C E N T R U M 14

355

Teuta Gashi, MA1

UDC: 613.83:316.624(497.7)

MASAT E TRAJTIMIT TË DETYRUESHËM PSIKIATRIK NDAJ KRYERËSVE ME ÇRREGULLIME MENTALE, ME

VËSHTRIM TË POSAÇËM NË TERRITORIN E GJYKATËS THEMELORE NË GJILAN PËR PERIUDHËN 2000-2018

ЗАДОЛЖИТЕЛНИ МЕРКИ ЗА ПСИХИЈАТРИСКИ

ТРЕТМАН ПРОТИВ СТОРИТЕЛИТЕ СО МЕНТАЛНИ НАРУШУВАЊА, СО СПЕЦИЈАЛЕН ОСВРТНА

ТЕРИТОРИЈАТА НА ОСНОВНИОТ СУД ВО ГЊИЛАНЕ ЗА ПЕРИОДОТ 2000-2018

COMPULSORY PSYCHIATRIC TREATMENT MEASURES

AGAINST PERPETRATORS WITH MENTAL DISORDERS, WITH SPECIAL ATTENTION IN THE TERRITORY OF THE

BASIC COURT IN GJILAN FOR 2000-2018 PERIOD

ABSTRACT

This paper aims to reflect and address at the same time the role of

compulsory psychiatric treatment measures imposed on perpetrators of

criminal offenses in the external environment as a result of mental pro-

blems that lead them to a completely irresponsible state to know their

actions or omissions. The paper also clarifies the types of compulsory

1 Autorja ka mbaruar studimet postdiplomike në fakultetin juridik në Universitetin e

Prishtinës, “Hasan Prishtina”- Prishtinë, në drejtimin Penalo-Juridik dhe mori titullin

Master i shkencave Penalo-Juridike.

Email adressa: teuta.s-gashi@hotmail.com

C E N T R U M 14

356

psychiatric treatment measures, and the effects that these bring. Criminal

proceedings against perpetrators of irresponsible crimes is a special

procedure, on the very fact of the sensitivity to be exercised against these

people and the care to be exercised in order that upon the expiry of the

sentence imposed, the society may feel secure upon their return to their

living environment. Mandatory treatment measures apply only to perpe-

trators with psychic aberrations, because the imposition of imprisonment

or other criminal sanctions would not provide an opportunity to re-socia-

lize or reintegrate this category of offenders back into society. In order to

better understand the effects of the compulsory treatment measure, this

paper contains a survey conducted in the territory of the Basic Court in

Gjilan for the period 2000-2018, which consists of monitoring the appli-

cability of the compulsory treatment measure enforced by the judiciary,

and preventing the infliction of criminogenic phenomena so that the level

of illegality can be significantly reduced and such perpetrators of a poor

mental state returned to the social environment

Key words: Irresponsibility, psychiatrist, supervision

1. KONCEPTI JURIDIK I SHQIPTIMIT TË MASAVE TË

TRAJTIMIT TË DETYRUESHËM PSIKIATRIK

Kur flitet për sanksionet penale, zakonisht mendohet për një

çështje të rëndësishme të drejtësisë. Sanksionet janë pjesa më dinamike

e së drejtës, kjo ngaqë ato duhet t’i përshtaten vetëdijes njerëzore e cila

ka dëshmuar se nuk qëndron e njëjtë por përcillet me ndryshime të

vazhdueshme të cilat kërkojnë edhe përshtatshmëri ligjore që do

korrespondonte me sjelljet e kundërligjshme të shkaktuara nga veprimet

njerëzore. Një pyetje e shpeshtë që zë vend në kuadër të shkencës së të

drejtës penale është se cilat dënime konsiderohen si të ekzekutueshme.

Sipas dispozitave të Ligjit mbi Ekzekutimin e Sanksioneve Penale,

ekzekutohen dënimet kryesore, dënimet alternative, dënimet plotësue-

se, masa e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik të kryerësit të veprës pena-

le me paaftësi mendore ose aftësi të zvogëluar mendore, masa e trajtimit

me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave të varur nga droga

dhe alkooli si dhe vërejtja gjyqësore.2 Në Kodin Penal, masat e trajtimit

të detyrueshëm nuk janë sanksione penale, por janë masa të posaçme,

masa sui generis të karakterit mjekësor, të cilat mund t’iu shqiptohen 2 Hasani.F., E drejta Penale dhe E Drejta e Procedurës Penale, Doracak për

përgatitjen e provimit të jurisprudencës, Prishtinë, 2015, f.354

C E N T R U M 14

357

vetëm kryerësve të veprave penale me paaftësi mendore dhe në varësi

nga droga ose alkooli. Pra, masat mjekësore nuk janë dënime. Që të

zbatohet dënimi penal kundër një personi, kërkohet doemos ekzistenca

e fajit, kurse masat mjekësore shqiptohen ndaj personave të papërgjegj-

shëm, për shkak varësie nga droga apo alkooli ose paaftësisë mendore.

Në këto masa mungon tërësisht elementi ndëshkimor që është karakteri-

stikë themelore e dënimit.3Duke pasur parasysh rrethanat e kryerjes së

veprës penale, motivin e kryerjes së veprës, kryerësit dhe cilësive vetja-

ke të tij, gjykata shqipton masën e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik jo

për atë çfarë ka bërë personi si ndëshkim, por për shkak të tendencës

për ta shëruar kryesin ose eventualisht për të neutralizuar ligësinë që do

mund të ndodhte nëse i njëjti do lihej në liri dhe pa mbikëqyrje psikia-

trike. Masat e trajtimit të detyrueshëm, në brendinë dhe qëllimin e tyre

janë masa të mjekimit, të ruajtjes dhe mbrojtjes së kësaj kategorie të

kryerësve të veprave penale, si dhe mbrojtjes së shoqërisë nga rreziku i

mundësisë së kryerjes së veprave penale.4 Shqiptimi i dënimit me bur-

gim nuk pranohet si zgjidhje racionale për këta kryerës meqë veprimi

me të cilin është shkaktuar një kundërligjshmëri nuk është veprim i

ndërmarrë me psikë të shëndoshë, ndaj izolimi në institucionin peniten-

siar nuk do ndihmonte në procesin e riintegrimit dhe risocializimit të

këtyre kryerësve në shoqëri.

