Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görəlib.bbu.edu.az/files/book/228.pdf · Kitabın...

Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı

cənab Çingiz Əsədullayevə minnətdarlığımızı bildiririk.

Tərcümə edən: Rauf Şaiq oğlu Hacıyev iqtisad elmləri namizədi

Elmi redaktor: Şəmsəddin Hümmət oğlu Hacıyev iqtisad elmləri doktoru, professor

УДК 33 ББК 65.5 я 73

X24

Xasbulatov R.İ. “Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər” / Rus dilindən tərcümə. Bakı,

“Zərdabi LTD” MMC, 2015, 808 səh.

İqtisad elmləri doktoru, professor, Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir

üzvü, Rusiya Federasiyasının əməkdar elm xadimi R. İ. Xasbulatovun müəllif

olduğu kitabda beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin müasir sisteminin əsas

problemləri, onların formaları və təzahürləri nəzərdən keçirilir, nəzəriyyə və

metodologiya məsələlərinə diqqət yetirilir. Burada istehsal amillərinin

beynəlxalq miqyasda hərəkəti, beynəlxalq ticarət və beynəlxalq valyuta- maliyyə

münasibətlərinin dinamikası, tənzimləmə orqanlarının, transmilli

korporasiyaların fəaliyyəti, strukturu və təkamülünün yeni istiqamətləri açıqlanır.

Müəllif beynəlxalq əmək qüvvəsi bazarının, milli və beynəlxalq əmək

miqrasiyasının məzmununu, müasir formalarını və tənzimlənməsi üsullarını

açıqlayır, beynəlxalq iqtisadi təşkilatların fəaliyyətini təhlil edir. Dünya

ölkələrinin beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə, dünya təsərrüfatında gedən

proseslərdə iştirakı barədə məlumat verilir. XXI əsrdə bəşəriyyətin qlobal

problemlərinin əsas əlamətləri və xüsusiyyətləri göstərilir.

Müəllimlər, elmi işçilər, tələbələr, iş adamları, habelə dünya iqtisadiyyatı və beynəlxalq iqtisadi münasibətlər problemləri ilə maraqlananlar üçündür.

ISBN 978-5-9916-1618-8

© Xasbulatov R.İ., 2014

©“Zərdabi LTD” M MC, 2015

II BOLMƏ

MÜASİR BEYNƏLXALQ TİCARİ-İQTİSADİ

MÜNASİBƏTLƏR VƏ DÜNYA TİCARƏT SİYASƏTİ Fəsil 3.

BİM SİSTEMİNDƏ ÖLKƏNİN XARİCİ İQTİSADİ

ƏLAQƏLƏRİ .................................................................................. 74

3.1. Beynəlxalq ticari-iqtisadi əməkdaşlıq .............................................. 74 3.2. Xarici iqtisadi əlaqələrin nəzəri aspektləri ....................................... 76 3.3. Xarici iqtisadi əməliyyatlar: anlayışların kateqoriyaları,

təsnifatı ............................................................................................. 78

3.4. Xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimləyiciləri: xarici iqtisadi siyasət ................................................................................................ 85

Xülasə........................................................................................................ 87

Yoxlama sualları ....................................................................................... 88

Referatların mövzuları .............................................................................. 88

Fəsil 4. DÖVLƏTİN XARİCİ İQTİSADİ SİYASƏTİ VƏ İQTİSADİ

DİPLOMATİYASI .......................................................................... 89

4.1. Dövlətin xarici iqtisadi siyasəti, onun fonnalaşması mexanizmi ......................................................................................... 89

4.2. ABŞ-m xarici iqtisadi siyasətinin mexanizmi.................................. 92 4.3. İqtisadi diplomatiya və beynəlxalq danışıqların texnologiyası ........ 99 Xülasə...................................................................................................... 106

Yoxlama sualları ..................................................................................... 107

Referatların mövzuları ............................................................................ 107

Fəsil 5. BEYNƏLXALQ TİCARƏTDƏ TƏDİYYƏ BALANSLARI ... 108

5.1. Tədiyyə balansının ümumi təsviri .................................................. 108 5.2. Tədiyyə balansının standart modeli və onun strukturu .................. 118 5.3. Xarici ticarətin multiplikatoru ........................................................ 122 Xülasə...................................................................................................... 128



Fəsil 6. MÜASİR BEYNƏLXALQ TİCARƏT: NƏZƏRİYYƏ ............. 131

6.1. Beynəlxalq ticarətin nəzəriyyəsi .................................................... 131 6.2. Hekşer-Olinin beynəlxalq ticarət nəzəriyyəsi,

Samuelsonun töhfəsi, Leontyev paradoksu və s ............................. 138

6.3. Porterin rəqabət üstünlükləri nəzəriyyəsi ....................................... 131 6.4. Dünya bazarı və beynəlxalq ticarət ................................................ 148 6.5. Beynəlxalq ticarətin xüsusiyyətləri və dinamikası ......................... 170

4

MÜNDƏRİCAT

Qəbul edilmiş ixtisarlar ......................................................................... 13 Ümumi xülasə ......................................................................................... 16

I BÖLMƏ

BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏRİN NƏZƏRİYYƏSİ

Fəsil 1. BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏRİN (BİM)

ANLAYIŞLARI, KATEQORİYALARI VƏ MƏZMUNU ......... 20

1.1. BİM-in əsas kateqoriyaları, onların məzmunu................................. 20 1.2. BİM-in subyektləri. Quruluşu və strukturu ...................................... 25 1.3. BİM-in fonuaları və istiqamətləri .................................................... 26 1.4. BİM-in təhlilinin metodları və tipləri .............................................. 28 1.5. BİM və əlaqəli tədris fənləri ............................................................ 29 1.6. İqtisadi tənzimləmənin Amerika və Avropa təcrübəsinin

nəzərə alınmasının vacibliyi .............................................................. 32

Xülasə ....................................................................................................... 37

Yoxlama sualları ...................................................................................... 40

Referatlarin mövzuları ............................................................................. 41

Fəsil 2. BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏRİN ƏSAS

NƏZƏRİYYƏLƏRİ VƏ KONSEPSİYALARI ............................ 42

2.1. BİM konsepsiyalarının inkişafı və təşəkkülü .................................. 42 2.2. Keyns məktəbinin sonu və libertarianizmin

beynəlxalq siyasi arenaya çıxması .................................................... 44

2.3. Yeni məktəb: beynəlxalq siyasi iqtisad yaxud beynəlxalq iqtisadiyyat ........................................................... 46

2.4. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin müasir nəzəriyyələri ............... 51 2.5. Beynəlxalq münasibətlərin radikal solçu nəzərij/yələri:

hiper-liberalizmin tənqidi .................................................................. 56

2.6. Qlobal böhran şəraitində kapitalizmin yeni modellərinin axtarışı: səmərəli inkişaf nəzəriyyəsi .............................................................. 61

2.7. Səmərəli inkişaf və idarəetmə doktrinası: yeni təsisatlar ................ 63 2.8. İnkişaf prosesinin idarə olunmasının təmin edilməsi proqramı ...... 64 2.9. İnkişaf dövlətinin potensialının yaradılması ................................... 67 Xülasə ....................................................................................................... 69

Yoxlama sualları ...................................................................................... 71 Referatların mövzuları ............................................................................. 71

3

Xülasə ..................................................................................................... 178


Referalların mövzuları ............................................................................ 181

Fəsil 7. İNKİŞAF ETMƏKDƏ OLAN ÖLKƏLƏRİN VƏ KEÇİD

İQTİSADİYYATI ÖLKƏLƏRİNİN BEYNƏLXALQ TİCARƏTİ

......................................................................................... 182

7.1. «İnkişaf etmiş - inkişaf etməkdə olan ölkələr» azimutu üzrə beynəlxalq ticarət ...................................................... 182

7.2. Çin və onun beynəlxalq ticarətdə mövqeləri ................................. 183 7.3. Asiyanın ticarəti (Çinsiz) ............................................................... 184 7.4. Latın Amerikası və Karib dənizi hövzəsi

ölkələrinin beynəlxalq ticarəti ........................................................ 187

7.5. Afrika ölkələrinin ticarəti ............................................................... 188 7.6. MDB iştirakçısı olan ölkələrin və Rusiyanın beynəlxalq ticarəti . 192 Xülasə ..................................................................................................... 194



Fəsil 8. RUSİYA FEDERASİYASI BEYNƏLXALQ İQTİSADİ

MÜNASİBƏTLƏR SİSTEMİNDƏ ............................................. 197

8.1. Ümumi təsvir ................................................................................. 197 8.2. 1991-2009-cu illərdə Rusiyanın əsas iqtisadi göstəriciləri ............ 197 Xülasə ..................................................................................................... 208



Fəsil 9. ABŞ-ın BEYNƏLXALQ TİCARƏTİ........................................... 211

9.1. ABŞ-ın beynəlxalq ticarətdə mövqeləri ......................................... 211 9.2. ABŞ-ın ixrac mövqeləri ................................................................. 211 9.3. ABŞ-ın idxal mövqeləri ................................................................. 213 9.4. ABŞ-ın beynəlxalq ticarət balanslan .............................................. 216 9.5. ABŞ-ın ticarət siyasətinin iki konsepsiyası .................................... 221 Xülasə ..................................................................................................... 223



Fəsil 10. BEYNƏLXALQ VƏ REGİONAL TİCARƏT, AVROPA

İTTİFAQININ TİCARƏT SİYASƏTİ ....................................... 226

10.1. Avropa müasir kapitalizmin vətənidir .......................................... 226

5

10.2. Avropa ticarəti: ticarət siyasətinin təkamülü .............................. 229 10.3. 2000-2010-cu illərdə Aİ ölkələrinin beynəlxalq ticarəti ............. 231 10.4. Aİ ölkələrinin daxili (regional) ticarəti ........................................ 233 10.5. Aİ-nin xarici və daxili ticarətində ticarət balansları .................... 237 10.6. Aİ-nin beynəlxalq və daxili ticarətinin əmtəə strukturu .............. 240 10.7. Qərbi Avropa, Yaponiya və Çinin əmtəə münasibətləri .............. 242 10.8. Aİ - Çin münasibətləri: yeni təzahürlər ....................................... 244 Xülasə ..................................................................................................... 245


Referatlann mövzuları ............................................................................ 247

Fəsil 11. BEYNƏLXALQ TİCARƏTDƏ BİZNES VƏ TURİZM

SEKTORLARI .............................................................................. 248

11.1. Biznes xidmətləri. Mahiyyəti və məzmunu ................................. 248 11.2. Beynəlxalq biznes xidmətləri ilə ticarətin artması ....................... 250 11.3. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə biznes xidmətləri ....................... 253 11.4. Xidmətlərlə beynəlxalq ticarətin xüsusİ5^ətləri ........................... 254 11.5. Xarici ticarətlə bağlı nəqliyyat xidmətləri ................................... 255 11.6. İnformasiya sahəsində beynəlxalq xidmətlər ............................... 258 11.7. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində təhsil ..................... 264 11.8. Beynəlxalq turizm ........................................................................ 269 11.9. Beynəlxalq turizmin iqtisadi artıma təsiri .................................... 270 11.10. Beynəlxalq səyahətlərə tələbatın formalaşması ......................... 275 11.11. Müasir dünyada beynəlxalq miqrasiya

sahəsində yeni təzahürlər ................................................................. 282

Xülasə ..................................................................................................... 285



Fəsil 12. BEYNƏLXALQ TİCARƏTDƏ QİYMƏTLƏR ....................... 290

12.1. Məsələnin nəzəriyyəsi və qiymətlərin təsnifatı ............................ 290 12.2. Tariflər və rüsumlar ..................................................................... 296 12.3. 2000-2010-eu illərdə beynəlxalq əmtəə bazarlarında

qiymətlərin hərəkəti ......................................................................... 301

12.4. Qiymətlərin beynəlxalq tənzimlənməsinin mexanizmi ............... 307 Xülasə ..................................................................................................... 312



III BÖLMƏ

KAPİTALIN BEYNƏLXALQ YERDƏYİŞMƏSİ VƏ

TMK-NIN FƏALİYYƏTİ - BEYNƏLXALQ SAHİBKARLIQ Fəsil 13.

