( ; : , Miyanrudan Beth-Nahrin ) . , , . , , , , . . , . , , , , . , . , .Siavi sa okolnih brda u plodnu ravnicu izmeu dve reke,pokorivi lokalno seosko stanovnitvo,uvodei klinasto pismo kao i opeku od gline u graevinu pravei prve naseobine,Sumeri,narod zagonetnog porekla,su zvanino prvi stanovnici Mesopotamije.Inae rije mesopotamija je grkog porekla i znai meureje.Gradovi kao to su Ur,Uruk,Ki,Laga,Avan,Hamasi,Isin,Larsa,Nipur,Enua,Uma,Eridu i mnogi drugi nastaju oko svetilita lokalnih boanstava u ije ime upravljaju postojee dinastije izmeu kojih se javljaju neprijateljstva,tako da oko 2735. godine pre n.e. vladar grada Uma,Lugalzagizi osvaja Laga,Ur i Uruk,osniva dravu i dodeljuje sebi titulu lugal(veliki ovek).

Ve u III milenijumu u Mesopotamiju nadiru semitska plemena Amoriana,koji se uvruju u Vavilonu i Akadu(pa dobijaju ime Akaani).Sargon,vladar Akaana pobeuje Lugalzagizija i pripaja njegove oblasti kao i Elam(oblast severno od Lugalzagizijeve dravice).Sargon (2350-2294) uvruje akadsku dravu,koju nastavlja da ekspandira njegov unuk Naram-sin(2270-2233) tako da se prostirala od Male Azije i Mediterana preko dolina Eufrata i Tigrisa pa do Perzijskog zaliva.

SARGONOVO CARSTVO(MESOPOTAMIJA OD OKO 2300. god.pre n.e. PA DO PADA POD GUTE)

Akadsku vlast rue 2169. Guti,pleme iz Kurdistana.Protjerivanje Guta obavlja kralj Ura Urukegal,dok se obnavljanje sumersko-akadske drave i uspostavljanje tree dinastije grada Ura(2080-1930) vee za kralja Ur-Namua. Napad Elamiana 1930.god. pre n.e. kao i unutranje slabljenje drave zbog borbi za vlast dovode do raspada drave.

Oslabljeni Ur nije mogao da se odupre najezdi plemena Amoriana(Amorita),koji su svojim upadima u pljakakim grupama,doprineli optem rasulu tree dinastije Ura.Ibi-Era se nametnuo kao nezavisni vladar u drevnom gradu Isinu i osnovao prvu amoritsku dinastiju u Sumeru.Amoriti su zavladali u veini starih gradova Sumera i u mnogim drugim dravama koje su inile sastavni deo Urskog Carstva tree dinastije i delile isto kulturno naslee.Posle perioda nereda utvrdile su se nove jake amoritske dinastije na jugu u Larsi,u Vavilonu(severni Sumer ili Akad),u Enui(istono od Tigrisa) i u Mariju(na srednjem Eufratu). Mesopotamija (grki- meureje) obuhvata prostor izmedju reka Tigris i Eufrat u jugoistocnoj Aziji, na podruju dananje Sirije i Iraka. Meutim, smatra se da izraz takoe potpuno obuhvata rene ravnice, kao i okolna nizinska podruja ije granice ine Arapska pustinja na zapadu i jugu, Persijski zaliv prema jugu, te planine Zargos i Kavkaz prema severu. Mnoge stare civilizacije su se tu razvile, kao npr. Sumer,Akad, Vavilon, Asirija, , itd. Neki od najranijih primera pisanja u svetu su pronaeni u ovoj regiji, a tu su nastali i prvi gradovi-drzave. Zbog svega ovoga, Mesopotamija je poznata kao "kolevka civilizacije".