2. LLOJET E MASAVE TË TRAJTIMIT TË DETYRUE-

SHËM SIPAS KODIT PENAL TË KOSOVËS

Para se të hynte në fuqi Kodi Penal i Republikës së Kosovës,

masat e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik janë emërtuar si masa të sigu-

risë ashtu sikundër edhe sot përdoret një terminologji e tillë në vendet

fqinje kur flitet për shqiptimin e këtyre masave. Llojet e masave të cilat

mund t’u shqiptohen kryerësve penalisht të papërgjegjshëm janë:

1. Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim në institucionin e

kujdesit shëndetësor;

2. Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri;

3. Trajtimi me rehabilitim të detyrueshëm të personave të varur

nga droga ose alkooli.5

3 Salihu.I., Zhitija.H, dhe Hasani.F, Komentar i Kodit Penal të Republikës së Kosovës,

Botimi I, Prishtinë, 2014, f.294 4 Salihu.I., E Drejta Penale-pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2005, f.524 5 Kodi nr. 06/L-074, Penal i Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2019, neni 84

C E N T R U M 14

358

2.1. Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim në

institucionin e kujdesit shëndetësor

Pas vendosjes së Kosovës nën administrimin e Misionit të Admi-

nistratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara (UNMIK), në Kosovë

filluan hapat e parë në ndërtimin e shtetit ligjor dhe vendosjen e sundimit

të ligjit në shoqëri.6 Legjislacioni ynë, duke i ndjekur trendet bashkëko-

hore për mbrojtjen e personave që lëngojnë nga çrregullimet mendore, ka

paraparë dispozita të posaçme me të cilat rregullohet procedura penale

kur kryerësi i veprës penale ka të meta shëndetësore të natyrës mendore.7

“Çrregullim mendor” do të thotë çdo paaftësi apo çrregullim i mendjes

apo trurit qoftë i përhershëm apo i përkohshëm që rezulton me dëmtim

apo çrregullim të funksionimit mendor.8 Si rrethana të cilat ndikojnë në

shkaktimin e papërgjegjshmërisë së kryerësit të veprës penale radhiten

sëmundjet mentale të përhershme të cilat zgjasin një kohë të gjatë e të

cilat përkundër kurës mjekësore nuk japin rezultate të kënaqshme. Papër-

gjegjshmërinë në anën tjetër, e shkaktojnë edhe sëmundjet mentale të

përkohshme të cilat ndikojnë në humbjen e vetëdijes së individit për të

kontrolluar sjelljet e tij, sëmundje këto që pas një periudhe kohore pusho-

jnë së ekzistuari duke i rikthyer arsyeshmërinë individit të prekur me këto

sëmundje. Rrethanë tjetër e krijimit të gjendjes së papërgjegjshme është

edhe ngecja e zhvillimit mendor apo “dementia”, e cila manifestohet me

humbjen e tërësishme të mënyrës së perceptimit të realitetit. Sipas Kodit

Penal të Kosovës, masa e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik me ndalim

në institucionin e kujdesit shëndetësor u shqiptohet kryerësve të cilët janë

të paaftë për të kuptuar rëndësinë e veprimeve të tyre si pasojë e devijimit

në sferën mentale e cila i shpie këta të fundit në gjendje të papërgjegj-

shme. Kjo masë u shqiptohet edhe kryerësve me përgjegjësi esencialisht

të zvogëluar kur konstatohet se:

- kryerësi ka kryer vepër penale për të cilën është paraparë

dënimi me së paku tre vjet burgim;

- ekziston rrezik serioz se kryerësi do të kryejë vepër tjetër penale;

- trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim është i nevojshëm

për të shmangur kryerjen e veprës tjetër penale;

6 Gashi.R., Pozita e kryerësve të veprave penale sipas Rregullores nr. 2004/34, Mbi

procedurën ku përfshihen kryerës me çrregullime mendore, Revista Shkencore

Ndërkombëtare “ILIRIA”, numër 1, Prishtinë, 2007, f.255 7 Sahiti. E, Murati.R, Elashani.Xh., E drejta e Procedurës Penale, Prishtinë,2013, f.447 8 Kodi nr.04/L-123, i Procedurës Penale, Gazeta Zyrtare, nr.37/2012, neni 506,