ƏMƏK RESURSLARININ BEYNƏLXALQ HƏRƏKƏTİ....317

13.1. işçi qüvvəsinin beynəlxalq əmək miqrasiyası anlayışı və onun məzmunu ......................................................................................... 317

13.2. İqtisadi aspekt .............................................................................. 327 13.3. Milli və beynəlxalq qanunvericilik .............................................. 329 13.4. İnkişaf etmiş ölkələrin əcnəbi işçi

qüvvəsinə münasibətdə siyasəti ...................................................... 333

Xülasə ..................................................................................................... 339

Yoxlama sualları .................................................................................... 342


Fəsil 14. KAPİTALIN BEYNƏLXALQ HƏRƏKƏTİ-XBİ: TƏBİƏTİ, NƏZƏRİ ƏSASLARI ................................................. 343

14.1. Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin ümumi təsviri .......................... 343 14.2. Beynəlxalq istehsalın formalaşması, kapitalın,

malların və xidmətlərin ölkədən çıxarılması ................................... 361

14.3. XBİ-nin ölkəyə axınına şərait yaradan investisiya iqlimi, işgüzar mühit ..................................................... 363

14.4. Kapitalın beynəlxalq hərəkətinin formaları. Kapitalın strukturu....369

14.5. Beynəlxalq investisiya rejiminin mahiyyəti və məzmunu ........... 373 14.6. İnvestisiya siyasətində milli və beynəlxalq səviyyələrdə

baş verən son dəyişikliklər .............................................................. 376

Xülasə ..................................................................................................... 383



Fəsil 15. TMK DÜNYA İQTİSADİYYATININ

BEYNƏLMİLƏLLƏŞMƏSİNİN DƏRİNLƏŞMƏSİNİN ƏSAS

AMİLİDİR ....................................................................... 388

15.1. TMK: inkişaf naminə ekspansiya, yoxsa super gəlirlər dalınca qaçma? ................................................ 388

15.2. Müasir TMK-nm genezisi, mahiyyəti və təkamülü ..................... 390 15.3. TMK-nın fəaliyyətinin çoxfunksiyalılığı ..................................... 426 15.4. TMK dövlətlərin qarşılıqlı asılılığının güclənməsinin amili kimi ..428

15.5. TMK beynəlxalq istehsalın maddi bazasıdır: qlobal təzahürlər . 429 Xülasə ..................................................................................................... 430

Yoxlama sualları .................................................................................... 434 Referatlann mövzuları ............................................................................ 435

Fəsil 16. DÜNYA HASİLAT SƏNAYESİNDƏKİ TMK-lar .................. 436

16.1. TMK-nm fəaliyyətinin sahədə ümumi təsviri ............................. 436 16.2. Özəl və dövlət TMK-sı ................................................................ 439 16.3. TMK-nm fəaliyyətinin qəbul edən ölkələr üçün nəticələri ......... 446 16.4. TMK-nm fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyi,

normalar və üsullar ......................................................................... 451

Xülasə ..................................................................................................... 456



Fəsil 17. KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALINDA VƏ

İNFRASTRUKTUR LAYİHƏLƏRİNDƏ TMK-lar:

İNKİŞAF ETMƏKDƏ OLAN VƏ KEÇİD İQTİSADİYYATI

ÖLKƏLƏRİ ..................................................................... 460

17.1. Dünyada ərzaqla təminatın ümumi vəziyyəti .............................. 460 17.2. Bəzi ölkələrin aqrar sektorunda birbaşa

xarici investisiyaların artması ......................................................... 461

17.3. Podrat metodu .............................................................................. 466 17.4. Kənd təsərrüfatı istehsalında TMK-nm

fəaliyyətinin xüsusiyyətləri ............................................................. 467

17.5. İEÖ-nin regional qarşılıqlı əlaqələrinin güclənməsi: «Cənub-Cənub» XBİ artımı ............................................................ 475

17.6. TMK-nm təsirinin xarakteri ........................................................ 476 17.7. TMK-nm infrastruktur layihələrində

iştirakının ilkin ümumi şərtləri ....................................................... 478

Xülasə ..................................................................................................... 490


IV BOLMƏ

BEYNƏLXALQ MALİYYƏ SİSTEMİ:

VALYUTA-MALİYYƏ MÜNASİBƏTLƏRİ Fəsil 18. DÜNYA MALİYYƏ

SİSTEMİ ..................................................................................................... 496

18.1. Dünya maliyyə sisteminin tərkibi, quruluşu və strukturu ........... 496 18.2. Ssuda kapitalının hərəkəti: dünya kapitallar

bazarının institusional subyektləri .................................................. 501

18.3. Beynəlxalq kredit: təsnifatı .......................................................... 503

8

18.4. Maliyyə sistemlərinin tipləri ........................................................ 507 18.5. Beynəlxalq maliyyə qurumları;

valyuta-kredit və maliyyə təşkilatlan .............................................. 510

18.6. Ümumdünya valyuta sisteminin təkamülü .................................. 510 18.7. Bretton-Vuds valyuta sistemi (1944-1976-cı illər) ..................... 515 18.8. Yamayka konfransı. Müasir valyuta sistemi ............................... 517 18.9. Valyuta məzənnələri .................................................................... 520 18.10. Valyutanın alıcılıq qabiliyyəti ................................................... 524 18.11. Valyutaların xassələri ................................................................ 528 18.12. Ehtiyat valyutası ........................................................................ 530 18.13. Qızıl-valyuta ehtiyatlan ................ ' ........................................... 532 18.14. Maliyyə alətləri: bazarın mexanizmləri - derivativlər ............... 539 Xülasə..................................................................................................... 554


Referatların mövzuları ........................................................................... 558

Fəsil 19. AVROPANIN MALİYYƏ SİSTEMİ ........................................ 559

19.1. Avropa valyuta sisteminin (European Monetary Sistem) təşəkkülünün çətin yolu .................................................................. 559

19.2. AİB-in tədricən Avropa İttifaqına çevrilməsi, avroya keçid ....... 562 19.3. Avro və dollar müasir ümumdünya valyuta sistemində .............. 565 Xülasə..................................................................................................... 571


Referatların mövzuları ........................................................................... 574

Fəsil 20. BEYNƏLXALQ BANKLAR VƏ MALİYYƏ MƏRKƏZLƏRİ ............................................................................ 575

20.1. Transmilli banklar (TMB)........................................................... 575 20.2. Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) .............................................. 577 20.3. Beynəlxalq Yenidənqunna və İnkişaf Bankı (BYİB)

yaxud Dünya Bankı (DB) ........ ... .................................................. 588

20.4. Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası (BİA) ..................................... 592 20.5. Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası (BMK) ................................ 593 20.6. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) ....................... 595 20.7. Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankı(BHB) .................................... 597 20.8. İslam bankları.............................................................................. 599 20.9. Beynəlxalq maliyyə mərkəzləri: Nyu-York, London və Tokio .. 603 20.10. Ofşor maliyyə mərkəzləri ......................................................... 607 20.11. Beynəlxalq bank «pul»ları: Paris və London klubları .............. 612 Xülasə..................................................................................................... 613

9


Fəsil 21. DÜNYA QİYMƏTLİ KAĞIZLAR BAZARI:

FOND VƏ VALYUTA BİRJALARI ............................................. 616

21.1. Dünya qiymətli kağızlar bazan valyuta bazarının bir hissəsi kimi ................................................................ 616

21.2. Birjalar ......................................................................................... 622 21.3. Fond bazarı və fond birjası .......................................................... 625 21.4. Beynəlxalq birjalar ...................................................................... 633 21.5. Nyu-York Fond Birjası (NFB) .................................................... 634 21.6. Amerika Fond Birjası (AFB) ....................................................... 635 21.7. Beynəlxalq fond birjaları ............................................................. 636 21.8. Tokio Fond Birjası (TFB) ............................................................ 636 21.9. London Fond Birjası (LFB) ......................................................... 638 21.10. London Beynəlxalq Maliyyə Fyuçersləri Birjası (LBMFB) ..... 639 21.11. Birja fəaliyyətini tənzimləyən beynəlxalq təşkilatlar ................ 640 21.12 Birja indeksləri ............................................................................. 640

Xülasə ..................................................................................................... 642



V BÖLMƏ

BİM SİSTEMİNDƏ BEYNƏLXALQ TƏŞKİLATLAR Fəsil 22.

