olarak evren geniliyor. Bu ge-nileme evrenin barndrd madde ve ener-

ji ile dorudan ilgili. Nedeni de patlamanngenilettii evrenin iinde barndrd kt-lenin birbirini ekerek bu genilemeye di-renmesi. Ancak buna ayrntl olarak bakt-mzda, evrenin kaderinin iinde barndr-d ktle kadar, ktlenin trne de bal ol-duunu gryoruz.

Evrendeki gkada kmelerinin k saanktlelerinden ok daha byk, karanlk birtr ktleye sahip olduunu biliyoruz. Bunuark edebilmemizin nedeni, bize gre arkala-rnda bulunan , ktleekimleri sayesinde

bir mercek gibi bkebilmeleri. Bu almalarbize gkadalarn ktlelerinin % 90nn ka-ranlk olduunu gsteriyor. Ancak bu ikiktlenin toplamnn, evrenin dz olmas iingerekli madde-enerji younluunun yakla-k % 30unu oluturduu ortaya kyor.

Evrenin eklini lmek ve bu karanlkmaddenin evrenin baskn yap ta olup ol-madn anlamak iin evrenin uzak nokta-larna bakarak, evrenin gerekten ivmelenipivmelenmediini lmek gerekiyordu. G-

ne ktlesinin yaklak onda biri kadar birmaddeyi enerjiye yani a evirebilen, ev-renin en parlak havai iekleri spernovala-rn standart kandil zellii tayan Ia tipindeolanlar bunu salad.

Bu patlamalardan elde edilen verilerinnasl incelendiini ve patlama mekanizma-larnn detaylarn anlatmadan nce Nobeldll almada kan sonucu zetleme-nin aydas var. Yaplan gzlemlerde tip Ia s-pernovalarn klarnn, beklenilenden % 25daha soluk olduu grld. Bu da gemi-ten gelen n daha uzun yol kat ettiine,yani evrenin ivmelenerek genilediine ia-ret ediyordu. Bu nceden hayal ettiimizdenok daha arkl bir evrende yaadmz gs-termekle beraber, cevaplanmas gereken bir-ok soru daha dourdu. Bunlardan en nem-lisi kozmolojik sabit, lambda olarak da an-lan ve ivmelenerek genilemenin sorumlusuolan karanlk enerji. Gzlemlerimize gre bukaranlk enerji evrenin % 73n oluturuyor.Bu enerjinin ne olduu izikilerin en ok ka-

asn kartran sorulardan biri. Bu soruyuen dorudan cevaplandrabilecek olan, yinebu enerjinin varln ortaya karan tip Ia s-pernova gzlemlerinin ta kendisi. Bu neden-le, spernovalarn nasl patladn ve sper-novalardan gelen bilginin nasl kullanldn

ayrntl olarak incelememiz gerekiyor.

Neden Standart Deil?

ip Ia spernovalarn hep benzer ekilde,tahmin edilebilir gzlemsel zelliklerle pat-lamasn anlamak iin bir dier Nobel dl-l almay, Chandrasekharn beyaz cce-lerin azami ktlesi hesaplamalarn anmakgerekiyor. Chandrasekhar beyaz ccelerinkendi ktleekimlerine normal yldzlarnaksine gaz basnc ile deil, Fermi tipi elekt-

ronlarn kuantum zellikleri sayesinde karkoyduunu gstermiti. Bu hesaplarn doalbir sonucu olarak, beyaz cceyi oluturanmadde sktrldka greli zellie sahipbir madde haline geliyor ve bir sre sonraktleekimine kar koyamayarak iine -kyordu. te bu belirli ktleekime karlkgelen beyaz cce azami ktlesine, Chandra-sekhar ktlesi deniyor.

ip Ia spernova patlamalarnn ben-zer ekilde gereklemesinin nedeni olarak

ne srlen zellik de, tam olarak bu aza-mi Chandrasekhar ktlesi idi. Elbette herChandrasekhar ktlesine ulaan beyaz ccepatlamyor, nk ayn zamanda iinde ba-rndrd karbonu kaynatracak scaklaulamas da gerekli. Ancak bu temel izik ilebelirlenmi ktle snr, patlama parlakl-nn standart olmas iin yeterli.

Kuramsal olarak birbirinin ayn olan pat-lamalarn parlakl, patlamann gerekleti-i uzaklk ile ilgili bilgi verirken, patlamanntayndaki kzla kayma ise bize bu uzaklkta-ki genileme hzn veriyor.

Ancak detayl gzlemler Ia tipi sper-novalarn standart olmadn, kandilleri-nin standardize edilebildiini ortaya kar-d. 1993te Phillipsin ortaya kard ampi-rik ilikiye gre, azami patlama parlakl ilen snmlenme sresi arasnda bir ilikivar. Parlak patlamalarn nispi olarak belli birdzeye dmesi daha uzun srerken, gszpatlamalarn nmlar yine tepe parlakl-na nazaran ok abuk yok oluyor.