parag.1

C E N T R U M 14

359

- kryerësi është i paaftë për t’u përballur me gjykimin dhe

- trajtimi i detyrueshëm psikiatrik me ndalim është i nevojshëm

për të shmangur rrezikun serioz.9

Për t’u vlerësuar domosdoshmëria e shqiptimit të kësaj mase

personit të papërgjegjshëm, vendimtar është mendimi i ekspertit.10

Ekzistojnë shumë raste që kryerësi ka funksion të pjesërishëm të

sistemit nervor, dhe si rezultat i kësaj ai kryen vepër penale, mirëpo

ndjehet e nevojshme të konstatohet nëse i njëjti në kohën e kryerjes së

veprës penale ka qenë ose jo i përgjegjshëm për veprimin ose

mosveprimin e tij, në mënyrë që sanksioni penal i shqiptuar nga ana e

Gjykatës që e gjykon çështjen, të jetë brenda suazave të ligjit, si dhe

njëherit të vlerësohet nga instancat e gjykatave më të larta si vendim i

drejtë dhe i bazuar në dispozita ligjore. Për këtë arsye për t’i dhënë fund

polemikave të vlerësimit të kundërligjshmërisë, në Kodin Penal të

Kosovës, ekziston edhe nocioni që përkufizon atë se çfarë quajmë

“Aftësi të zvogëluar mendore”. Sipas Kodit Penal personi i cili ka kryer

vepër penale konsiderohet se ka aftësi të zvogëluar mendore nëse në

kohën e kryerjes së veprës penale, aftësia e tij për të kuptuar natyrën

dhe rëndësinë apo pasojën e veprimeve ose mosveprimeve të tij ka qenë

esencialisht e zvogëluar. Në këtë rast personi aftësia mendore e të cilit

ka qenë e zvogëluar konsiderohet penalisht përgjegjës, por këto

rrethana gjykata i merr parasysh kur vendos për kohëzgjatjen dhe llojin

e sanksionit ose masës së trajtimit të detyrueshëm.11

Siç dihet, gjendja e paaftësisë mendore ose gjendja e aftësisë së

zvogëluar mendore, nuk është gjendje e cila mund të zgjidhet nga organet

e drejtësisë, sepse të njëjtit nuk janë të kualifikuar për të bërë konstatimin

e vlerësueshmërisë së papërgjegjshmërisë së individit ndaj të cilit

zhvillohet procedurë penale për kryerjen e ndonjë vepre penale. Për këtë

arsye, caktohet eksperti i fushës së psikiatrisë, sipas detyrës zyrtare ose

me propozimin e prokurorit të shtetit, në mënyrë që procedura dhe vepra

penale që i vihet në barrë të të pandehurit të eliminojë kundërthëniet për

shkaktim të ndonjë paligjshmërie.12 Në këtë rast, për shkak të rëndësisë

që ka konstatimi i ekspertit lidhur me gjendjen psikike të të pandehurit

në momentin e kryerjes së veprës penale, vjen në shprehje mbrojtja e

detyrueshme ashtu që nëse i pandehuri nuk e ka angazhuar mbrojtësin,

9 Kodi nr. 06/L-074, Penal i Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2019, neni 85 10 Salihu.I, Zhitija.H, Hasani.F, vep. e cit., f.298 11 Kodi nr. 06/L-074, Penal i Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2019, neni paragrafi.2 12 Kodi nr.04/L-123, i Procedurës Penale, Gazeta Zyrtare, nr.37/2012, neni 508

C E N T R U M 14

360

gjykata nxjerr urdhër për emërimin e mbrojtësit me shpenzime të

shtetit.13 Për kryerësit totalisht të papërgjegjshëm, kjo masë shqiptohet si

masë e vetme, ndërsa për ata me përgjegjësi esencialisht të zvogëluar, kjo

masë shqiptohet së bashku me dënimin me burgim. Shqiptimi i sanksionit

penal ndaj kryerësit të përgjegjshëm të veprës penale prodhon pasoja

juridike për këtë të fundit. Për dallim nga dënimi penal, masat mjekësore

në vetvete, pas përfundimit të tyre nuk sjellin pasoja të tjera juridike dhe

gjendja gjyqësore e personave ndaj të cilëve janë zbatuar ato konsidero-

het e bardhë.14 Në vazhdim, do të paraqes numrin e masave të trajtimit të

detyrueshëm psikiatrik me ndalim të shqiptuara ndaj kryerësve me

çrregullime mentale në Gjykatën Themelore në Gjilan për periudhën

kohore 2000-2018. Shqiptimi i masave të trajtimit të detyrueshëm psikia-

trik në hulumtimin e bërë në këtë Gjykatë është realizuar në Departamen-

tin e Krimeve të Rënda dhe Departamentin e Përgjithshëm.

Tabela nr.1

Shqiptimi i masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik me

ndalim15

Numri i masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik me ndalim

gjatë viteve 2000-2018

Departamenti i

Përgjithshëm

% Departamenti i

Krimeve të Rënda

%

2012 1 7,14% / /

2013 2 14,28% / /

2015 2 14,28% / /

2016 3 21,42% / /

2017 4 28,56% / /

2018 2 14,28% / /

Vitet që nuk janë të paraqitura në tabelë nënkupton se nuk kanë

rezultuar me as edhe një rast të vetëm të shqiptimit të masës me trajtim

13 Sahiti. E., Murati.R., Elshani.Xh., Komentar i Kodit të Procedurës Penale të

Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2013 f.1182 14 Elezi. I., Kaçupi. S., Haxhia. M., “Komentar i Kodit Penal të Republikës së

Shqipërisë”, Tiranë, 2001, f. 228 15 Të dhënat statistikore për paraqitjen e shqiptimit të masave të trajtimit të detyrues-

hëm psikiatrik me ndalim janë marrë nga hulumtimi i regjistrave penal për periudhën

kohore 2000-2018 në Gjykatën Themelore në Gjilan. Vitet të cilat nuk janë të shfaqura

në tabelën përkatëse nuk kanë pasur asnjë rast të shënuar me shqiptim të kësaj mase

sepse akoma në Kosovë nuk ishin formuar qendrat adekuate mjekësore për mbikë-

qyrjen e kësaj kategorie kryerësish të veprave penale.

C E N T R U M 14

361

të detyrueshëm psikiatrik me ndalim. Gjithsej në këtë Gjykatë, janë

shqiptuar 14 masa të trajtimit të detyrueshëm me ndalim në institucion,

të gjitha këto të listuara në Departamentin e Përgjithshëm. Departamen-

ti i Krimeve të Rënda nuk njeh asnjë rast të shqiptimit të kësaj mase.