BEYNƏLXALQ TƏŞKİLATLARIN FƏALİYYƏTİNİN

XÜSUSİYYƏTLƏRİ ...................................................................... 647

22.1. Beynəlxalq əməkdaşlıq və iqtisadi münasibətlərin beynəlxalq-hüquqi tənzimlənməsi .................................................. 647

22.2. Beynəlxalq iqtisadi təşkilatların təsnifatı .................................... 649 22.3. Beynəlxalq təşkilatların iqtisadi fəaliyyətinin ümumi təsviri ..... 652 22.4. BMT və onun qurumları, əsas funksiyaları və vəzifələri ............ 654 22.5. BMT-nin yaradılması .................................................................. 655 22.6. BMT Baş Məclisi (BMT BM) və onun əsas qurumları .............. 661 22.7. BMT-nin əsas təşkilatlarının və qurumlarının fəaliyyəti ............ 666 22.8. BMT-nin Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransı (UNCTAD) ........... 670 22.9. BMT sisteminin tərkibinə daxil olmayan beynəlxalq

təşkilatların fəaliyyəti ..................................................................... 683

22.10. Avropa Şurasının, Britaniya Millətlər Birliyi (BCN), Şimal Əməkdaşlığı (NC), Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq

10

Təşkilatının (OSCE), «İslam Konfransı» Təşkilatının (OIC)

fəaliyyətinin xüsusiyyətləri ............................................................. 695

22.11. Beynəlxalq Əmək Təşkilatı ....................................................... 701 22.12. Bazarın ayrı-ayrı seqmentlərində fəaliyyət

göstərən beynəlxalq dövlətlərarası təşkilatlar ................................. 705

22.13. Beynəlxalq valyuta-kredit və maliyyə-iqtisad təşkilatları ......... 706 Xülasə ..................................................................................................... 707

Yoxlama sualları..................................................................................... 712

Referatlarin mövzuları ........................................................................... 713

Fəsil 23. ÜMUMDÜNYA TİCARƏT TƏŞKİLATI (ÜTT)

VƏ ƏLAQƏDAR TƏŞKİLATLAR ............................................ 714

23.1. Tariflər və Tiearət üzrə Baş Saziş Təşkilatı (GATT) .................. 714 23.2. Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) ......................................... 717 23.3. 1994-cü il Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş - Uruqvay raundu ...721 23.4. Xidmətlər sahəsində Ticarət üzrə Baş Saziş (GATS -

The General Agreement on Trade in Services) ............................... 725

23.5. Beynəlxalq ticarət sistemi ............................................................ 728 23.6. Beynəlxalq Ticarət Palatası (BTP) .............................................. 729 Xülasə ..................................................................................................... 730


Referatlarm mövzuları ............................................................................ 732

VI BÖLMƏ

XXI ƏSRDƏ BƏŞƏRİYYƏTİN QLOBAL PROBLEMLƏRİ

Müasir qlobal problemlərin təsnifatı ....................................................... 735

Fəsil 24. QLOBAL YOXSULLUQ VƏ DÜNYADA

ƏRZAQ BÖHRANI ...................................................................... 740

24.1. Qlobal yoxsulluq probleminin anlayışı, mahiyyəti vəməzmunu ...740

24.2. Yoxsulluq necə ölçülür? Todaro modeli ..................................... 744 24.3. Gəlirlərin bölgüsü ilə qeyri-bərabərlik arasındakı əlaqə ............. 745 24.4. Qlobal yoxsulluq probleminin anlayışı, mahiyyəti vəməzmunu ...755

Xülasə ..................................................................................................... 764


Referatlarm mövzuları ............................................................................ 768

Fəsil 25. QLOBAL EKOLOJİ BÖHRAN ................................................ 769

25.1. Mahiyyəti, formalaşmasının səbəbləri ......................................... 769 25.2. Problemlərin təsnifatı .................................................................. 770 11

25.3. Ekoloji problemlər inkişaf etməkdə olan ölkələrin tərəqqisini ləngidir ........................................................... 772

25.4. Yerin təbii resurslarının qorunması ............................................. 773 25.5. Qlobal ekoloji problemlər qlobalyanaşma tələb edir .................. 776 25.6. Dayanıqlı inkişaf ......................................................................... 777 Xülasə ..................................................................................................... 781


Referatlarm mövzuları ........................................................................... 784

Fəsil 26. SÜLHÜN QORUNMASI, NÜVƏ MÜHARİBƏSİNİN VƏ

SİLAHLI MÜNAQİŞƏLƏRİN QARŞISININ ALINMASI 785

26.1. Problemin qoyuluşu .................................................................... 785 26.2. Tərksilah iqtisadiyyatı problemi baxımından beynəlxalq

əməkdaşlıq ...................................................................................... 793

26.3. Konversiya və dövlətin iqtisadi sağlamlaşdırılması .................... 794 26.4. Qlobal müharibə ehtimalı ilə müşayiət olunan hərbi

və başqa təhdidlərin təsnifatı .......................................................... 796

Xülasə ..................................................................................................... 800


Referatlarm mövzuları ........................................................................... 802

Ədəbiyyat .............................................................................................. 803

12

Qəbul edilmiş ixtisarlar

Təşkilatlar

AATA - Avropa Azad Ticarət Assosiasiyası (EFTA - European Free

Trade Assosiation)

Aİ - Avropa İttifaqı (EU - European Union)

AİB - Avropa İqtisadi Birliyi (EEC - European Economic Community)

AK - Avropa Komissiyası (EC - European Commission)

AMB - Avropa Mərkəzi Bankı (ECB - European Central Bank)

APEC - Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (APEC -

Asia-Pacific Economic Cooperations)

ASEA>( - Cənub-Şərqi Asiya Ölkələri Assosiasiyası (ASEAN -

Association of South East Asia Nations)

BƏT - Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (ILO - International Labour

Organization)

BHB - Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankı (BIS - Bank for International

Settlements)

BMT - Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (UNO - United Nations Organization)

BRICS - inkişaf etməkdə olan beş ölkədən: Braziliya, Rusiya, Hindistan,

Çin və Cənubi Afrikadan ibarət qrup (BRICS - Brazil, Russia, India, China,

South Afirica)

BTP-Beynəlxalq Ticarət Palatası (ICC - International Chamber of

Commerce)

BVF - Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF - International Monetary Fund)

BYİB - Beynəlxalq Yenidənqunua və İnkişaf Bankı (IBRD - International Bank

for Reconstruction and Development)

DB - Dünya Bankı (WB - World Bank)

ECOSOC - BMT-nin İqtisadi və İctimai Şurası (ECOSOC - United

Nations Economic and Social Counsil)

GATT - Ticarət və Tariflər üzrə Baş Saziş (GATT - General Agreement

on Tariffs and Trade)

İƏİT - İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD - Organization for

Economic Co-operation and Development)

13

İƏT - Avropa İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (OEEC - Organization for the

European Economic Co-operation)

İTA - İnvestisiyaların Təşviqi üzrə Agentlik (IPA - Investment Promotion

Agency)

İVB - İqtisadi və Valyuta Birliyi (EMU - Economic and Monetary Union)

MERCOSUR - Cənub Konusu Ümumi Bazarı (MERCOSUR - The

Common Market of the Southenu Cone)

NAFTA (North American Free Trade Agreement) - Şimali Amerika Azad

Ticarət Zonası

UNCTAD - BMT-nin Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransı (UNCTAD -

United Nations Conference for Trading and Development)

UNDP - BMT-nin İnkişaf Proqramı (UNDP - United Nations

Development Programme)

UNECE - BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası (UNECE - United

Nations Economic Commissions for Europe)

UNIDO - BMT-nin Sənaye İnkişafı Təşkilatı (UNIDO - United Nations

Industrial Development Organization).

ÜST - Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (WHO - World Health

Organization)

ÜTT - Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (WTO - World Trade Organization)

Terminlər

ÜDM - Ümumi Daxili Məhsul (GDP - Gross Domestic Product)

ÜMM - Ümumi Milli Məhsul (GNP - Gross National Product) iiS -

İkitərəfli İnvestisiya Sazişi (BİT - Bilaterial Investment Treaty) İVAQM - İkiqat

Vergitutmanm Aradan Qaldırılması Müqaviləsi (DTAA - Double Tax Avoidance

Agreement)

STZ - Sərbəst Ticarət Zonası (FTZ - Free TradeZone)

QRQİ - Qlobal Rəqabət Qabiliyyəti İndeksi (GCI — Global

Competitivness Index)

İKT - İnfonuasiya-Kommunikasiya Texnologiyaları (ICT - Infonnation

and Communications Technology)

14

DDM - Dünya üzrə Daxili Məhsul (CWP - Gross World Prodcut)

BİS - Beynəlxalq İnvestisiya Sazişləri (IIA - International Investment

Agreement)

BƏK - Beynəlxalq Əmək Kooperasiyası (ILC - International Labour

Cooperation)

BQHT - Beynəlxalq Qeyri-Hökumət Təşkilatları (INGO - International

Non-Govemmental Organization)

BƏB - Beynəlxalq Əmək Bölgüsü (IDL - International Division of Labor)

BİM - Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər (lER - International Economic

Relations)

Bİİ - Beynəlxalq İqtisadi İnteqrasiya (lEI - International Economic

Integration)

MG - Milli Gəlir (N1 - National Income)

YSÖ - Yeni Sənaye Ölkələri (NIC - New Industrial Countries)

ETTKİ - Elmi-Tədqiqat və Təcrübə-Konstruktor İşləri (R&D Research

and Development)

İRY - İnkişaf üçün Rəsmi Yardım (ODA - Official Development

Assistance)

XBİ - Xarici Birbaşa İnvestisiyalar (EDI - Foreign Direct Investment)

AQP - Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti (PPP - Purchasing Power Parity) VAQP -

Valyutaların Alıcılıq Qabiliyyəti Pariteti (CPPP - Currenc Purchasing Power

Parity)

RTS - Regional Ticarət Sazişləri (RTAs - Regional Trade Agreements)

XBH - Xüsusi Borclanma Hüquqları (SDR - Special Drawing Right)

QƏ - Qovuşmalar və Əldəetmələr (M&A - Merges and Acquisitions)

MHS - Milli Hesablar Sistemi (NAS - National Accounts System)

XİZ - Xüsusi İqtisadi Zona (SEZ - Special Economic Zone)

TMB - Transmilli Banklar (TNB - Transnational Banks)

TMK - Transmilli Korporasiyalar (MNC - Multinational Corporations)

MSQ - Maliyyə-Sənaye Qmpları (FIG - Financial Industrial Groups) İVB -

İqtisad və Valyuta Birliyi (EMU - Economic and Currency Union)

İB - İqtisadi Birlik (EU - Economic Union)

ZİÖ - Zəif inkişaf etmiş ölkələr (LDC - Least Developed Countries)

15

U M U M I X Ü L A S Ə

Kitab həm «Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər» fənni üzrə müstəqil

dərslik, həm də «Dünya İqtisadiyyatı» kursunun davamı kimi nəzərdən keçirilə

bilər.

Kitab altı bölmə və 26 fəsildən ibarətdir.

I Bölmə: «Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin nəzəriyyəsi» BİM-in

kateqoriyalarının və anlayışlarının təhlilinə, istehsal amillərinin beynəlxalq

hərəkəti predmetinin tədqiqi metodologiyası və formalaşması məsələlərinə,

habelə BİM-in ənənəvi və müasir nəzəriyyələrinə həsr olunmuş iki fəsildən

ibarətdir.