1752de Tycho Brahe tarafndangzlemlendiinde, antik ve

deimeyen evren anlaynanemli bir darbe vuran ve bugnSN 1572 olarak adlandrlanspernova, ite tam da bu yaznnkonusu olan tip Ia spernovapatlamalarndan biriydi. Naslki bu patlamalar 18. yzyldagzlemlendiklerinde evrenanlaymzda paradigmatik birdeiime neden oldularsa, aynekilde 1990lardan beri de evren

anlaymzda bir kaymaya nedenoldular. Yksek enerjilerininsonucunda oluan parlakklarnn patlamadan patlamayadeimemesi sayesinde, evreninuzak kelerinin bizden uzaklamahzn lmemize yardmc olanIa tipi spernovalar astofizikiye,Adam G. Riess, Brian P. Schmidtve Saul Perlmuttera2011 Nobel dln getirdi.

Bilim ve Teknik Ocak 2013

>>>

2121


24/100

Spernovalarn Anlattklar

Bu iliki basite bakldnda patlama-

ya neden olan kimyasal element younlu-uyla ilgili. ermonkleer tepkimeye ma-ruz kalan madde yani ksacas patlama ya-kt ne kadar azla ise ortaya kan enerjide o kadar azla olduu iin, patlamannparlakl da o kadar azla oluyor. Yine ay-n ekilde, bu patlama sonucunda ortayakan radyoakti izotoplar da o kadar az-la oluyor ve radyoakti maddelerin radyo-akti mas da uzun sryor.

Ksaca tip Ia spernovalarn patlamamekanizmalar benzerken, patlayan heryldz kendi zel artlar nedeniyle ark-l oranlarda radyoakti nikel, kobalt ve si-likon retiyor ve bu nedenle her yldz bel-li snrlar ierisinde arkl patlyor.

Her ne kadar yaknmzdaki sperno-valara bakarak, spernova k erilerinistandardize edebiliyorsak da, u an merakedilen ey patlama nn kuramsal ola-rak yldzdan yldza neden deitii. Gz-lemleri daha iyi anlayabilmek ve evreninyapsn, maddeyi ve enerji miktarn daha

iyi anlayabilmek iin kuramsal astoiziki-

ler patlamalarn arkl aamalarn detaylolarak inceliyor.

Yakn zamanda bu tartmalar tekraralevlendiren bir gzlem gerekleti. De-tayl incelemeler, beklenilenden ok par-lak patlayan Ia tipi bir spernova olan SN2003gnin yayd n, ancak Chandra-sekhar ktlesinden daha yksek miktardabir maddenin a evrilmesi ile oluabile-ceini ortaya kard.

Azami bir ktle limiti olan Chandra-sekhar ktlesinin alabildiini gsterenbu artc gzlemin aklamas, yldz ya-psn inceleyen astroizikilerin eski al-malarnda yatyordu. Chandrasekhar he-saplarnda, beyaz ccenin yapsn kendiktleekimine kar dengeleyen ey barn-drd maddenin Fermi zellii iken, bu-nun dnda mekanik baz etkilerin de kt-leekimini dengelemesi mmkn. rne-in yldzn katmanlar hzla dnyor ise,merkezka kuvveti de beyaz ccenin g-l merkezi ekimine kar koyabilir. Bu du-

rumda basit Chandrasekhar zmleri ye-tersiz kalyor ve yldzn dnen yzeyleri-nin de hesaba eklenmesi gerekiyor. te bunedenle beyaz cce evriminin biti nokta-sn belirleyen bu ktle limiti de beklene-nin stnde bir deer alabiliyor. Bu da tek

bir Chandrasekhar ktlesi deil, yldzdanyldza deien Chandrasekhar ktleleriolduuna iaret ediyor.

Yldzn, hzla dnen katmanlarnnktleekimine kar koyarak patlama iinbeklenilenden azla yakt biriktirebilmesi-ni, alkalanan ampanya iesinin iddet-le patlamasna benzeten astronomlar, yk-sek parlaklktaki bu spernovaya ampan-ya spernovas adn verdi. Benzer ekildeok az patlama yakt kullanarak silik (g-sz) patlayan spernovalar da var.

Son yirmi ylda tip Ia spernovalara il-ginin artmasyla beraber, bu gibi ilginpatlamalar gzlendi, ancak bu astroizik-ilerin iini kolaylatrmann aksine zor-latrm gibi grnyor. Artan gzlemselveri, arkl zelliklere sahip arkl tip Ia s-pernovalar olduunu ortaya koydu. Bu ne-denle pratik olarak, tip Ia spernovalarnk tayfarndaki zellikler sayesinde han-gi alt gruba mensup olduu tespit edilerek,kozmolojik incelemelerde kanonik yani

normal tip Ialar kullanlyor.Ksacas her ne kadar tip Ia spernova-

larn ampirik zelliklerinin kullanm No-bel dl getirdiyse de, temelde bu patla-malarn mekanizmalarnn nasl ilediinihalen ayrntl olarak bilmiyoruz. Btn bukuramsal bilinmezlikler, kozmolojik ince-lemelerde de hata paylarnn bymesineyol ayor. Ancak bunlara ramen tip Iaspernovalar daha nce de anlattmz gi-bi, evrenimizin en uzak noktalarndan biz-lere dorudan bilgi tadklar iin, evrenineklini belirleyen genileme ivmesinin l-mnde hl en nemli ara.