Sumer

Sumerani, samonazvani ljudi crnih glava su oko 5000. p.n.e naselili su se izmeu reka Tigar i Eufrat. Smatra se da su doli u Mesopotamiju iz severozapadne Indije.Ziveli su u juznom delu Mesopotamije. U drugoj polovini cetvrtog milenijuma p.n.e osnovali su prve gradove- drzave. Najpoznatiji su : Uruk, Ur, Kis, Nipur i Lagas.Oni su prvi civilizovan narod koji je iza sebe ostavio pisane spomenike. Sumer je bio robovlasnika drava. U najranijoj prolosti nije bilo vladara, ve su gradovima vladali svetenici. Kako se drava razvijala, iz redova svetenstva birani su kraljevi. Uloga kralja bila je da vodi vojsku u boj, da tera narod da potuje red i zakon, da se gradovi odravaju itd. Narod je bio podeljen na tri staleza. Najnizi sloj su bili robovi koji su najee bili zarobljeni neprijateljski vojnici. Srednji sloj inili su trgovci, zemljoradnici i zanatlije. Najvii sloj u Sumeru zauzimalo je svetenstvo, inovnici i vojska. Najvie od svih cenilo se svetenstvo. Oni su smatrani bojim slugama i njihova je uloga bila da ugaaju bogovima i da se potrude da se ugaa bogovima. Takoe, svetenici su uili ljude u svojim hramovima, presuivali u sporovima itd.Bili su i dobri graditelji. Kako u Mesopotamiji nije bilo kamena i drveta, Sumerci su pronali opeku. Zidali su vee kue, neke ak dva sprata visoke. Izumeli su grnarski toak i pravili posue. Znali su da vajaju i da obrauju neke metale.Sumerci su imali svoje pismo, nazvano klinasto. Jo oko 3500. godine pre Hrista oni su crtali piktograme na tablicama od ilovae. Ove tablice bi se onda pekle i postale skoro neunitive. Mnogo ovakvih tablica otkopano je u gradu Ur. Pismo Sumeraca imalo je 600 simbola.Jedna od najkrupnijih kulturnih tekovina sumerskog naroda bio je pronalazak pisma, koje se pojavljuje u doba Uruka, ve poetkom IV milenijuma pre nove ere. Kao i svi drugi sistemi pisama, koji su se samostalno pojavili kod drugih starih naroda, i sumersko pismo prvobitno je poniklo od crtea; pritom su pojedini slikovni znaci sluili za oznaku oigledno prikazanih rei.

Uslovi ivota, potreba za brzim pisanjem dokumenata doveli su jo u dubokoj starini do uproenja toga najstarijeg slikovnog pisma Sumeraca. Tako, umesto itavog predmeta, poeli su crtati samo njegov najkarakteristiniji deo, postepeno pretvarajui crte u linearnu emu. Tokom vremena potreba za primenom brzog pisma, u vezi sa posebnim nainom crtanja znakova na glinenim tablicama dovodi do jo vee ematizacije znakova pisma i do formiranja sistema klinastog pisma. Znaci koji se utiskuju na mekoj glini gube svoj raniji slikovni lik i tokom vremena dobijaju oblik raznih kombinacija vertikalnih, horizontalnih i kosih klinova.

Sumersko klnasto pismo, zajedno sa osnovnim elementima sumerske kulture, preuzeli su Vavilonci, a zatim se to pismo, rasprostrlo po itavoj Prednjoj Aziji. Klinastim pismom sluili su se u starom Akadu, u Asiriji, u hetitskoj dravi, u drzavi Urartu, u Siriji i staroj Persiji. Sredinom II milenijuma pre nove ere klinasto pismo je postalo meunarodni diplomatski sistem pisma. Njim su se sluili ak i egipatski faraoni, koji su vodili veliku prepisku sa carevima Prednje Azije i sa kneevima Sirije i Fenikije.