II Bölmə: «Müasir beynəlxalq ticari-iqtisadi münasibətlər və dünya

ticarət siyasəti» on fəsildən ibarətdir. Burada beynəlxalq ticarətin inkişafında

ümumi və yeni təzahürlərin, o cümlədən əsas iqtisadi güc mərkəzləri arasında

əmtəə axınlarının, onların nisbətlərinin dəyişməsi dinamikasının, Asiya, Afrika,

Latın Amerikası ölkələrinin, Rusiya və MDB-nin tiearət əlaqələrinin təhlili

verilir.

III Bölmə: «Kapitalın beynəlxalq yerdəyişməsi və TMK-nm fəaliyyəti -

beynəlxalq sahibkarlıq» beş fəsildən ibarətdir. Bura dünya təsərrüfatının müxtəlif

sahələrində fəaliyyət göstərən güclü transmilli korporasiyaların işinin əsas

məsələləri; TMK fenomeninin nəzəri aspektləri, onların dünya və milli

iqtisadiyyatlardakı rolu; müxtəlif sahələrdə və bir çox ölkələrdə fəaliyyətinin

nəticələri açıqlanır. Burada həmçinin, kapitalın XBİ vasitəsilə beynəlxalq

yerdəyişməsi, əmək resurslarının beynəlxalq hərəkəti təhlil olunur. Göstərilir ki,

TMK və TMB dünya iqtisadiyyatının əsas subyektləri, dünya iqtisadiyyatının

maliyyə cəhətdən qloballaşmasının amilləridir; onların əməliyyatları, xüsusilə də

dünyada baş verən böhran şəraitində daha ciddi milli nəzarətə möhtacdır.

IV Bölmə: «Beynəlxalq maliyyə sistemi: valyuta-maliyyə münasibətləri»

dörd fəsildən ibarətdir. Burada dünya iqtisadiyyatının altsistemi kimi, müasir

dünya maliyyə sisteminin əsas elementləri, onların fəaliyyəti və əsas qurumları

nəzərdən keçirilmişdir.

V Bölmə: «BİM sistemində beynəlxalq təşkilatlar» iki fəsildən ibarətdir.

Burada ümumdünya əməkdaşlığının və dünya təsərrüfatı münasibətlərinin

16

tənzimlənməsinin təşkilində mühüm vəzifələri yerinə yetirən müxtəlif tip

beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti təsvir olunur. Malların və xidmətlərin,

investisiyaların, əmək resurslarının hərəkəti sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığa,

mülkiyyət münasibətlərinə, hüquqi tənzimləməyə mühüm təsir göstərən BMT-

nin əsas maliyyə, iqtisadi və hüquqi idarələrinin, Bretton-Vuds qurumlarının və

başqa təşkilatların işinin əsas istiqamətləri göstərilmişdir.

VI Bölmə: «XXI əsrdə bəşəriyyətin qlobal problemləri» üç fəsildən

ibarətdir və əsasən cəmiyyətin yoxsulluq (yoxsulluq anlayışı və onun ölçülməsi

üsulları nəzərdən keçirilir), ekoloji böhran, silahlı münaqişələr və. nüvə

müharibəsi təhlükəsi kimi problemlərinə həsr olunmuşdur.

Tədris nəticəsində tələbə;

• ümumilikdə dünya iqtisadiyyatının nəzəriyyəsini və metodologiyasını,

habelə müxtəlif ölkələrin, xüsusilə də dünyanın aparıcı dövlətlərinin milli

iqtisadiyyatlarını; dünya bazarının və onun müxtəlif seqmentlərinin

funksiyalarını və təşkilini; insan, cəmiyyət və şirkət, müxtəlif ölkələrin sakinləri,

insan və ətraf mühit arasındakı münasibətləri bilməlidir;

• müxtəlif ölkələrdən olan tərəfdaşlarla danışıqlar aparmağı, müqavilə və

sazişlərin (investisiyalar, icarə, ticarət və s. məsələlər üzrə) layihələrini

hazırlamağı; sahibkarlığın inkişafının korporativ proqramları əsasında müxtəlif

şəraitdə və ölkələrdə obyektlərin təşkili və idarə olunmasının fərqli variantlarını

işləyib hazırlamağı, istehsal, iqtisadi və sosial səmərəlilik meyarları üzrə onların

seçimini əsaslandırmağı bacarmalıdır;

• dünya bazarlarında yaranan konyunkturanın təhlili və qiymətləndirilməsi

metodlarına yiyələnməli, onlardan həm nəzəriyyədə, həm də praktikada, o

cümlədən fond bazarlarında, müxtəlif əmtəə qruplarının və xidmətlərin

qiymətinin müəyyənləşdirilməsində uğurla istifadə etməli; əldə olunmuş

biliklərdən və xarici təcrübədən ölkəmizdəki iqtisadi fəalİ3q/ətin müxtəlif

sahələrinin təkmilləşdirilməsi üçün yararlanmalıdırlar.

17

I Bölmə

BEYNƏLXALQ

İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏRİN

NƏZƏRİYYƏSİ

Fəsil 1

BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏRİN (BİM) ANLAYIŞLARI, KATEQORİYALARI VƏ MƏZMUNU

1.1. BİM-in əsas kateqoriyaları, onların məzmunu

ümumi şəkildə götürüldükdə, BİM ölkələr arasında beynəlxalq

əməkdaşlığı və onun tənzimlənməsini təmin edən təsərrüfat-istehsal,

ticari-iqtisadi, maliyyə, elmi-informasiya və insani münasibətlər sistemidir.

Beləliklə, BİM-in predmeti istehsal amillərinin milli sərhədləri aşması və digər

proseslər zamanı meydana çıxan, bununla da beynəlxalq əmtəə yaradan iqtisadi

münasibətlərdir. Bu münasibətlər təkcə malların və xidmətlərin hərəkəti ilə deyil,

həmçinin, əqli əmək məhsullarının yerdəyişməsi, maliyyə axınları, əmək

miqrasiyası, insanların işgüzar səfərlər və turist səyahətləri, beynəlxalq

qİ3onətlərin müəyyənləşdirilməsi, TMK-nın, inteqrasiya qruplarının fəaliyyəti ilə

əlaqədardır.

Beləliklə, söhbət ən müxtəlif beynəlxalq iqtisadi-maliyyə və digər

münasibətlər və qarşılıqlı əlaqələrdən gedir, onların məcmusu isə dünya bazarını

təşkil edir. Bu əlaqələr və münasibətlər dövlətlərin, beynəlxalq

təsərrüfat-maliyyə və başqa sahələrin nizama salınması (tənzimlənməsi), xarici

və be3məlxalq iqtisadi münasibətlərlə bağlı əlaqələrin inkişaf etdirilməsi və (və

ya) buna yardım göstərilməsi ilə məşğul olan beynəlxalq təşkilatların, fınna və

bankların, hüquqi və fiziki şəxslərin bir-birinə qarşılıqlı təsiri nəticəsində

formalaşır. Belə halda müasir dövrün qlobal problemləri əməkdaşlığın xüsusi

sahələrini müə3^ənləşdirir.

Britaniyanın «Makmillanm müasir iqtisadi nəzərij/yə lüğəti»ndə

beynəlxalq iqtisadi münasibətlər (international economics) nəzəriyyəsi «iqtisadi

nəzəriyyənin ölkələr arasında malların və xidmətlərin alqı-satqısı, maliyyə

axınları və istehsal amillərinin yerdəyişməsi sahəsində əməliyyatları öyrənən

bölməsi»* kimi müəyyənləşdirilmişdir. Görünür ki, Makmillan lüğətinin

tərtibatçıları professor H.S.Qruber tərəfindən ifadə olunmuş açıqlamanı mövcud

olanlar içərisində ən uğurlu hesab etmişlər. Sonra anlayış

^ Словарь современной экономической теории Макмиллана / под общ. ред. Д.У.Пирса. М.,

1997. С. 252.

20

bu cür təfsir olunur: «O (yəni nəzəriyyənin bir hissəsi - R.X.), adətən iki fənn

sahəsinə bölünür: xalis nəzəriyyə və pul nəzəriyyəsi. Bunlardan birincisi öz

diqqətini ticarətdən faydalar (gains from trade), ticarət şərtləri (tenus of trade),

ticarətin strukturu və s. kimi real kəmiyyətlər, ikincisi isə valyutaların

məzənnələrinin (exchange rate) və tədiyyə balansının (balance of payment)'

tarazlığının tənzimlənməsi mexanizmlərinin (adjusment mechanizm)

müəyyənləşdirilməsi üzərində cəmləşdirir. BİM-in bu cür müəyyənləşdirilməsi

və təfsiri onun məzmununu, əsas istiqamətlərini və formalarını kifayət qədər

dolğun ifadə edir. Bu, həmçinin, İngiltərə-Amerika elmi və tədris ədəbiyyatında

BİM- in əsas məsələlərinə necə yanaşıldığı barədə təsəvvür yaradır.

BİM öyrənilərkən bir sıra prinsipal məqamları fərqləndinnək vacibdir.

1. BİM nəzəri fənn kimi, ümumi iqtisadi nəzəriyyənin və ya siyasi

iqtisadın bölmələrindən biridir. Müasir formaları (beynəlxalq ticarət istisna

olunmaqla) dünya iqtisadiyyatının inkişafının yalnız yetkin mərhələlərində - XX

əsrdə sistem şəklində formalaşdığına görə, BİM nəzəriyyələri nisbətən gec

inkişaf etməyə başlamışdır.

2. BİM nəzəriyyəsi dünya iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinin bünövrəsi üzərində

qurulmuşdur, onunla sıx əlaqədardır və buna görə də bir sıra məfhum

kateqoriyaları biliklərin bu sahələri üçün ümumidir (bu, beynəlxalq iqtisadiyyat

təmayüllü əlaqədar tədris fənlərinə də şamildir).

3. Bu səbəbdən «bazisin» və ya özünəməxsus platformanın (yəni dünya

iqtisadiyyatının) strukturunda baş verən proseslər dərhal «üstqurumda» (yəni

BİM-də) öz əksini tapır. Eynilə BİM sistemindəki dəyişikliklər dünya

iqtisadiyyatında təzahür edir.

4. BİM-in bütün formaları qeyri-adi dinamikliyə malik sistemdir. Adətən,

dünya iqtisadİ3^atmdakı dəyişikliklərlə (böhran, tənəzzül yaxud artım), maliyyə

axınlarının hərəkətinin dinamikası, valyuta məzənnələrinin tərəddüdü ilə

əlaqələndirilən bütün hadisələr dərhal BİM-də əks olunur və yalnız bundan sonra

dünya iqtisadiyyatının strukturları (o cümlədən dünya bazarları) üzərinə «keçir».