Karanlk Enerji Nedir,Nasl llr?

Karanlk maddenin aksine karanlkenerjinin, bir parack deil kozmolojiksabit ya da ktleekimi tarznda bir etkiyeyol aan uzay-zamann kendinde bulunanbir tr zellik olduu dnlyor.

1752de Tycho Brahe tarafndan gzlemlenen SN 1572nin bugnk grn

22


25/100



26/100

Levent Dakran

Gnmzde LCD deyince hemen aklmza bu aralar hzla evlerin

bakesine yerleen byk ekran televizyonlar geliyor. Oysa benim gi-

bi ocukluunu, genliini 80lerde yaayanlar iin LCD dendiinde ak-

la Stempo ve Casio saatler geliyordu, bir de Game & Watch oyuncakla-

r. Biroumuzun sahip olmak iin uzun ura verdii ve aylarca bekle-

mek zorunda kald, yllar boyunca baucumuzu ssleyen o LCD ek-ranl kk, gzel oyunlar

Getiimiz ay tpk benim gibi bu gibi cihazlara kar nostaljik duy-

gular besleyenlerin ok houna gidecek bir siteye rastladm. Pica-pic.

com adresindeki bu sitede 80lerden kalma 30a yakn LCD oyunun

Flash teknolojisi yardmyla bire bir uyarlanm rnekleri yer alyor. s-

telik kasa tasarmndan dmelerine kadar tamamen orijinaline sadk

kalarak hayata geirilen bu oyunlar klavyenizdeki tulara basarak oy-

nayabiliyorsunuz. Hem fikir hem uygulama gerekten ok etkileyici,

sanki bir mze gibi. Siz de gemie kk bir yolculuk yapmak ve gzel

anlar eliinde ho dakikalar geirmek isterseniz pica-pic.com adresi-

ni ziyaret etmeniz yeterli.

Araba anahtar, anta, czdan, mont, el-

diven gibi eyleri eve geldiinizde bir keye

atp sonrasnda nereye koyduunuzu bir trl

bulamyorsanz, sizin iin hayli ilgin bir zm

hayata gemek zere. Bu zm StickNFindad verilen, bozuk para byklnde ve Blue-

tooth teknolojisiyle alan etiketleri temel al-

yor. Bu etiketleri srekli kaybolan veya etraf-

nzdan fazla uzaklamasn istemediiniz ey-

lerin zerine yaptryorsunuz, bulmak istedi-

inizde de akll telefonunuz iin zel olarak ta-

sarlanm uygulamadan yardm alyorsunuz.

Bluetooth uyumlu etiketlerle etkileim ku-

ran bu uygulama, sinyal gcne bal olarak

aradnz eyin tahminen ne kadar uzanzda

olduunu size cep telefonu ekranndan gs-

teriyor. Siz de farkl ynlere yryerek sinyalin

yaklap yaklamadna bakarak aradnz e-yin hangi ynde olduunu kestirmeye al-

yorsunuz. Belli bir yerden sonra zaten etiketler

k ve titreimle kendilerini belli ediyor.

Fikrin arkasndaki irketin 70 bin dolarlk

fonlama beklentisiyle indiegogo.com adl si-

tede paylat proje, oktan 300 bin dolar ei-

ini gemi durumda. Ben bu yazy yazarken

Aralk aynda ilk 50 rnein hazr olduundan

ve akll telefon yazlmlar zerinde alma-

larn son aamaya geldiinden bahsediliyor-du. Ayrca bu ayn banda Las Vegasta dzen-

lenecek CES tketici elektronii fuarnda da

rnlerin sergilenecei syleniyor. Fikir ilginiziektiyse detaylar indiegogo.com/sticknfind

adresinde bulabilirsiniz.

Minik Etiketlerle Kaybolmaya Son

Sk kaybolan eyalarnza StickNFind sayesinde kk etiketler ekleyerek, nerede olduklarn akll telefonunuzdan takip edebileceksiniz.

Gnmzde yerini Nintendo 3DS, PlayStation Vita gibi rneklere brakantanabilir oyun cihazlarnn gemite neye benzediini merak ediyorsanzPica-pic.comadresini mutlaka ziyaret edin.

80lerdeki LCDlerin Nostaljik Dnyasna Yolculuk

Ctrl+Alt+Del

24


27/100

2,5 Yllk Dijital Yaamndan Sanat Eseri Yaratt

Gnmzn veri analizi uygulamalar, elinizde-

ki verinin niteliini ve ne anlama geldiini hayli fark-

l ve yaratc ekillerde ekrana yanstabilecek aralar

da beraberinde getiriyor. Marcin Ignac adl bir sanat-

da bu gelimelerden ilham alarak deiik bir al-

maya imza atm. Tapper isimli bir yazlmla tam 2,5 yl

boyunca dijital dnyada att tm admlar kesintisiz

olarak kaydeden Ignac, sonular grselletirip Every

Day Of My Life adn verdii projede sergilemeye ba-lam.