Sumersko pismo preuzela su semitska plemena koja su nastanjivala srednji i severni deo Meureja, tj. zemlju Akad, vavilonsku dravu i Asiriju. Sasvim je prirodno da su Semiti prilagodili sumersko klinasto pismo osobinama svog jezika; pritom su pojedini znaci klinastog pisma dobili novo glasovno znaenje. To je dovelo do toga da je klinasto pismo postalo polifonski sistem pisma tj. da su pojedine grupe klinova imale istovremeno razliito glasovno znaenje, sluei za oznaku niza raznih slogova. Tek u znatno kasnija vremena, u vezi sa razvitkom trgovine, najpre u severnoj Fenikiji, sredinom II milenijuma pre nove ere, a zatim u Persiji, sredinom I milenijuma pre nove ere, klinasto pismo je steklo prostiji fonetski oblik, postepeno se pretvorivi u jedan od najstarijih nama poznatih alfabeta.

(. Mesopotamia) . . , . 116. , c I, . , . , (118) , . 198. . , c. . 3. . , 7. .Prve civilizacije su nastale na plodnoj zemlji u blizini velikih rijeka u Aziji i Africi: Tigrisa i Eufrata u Mesopotamiji, Nila u Egiptu i ute rijeke u Kini. Najstarija od njih je ona u Mesopotamiji (gr. meurjeje). Nastala je izmeu rijeka Eufrata i Tigrisa (rijeka se spominje kao simbol ivota i razvoja), te anatolijskih i iranskih planina na sjeveroistoku, arapske pustinje na zapadu i perzijskim morem na jugu. Mesopotamijsko podruje je u razdoblju od 4000. p. n. e. do 1000. p. n. e. dalo znaajnu civilizaciju u kojoj su se izmjenjivali razni narodi: Sumeri, Akadi, Asirci (na sjeveru) i Babilonci (na jugu). Nalazita ovih kultura su u dananjoj Siriji i Iraku. Zajednika karakteristika naroda Mesopotamije je upotreba najstarijeg klinastog pisma kojeg su oni i izmislili. Sumeri su prvi tvorci ove visoko razvijene kulture, a Akadi oko 3000. p. n. e., a potom Babilonci i Asirci nastavljaju i razvijaju sumersku kulturu. Zapravo, bez obzira koji se narod mijenja u vladavini ovim prostorima, kultura ostaje skoro nepromijenjena zato se govori o jedinstvenoj mesopotamskoj kulturi. U 6. st. p. n. e. Perzijanci osvajaju Babilon te se nakon toga na ovom podruju razvija tzv. perzijska umjetnost, koja utie na umjetnost ovih prostora i nakon 330. p. n. e. u osvajanjima Aleksandra Makedonskog, pa sve do Islamske umjetnosti.GradoviPoetak historije se vee za pojavu pisma odnosno civilizacije, ali pisma i razmjene dobara ne bi bilo bez pojave prvih gradova. Sumeri prvi stvaraju sistem poznat kao grad-drava. Ti gradovi bili su zatvoreni unutar zidina, s krivudavim ulicama i visokim hramom koji je graen kao citadela. Originalnost te arhitekture proizilazi iz nemogunosti odabira kvalitetnog materijala; kamena nije bilo pa se koristila samo opeka od gline, modelirana i suena na suncu. Opeke se slau jedna na drugu tako da obrazuju masovne zidove bez otvora. Prostorije se osvjetljuju kroz otvore na tavanu, ulazna vrata su velikih dimenzija i predstavljaju jedini otvor koji remeti neprekidnost zidova.Svaki od gradova-drava ima svog boga zatitnika, a svaki bog vladara koji ga zastupa na zemlji. Prvi zadatak vladara bio je izgraditi mjesto za odravanje kulta kako bi bog bio zadovoljan i za uzvrat osigurao ono to je najvanije za ivot tog podruja. Sumerski bogovi su bili kombinacija ivotinja i ljudi (lavlje tijelo = snaga, ljudska glava = mudrost). Drugu grupu mitolokih bia ine mitovi o junacima (najpoznatiji je kralj Uruka nadljudske snage Gilgame). Sumeri se nisu brinuli za zagrobni ivot i upravo iznenauje toliki broj svetita i bogato ukraenih gronica u jednom od najstarijih gradova u Mesopotamiji Ur-u.