5. Sonuncu məqam milli, xüsusilə də aparıcı ölkələrin iqtisadiyyatında

gedən qloballaşma əsrində dövlət sərhədlərini aşan proseslərin dinamikası ilə

əlaqədardır. Ən ümumi şəkildə BİM (bazar agentləri - şirkətlər, banklar, birjalar

və s. onun fonnaları çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər) həm pozitiv

^ Grubel H.C. International Economics, revised edn. Irvin, Yomewood, Illinois, 1981. 21

(məsələn, artım şəraitində), həm də dağıdıcı (tənəzzül və böhranlı enmə

dövrlərində) proseslərin daşıyıcısı qismində çıxış edir. Eyni zamanda BİM

sahələrində bütövlükdə dünya iqtisadiyyatında sabitliyi təhdid edən vəziyyətlərin

idarə olunması üzrə konkret əməliyyatlar yerinə yetirilir.

BİM-in predmeti. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin əsas formaları və

istiqamətləri, bütöv sistem kimi, BİM-in predmeti qismində çıxış edir. BİM

vasitəsilə milli əmtəə axınlarının transfonuasiyası (istehsal amillərinin beynəlxalq

hərəkəti) baş verir, vahid dünya bazarı və sahələr üzrə malların, xidmətlərin,

kapitalların, işçi qüvvəsinin, texnologiyaların və s. beynəlxalq bazarları fəaliyyət

göstərir.

BİM-in obyekti. BİM-in obyekti, əsas etibarilə, milli bazarlarda mövcud

olan mallar, xidmətlər, kapitallar və əqli əmək məhsullarıdır. Lakin onlar burada

halım dəyişmiş formada, yəni «kağızlarda» təmsil olunduğuna görə, «fiziki

iştirak» etmir, özü də dünya bazarlarında abstraktlaşma səviyyəsi son dərəcə

yüksəkdir. Bundan başqa, beynəlxalq əməkdaşlıq və dünya təsərrüfatında

yaranan vəziyyətlərin beynəlxalq tənzimlənməsi sahələrində baza münasibətləri

də BİM-in obyekti kimi çıxış edir.

Ölkələrin təsərrüfat əlaqələrində beynəlmiləlləşmə proseslərinin

təsiri, beynəlxalq əmək bölgüsü, beynəlxalq kooperasiya. Tarixən ilkin

kapitalist münasibətlərinin milli sərhədlərdən kənara «çıxması» Böyük Coğrafi

Kəşflər - Yeni Dünyanın (1500-cü ildə Kolumbun Cənubi Amerika sahillərinə

üçüncü səyahəti), Avropadan Hindistana yolların kəşf edilməsi. Afrikanın

müstəmləkəyə çevrilməsi dövrünə təsadüf edir. Sonrakı 500 il ərzində

ölkələrarası təsərrüfat əlaqələrinin intensivləşməsi nəticəsində XIX əsrin sonu -

XX əsrin başlanğıcında dünya təsərrüfatı formalaşmışdır. XX əsrdə elmin,

texnikanın və texnologiyaların sürətlə tərəqqisi nəticəsində beynəlmiləlləşmə

prosesləri dinamik surətdə inkişaf edirdi. İqtisadi və maliyyə beynəlmiləlləşməsi

prosesləri ölkələrin, regionların beynəlxalq və qarşılıqlı asılılığının, müxtəlif

ölkələrin bazarlarında fəaliyyət göstərən subyektlərin (firmaların) təsərrüfat

əlaqələrinin güclənməsinə təsirini göstənnişdir. İstər- istəməz beynəlxalq

tiearətin və təsərrüfat-maliyyə münasibətlərinin vahid qaydalarını qəbul edən

milli iqtisadiyyatların get-gedə açılınası dünyanın əksər ölkələrini, hətta özünün

ifrat dərəcədə möhkəm avtargiya rejimini saxlamağa səy göstərən Şimali Koreya

tipli dövlətləri beynəlxalq əmək bölgüsünün yeni sxemlərinin formalaşmasına

cəlb etmişdir.

22

Lakin iqtisadi həyatın beynəlmiləlləşməsinə yönəlmiş bu universal meyil

bəzən, xüsusən də, müxtəlif daxili (tsiklik enmələr) və xarici (siyasi vəziyyətin

kəskinləşməsi, regional silahlı münaqişələr və s.) səbəblərin təsiri altında dünya

təsərrüfatının ümumi vəziyyətinin pisləşməsi üzündən əks-meyillərlə kəsilir (qısa

müddətə olsa da). Lakin təkrar edək: dövlətlərin ümumi mənafelərinin

mövcudluğu nəticəsində bu qısamüddətli meyillər dayanır və bu zaman

beynəlmiləlləşmənin qlobal prosesləri tam gücü ilə işləməyə başlayır.

Təsərrüfatın beynəlmiləlləşməsi özünü aşağıdakı formalarda büruzə

verir:

• iqtisadi inkişaf proseslərinin bir dövlətin hüdudlarından kənara çıxması;

• BƏB-in istehsal, texnoloji, maliyyə münasibətlərinin və müxtəlif

dövlətlər arasında qarşılıqlı əlaqələrin dərinləşməsinə aparan yeni mərhələsi;

• bunun əsasında istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşmasının və

kooperasiyasının formalaşması;

• dünya əmtəə bazarlarının, kapital bazarlarının, işçi qüvvəsi bazarlarının

formalaşması;

• qlobal nəqliyyat infrastrukturunun, boru kəmərlərinin formalaşması;

• vahid informasiya məkanının yaradılmasına aparan meyillərin

güclənməsi.

BİM-in əsas əlamətləri. Müasir BİM-in təməlində əsasən istehsal

amillərinin yüksək dərəcədə inkişafı, yəni elmi-texniki tərəqqinin birbaşa təsiri

nəticəsində (bütövlükdə dünya təsərrüfatında olduğu kimi) əmək bölgüsü

prosesləri durur. BİM sistemi dünya iqtisadiyyatı əsasında, lakin ondan bir qədər

«geridə qalmaqla» inkişaf edirdi və bu, beynəlxalq münasibətlərin vasitəçi

xarakteri ilə izah olunur.

BİM-in əsas əlamətləri yaxud xüsusiyyətləri ən ümumi şəkildə aşağıdakı

kimi təsvir oluna bilər:

• BİM-də istehsal amilləri beynəlxalq formada çıxış etsələr də, əmtəə milli

bazarlarla birgə müəyyən müstəqil kəmiyyət formasında mövcud olan dünya

bazarına çıxarılınır. Əmtəə konkret ölkədə istehsalın nəticəsi qismində deyil,

dünya bazarında tələb və təklifin obyekti kimi nəzərdən keçirilir. Başqa sözlə,

əmtəə müvafiq «kağızlarda» təsbit olunur və burada beynəlxalq bazarlarda

abstraktlaşma səviyyəsi dəfələrlə yüksəlir;

• dünya bazarları milli bazarlarla müqayisədə nəzərəçarpan dominant

23

mövqe tutmağa başlayır və onlara güclü təsir göstərir. Burada tələb və təklif

qanunları milli bazarlarla müqayisədə daha aydın fomıalarda təzahür edir

(xüsusilə də inkişaf etmiş dövlətlərin dar dairəsindən kənarda qalan dünyanın

əksər ölkələrindən söz getdikdə);

• BİM-in başqa xüsusiyyəti, bazar subyektlərinin beynəlxalq sahədə

rəqabət mübarizəsinin milli bazarlarda olduğundan daha «qəddar olması» ilə

fərqlənir. Bununla yanaşı, burada bazarlar obyektiv olaraq həddən artıq liberaldır,

rəqabət mexanizmi isə daha sərbəst fəaliyyət göstərir. Deməli, beynəlxalq

qiymətqoyma prosesi də, bazarın kortəbii rəqabət əsaslarının daha güclü təsirinə

məruz qalır;

• beynəlxalq əmtəə və pul bazarlarında yeni meydana çıxan

xüsusiyyətlərdən biri - BİM-in tənzimlənməsi mexanizmlərindəki pozuntular

nəticəsində ehtikarçıhq ünsürlərinin, o cümlədən iri subyektlərin maksimum

qazanc əldə etmək üçün istifadə etdikləri çoxsaylı üsulların mövcud olduğu

ayrı-ayrı formalarının güclü inkişafıdır;

• BİM-in institusional mexanizmlərinin yaradılması milli təsərrüfatçılıq

sistemlərinin qarşılıqlı təsirinin get-gedə mürəkkəbləşən fonualarınm tələblərini

əks etdirir. Onların yaradılmasının əsasında ikili məqsəd - qarşılıqlı və beynəlxalq

əməkdaşlığı və müəyyən sahələrin beynəlxalq səviyyədə tənzimlənməsini

gücləndirmək dururdu. Əmək bölgüsü və elmi-texniki tərəqqi prosesləri

mürəkkəbləşdikcə, bu mexanizmlər və institutlar daha da şaxələnir və

müxtəlifləşirdi. Bunun nəticəsində BİM sistemi təşkilatların və idarələrin

səciyyəvi, getdikcə genişlənən xüsusi infrastrukturuna malikdir. Bu genişlənmə,

bir qayda kimi, BİM sahəsində siyasətin yeni elementlərinin işlənib hazırlanması

üçün beynəlxalq qurumların yaradılması vasitəsilə baş verir;

• BİM-in yeni xassələrə malik obyektlərinin meydana çıxması, kapitalın və

işçi qüvvəsinin hərəkəti, TMK-nm fəaliyyəti, elmi-texniki informasiya və

biliklərlə mübadilə və s. sahələrdə yaranan inteqrasiya qrupları çərçivəsində onun

regional altsistemlər kimi fornıalarımn inkişafını şərtləndirmişdir;

• BİM-in iqtisadi və siyasi problemlərin get-gedə daha çox qovuşması kimi

xassəsi fonnalaşır, BİM-də siyasi amilin rolunun yüksəlməsi prosesi səbatlı

olaraq davam edir;

• ətraf mühit ilə insan fəaliyyəti arasında qlobal ziddiyyətlərin güclənməsi

prosesinin əksi kimi, ekologiyalaşma BİM-in mühüm xassəsinə

24

çevrilmişdir. Fəaliyyətin bu sahəsi müasir dövrdə xüsusi aktuallıq kəsb etməyə

başlamışdır.