Grsellere baktnzda Ignacn dijital yaamnn

uzun ince iplerden ve deniz dalgasna benzeyen de-

senlerden rl olduunu gryorsunuz. Bu iplerden

her biri bir gn, iplerin zerindeki her bir motif de-iiklii ise hangi srece veya yazlma ne kadar za-

man ayrdn gsteriyor. Grntleri dikkatli bir bi-

imde incelerseniz Ignacn hangi yazlm ne sklkta

kullandn veya dikkati dalmadan tek bir ierik ve-

ya uygulama zerinde ne kadar vakit harcadn g-

rebilirsiniz.

Bu ilgin almaya dair detaylar ve tm grseller

marcinignac.com/projects/everyday-of-my-life ad-

resinde.

Marcin Ignac adl sanat Every Day O f My Life adn verdii projeyle2,5 yllk dijital yaamn internet zerinden grsel olarak paylayor.

Bilgisayarnz amak iin, mesajlarnza bakmak iin,

banka hesaplarnza balanmak iin kullandnz ifre-

leri belirlerken genellikle nnze hep benzer bir kural

koyulur: En az 8 karakter olsun, en az bir rakam ve b-

yk harf iersin. Btn bu koullar bir araya getirir, hatta

bununla da yetinmeyip araya birka tane de zel karak-ter sktrrsanz 8 karakterli bir ifre belirlemek iin olu-

turabileceiniz toplam kombinasyon 95 zeri 8e karlk

geliyor. Hesapladnzda 7 katrilyona yaklaan, okuma-

s zor bir rakam.

Ama yle grnyor ki uzmanlar yaknda bunun

da yeterliliini sorgulamaya balayacak. Neden? Sebe-

bi 3-5 Aralk 2012 tarihleri arasnda Norvein Oslo eh-

rinde gerekletirilen Passwords^12 adl konferansa ka-

tlan Stricture Consulting Group adl irketin CEOsu Je-

remi Gosneyin ortaya koyduu sistem. 25 adet AMD Ra-

deon grafik kartnn paralel ilem yeteneinden g alan

bir sunucuda Microsoftun NTLM ifreleme algoritmas-

n altran Gosney, bu sistemle saniye-

de 350 milyar adet 8 karakterli ifre tah-

mini yaplabileceini gstermi. Burada

kullanlan ekran kartlarnn hemen he-

men hepimizin bilgisayarnda yer alan,

en st u rnei 1000 dolar bulmayantrden kartlar olduunu zellikle vur-

gulamakta fayda var. Yaplan ifre tah-

minlerine bu hzda geri dn olma-

s ise 8 karakterli bir ifrenin olas tm

kombinasyonlarnn 5,5 saatte zle-

bilmesi anlamna geliyor.

Tabii birok sistem 3 yanl ifre denemesinin ardn-

dan kullanc hesabna eriimi engelledii iin tehlike ilk

anda grnd kadar byk deil. Dier yandan bu

kadar ucuza mal edilen bir sunucunun bylesine byk

ilerin altndan kalkabildiini grmek de bir hayli ar-

tc. Detaylar bit.ly/gpucluster adresinde bulabilirsiniz.

8 Karakterli Bir ifrenin mr Artk Sadece 5,5 Saat

Jeremi Gosneyin sradanbilgisayarlarda kullanlan grafikkartlarndan 25 tanesini bir arayagetirerek kurgulad sistem,saniyede 350 milyar adet 8 karakterliifre retebiliyor.


[email protected]

25


28/100

Spernovalar

Yldz Patlamalar

thinkstock

M. Blge Demrkz

Do. Dr., ODT

2626


29/100

Gnein ktlesi Dnyamzn kt-

lesinin 300.000 kat. Bu yzdenmerkezindeki basn ve dolay-

syla scaklk, d katmanlarn da ykntad iin, ok yksek. katmanlardakiscaklk 15 milyon dereceye varyor. Bu s-caklk hidrojen ekirdeini oluturan pro-tonlarn fzyona urayp deiip birlee-rek, helyum ekirdeini oluturmasna ye-tecek kadar yksek. Gne, yakt sayabi-leceimiz hidrojenin yaklak yarsn 5milyar yllk yaamnda tketip helyuma

dntrm durumda. Ancak Gneinktlesi ve bu ktlenin merkezde olutur-duu basn ve scaklk, karbon tesinde-ki elementleri fzyonla oluturmaya yete-cek kadar yksek deil. Bu nedenle G-ne yaklak 5 milyar yl sonra karbon ya-karken, i ekirdei 100 milyon derece-ye varan krmz dev kategorisinde bir yl-dz olacak ve sonrasnda titreimlere balolarak d kabuunu uzay boluuna atpmilyarlarca yl boyunca gittike souya-rak, l ve snk bir beyaz cceye dn-ecek.