2.2. Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri Kur flitet për dënimin, mund të themi se ndryshimet më të mëdha

gjatë historisë së të drejtës penale janë bërë në fushën e shqiptimit të

masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik në liri. Teoritë për qëllimin

e dënimit kanë evoluar nga koncepti i hakmarrjes dhe ndëshkimit ndaj

autorit, drejt konceptit të riedukimit, risocializimit dhe rehabilitimit të

tij, duke përfaqësuar idetë themelore të drejtësisë rehabilituese.16 Masa

e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik në liri mund t’i shqiptohet kryerësit

i cili ka kryer vepër penale në gjendje të paaftësisë mendore ose aftësisë

esencialisht të zvogëluar mendore, nëse gjykata konstaton se:

- ekziston rrezik serioz se kryerësi do të kryejë vepër penale;

- trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri është i nevojshëm për të

shmangur kryerjen e veprës tjetër penale;

- trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri është i mjaftueshëm për

të shmangur rrezikun serioz.17

Trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri paraqet masë më të lehtë

për kryerësin e veprës sepse kjo masë nuk e izolon atë nga rrethi i cak-

tuar shoqëror apo ambienti familjar, sepse kundërligjshmëria e shkak-

tuar në ambientin e jashtëm, apo thënë ndryshe, vepra penale e realizuar

nga ana e personit si kryerës i saj paraqet një shkallë më të vogël të

rrezikshmërisë. Si pasojë e kësaj, mundësia e lënies së lirë të kryerësit

dhe evitimi i ndarjes së tij nga rrethi familjar, do të ndikojë në risociali-

zimin dhe riintegrimin e tij të sërishëm në shoqëri. Ashtu sikundër tek

shqiptimi i trajtimit të detyrueshëm psikiatrik me ndalim, edhe tek shqi-

ptimi i trajtimit psikiatrik në liri, ndjehet e nevojshme që gjykata të merr

parasysh mendimin e ekspertit të psikiatrisë në mënyrë që të pamundë-

sojë shkaktimin e dukurive të kundërligjshme nga i njëjti individ, e

bashkë me këtë të ndikojë në evitimin e rritjes së shkallës së recidivi-

zmit. Eksperti ka për detyrë të përcaktojë natyrën, llojin dhe shkallën e

sëmundjes. Po ashtu i njëjti duhet të bëjë vlerësueshmërinë e asaj se si

manifestohet ky aberacion psikik i kryerësit në raport me veprën penale

të kryer dhe shkallën e rrezikshmërisë shoqërore. Në këtë drejtim, 16 Hysi. V., “Penologjia”, PEGI, Tiranë, 2006, f.79 17 Kodi nr. 06/L-074, Penal i Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2019, neni 86

C E N T R U M 14

362

papërgjegjshmëria e kryerësit të veprës penale vërtetohet në bazë të dy

kritereve: kriterit mjekësor dhe kriterit juridik. Kriteri mjekësor ka për

qëllim përcaktimin e atyre çrregullimeve psikike që bëjnë personin të

papërgjegjshëm ndaj ligjit për veprimet shoqërisht të rrezikshme që ai

kryen, derisa kriteri juridik përcakton rëndesën ose shkallën e çrregulli-

meve psikike dhe të prapambetjes mendore, që e bën personin të papër-

gjegjshëm për veprat penale që ai kryen.18 Masa e trajtimit të detyrue-

shëm psikiatrik nuk shqiptohet vetëm ndaj kryerësve tërësisht të paaftë

mentalisht. E njëjta u shqiptohet edhe kryerësve të veprave penale me

aftësi të zvogëluar mendore të cilët janë në gjendje të kuptojnë se me

veprimin ose mosveprimin e tyre shkaktojnë një kundërligjshmëri, por

tek ta paraqiten momente të caktuara çmendurie që zhveshin tërësisht

mendjen e tyre nga të kuptuarit dhe nxjerrjes së arsyeshmërisë mbi

veprimin të cilin dëshirojnë ta ndërmarrin. Këto momente njihen edhe

si “lucida intervalla”,dhe janë prezente tek personat me sëmundje

mentale. Posa të kalojnë momentet e tilla të krizës, personit i rikthehet

arsyeshmëria. Meqë shumë vepra penale ndodhin pikërisht në të tilla

momente krize, gjyqtari i çështjes me aktgjykim shpall fajtor kryerësin

e veprës penale, dhe atë me aktgjykim dënues, por në aktgjykimin e

dhënë ai njëkohësisht shqipton edhe masën e trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik. Koha të cilën personi e ka kaluar në paraburgim, ose koha të

cilën ky i fundit e ka kaluar në institucionin e kujdesit shëndetësor me

ndalim, merret parasysh gjatë llogaritjes së dënimit dhe shqiptimin e tij.

Në vazhdim do shohim numrin e shqiptimit të kësaj mase dhe

ekzekuteshmërisë të së njëjtës ndër vite në Gjykatën Themelore në

Gjilan për periudhën 2000-2018 ku gjithsej janë shqiptuar 79 masa.

Tabela nr.2

Shqiptimi i masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik në liri19

18 Shtino. N., Lala. S.H., “Psikiatria ligjore”, Tiranë, 2011, f.45 19 Statistikat e paraqitura në tabelë për shqiptimin e masës së trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik në liri, janë marrë në bashkëpunim me gjyqësorin nga hulumtimi i bërë në

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Gjithsej

2000/18

Rastet 5 3 4 9 6 8 9 8 7 79

% 6,32 3,79 5,06 11,39 7,59 10,12 11,39 10,12 8,86 99,99%

C E N T R U M 14

363

Numri i masave nga Departamenti i Përgjithshëm dhe ai i Krimeve të Rënda

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Rastet

1

/

1

/

2

6

2

3

3

2

%

1,26

/

1,26

/

2,52

7,59

2,52

3,79

3,79

2,52

2.3. Trajtimi me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të

personave të varur nga droga ose alkooli

Përderisa te trajtimi i detyrueshëm psikiatrik në liri dhe me ndalim

kishim situatën kur si kryerës na paraqiteshin personat me sëmundje

mentale, tek trajtimi me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave

të varur nga droga ose alkooli na paraqitet një situatë tjetër, ajo e

varësisë që kanë këta individë ndaj alkoolit ose substancave narkotike

që i sjell këta atë fundit në gjendje të papërgjegjshme si pasojë e së cilës

kryejnë veprime kriminale. Gjykata mund t’i urdhërojë masën e

trajtimit të detyrueshëm në institucionin e kujdesit shëndetësor kryerësit

i cili ka kryer veprën penale nën ndikimin e drogës apo alkoolit, nëse

plotësohen dy kushtet e mëposhtme:

- gjykata ka shqiptuar dënim, vërejtje gjyqësore ose kryerësin e

ka liruar nga dënimi;

- gjykata konstaton se faktori kryesor që e ka motivuar kryerjen e

veprës penale ishte varësia e kryerësit nga alkooli apo droga dhe nëse

ka gjasa për mjekimin e tij të suksesshëm.20

Masa e tillë i shqiptohet kryerësit me qëllim që atij t’i çrrënjoset

shprehia e krijuar që e shpie atë në veprime të kundërligjshme. Kjo

masë njëherit shërben edhe si preventivë për të parandaluar kryerjen e

sërishme të ndonjë vepre tjetër të mundshme. Personat të cilët e shpien

veten me dëshirë në gjendje të papërgjegjshme, duke konsumuar drogë

ose alkool në mënyrë që të kryejnë vepër penale, nuk lirohen nga për-

gjegjësia penale dhe ndaj tyre nuk mund të shqiptohet masa në fjalë.

Trajtimi me anë të rehabilitimit të detyrueshëm të personave të varur

regjistrat penal si dhe posedimit të aktvendimeve të shqiptuara nga Gjykata Themelore

në Gjilan, për periudhën kohore 2000-2018. 20 Kodi nr. 06/L-074, Penal i Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2019, neni 87

C E N T R U M 14

364

nga droga ose alkooli mund të shqiptohet vetëm ndaj atyre që konsu-

mimin e alkoolit ose drogës e kanë shprehi dhe nën ndikimin e kësaj

shprehie ose vesi arrijnë të kryejnë veprim delikuent. Rast i shqiptimit

të masës në fjalë është ai i vitit 2014 në Gjykatën Themelore në Gjilan,

ndaj të akuzuarit A.S për veprën penale posedimi i paautorizuar i

narkotikëve të rrezikshëm dhe substancave psikotrope dhe analoge nga

neni 275 par.1 të KPRK-së.21 Duke u bazuar në deklaratën e ekspertit

të psikiatrisë se i akuzuari është përdorues i substancave narkotike dhe

ka krijuar varësi ndaj të njëjtave përdorimi i të cilave ka ndryshuar

psikën e tij dhe i ka pamundësuar funksionimin normal, të njëjtin Gjy-

kata e shpall fajtor dhe e dënon me dënim të kushtëzuar burgu në kohë-

zgjatje prej gjashtë muajsh si dhe masën e trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik në liri në kohëzgjatje prej një viti, të cilin dënim me burgim

ai nuk do ta mbajë nëse i përmbahet masës dhe nuk kryen vepër tjetër

penale, në të kundërtën Gjykata dënimin me kusht do ta revokojë. Nëse

masa është shqiptuar krahas dënimit me gjobë, vërejtjes gjyqësore apo

lirimit nga dënimi, trajtimi nuk mund të zgjasë më tepër se dy vjet.

Gjykata është ajo që shqyrton mbarëvajtjen e masës së shqiptuar dhe

çdo dy muaj vlerëson nëse kjo masë është e nevojshme të vazhdohet

ose e njëjta duhet të ndërpritet.

3. VENDIMET GJYQËSORE ME TË CILAT SHQIPTOHEN

MASAT E TRAJTIMIT TË DETYRUESHËM PSIKIATRIK

Siç dihet gjykata merr vendime gjyqësore në formë të aktgjyki-

meve dhe aktvendimeve. Të parat ofrohen atëherë kur në mënyrë

meritore vendoset për një çështje, ndërsa aktvendimet shqiptohen kur

kemi të bëjmë me punët drejtuese të gjykatës. Përjashtimisht, në proce-

durën ndaj personave me çrregullime mentale, me aktvendim zgjidhet

çështja e natyrës penale. Nëse prokurori ka paraqitur propozimin për

shqiptimin e masës së trajtimit të detyrueshëm psikiatrik gjykata me

aktvendim vendos për shqiptimin e kësaj mase, nëse sigurisht ekzistoj-

në arsyet e bazuara konform dispozitave ligjore për shqiptimin e saj.

Nëse arsyet nuk gjejnë mbështetje në dispozita ligjore, atëherë gjykata

e pushon procedurën e shqiptimit të masës së trajtimit të detyrueshëm

psikiatrik. E njëjta merr aktgjykim lirues për të pandehurin nëse ky i

fundit veprën penale e ka kryer e ka kryer në gjendje të paaftësisë 21 Shih aktgjykimin e Gjykatës Themelore në Gjilan, PKR.nr.21/2014, të datës

20.04.2016

C E N T R U M 14

365

mendore, ose kur prokurori i shtetit nuk ka paraqitur propozim për

shqiptimin e masës së trajtimit të detyrueshëm psikiatrik.