1.2. BİM-in subyektləri. Quruluşu və strukturu

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin subyektləri qismində aşağıdakılar çıxış

edir:

• dövlətlər və onların rəsmi qurumları;

• ölkələrin inteqrasiya qrupları (Aİ-27, NAFTA, MERCOSUR, MDB,

ASEAN və s.);

• universal xarakterli beynəlxalq maliyyə-iqtisadi idarələr (BMT-nin

strukturları);

• dövlətlərarası təşkilatlar;

• çoxtərəfli xarakter daşıyan beynəlxalq maliyyə-iqtisadi və başqa

qurumlar (BVF, ÜTT, BHB (Bazel), ÜTT);

• BTP, BƏT;

• qeyri-rəsmi maliyyə-iqtisadi təşkilatlar (Paris Bankı, London Bankı);

• regional dövlətlərarası qruplar çərçivəsində fəaliyyət göstərən qurumlar

(Aİ-nin Mərkəzi Bankı və s.);

• dövlətlərin rəsmi şəxslərinin iştirak etdiyi qeyri-rəsmi qeyri-hökumət

təşkilatları «Group-8» (G-8), «Group-20» (G-20), Davos İqtisadi Forumu və s.);

• transmilli korporasiyalar və banklar, özəl şirkətlər, öz ölkələrindən

kənarda ticari-iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olan təşkilatlar və fiziki şəxslər;

• QHBT (qeyri-hökumət beynəlxalq təşkilatları)

BİM-in təşkilati quruluşu və strukturu. BİM sistemi özünün

altsistemlərinin, müxtəlif qurumlarının və idarələrinin tərkibi baxımından

mürəkkəb quruluşa malikdir. Onun strukturu sxematik olaraq 1.1 şəklində təsvir

edilmişdir.

1.1 şəklindəki sxem kifayət dərəcədə şərti xarakter daşısa da, BİM-in

dünya iqtisadiyyatına əsaslanan, dünya siyasəti və beynəlxalq siyasi

münasibətlərlə sıx əlaqədar olan mürəkkəb sistem olması barədə təsəvvür

yaradır. Sxemə «Ətraf mühit» baza elementinin daxil edilməsində XXI əsrin

reallıqları, bu sahənin müasir bəşəriyyət üçün həyati əhəmiyyət kəsb etməyə

başlaması əks olunur.

BİM-in vəzifələri və funksiyaları. BİM-in vəzifəsi, ilk növbədə, milli 25

iqtisadiyyatların nizama salınmış qaydada dünya təsərrüfatı sisteminə «daxil

edilməsi» vasitəsilə dünya iqtisadiyyatına təsir göstənnəkdir. Özü-özlüyündə

milli təsərılifat sistemləri avtomatik olaraq vahid dünya təsərrüfatını fonnalaşdıra

bilməz: bunun üçün onları, birincisi, dünya bazarları, ikincisi isə, BİM-in

subyektləri olan başqa dövlətlərlə birləşdirən müəyyən institusional əlaqələrin

mövcudluğu vacibdir. Bunun üçün BİM subyektlərinin konkret əməkdaşlıq

orqanları vasitəsilə xarici əlaqələrin müəyyən sahəsini tənzimləyən qurumlarının

çevik fəaliyyəti tələb olunur.

1.3. BİM-in formaları və istiqamətləri

Uzun müddət ərzində BİM-in fomıalan kifayət qədər dayanıqlı olmuş və

əmtəələrlə beynəlxalq ticarət, bu ticarət ətrafında pul əməliyyatları, habelə iş

axtaran insan axınlarının hərəkəti ilə məhdudlaşmışdır. Beynəlxalq əmək

bölgüsü, elm və texnikanın tərəqqisi, istehsal və mübadilə proseslərinin

mürəkkəbləşməsi, mütərəqqi beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin yeni fonualarınm və

istiqamətlərinin daim artması ən müasir BİM sisteminin formalaşmasına imkan

yaratmışdır. Şərti olaraq bu formaları aşağıdakı kimi ifadə etmək mümkündür:

• ayrı-ayrı ölkələrin xarici iqtisadi əlaqələri (münasibətləri);

• beynəlxalq ticarət və beynəlxalq ticarət siyasəti;

• mallar və xidmətlərlə beynəlxalq ticarət, ümumdünya ticarət siyasətinin

işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi;

• biliklər və elmi-texniki infonuasiya ilə beynəlxalq mübadilə;

• kapitalın beynəlxalq yerdəyişməsi (hərəkəti), TMK-nm və TMB-nin

fəaliyyəti;

• milli təsərrüfat sistemləri əsasında regional inteqrasiya qruplarının

səciyyəvi formalarının inkişafı;

26

Şəkil 1.1. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin quruluşu və strukturu

27

• istehsal amillərinin hərəkətinin beynəlxalq qiymət tənzimlənməsi;

• ölkələr arasında valyuta-maliyyə və kredit əlaqələri, onların

tənzimlənməsi;

• BİM-in müxtəlif formalarının fəaliyyətinin əsas tənzimləyiciləri

qismində beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar sistemi;

• müasir dövrün qlobal problemlərinin həllində ayrı-ayrı dövlətlərin və

beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti.

Qeyd edək ki, ayrı-ayrı təhlilçilər BİM-in fonualarımn və istiqamətlərinin

müxtəlif toplusunu müəyyən etsələr də, onların əsası təqribən eyni tiplidir və

bizim təklif etdiyimizə uyğundur; fərq yalnız məqamlarda və ayrı-ayrı

ifadələrdədir.

Həm dünya iqtisadiyyatının, həm də BİM-in foiTnalarınm öyrənilməsində

«baza materialı» qismində ayrı-ayrı ölkələrin və onların qruplarının

iqtisadiyyatları, iqtisadi və siyasi hərəkətləri çıxış edir. Lakin BİM-in dünya

iqtisadiyyatından prinsipcə fərqi bundadır ki, onun obyekti qismində

iqtisadiyyatın (milli, regional, ümumdünya) özü deyil, ölkələrin iqtisadi

münasibətləri, onların bu sahədə bir-birinə qarşılıqlı təsiri; iki başlıca strateji

istiqamətdə - ikitərəfli və çoxtərəfli əməkdaşlıq fonuasmda və müxtəlif fəaliyyət

sahələrinin yaxud məsələlərin ikitərəfli və çoxtərəfli tənzimlənməsi fonuasmda

fəaliyyətlə əlaqədar olan münasibətlər çıxış edir.

1.4. BİM-in təhlilinin metodları və tipləri

Belə bir xüsusiyyət qeyd olunmalıdır: BİM nəzəriyyəsi ümumi iqtisadi

nəzəriyyənin nisbətən yeni sahəsi olsa da, BİM nəzəriyyəsinin tərkib

hissələrindən biri kimi nəzərdən keçirilən beynəlxalq ticarət nəzəriyyəsi ümumi

iqtisadi nəzəriyyənin ən qədim sahələrindəndir. BİM nəzəriyyəsinin tədqiqində

və öyrənilməsində iqtisadi nəzəriyyənin və dünya iqtisadiyyatının metodlarının

zəngin xəzinəsindən istifadə olunur. Belə ki, abstraksiyalar və fərziyyələr metodu

hadisələrin inkişafının ümumi xarakterini təsəvvür etməyə və gözlənilən gələcək

barədə ehtimallar qurmağa (göstəricilərin ekstrapolyasiyası vasitəsilə) imkan

yaradır. İnkişafın konkret göstəricilərinin təhlili müasir dövrün vəziyyətini

dəqiqliklə müəyyənləşdirməyə imkan verir {induktiv metod). İnduktiv metoddan

istifadə edərkən, dahi riyaziyyatçı Anri Puan-

28

karenin xəbərdarlığım yaddan çıxarmamalıyıq: «Daş qalağı ev olmadığı kimi,

faktların toplanması da hələ elm deyil». Faktları obyektiv surətdə, o cümlədən

elmin başqa metodları və üsulları ilə təhlil etməyi bacarmaq lazımdır və yalnız bu

halda əsaslandırılmış fərziyyələr qurula bilər. Fərziyyə-deduksiya metodu

təfərrüatlara fikir venuədən, dünya iqtisadiyyatının inkişafında baş verən ən

müxtəlif hadisələr üçün ümumi məxrəc tapmağa imkan verir. Hələ dahi Dekartın

dövründən başlayaraq, induksiya faktların məntiqi ardıcıllıqla, aydın, dəqiq və

sistemləşdirilmiş şəkildə ifadə olunmasını tələb edir. Təsadüfi deyil ki, XX əsrin

ən aqil və universal təhsilli iqtisadçılarından olan Pol Samuelson faktların

təhlilinə «operasionalizm mövqeyindən yanaşılmasını», onlardan hər hansı

subyektiv fikirlərin «əsaslandırılması» üçün deyil, obyektiv nəticələrin əldə

olunmasına imkan verən tərzdə yaralanmaq bacarığının olmasının zəruriliyini

israr edirdi. Bu yanaşma müasir infonnasiya-kompüter texnologiyaları dövründə

yoxlanılmalı və təkrarən yoxlanılmalı olan, habelə riyazi statistika təhlili

metodlarına əsaslandığı hallarda fərziyyə-deduksiya metodunun səmərəliliyini

gücləndirən faktların (statistikanın) dəqiqliyini nəzərdə tutur.

BİM nəzəriyyəsinin özəl fərziyyələri və özəl problemləri mövcuddur.

Onun fərziyyələri (yaxud aksiomları) istehsalın, bölgünün və mallar, xidmətlər,

insan fəaliyyətinin başqa nəticələri ilə mübadilənin həyata keçirildiyi bölgələrin

iqtisadi quruluşunun xüsusiyyətlərinə əsaslanır. Deduksiya və induksiya

metodları ilə bərabər, tarixi və məntiqi metodlar da abstraksiyalar və fərziyyələr

metodunu daim müşayiət etmişdir. Bu ənənəvi metodlara və yanaşmalara müasir

iqtisadi-riyazi (statistik) və sistemli metodlar (yanaşmalar), habelə

informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına əsaslanan metodlar əlavə olunur.

1.5. BİM və əlaqəli tədris fənləri

Elmi ədəbiyyatda və dərsliklərdə beynəlxalq iqtisadi problemlər

sahəsindəki fənlərin iyerarxiyasına metodoloji yanaşmada müəyyən

anlaşılmazlıq mövcuddur. Bu fənlərin öyrənilməsi zamanı anlayışların

çoxsayhlığı, məfhumların və kateqoriya aparatının müxtəlif tərzdə təfsiri ilə

qarşılaşırıq.

Metodoloji yanaşmaların çoxsayhlığı həm BİM-in təfsirinin, həm də başqa

fənlərin və kursların (beynəlxalq iqtisadiyyat, xarici ölkələrin iqtisadiyyatı və s.)

müxtəlifliyində öz əksini tapır. 29

Xarici ölkəhrin iqtisadiyyatının predmeti ayrı-ayn ölkələrin milli

iqtisadiyyatının bütöv iqtisadi sistemlər kimi öyrənilməsidir. Bu fənni ölkələri

vəhdət və məcmu şəklində, ümumdiinya iqtisadi sistemi kimi öyrənən dünya

iqtisadiyyatı fənnindən fərqləndirən ən mühüm cəhət də məhz bununla ifadə

olunur. Xarici ölkələrin iqtisadiyyatı fənninin məntiqinə ciddi və ardıcıl surətdə

riayət olunduqda, beynəlxalq iqtisadi təşkilatların, beynəlxalq inteqrasiya

proseslərinin və s. öyrənilməsi buradan kənarda qalacaqdır.