Peki Dnyamzda karbondan dahaar elementler nasl olutu? lk kez 1946ylnda ngiliz gkbilimci Fred Hoyle, da-ha ar elementlerin daha ktleli bir yld-zn iinde oluabileceini ve bu elementle-rin evrene ancak bu yldzn patlamasyladalabileceini fark etti. 1960larda Hoy-le ve William Fowler ok hzl nkleer fz-yonun yldz nasl patlatabilecei konu-sundaki ilk modeli yazd.

Gkbilimsel gzlemler sayesinde sper-

novalar hakkndaki bilgilerimiz o zaman-dan beri artm durumda. Samanyolundagzlenmi olan son spernova patlama-s 1604te gereklemi olsa da, hl gr-len spernova kalntlarndan her 50 yldabir gkadamzda bir spernova patlamas-nn gerekletiini tahmin ediyoruz. Gk-bilimsel gzlemlerin ok yksek znr-lkte yaplabildii gnmzde, bir sper-nova patlamasn modern cihazlarla g-rebilme ihtimali, gkbilimcileri heyecan-

landryor. Geen sene 24 Austos 2011de21 milyon k yl tedeki M101 FrldakGkadasnda kefedilen SN2011fe sper-novas, son 20 ylda Dnyadan grlenen parlak spernova unvann da kazand.Basit bir drbnle gzlenebilen sperno-va, 13 Eyll 2011de en parlak halinde g-rld, o anda Gneten 2,5 milyar kat da-ha parlakt! Son 50 ylda kefedilen sper-novalarn hepsi baka gkadalarda. Dn-yamz oluturan spernova patlamasn-dan arta kalan ntron yldznn veya ka-radeliin nerede olduu ise hl aratrlanbir konu.

Spernovalardan bahsederken, in-sanlk tarihinde yer bulmu, gkada-mzdaki en mehur spernova patlama-sndan bahsetmeden geemeyiz. YengeSpernovasnn 4 Temmuz 1054 ta-rihinden itibaren 23 gn sreyle plakgzle Dnyamzdan grlebilmi. in-li gkbilimcilerin ok dikkatlice kaydet-tii bu patlamann 6500 k yl uzakta

gerekletii gnmzde belirlenmi du-

rumda. Gndz bile grlebilen bu par-lak yldz hakknda o zaman insanlar kimbilir neler hayal etti. 1771 ylnda bulut-su ve yldz kmeleri katalounu ka-ran Messierin katalounda 1 numaraylayerini bulan bir spernova kalnts olanYenge Bulutsusu M1 ise, orta gte birarazi drbnyle Boa Takmyldzndakolaylkla seilebiliyor. Patlamann ze-rinden 1000 yl gemi olmasna ramen,Yenge Bulutsusu hl X ve gama nla-

rnda gkyznn en parlak cisimlerin-den biri. Patlamann etkisiyle genleme-ye devam eden st katmanlarnn ap 11k ylna ulam durumda ve bulutsuhl saniyede 1500 kmlik bir hzla gen-lemeye devam ediyor; yeni dnyalar veyeni hayatlar mmkn klacak element-leri de etrafna saarak.

Yenge Bulutsusunun merkezinde iseap yaklak 30 km olan ve kendi etra-fnda saniyede 30,2 kez dnen bir ntronyldz var. Bu ntron yldznn ktlesi-nin Gnein ktlesine yakn olduunuhatrlatalm.

Hassas gkbilimsel gzlemlerden, s-pernova patlamalarnn farkl meka-nizmalarla gerekleebileceini ren-dik. Patlamann zaman iindeki parlak-lk deiiminden, hangi tip bir sperno-va olduunu artk zebiliyoruz. rne-in 2011 ylnda Fizik Nobel dl, ev-renin derinliklerindeki tip-1a eidi s-pernova patlamalarn gzlemleyerek ev-

Yeil mavi muhteem Dnyamz, oluumunu ve zerinde yaam olmasna izin veren kimyasal ieriini, en az 5 milyar yl nce yani mrnnson deminde snp de sessiz sakin bir cce olmak yerine, kendini iten ie yakarak en ar elementleri oluturup sonunda patlayanbyk bir yldza borlu. O len yldzn yerekimi altnda ken merkezi, artk souk bir karadelik veya ntron yldz. Nerede olduu bilinmez,ama hayatmz art olduumuz o yldza borluyuz.