4. EKZEKUTIMI, KOHËZGJATJA DHE EFEKTI I

MASAVE TË TRAJTIMIT TË DETYRUESHËM PSIKIATRIK

Qëllimi i masave të trajtimit të detyrueshëm psikiatrik realizohet

përmes ekzekutimit të tyre. Menjëherë pasi aktvendimi merr formën e

prerë, fillon edhe ekzekutimi i masave të trajtimit të detyrueshëm psi-

kiatrik. Meqë këto masa janë të karakterit mjekësor, është e kuptueshme

që ekzekutimi i tyre bëhet në institucione të veçanta psikiatrike. Profe-

sor Halili thekson se kryerësit e veprave me paaftësi mendore ose me

aftësi të zvogëluar mendore për shkak të sëmundjes vetvetiu janë perso-

na të rrezikshëm për rrethin dhe ambientin ku jetojnë, ata janë përherë

delikuentë potencial. 22 Koha për të cilën mendohet se kryerësi me

sëmundje mentale do shërohet tërësisht apo pjesërisht është e pamundur

të dihet saktë, ndaj këto masa shqiptohen për një afat të pacaktuar kohor

dhe ekzekutimi i tyre përcillet në mënyrë të vazhdueshme nga enti

psikiatrik dhe gjykata kompetente e cila e ka shqiptuar aktvendimin.

Shqiptimi i masës së trajtimit të detyrueshëm psikiatrik pas shqyrtimit

gjyqësor arsyetohet me faktin se shqyrtimi gjyqësor ofron garanci

procedurale për shqiptimin e drejtë dhe të ligjshëm të kësaj mase. Për

këtë shqyrtim gjyqësor thirren i akuzuari dhe mbrojtësi i tij, prokurori i

shtetit, i dëmtuari, përfaqësuesit e tyre ligjor, përfaqësuesit e autorizuar

dhe përkthyesi. Kurse bashkëshorti përkatësisht bashkëshortja e të

pandehurit njoftohen por nuk thirren, që lë të nënkuptohet se edhe pa

këta persona mund të mbahet ky shqyrtim. Gjykata lidhur me propozi-

min e prokurorit të shtetit për shqiptimin e masës së trajtimit të detyrue-

shëm psikiatrik vendos në bazë të vërtetimit të fakteve dhe rrethanave

të rastit konkret në shqyrtimin gjyqësor.23 Masa e trajtimit të detyrue-

shëm psikiatrik me ndalim ekzekutohet në institucionin e kujdesit

shëndetësor në vendin ku kryerësi i veprës ka vendbanimin e tij të për-

hershëm, ose në mungesë të vendbanimit, kjo masë ekzekutohet në ven-

din ku kryerësi ka vendqëndrimin. Masa në fjalë ekzekutohet në ente të

posaçme psikiatrike. Kur gjykata shqipton këtë masë, ajo merr parasysh

rrezikshmërinë e kryerësit, shkallën e sëmundjes si dhe domosdoshmë-

rinë për trajtim mjekësor. Kur gjykata cakton këtë masë, ajo menjëherë 22 Halili, R., Penologjia, Prishtinë, 2010, f. 240 23 Sahiti. E., Murati.R., Elshani.Xh., vep. e cit., f. 1193-94

C E N T R U M 14

366

ia dërgon vendimin dhe të gjitha të dhënat që i posedon shërbimit spro-

vues kompetent dhe institucionit shëndetësor, institucionit korrektues,

ose institucionit përkatës për ekzekutimin e kësaj mase. Ekzekutimi i

masës së trajtimit të detyrueshëm psikiatrik në liri në anën tjetër, bëhet

në institucionin e kujdesit shëndetësor të cilin e cakton gjykata. Një

pjesë e përgjegjësisë i lihet vetë kryerësit të veprës sepse ai duhet të

paraqitet në periudhën e caktuar nga ana e gjykatës në institucionin e

kujdesit shëndetësor. Nëse masa është caktuar së bashku me dënimin

me burgim, kryerësi i veprës penale së pari dërgohet në institucionin e

kujdesit shëndetësor për trajtim.24 Të drejtat dhe detyrimet që i kanë të

dënuarit me burgim sa i përket vendosjes, ushqimit, veshmbathjes, për-

kujdesjes si dhe të drejtave të tyre për vizita, pranim pakosh etj., i gëzoj-

në edhe kryerësit e veprave penale me çrregullime mendore të cilët janë

vendosur në institucion shëndetësor për ekzekutimin e masës së trajti-

mit të detyrueshëm psikiatrik. Masat e trajtimit të detyrueshëm janë të

ngjashme me masat e sigurisë të karakterit mjekësor të cilat kanë ekzis-

tuar në legjislacionin e mëparmë.25 Këto masa kanë karakter të dyfishtë,

me to mbrohen interesat e kryerësve të sëmurë dhe interesat e shoqërisë

prej veprimeve objektivisht të pakontrolluara.26 Nga analiza e vendi-

meve gjyqësore për rastet e veprave penale ku kryerës kanë qenë

personat me çrregullime mentale apo të varur nga droga ose alkooli,

konstatohet se gjykata në vendimet e saj evidenton dy efekte kryesore

që masat në fjalë sjellin, dhe atë:

- efektin e parandalimit të posaçëm ndaj të pandehurit konkret që synon në edukimin dhe risocializimin e tij. Në këtë drejtim, pritshmëritë

janë që i pandehuri të mos kryejë në të ardhmen vepra të tjera penale,

duke vazhduar një jetë normale pas kryerjes së dënimit;

- efektin e parandalimit të përgjithshëm, duke dhënë mesazhin në shoqëri që personat me çrregullime mendore do të trajtohen në institu-

cione të veçanta mjekësore dhe ndaj tyre do të shqiptohen masat e

trajtimit të detyrueshëm ashtu që me qëllim të mbrojtjes së shoqërisë

nga kriminaliteti, i izolojnë nga mjedisi shoqëror dhe përkujdesen për

kryerësit me çrregullime mendore apo të varur nga droga dhe alkooli.