Beynəlxalq iqtisadiyyatın predmeti. Müasir TMK-nın milli iqtisadiyyatlar

sahəsindən «çıxmaq» meyli ilə fomralaşdırdığı beynəlxalq istehsalın öyrənilməsi

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Mövcud təsvirdə bu anlayışa əsassız olaraq geniş

məna verilsə də, biliklərin bu sahəsi indiki dövrdə «beynəlxalq iqtisadiyyat» kimi

nəzərdən keçirilir. Beynəlxalq iqtisadiyyat məfhum və mahiyyət kimi, transmilli

təsərrüfatçılıq subyektlərinin iqtisadiyyatlarının birləşmiş məcmusunü əks etdirir

və buna müvafiq olaraq dünya iqtisadiyyatının çox mühüm, dinamik artan, amma

yalnız bir hissəsidir. Dünya iqtisadiyyatının və dünya maliyyəsinin (beynəlxalq

iqtisadiyyatın) məhz bu hissəsinin dinamizmi bütün müasir ümumdiinya

təsərrüfatına (dünya iqtisadiyyatına) qlobal əlamətlər və xüsusiyyətlər verir.

Xarici iqtisadi əlaqələr tədris predmeti kimi. Elmi ədəbiyyatda bu

anlayışdan çox vaxt əsassız olaraq genişləndirilmiş mənada, «be5məlxalq iqtisadi

münasibətlər» tenuininin sinonimi kimi istifadə edilməsi mahiyyət baxımından

düzgün hesab edilə bilməz və metodoloji qarışıqlıq yaradır. «Xarici iqtisadi

əlaqələr» («xarici iqtisadi münasibətlər») anlayışının özü bu əlaqələrin

subyektindən (dövlət, onun rəsmi orqanı, məsələn, nazirliklər və təşkilatlar),

firmadan (bankdan), fiziki şəxslərdən törəmə xarakteri daşıyır. Bu açıqlamaya

başqa bir təyin, yəni «dövlətin xarici iqtisadi fəaliyyəti», «müəssisənin xarici

iqtisadi fəaliyyəti» (firmanın, təşkilatın) kimi anlayışlar müvafiqdir. Buradan belə

bir təfsir irəli gəlir; dövlətin xarici iqtisadi əlaqələri - həmin dövlətin və onun

təsərrüfatçıhqla məşğul olan təşkilatlarının (habelə fiziki şəxslərinin) ölkədən

kənarda həyata keçirdiyi beynəlxalq əməkdaşlığının formaları və növləri sistemi,

yəni bu dövlətin başqa dövlətlərlə və beynəlxalq maliyyə-iqtisadi təşkilatlarla

əlaqələri və münasibətləri kompleksidir. Deməli, burada söz bu fənnin ciddi

təyinatını unudaraq, istər-istəməz onu «dünya iqtisadiyyatı» və «beynəlxalq

iqtisadi münasibətlər» fənləri ilə əvəz etməyə cəhd göstərən bir çox tədris

nəşrlərinin müəlliflərinin iddia etdikləri kimi.

30

ümumiyyətlə, xarici iqtisadi əlaqələrin özündən deyil, məhz həmin dövlətin

(firmanın) müəyyən əlaqələrinin və münasibətlərinin öyrənilməsindən gedir.

«Beynəlxalq münasibətlər» fənninin anlayışları. «Beynəlxalq

münasibətlər» termini elmi və praktiki dövriyyəyə onu dövlətlər arasında

ünsiyyət prosesində yaranan münasibətlər kimi təfsir edən ingilis filosofu və

sosioloqu İyeremiya Bentam (1748-1832) tərəfindən daxil olunmuşdur. Həmin

dövrdən termin beynəlxalq hüquqşünaslar tərəfindən, o cümlədən dövlətlərin

qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirən beynəlxalq xarakterli hüquqi

sənədlərdə əsaslı surətdə təkmilləşdirilmişdir. Hər bir ictimai məflium kimi, bu

tennin əsasən Qərbin, nisbətən az dərəcədə isə ölkəmizin elmi və tədris

ədəbiyyatında transfonuasiyaya məruz qalmışdır. Bu anlayışın ən dolğun

təfsirlərindən biri, beynəlxalq münasibətləri «dünya arenasında fəaliyyət

göstərən əsas siniflər, əsas sosial, iqtisadi, siyasi qüvvələr, təşkilatlar və ictimai

hərəkatlar, yəni sözün geniş mənasında xalqlar arasındakı iqtisadi, siyasi, hüquqi,

diplomatik və başqa əlaqələrin məcmusu»' kimi nəzərdən keçirən akademik

N.N.İnozemtsevə mənsubdur. Qeyd edək ki, beynəlxalq münasibətlər sisteminə

iqtisadi, siyasi, ideoloji (mədəni), hüquqi, diplomatik və digər əlaqələrin daxil

edildiyi bu cür yanaşmada şübhəsiz ki, beynəlxalq münasibətlərin inkişafının

məntiqi əks olunmuşdur.

Beynəlxalq münasibətlərin məşhur fransız sosioloqu R.Aron tərəfindən

ifadə olunan açıqlaması da, yuxarıda göstərilənə kifayət qədər yaxındır:

«Beynəlxalq münasibətlər - yunan polislərinin, Roma yaxud Misir

imperiyalarının, Avropa monarxiyalarının, burjua respublikalarının, və ya xalq

demokratiyalarının daxil edildiyi siyasi vahidlər arasındakı münasibətlərdir...

Beynəlxalq münasibətlərin məzmunu əsas etibarilə dövlətlər arasındakı

münasibətlərdən ibarətdir: belə ki, beynəlxalq münasibətlərə əsil nümunə

dövlətlərarası müqavilələrdir».'^

Bir sıra tədqiqatçıların, məsələn, C.Rozenaunun fikrincə, dünya

siyasətində dövlət deyil, bir-biri ilə münasibətlər quran konkret şəxslər get-gedə

əsas rol oynamağa başlayır. Rozenaunun rəyinə görə, beynəlxalq münasibətlər

sahəsində baş verən köklü dəyişikliklər simvolik subyektləri turist və terrorçu

olan «beynəlxalq kontinuumun» yaranması ilə nəticələnmişdir.^ Bu təfsirlərin

IV. №3.

’ Иноземцев H.H. Ленинский курс международной политики КПСС. М., 1978. ^ Aron R. Une Sosiologie des relations internationales // Revue française de sociologie. 1963. Vol.

’ Цыганков П.А. Теория международных отношений. М., 2005. С. 23.

31

zəif cəhəti bundadır ki, orada öz «yumşaqlığına» baxmayaraq, beynəlxalq siyasi

və iqtisadi həyatdakı rolu get-gedə artan beynəlxalq qurumların və dövlətüstü

idarələrin fəaliyyəti məsələsinə praktiki olaraq toxunulmur.

BIM - müasir beynəlxalq siyasi münasibətlərin mərkəzi elementlərindən

biridir. Müasir beynəlxalq əlaqələrin təfsirlərinin müxtəlifliyinə baxmayaraq,

onların hamısı özündə iqtisadi münasibətlər sahəsini baza elementi kimi ehtiva

edir. Müasir dövrdə siyasi münasibətlərin get-gedə daha çox «iqtisadi- ləşməsi»,

eyni zamanda isə iqtisadi münasibətlərin «siyasiləşməsi» baş verir. Dövlətlər

arasındakı münasibətlərin tənzimlənməsi məqsədilə yaradılmış, ən qədim

institutlardan biri olan diplomatiya indi daha çox dövlətin iqtisadi maraqlarını

təmin edən təsisata çevrilir. Beynəlxalq siyasi və iqtisadi münasibətlərin xüsusi

sahəsi kimi, «iqtisadi diplomatiya» məhz bu əsasda formalaşmışdır.

1.6. iqtisadi tənzimiəmənin Amerika və Avropa təcrübəsinin nəzərə aimmasınm vacibiiyi

Hər bir iri və unikal ictimai hadisə kimi, Amerikanın və Avropanın iqtisadi

təcmbəsi həmişə alimlərin və mütəxəssislərin diqqətini cəlb etmiş, onu müxtəlif

dövlətlərin, o cümlədən sosialist ölkələrinin hökumətləri dərindən öyrənmişlər.

Bu tədqiqatlar iki məqsədlə: birincisi, elmi-dərketmə, ikincisi isə, praktiki

istifadə üçün aparılırdı. Lakin xüsusi mülkİ3^ət prinsipinin inkar edildiyi

sosializm şəraitində müəssisələrin (fınnalarm) idarə olunmasının, onlarda

innovasiyalarm, mühasibat uçotunda maliyyə nəzarəti sisteminin bəzi aspektləri

istisna olunmaqla. Qərbin və başqa qabaqcıl ölkələrin pozitiv təcrübəsindən

yararlanmaq, demək olar ki, qeyri-mümkün idi.

Amerikalı iqtisadçı-alimlər indinin özündə də iqtisadi təfəkkürün

inkişafına güclü təsir göstərirlər. Onlar tərəfindən hazırlanan dərsliklərdən

dünyanın, demək olar ki, bütün ölkələrində böyük müvəffəqiyyətlə istifadə

olunur. Belə bir fakt inkarolunmazdır ki, iqtisadi sistemin sosializm modelindən

kapitalizm modelinə keçərkən, keçmiş sosialist ölkələri, daha dəqiq desək,

onların hökumətləri Avropanın və Amerikanın nümunəsindən, onların (əsasən

ABŞ-m) məsləhətçilərinin köməyindən yararlanmışdır.

Şərqi Avropa ölkələrində (Polşa, Macarıstan, Çexiya, Bolqarıstan,

Rumıniya, Slovakiya, Albaniya) Amerika təcrübəsinin və məsləhətçilərinin təsiri

İkinci Dünya müharibəsindən sonra Qərbi Avropanın bərpası üzrə 32

Marşalı planı ilə müqayisədə, şübhəsiz ki, pozitiv amil olmuşdur. Belə bir

məqamı da qeyd edək ki, özünün «islahatçılar» adlandırılan hakim dairələrinin

son dərəcə uğursuz fəaliyyətinə bəraət qazandırmaq üçün Rusiyada bu barədə

çox danışılsa və yazılsa da, həmin ölkələrin hökumətləri heç bir «şok terapiyası»

tətbiq etməmişdir.