Bu gece en hznl iirleri yazabilirim

yle diyebilirim: Gece yldzlardayd

Ve yldzlar, maviydi, uzaklarda rler

Gkte gece yelinin syledii trkler

Pablo Neruda /eviren: Hilmi Yavuz


>>>

2727


30/100

Yldz Patlamalar: Spernovalar

renin genilemesinin hzlandn ke-feden iki ayr takmdan Saul Perlmut-ter ile Brian Schmidt ve Adam Riess ara-snda paylatrld. Tip-1a spernovalar,iki yldzl sistemlerde gerekleebiliyor.Yaktnn sonuna gelmi bir beyaz cce,komu yldza ok yaklanca gelgitlereneden oluyor. Eer aralarndaki mesafedaha da ksalrsa, komu yldzdan beyazcceye ktle ak gerekleebiliyor. Ye-

ni malzemenin etkisiyle yeniden yanma-ya balayan beyaz cce ise kritik ktleyiayor. Hesaplanabilir bu kritik ktlede,yldzn merkezindeki basn hzl fz-yon tepkimelerine yol ayor; kalsiyum,nikel, kobalt ve demir gibi ar element-lerin retilmesine neden oluyor. Bu hz-l tepkimelerden kan yksek enerji ileyldz spernova olarak patlyor. Tip-1apatlamalar, yldz hep ayn kritik ktle-ye ulat anda olduundan, patlamannyayd k miktar da ayn oluyor ve ev-renin derinliklerini anlamak iin ok iyibir gzlem frsatn da beraberinde ge-tiriyor. Evrenin genilemesini aratranekip de bunun iin Tip-1a spernovala-rn seti ve 8 milyar k yl uzaklktakispernovalardan elde ettii verilerle, ev-renin genilemesinin gittike hzland-n kantlad. 31 Ekim 2012de gzlenen veimdiye kadar gzlemlenmi en uzak s-pernovann 12,1 milyar k yl temizdebulunduunu da syleyelim.

SN1987a spernovas da bilim ta-rihinde ok nemli bir yer tutuyor.Samanyolunun uydu iki gkadasndan bi-ri olan Byk Macellan Bulutunda 23 u-bat 1987de patlad grlen bu sperno-va, Dnyann 168 bin k yl tesindey-

di, gece gney yarmkreden parlak biryldz olarak, plak gzle grlebildi. Fa-kat bu spernovay asl nemli klan, pat-lamann Dnyaya ulamadan iki ve-ya saat nce 24 ntrino paracnn

Dnyann farkl yerlerindeki ntrino de-dektrleri tarafndan gzlemlenmesiydi.Japonyadaki Super-Kamiokande deneyi11, ABDdeki IMB deneyi 8 ve RusyadakiBaksan deneyi 5 ntrinoyu ayn 13 saniye-lik pencere iinde gzlemlemiti. Normal-

de bir gn iinde birka ntrino gren budedektrler, neden bu kadar ksa srede,yksek saylabilecek bir ntrino aks gz-lemlemiti? Ayrca ntrinolar nasl ktanhzl gelmiti?

Super-KamiokandeCollaboration

Japonyann Kamioka blgesinde bulunan Super-Kamiokande dedektr, 50 bin ton ultra-safkta su ile doldurulduktan sonra,bir parack dedektr halini alyor. Suda k hzndan hzl giden paracklar, tpk ses hzndan hzl giden bir uan yaratt ok dalgasgibi, suda erenkov Imas ad verilen bir ok dalgas yaratyor ve bu ma Super-Kamiokandenin zel oto-dedektrleri tarandankaydediliyor. unu da belirtelim: Boluktaki n hzn gemek izik kanunlarna gre mmkn deil. Ik suda ve malzemelerin iinde,boluktaki hzndan daha yava ilerliyor ve bu nedenden tr bir paracn, bir malzeme iindeki n hzn gemesi mmkn.

X-Inlar:NASA/CXC/ASU/J.He

sterveark.;

Optikgzlem:NASA/ESA/ASU/J.Hester&A.Loll;

Kzltesi:NASA/JPL-Caltech/Univ.Minn./R.Gehrz

Yenge Bulutsusu. Ak mavi Chandra Teleskobunun X-ngzlemlerini, yeil ve koyu mavi Hubble Teleskobununoptik gzlemlerini, krmz ise Spitzer Teleskobunun krmz tesigzlemlerini gsteriyor. Ortadaki kk beyaz nokta iseYenge Bulutsusunun merkezindeki, spernova patlamassonucu km olan ntron yldz.

28


31/100


>>>

Ntrinolar bilinen atom alt para-cklarnn en kk ve en anlalmaz-lar. Ktleleri var olduu halde, yok de-necek kadar kk. Daha da ilginci tmnkleer tepkimelerin en vazgeilmezle-ri: Nkleer tepkimelerdeki enerji koru-

numunu salamak iin matematiksel birgereklilik olarak ilk kez Wolfgang Paulitarafndan 1930 ylnda ngrlen nt-rinolarn, dedektrlerde grlmesi tam26 yl ald.

Bu kefi yapan Clyde Cowan ve FrederickReinesin dorulanmas ve sonunda No-bel ile dllendirilmeleri ise 1995i bul-

du. Belki daha da inanlmaz iinizdenu anda santimetrekare bana saniyede65 milyar ntrino geiyor olmas! Hz-larnn k hzndan fark llemeyenbu ntrinolarn ou, Gneteki nkleertepkimelerde retiliyor. Ama korkulacakbirey yok: 80 yl yaasanz (ki umarzdaha uzun ve salkl yaarsnz) haya-tnz boyunca vcudunuzdan geen b-tn bu ntrinolardan bir tanesinin vcu-dunuzla etkileme ihtimali toplam % 50.te bu yzden ntrinolar gzlemlemekiin gelitirilen dedektrler ok bykolmak zorunda. rnein Super-Kamio-kande 50 bin ton su ierdii halde gndesadece birka ntrino gzlemleyebiliyor.