24 Ligji nr.04/L-149 për Ekzekutimin e Sanksioneve Penale, Gazeta Zyrtare,

nr.31/2013, neni 174 25 Halili. R., vep. e cit., f. 239 26 Muçi, Sh., E drejta Penale, Tiranë, 2007, f.260

C E N T R U M 14

367

5. RAPORTIMI I INSTITUCIONIT TË KUJDESIT

SHËNDETËSOR

Sipas nenit 176 të Ligjit për Ekzekutimin e Sanksioneve Penale,

institucioni i kujdesit shëndetësor i dërgon gjykatës që ka caktuar masën

në shkallë të pare, raport mbi gjendjen shëndetësore dhe suksesin e

trajtimit të personit ndaj të cilit ekzekutohet masa, së paku një herë në

gjashtë (6) muaj dhe më shpesh me kërkesë të gjykatës.27 Institucioni i

kujdesit shëndetësor është i obliguar që ta informojë gjykatën për

mbarëvajtjen e masës së trajtimit të detyrueshëm psikiatrik me kërkesën

e kësaj të fundit. Pas kalimit të afatit prej gjashtë muajsh gjykata i drej-

tohet me kërkesë këtij institucioni për të vlerësuar nëse kanë pushuar

ose jo kushtet për vazhdimin e kësaj mase. Kur institucioni i kujdesit

shëndetësor ose mjeku përgjegjës për shërimin mendor konstaton se më

nuk është e nevojshme ta trajtojë, ose ta ndalojë kryerësin e veprës

penale në institucionin e kujdesit shëndetësor, ai menjëherë e informon

gjykatën që e ka caktuar masën në shkallë të parë. Çdo gjashtë (6) muaj,

gjykata që e ka caktuar masën në shkallë të parë e shqyrton nevojën e

vazhdimit të masës pas shqyrtimit të raportit të institucionit shëndetësor

dhe të mendimit të ekspertit të pavarur, i cili nuk është i punësuar në

institucionin e kujdesit shëndetësor ku është duke u ekzekutuar masa.28

Sipas këtij paragrafi shohim se gjykata kohëzgjatjen ose ndërprer-

jen e masës së trajtimit të detyrueshëm psikiatrik e bën nga konstatimi

i ekspertit që nuk punon në institucionin e kujdesit shëndetësor në të

cilin kryerësi i veprës penale po e vuan sanksionin. Kjo sigurisht bëhet

për shkak të transparencës dhe rritjes së konfidencialitetit të ekzamini-

mit mjekësor. Mendimi i psikiatrit vlerësohet më i denjë kur ai nuk

krijon raporte afërsie me kryesin dhe nuk udhëhiqet nga ndjesitë, kështu

që për të shmangur joprofesionalizmin ligjdhënësi ka paraparë që në

konsideratë të merret ekzaminimi nga një ekspert që nuk punon në insti-

tucionin e njëjtë të kujdesit shëndetësor ku kryesi vuan dënimin. Sipas

detyrës zyrtare, ose me propozimin e të pandehurit, mbrojtësit, institu-

cionit të kujdesit shëndetësor, ose të organit të kujdestarisë që është

kompetent në bazë të vendbanimit të përkohshëm, ose të përhershëm të

personit në kohën kur ka hyrë në fuqi urdhri me anë të të cilit është

caktuar masa, gjykata e cila ka caktuar masën në shkallë të parë e

pushon masën nëse konstaton se më nuk është e nevojshme që kryerësi 27 Neni 176, paragrafi 1 i LESPK-së 28 Neni 176, paragrafi 2 dhe 3 i LESPK-së

C E N T R U M 14

368

të trajtohet, ose ndalohet në atë institucion. Kur e pushon masën, gjykata

mund të caktojë masën e trajtimit të detyrueshëm në liri nëse ekzistojnë

arsyet për caktimin e masës së tillë. Vendimi sipas paragrafit 4 të këtij

neni merret pas dëgjimit të prokurorit të shtetit, mbrojtësit dhe kryerësit

të veprës penale nëse gjendja e tij këtë e lejon edhe pas shqyrtimit të

mendimit të ekspertit. Kur gjykata pushon masën, e informon institucio-

nin e kujdesit shëndetësor, e liron personin ndaj të cilit është caktuar masa

e menjëhershme e marrjes së vendimit.29 Në rast se personave të cilëve u

është shqiptuar dënimi plotësues i shërimit psikiatrik në liri, nuk i nën-

shtrohen shërimit dhe trajtimit psikiatrik, ose ata krye në vete e braktisin

tretmanin dhe në këtë mënyrë manifestojnë sjellje dhe veprime të rrezik-

shme, atëherë gjykata ndaj tyre mund të shqiptojë masën tjetër siguruese

e cila është vendosja në institucionin psikiatrik për ruajtje, pra bëhet

izolimi i tyre në institucionin e posaçëm në kushte dhe tretman të mby-

llur. Kjo masë, parimisht nuk e kufizon tretmanin ndaj personit të cilit i

është shqiptuar ky tretman i shërimit psikiatrik në liri. Shqiptimi dhe

ekzekutimi i kësaj mase evidentohet në evidencën kriminale të cilën e

mbajnë organet e policisë apo të punëve të brendshme.30

6. DHËNIA E NDIHMËS PAS LIRIMIT NGA PËRKUJ-

DESJA SHËNDETËSORE

Neni 177 i Ligjit për Ekzekutimin e Sanksioneve Penale thekson

se pasi që personi të lirohet nga institucioni shëndetësor, organi kompe-

tent i kujdestarisë është përgjegjës për personin ndaj të cilit është

ekzekutuar masa në dhënien e ndihmës pas lirimit nga institucioni shën-

detësor. Nëse kryerësi i cili ka kryer vepër penale në gjendje të aftësisë

së zvogëluar mendore lirohet nga institucioni shëndetësor, dhe nëse ai

në institucionin shëndetësor ka kaluar kohë më të shkurtër se sa kohë-

zgjatja e burgimit të caktuar, gjykata e shqyrton lirimin me kusht për

atë person. Me rastin e vendosjes për lirim me kusht, gjykata veçanë-

risht merr parasysh suksesin e trajtimit të personit të dënuar, gjendjen e

tij shëndetësore, kohën e kaluar në institucionin shëndetësor dhe kohën

e mbetur të dënimit. Nëse gjykata vendos për lirimin me kusht, mundet

gjithashtu të caktojë masën e trajtimit të detyrueshëm psikiatrik në liri,

nëse ekzistojnë arsyet për caktimin e masës së tillë. Nëse gjykata

vendos që personi i dënuar të mbajë pjesën e mbetur të dënimit me 29 Neni 176, paragrafi 4,5,6 i LESPK-së 30 Halili. R., vep. e cit., f.242