Bizim rəyimizə görə, Amerikanın və Qərbi Avropanın təcrübəsi bir-birini

qarşılıqlı surətdə tamamlayır. Ölkənin daxili şəraitindən asılı olaraq həm nəzəri

iqtisadi məktəblərin, həm də praktiki iqtisadi siyasətin elementləri bazar

qurumları zəif inkişaf etmiş yaxud yenidənqunuaya ehtiyac duyulan ölkələr üçün

faydalı ola bilər. Bundan başqa, çox hallarda Amerika və Avropanın nəzəri

məktəbləri arasında kəskin fərqləri müəyyənləşdirmək çətindir. Keynsçilik və

neokeynsçilik, habelə monetar nəzəriyyələri buna nümunədir: həm birincilər,

həm də ikincilər Qərbi Avropa ölkələrində və Amerikada işlənib hazırlanmış,

hökumətlərin iqtisadi siyasətində müvəffəqiyyətlə istifadə olunmuşdur (olunur).

Beləliklə, hal-hazırda dünyada iqtisadi təfəkkürün iki iri - Amerika və

Avropa istiqaməti mövcuddur. Heç bir müstəqil (ilkin), yəni Asiya, Yaponiya,

Çin, Rusiya, Afrika, Latın Amerikası və s. nəzəriyyələri mövcud deyil. Bu,

müasir kapitalizmin iqtisadi tarixinin realhqlannm obyektiv əks olunmasıdır.

Kapitalizm Qərbi Avropada yaranmış, sonra onun bəzi elementləri Qərbi

Avropadan olan kolonistlər tərəfindən ABŞ-a gətirilmiş və məhz bu iki qitədə ilk

dəfə olaraq özünün mükəmməl klassik fonualarını almışdır. Asiya, Afrika və

Latın Amerikası ölkələrində, Rusiyada isə kapitalizm iqtisadi sistem kimi,

köçürülmə, yəni törəmə iqtisadi münasibətlər xarakterində olmuşdur.

Amma bu, kapitalizmin iki - Qərbi Avropa və Amerika tipləri arasında heç

bir əsaslı fərqlərin mövcud olmadığı demək deyil. Söhbət məqamlardan getsə də,

qeyd etməliyik ki, onlar çox hallarda Amerika və Qərbi Avropa arasındakı

təbii-coğrafi, geosiyasi və başqa fərqlərlə yanaşı son dərəcə mühüm əhəmiyyətə

malikdir və bəzən həlledici rol oynayır. Buradan aşağıdakı nəticələri çıxarmaq

olar:

• Amerika və Qərbi Avropa iqtisadi məktəbləri arasında rəqabət həmişə

pozitiv əhəmiyyət daşıyaraq, nəzəriyyənin inkişafına xidmət etmişdir. 1970-ci

illərdən başlayaraq Amerika məktəbinin dominantlığı dünya iqtisadiyyatının

zəifləməsi, ABŞ da daxil olmaqla, ən yetkin seqmentdə istehsal amillərinin

açıq-aşkar inkişafının geridə qalması, böhran potensialının güclənməsi ilə

33

nəticələnmişdir;

• inkişaf etmiş dövlətlərin hökumətləri tərəfindən həyata keçirilən iqtisadi

siyasətin əsas müddəaları çox zaman başqa ölkələrdə uzun müddət istifadə üçün

qeyri-konstruktivdir və bunu 1990-cı illərdə, XXI əsrin ilk onilliyində Rusiyanın

(bütövlükdə MDB-nin), başqa inkişaf etməkdə olan ölkələrin nümunəsində

görmək mümkündür;

• Qərbin iqtisadi siyasətinin tənqidi yanaşmadan istifadə olunan

nümunələri yaxın dövrdə yoxa çıxmış doqmatik sosializmin iqtisadi

konstruksiyalarını xatırladır;

• Rusiya kimi dövlətlər üçün ənənəvi Amerika, Avropa və Rusiya iqtisad

məktəblərinin zəminində beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə üzvi surətdə qovuşan

adekvat iqtisadi siyasətin işlənib hazırlanması tələb olunur.

Etika BİM-in daxili elementi kimi. İctimai həyatın minilliklərə

hesablanan dövrü ərzində bəşəriyyət etik, əxlaqi-mənəvi qaydaların və

normaların toplusunu hazırlamış, onların bir qismi dünya dinlərinə, bir qismi isə

«xeyir», «şər», «yaxınlarını özün kimi sev» və sair qlobal-universal

kateqoriyalarla ifadə olunaraq, insan həyatının üzvi daxili qanununa, ənənəvi

qaydasına çevrilmişdir. Afrikadakı kiçik qəbilə, Amazoniya cəngəlliklərindəki

hindular və mədəni Avropa pa^/taxtlarmm sakinləri qəribə də olsa, «özünə

bənzərini öldürmə», «oğurlama», «hiyləgərlik etmə» və sair kimi anlayışların və

həqiqətlərin eyni dərəcədə tərəfdarıdırlar. Əzəldən nəcib yaxud rəzil xalqlar

mövcud deyil, onların hamısı Təbiətin övladlarıdır və hamısına eyni dərəcədə

dərrakə verilmişdir, amma həyat şəraitinin və keyfiyyətinin müxtəlifliyi

insanların şüuruna özünün güclü təsirini göstərir. Lakin bu təsir nə qədər güclü

olsa da, törəmə xarakteri daşıyır. İlkin olan istisna edilmədən Homo sapiens növü

kimi planetimizin bütün xalqlarının şüurunun eyni səviyyədə olması, əqli

potensialıdır.

Aydındır ki, bütün insanların, hətta sivilizasiyanın inkişafından uzaqda

təkamül edən xalqların «xeyir» və «şər» kateqoriyalarını instinktiv olaraq eyni

qaydada qavraması buradan qaynaqlanır. Buna müvafiq olaraq, insan birlikləri

həmişə qeyri-bərabərlik və ədalətsizlik ideyalarından daha çox, bərabərlik və

ədalət ideyalarını dərk etməyə hazır olmuşlar. Qeyri-bərabərlik ideyalarının

mövqelərini əsaslandırmaq üçün ədalətliliklə bərabərliyin zidd, demokratiyanın

isə yalnız varlanmaq imkanı qazananların hakimiyyəti olmasını izah edən

təbliğatın əsrlər boyu aparılması lazımdır.

34

Bütün mədəniyyətlər qlobal etikanın təməlini təşkil edən ümumi baza

dəyərlərinə tərəfdar çıxır. BMT-nin «İnsan İnkişafı - 2000» Hesabatında qeyd

olunur ki, qlobal etika bəşəriyyətə Qərb dəyərlərinin zorla qəbul etdirilməsindən

ibarət deyil. Bu eür fikir qlobal etika sahəsinin süni məhdudlaşdırılması ilə

bərabər, başqa mədəniyyətlərin, dinlərin, eəmiyyətlərin təhqir olunmasıdır.

Qlobal etikanın başlıca mənbəyi insanın zəifliyi və hər bir şəxsin iztirablarını

mümkün qədər yüngülləşdinnək ideyasıdır. Digər mənbə bütün insanların

əzəldən mənəvi bərabərliyinə inamdır. Başqalarına qarşı özünə münasibət

göstərilməsini arzuladığın tərzdə yanaşılmasını əmr edən ehkam xristianlıqda,

islamda, konfusiçilikdə, induizmdə birbaşa göstərilir və demək olar ki, bütün

etiqadların praktikasında nəzərdə tutulur.

Bütün mədəniyyətlərdə əks olunmuş məhz bu nəzəriyyələrin əsasında

dünya dövlətləri Ünmmdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsini, ona əlavə

olunmuş vətəndaş və siyasi hüquqlar, iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar

haqqında beynəlxalq paktları qəbul etmişdir. İnsan hüquqları və əsas azadlıqların

müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyası, Amerika İnsan Hüquqları

Konvensiyası, İnsan və Xalqların Hüquqları haqqında Afrika Xartiyası buna

bənzər yaxud analoji sənədlərdən irəli gəlir. 2000-ci ildə BMT- nin Baş

Məclisində onun üzvü olan bütün dövlətlər tərəfindən qəbul edilmiş Minilliyin

Bəyannaməsində insan hüquqlarına, əsas azadlıqlara, istisna qoyulmadan bütün

insanların hüquq bərabərliyinə hörmətlə yanaşılması təsdiqlənmişdir. Adı çəkilən

Hesabata əsasən, qlobal etika anlayışına beş əsas element daxildir:

1) bərabərlik. Sinfi, irqi yaxud gender mənsubiyyətindən, hər hansı

cəmiyyətə və ya yaş qrupuna aidiyyətindən asılı olmayaraq bütün insanların

bərabərliyinin tanınması ümumbəşəri dəyərlərin mahiyyətini təşkil edir.

Bərabərlik həmçinin, növbəti nəsillər tərəfindən istifadə oluna biləcək ekoloji və

təbii resursların qorunub saxlanmasının zəruriliyini əhatə edir;

2) insanın hüquqları və məsuliyyəti. İnsan hüquqlarına riayət olunması

beynəlxalq davranışın mütləq normasıdır. Əsas məsələ bütün insanların azadlığa

və bərabərliyə təhdidlərdən qorunmasıdır. İlk növbədə insan hüquqlarına

əhəmiyyət verilməsi onda təcəssüm olunmuş, qrup və kollektiv dəyərlərə istinad

edən bütün iddialardan üstün tutulan bərabərliyi əks edir. Amma hüquqlar

vəzifələrdən ayrılmazdır. Seçim hüququ olmadıqda, vəzifələr çətinliklər törədir,

vəzifələr yaratmayan seçim isə anarxiyaya aparır;

35

3) ədalətlilik. İnsanın ayrılmaz hüquqları barədə zaman keçdikcə dəyişən

təsəvvürlərlə bağlı zərurət anlayışı olmaqla, ədalətlilik prinsipinin kökləri uzaq

keçmişə gedir. Qədim Çinin, antik dünyanın (Yunanıstan və Roma) filosofları

bərabərlik məsələləri ilə yanaşı ədalət məsələlərinə də mühüm əhəmiyyət verir,

onları dövlət idarəçiliyi sistemi, mülkiyyət və mövcud ictimai-siyasi

münasibətlərlə əlaqələndirirdi. Əsrlər boyu bütün böyük inqilabi hadisələr

azadlıq, bərabərlik, ədalətlilik və qardaşlıq şüarları altında baş vermişdir.

«Ədalətlilik» kateqoriyasının məzmununun mühüm tərəfi, şübhəsiz ki, «s

Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görəlib.bbu.edu.az/files/book/228.pdf · Kitabın...

Documents

Transcript of Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görəlib.bbu.edu.az/files/book/228.pdf · Kitabın...