Ulaz u Apadanu - dvoranu za prijem u Perzopolisu, oko 500. godine p. n. e.Prvobitno se mesopotamijski hram u osnovi sastoji od pravih uglova koji na uoj strani ima oltar i sto za zavjetne darove i ispred njega. Kasnije se toj jedinoj prostoriji dodaju druge koje slue za stanovanje sveenika, te dvorita koja onda postaju centar cijelog kompleksa. Hram u obliku kule zigurat (zikurat ili cikurat) je hram sastavljen od niza platformi ili terasa izgraenih stepenasto tako da im se dimenzije idui navie smanjuju, a na vrhu se nalazi svetite (cela). itav kompleks planiran je tako da je vjernik s dna stepenita primoran obii to vie uglova prije nego stigne do hrama. Tokom vremena ovaj plan je razraivan te je pravljen sve vii i ui zigurat nalik na kulu koja se die na vie spratova. Najpoznatija je Babilonska kula koja nije ouvana.Sumerske, akadske i babilonske gradove od opeke lako osvaja ratniki narod Asiraca i umjesto njih nastaju gradovi od kamena (krenjaka) i reprezentativna (i agresivna) kraljevska umjetnost (Asurbanipalova palaa u Ninivi). Konano Perzijsko carstvo 539. godine p. n. e. unitava novi Babilon i time zavrava razdoblje samovoljne civilizacije u Mesopotamiji i nastaje centralizirana drava kraljeva Kira, Darija i Kserksa. Najpoznatiji grad je bila prijestolnica Perzopolis koji je bio kameni kompleks pravougaone osnove s brojnim sobama i stubitima, naprednim stubovima s kapitelima, te s pilastrima i portalima.

Umjetniko stvaralatvo u Mesopotamiji razvija se da bi sluilo onome ko tim drutvom vlada, sam umjetnik ili zanatlija je anoniman. Hram, statua, peat uvijek se razlikuju od svega to su stvorili drugi prostorno ili vremenski bliski narodi kao to su Egipani ili Grci.

Detalj Naram-Sinove stele, oko. 2300. p. n. e., LouvreU mesopotamijskoj skulpturi najbolje se oituju karakteristike ove umjetnosti. Tematika kiparstva su prvenstveno bogovi, vladari i visoki dostojanstvenici. Ljudski lik je uvijek prikazivan u dva poloaja: osoba sjedi na prijestolju ruku sklopljenih na grudima u molitvi ili osoba stoji sa sklopljenim ili ispruenim rukama uz bokove. Svaki od kipova potuje zakone simetrije, frontalnosti i geometrije. Apsolutna simetrija je takva da je ljudska figura idealno prepolovljena vertikalnom linijom od sredine ela do nogu tako da svaki dio tijela na jednoj strani linije u potpunosti odgovara drugom simetrinom dijelu. Po zakonu geometrije svaka ljudska figura se smjeta unutar neke sheme osporavajui stvarne oblike. Ta shema podrazumijeva uvijek oblike valjka, kupe ili trapeza. To ujedno i objanjava zato ruke statua ostaju npr. vrsto priljubljene uz tijelo jer su se jedino tako mogle smjestiti u idealnu shemu kojoj se pridavala vanost. Glava je uvijek izraajnija, vie obraena u odnosu na tijelo, na licu su naglaene oi, sumerske skulpture obino su elave, a od asirskih vremena kosa je redovno podijeljena razdjeljkom na sredini i esto se spaja s velikom bogatom i gustom bradom.