C E N T R U M 14

369

burgim, personeli i Shërbimit Korrektues të Kosovës e përcjellë atë në

institucionin korrektues të dënimit.31

Në nenin në fjalë shohim se pas përfundimit të mbajtjes së dënimit

në institucionin e kujdesit shëndetësor, organi kompetent i kujdestarisë

ka përgjegjësi ndaj personit i cili tashmë është liruar nga mbajtja e

dënimit. Kjo bëhet me qëllim të vazhdimit të mbikëqyrjes së personit

tashmë të liruar dhe konstatimit se vërtetë nuk ia vlen më qëndrimi në atë

institucion. Krahas kësaj, koha të cilën i akuzuari e kalon në institucionin

e kujdesit shëndetësor mund të jetë më e shkurtër se kohëzgjatja e burgut.

Në raste të tilla gjykata sipas bindjes së saj të lirë, analizës së ekzami-

nimeve, dhe sjelljes së të akuzuarit në institucion vendos nëse të njwjtin

do ta lirojë me dënim me kusht ose do t’i shqiptojë masën e trajtimit të

detyrueshëm në liri. Kur gjykata vendos që personi i dënuar të mbajë

pjesën e mbetur të dënimit me burgim, personeli i Shërbimit Korrektues

së Kosovës e përcjellë atë në institucionin korrektues të dënimit.

CONCLUSION

Examination of the measures of compulsory psychiatric treatment

as part of positive legislation highlights the need, importance and

specificity and at the same time they are in harmony with the principle

of humanization of criminal law. On the research conducted in the Basic

Court on people with mental disabilities or substantially reduced respo-

nsibilities who are unable to understand the nature of the action or omis-

sion or the consequence caused by taking such action or omission re-

sults that the court has a relatively high number of large cases of crimin-

al cases that unfortunately are not resolved within the legal deadlines

intended to resolve cases provided by our positive law.

As a result, many cases have been delayed until a final decision

on the matter being examined is delayed. The delay in the proceedings

has taken many years due to the negligence of the justice authorities to

rationalize access to cases where perpetrators were persons with mental

disorders. The lack of medical treatment for a long period of time until

the case is handled by the Court can aggravate the mental state of the

perpetrator. If the offense is committed as a result of substantially

diminished liability and the case is adjudicated after a long period of

time, it is likely that the patient will present further deviations and the

31 Neni 178, paragrafi 1, 2, 3, 4 dhe 5 i LESPK-së

C E N T R U M 14

370

risk may increase as a result of the negligence of the competent autho-

rities to recover mental health of the sick person. When dealing with

cases from judicial practice to persons who at the time of commission

of the offense were unaware, that is, they have suffered from a tempo-

rary or permanent illness affecting their brain function by legal provi-

sions it is foreseen that when rendering a ruling thereon whichever issue

is resolved in a proceeding, the institution to which the offender is sent

for medical treatment must be specified, which in most cases is in fact

avoided by the Court. Furthermore, most of the offender's mental illness

as well as the timing within which the institution must report to the

Court on the progress of the measure and the effects it has had. Alth-

ough the judiciary tends to be vigilant when it comes to human rights,

it is these problems that lose the vigilance and prestige of the institution.

I wish that in the future such a category will be treated with dignity

every human being deserves.

RECENSENTË:

Prof. dr. Afrim Osmani

Prof. dr. Qebir Avziu

LITERATURA

1. Elezi. I., Kaçupi. S., Haxhia. M., “Komentar i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë”, Tiranë, 2001;

2. Gashi.R., Pozita e kryerësve të veprave penale sipas Rregullo-res nr 2004/34, Mbi procedurën ku përfshihen kryerës me çrregullime

mendore, Revista Shkencore Ndërkombëtare “ILIRIA”, numër 1,

Prishtinë, 2007;

3. Halili, R., Penologjia, Prishtinë, 2010; 4. Hasani.F., E drejta Penale dhe E Drejta e Procedurës Penale,

Doracak për përgaditjen e provimit të jurisprudencës, Prishtinë, 2015;

5. Hysi. V., “Penologjia”, PEGI, Tiranë, 2006; 6. Muçi, Sh., E drejta Penale, Tiranë, 2007; 7. Sahiti. E, Murati.R, Elashani.Xh., E drejta e Procedurës

Penale, Prishtinë, 2013;

8. Sahiti. E., Murati.R., Elshani.Xh., Komentar i Kodit të Procedurës Penale të Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2013;

9. Salihu.I., E Drejta Penale-pjesa e përgjithshme, Prishtinë, 2005;

C E N T R U M 14

371

10. Salihu.I., Zhitija.H, dhe Hasani.F, Komentar i Kodit Penal të Republikës së Kosovës, Botimi I, Prishtinë, 2014;

11. Shtino. N., Lala. S.H., “Psikiatria ligjore”, Tiranë, 2011

LIGJE DHE KODE

1. Kodi nr. 06/L-074, Penal i Republikës së Kosovës, Prishtinë, 2019; 2. Kodi nr.04/L-123, i Procedurës Penale, Gazeta Zyrtare,

nr.37/2012;

3. Ligji nr.04/L-149 për Ekzekutimin e Sanksioneve Penale, Gazeta Zyrtare, nr.31/2013

VENDIME GJYQËSORE

Të gjitha aktvendimet e Gjykatës Themelore në Gjilan për

periudhën kohore 2000-2018