Spernova patlamalarnda ise, tam iekirdek kp bir ntron yldzna ve-ya karadelie dnrken, nkleer tep-kimeler o kadar hzl ve sk gerekleiyorki, 168 bin k yl temizden bize ula-an ntrino aks, hemen yan bamz-daki Gnein ntrino aksn aabiliyor!

NASA,

ESA,

P.ChallisandR.K

irshner

(Harvard-SmithsonianCenterforAstrophysics)

SN1987ann patlamasnn 20. yldnmnde Hubble UzayTeleskobu tarandan gzlenmesi. Etrandaki bulutsugenilemeye devam ediyor. Astroizikiler hl bulutsunun iindeoluan hareleri modellemek iin urayor.

Spernova Erken Haber

Sisteminin (SNEWS) kuru-

cusu, Duke niversitesiden

Pro. Dr. Kate Scholbergle

spernovalar ve ntrinolar

hakknda bir rportaj yaptk.B.D.: Bize spernova ntrinolarna ilginizin

ne zaman baladn anlatr msnz?

K.S.: lk kez lisansst eitimim srasnda ntrino-

larla ilgilenmeye baladm. talyada, birincil amac tek

manyetik kutuplu paracklarn varln aratrmak olan

MACRO (Monopole, Astrophysics and Cosmic Ray Obser-

vatory - Tek Kutup, Astroizik ve Kozmik In Gzleme-

vi) isimli bir deneyde alyordum. Tek manyetik kutup-

lu paracklar bulmadk, ama MACRO galakside sper-

nova patlamasndan gelen ntrinolara da hassast ve

doktora tezimin konusu dedektre varan bu spernova

ntrinolaryd. O yllarda spernova patlamas grlme-

di, bu yzden ben de ntrino bulamadm. Fakat ok ey

rendim ve bu konuya olan ilgim hl devam ediyor.

Doktora sonras aratrmac olarak spernova ntrinola-

rna hassas olan Super-Kde almaya baladm. Sper-

nova ntrinolarn gzlemleme imknlar MACROdan

beri ok artt, imdi spernova patlamalarna hassas bir

sr dedektr var.

B.D.: SNEWS fikri nasl olutu?

K.S.: Aslnda benim ikrim deildi, kimin ikri oldu-

undan da emin deilim. Ntrinolarn bir spernova

alarm olabilecei ikri byk bir ihtimalle 1980lerdenberi ortalarda dolayordu. Spernova 1987Ann ntri-

nolar gzlemlendi; ama sadece spernovann grnr

kta belirmesinden sonra ntrino dedektrlerinin n-

ceden kayt ettii verilerde bulundu. Analizi yapan izik-

iler, spernovadan kan ntrinolarn patlamann -

ndan nce geldiini ark etti. SNEWS ekibi, alma-

ya devam eden MACRO ve yeni almaya balam olan

Super-K dedektrleri arasnda resmi olmayan balant-

lar benim balatmam ile 1997 ylnda olumaya bala-

d. 1998de Takayamadaki ntrino koneransnda ilgili

kiilerle ilk toplanty yaptk. 1998 ylnn daha sonraki

aylarnda Boston niversitesinde SNEWS ekibinin ger-

ek balangc olan altay dzenledim.

B.D.: Byle bir fikrin etrafnda uluslarara-

s bir ekip bir araya getirmenin en byk zorlu-

u neydi?

K.S.: Bazen verileri ne zaman ve nasl paylaaca-

mz konusunda ikir birliine varmakta zorlanyorsak da,

yine de gereken kararlar alabiliyoruz. Ntrino dedek-

trlerini kuran uluslararas ekiplerin, verilerini payla-

makta tutucu olmaya meyilli olduunu ark ettim. Veri-

leri herkese amadan nce her eyi dikkatlice kontrol et-

meyi tercih ediyorlar. Halbuki gkbilimciler verileri pay-

lamakta daha serbest davranyor. Bu eilimler muhte-

melen arkl alanlardaki ekiplerin tarihsel kltrlerinden

kaynaklanyor.

B.D.: Ntrinolarn hangi zelliklerini lebili-yorsunuz? Hangisinin daha ktleli olduunu l-

ebiliyor musunuz?

K.S.: Spernovalardan gelen ntrinolarn enileri-

nin ve enerjilerinin lmleri bize ntrinolarn ktleleri-

ni anlatacak. Gncel durumda, ntrino ktlesi var. u

anda ikisinin ar birinin hai mi, yoksa ikisinin hai di-

erinin ar m olduu bilinmiyor. Spernovalardan ge-

len ntrino aks, ntrino spektrumunda etkisi grlen

ktle deseni hakknda iaretler ierecek.