Vrh Hamurabijeve stele sa najstarijim zakonima na svijetu

Detalj emajlirane opeke s Itarinih dveri na BabilonuJedan od naina izraavanja koji se posebno razvio u Mesopotamiji je monumentalni reljef. Radi se o reljefu u kamenu na kojem se uvijek prikazuju grupne scene koje slui kao svojevrsno prisjeanje na politike, vojne ili vjerske dogaaje. To su ploni reljefi ikonografske (vertikalne) perspektive, dakle, svako tijelo zadrava svoju veliinu bez obzira na blizinu ili udaljenost, a veliina lika varira samo prema njegovoj drutvenoj vanosti (hijerarhija). Tako je boanstvo vee od kralja, kralj od podanika, a ovi vei od neprijatelja. Namjera umjetnika je svaki dio tijela prikazati to jasnije, pa se lica uvijek javljaju u profilu, ramena frontalno, bokovi na pola, noge i ruke u profilu. Na taj nain svaki dio tijela dobija najveu moguu jasnou. Sve ove karakteristike primjenjuje i egipatska umjetnost. Postoji 5 vrsta mesopotamijskog reljefa koje dijelimo po mjestu gdje su se nalazili i temama koje prikazuju:

Reljef u ploi sumerskog kralja Ur-Nanea iz Lagaa, oko 2550. p. n. e., Louvre, Pariz

Asurbanipal u lovu, zidni reljef iz palae u Nivi1. Stela je ploa vertikalno postavljena u funkciji nadgrobnog spomenika, uvijek ukraena reljefom koji opisuje neki dogaaj, ali najee samo kroz jednu kljunu glavnu scenu, tako se cijelo zbivanje svodi samo na jedan dogaaj. Jedan od najboljih primjera je Naram-Sinova stela iz 2300. god. p. n. e. na kojoj Naram-Sin slavi pobjedu nad neprijateljem. To je obina kamena ploa, relativno laka, koja predstavlja kralja kao najvei lik kako se penje na planinu gazei neprijatelje dok ga podanici slijede (Neuki Rimljani su je smatrali obinom nadgrobnom ploom). Najpoznatija je Hamurabijeva stela koja na vrhu prikazuje babilonskog kralja Hamurabija na tronu i podanika koji mu je ispod nogu, a niz cijelu stelu je klinastim pismom upisan prvi poznati skup zakona na svijetu (Hamurabijev zakonik).2. Reljef u ploi obavezno ima otvor na ploi da bi se lake postavljali na plohu zida. Ploe s otvorom imaju religijsku namjenu jer one naene uglavnom prikazuju vrenje vjerskih obreda.3. Reljef u stijeni obino slave historijske dogaaje.4. Zidni reljefi su vrhunci reljefa koji su se razvili kada je carska (asirska) vlast bila najjaa. Na zidovima palaa s unutarnje strane slijede jedna za drugom kamene ploe na kojima su u plitkom reljefu prikazani poduhvati vladara, posebno ratovi i lov. Svi ti reljefi imaju dokumentarni znaaj jer knjievni izvori potvruju da su se prikazani dogaaji desili. Na samim reljefima rasporeeni su i natpisi koji ih komentiraju. Najljepi prizori nalaze se na zidovima Asurbanipalovog dvorca u Nivi iz 7 st. p. n. e. Dogaaji na reljefima niu se postepeno i ilustriraju dijelove napisane historije. Karakterizacija likova postie se odreenim tipom frizure, posebnom odjeom ili odreenim stavom, pa je tako uvijek vladar na prijestolju ili u ratnim kolima.5. Reljefi na emajliranim opekama su dekorativni reljefi koji se razvijaju u novom Babilonu i njima su ukraavane kapije i glavne ulice. Pokrivanje graevina emajliranom opekom trebalo je garantovati vjenost babilonskih graevina. Najljepi primjer je na Trijumfalnoj kapiji boginje Itar. Zidovi kapije su od opeke, a emajlirani reljef sa likovima ivotinja (lavovi, bikovi, zmajevi) je ravnomjerno rasporeen.