B.D.: Spernova ntrinolari konusunda en iyi

ve en kt senaryonuz nedir?

K.S.: En kt senaryo, bir spernova patlamasn ka-

rmak ya da verileri bir ekilde kaybetmek! Sperno-

valar nadirdir ve eer bir spernova patlamas srasn-

da dedektr almyorsa, bu bir elaket olur. Aslnda bu

yzden, eer mmknse bir dedektrn almad s-

renin dier dedektrlerin almad srelerle ak-

mamasn salamaya alyoruz. En iyi senaryo ise s-

pernova patlamasnn yaknda olmas, tm dedektrle-

rin gelen ntrinolar grmesi. Bylece SNEWS iin hz-

l bir uyar alnacak ve biz de gkbilimcileri bir sperno-

vann gzlenebilecei konusunda uyarabileceiz. En iyi

durumda mevcut dedektrlerle, Super-K gkbilimcile-rin grnr olay bulmasna yardmc olacak yn bir-

ka derece hassasiyetle belirleyecek. Toplanan ntrino

verileri ok deerli bilgiler salayacak: Ntrinolar yld-

zn derinliklerinden geliyor ve ekirdein inanlmaz de-

recede youn ve egzotik ortamnda neler olduunu bize

anlatabilecek; spernovann nasl patladn anlama-

mza yardmc olacak ve ayrca ntrinolarn zelliklerini

anlatabilecek. imdiye kadar ntrinolarla gzlemlenen

tek spernova 1987Ayd, o zaman sadece birka dzi-

ne ntrino grld. Bugnlerde kullanlan dedektrler

muazzam bir bilgi kayna olacak, binlerce ya da belki

de on binlerce ntrino grecekler. Bu son derece heye-

canl olacak.

Henz planlanma aamasndaki gelecein ntrino

dedektrleri, imdikilerden daha byk ve spernova

ntrinolarnn gzlenmesinde daha deerli olacak. Ay-

rca arkl dedektrler spernovalardan gelen arkl nt-

rino enilerini tadpbize daha azla bilgi verebilecek.

Hemen yarn bir spernova olmasn m, yoksa yeni nesil

dedektrler yapldktan sonra olmasn m tercih eder-

dim? Kararszm!

Prof.KateScholberg

29


32/100

Yldz Patlamalar: Spernovalar

Ayrca ken yldzn merkezindeki yo-unluk ok yksek olduundan, k he-men merkezden kaamyor, bu en azn-dan birka saat alyor. Ama kme anndaortaya kan ntrinolar, maddeyle ok azetkiletiklerinden hemen spernovann

merkezinden kaabiliyorlar ve bu sayedepatlamann ndan nce Dnyamzdangzlenebiliyorlar. Bu da bize gelecektekispernovalar erkenden haber verecek birntrino gzleminin kapsn ayor.

SNEWS projesinde, Dnya zerinde-ki drt ntrino dedektrnden (Super-K,LVD, IceCube, Borexino) gelen sinyallerinannda analiz edilmesiyle, Dnyaya varanntrino saysndaki art ok hzl bir e-

kilde fark edilebilecek. Yne hassas ntri-no dedektrlerinden ve GPSte olduu gi-bi var zamanlar arasndaki farktan, nt-rinolarn geldikleri yn de belirlenebile-cek ve SNEWS ana bal tm gkbilim-cilere, bir spernovann gzlemlenebile-

cei koordinatlar yollanacak.Amatr gkbilimcilerin de katksy-

la, ilk n geldii nokta gzlemsel ola-rak daha iyi belirlendiinde tm dnyayaduyurulacak ve znrl daha yksekolan tm teleskoplar, bu spernova pat-lamasn takip etmeye alacak. Siz deilk yakalamak isteyen gkbilimciler-den olmak istiyorsanz, SNEWS projesi-ne, http://snews.bnl.gov/ adresinden ka-yt olarak, ntrinolardan spernovannhaberini alabilirsiniz! Ntrino dedektr-leri, tm ynlere hassas olduklar ve ile-rinde etkileen tm ntrinolar kaydet-tikleri iin spernova patlamasn tmdetaylaryla kaydedecekler. Ancak ilk -n grlmesi ve hassas olarak kaydedil-mesi ok nemli. Bu bize hem sperno-valar hem de ntrinolar hakknda ok eyretebilir. rnein aradaki zaman farkpatlamann mekanizmas hakknda bil-gi verirken, ntrinolarn k hzndan nekadar yava gittiine bir snr koyabilir.

Bu snr, ntrinonun ktlesini lmemi-ze yardmc olabilir. enisi bulunanntrinolar farkl zamanlarda Dnyamzavarrsa, bu zaman farklarndan ktle ara-lklar hakknda bilgi edinebiliriz. Ntri-nolarn elektron, mon ve tau olarak ad-

landrlan enisi var. eni kelimesiparack fiziinde bu eidi belirtmekiin kullanlyor.

Spernova patlamalarnn bilime fay-

Bilim Ve Teknik Ocak 2013

Documents

Transcript of Bilim Ve Teknik Ocak 2013