KEMALETTİN KÖROĞLUEski Mezopotamya Tarihi

KEMALETTİN KÖROĞLU 1984’te İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nü bitirdi.Yüksek lisans tezini 1988’de, doktora tezini 1994’te tamamladı. Marmara ÜniversitesiFen-Edebiyat Fakültesi’nde 1996’da yardımcı doçent, 2000 yılında doçent, 2006 yılın-da da profesör oldu. 1981 yılından bu yana Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yapıl-makta olan çok sayıda arkeolojik kazı ve yüzey araştırmalarına katıldı. Urartu ve As-sur krallıkları ile katıldığı kazı çalışmaları konusunda kitapları ve makaleleri vardır.

İletişim Yayınları 1136 • Başvuru Dizisi 46ISBN-13: 978-975-05-0390-0© 2006 İletişim Yayıncılık A. Ş. (1. Basım)1-11. BASKI 2006-2016 İstanbul12. BASKI 2018, İstanbul

KAPAK Suat AysuKAPAK İLLÜSTRASYONU Aşurbanipal dönemine ait

kabartmalardan bir ayrıntı.UYGULAMA Hüsnü AbbasDÜZELTİ Metin PınarBASKI Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 12064

Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.613 38 46

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 11935

Mahmutbey Mahallesi, Deve Kaldırım Caddesi, Gelincik Sokak,Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

KEMALETTİN KÖROĞLU

EskiMezopotamya

TarihiBaşlangıcındanPerslere Kadar

İçindekiler

Önsöz........................................................................................................................................................7

Giriş ........................................................................................................................................................11Öncü gelişmelerin ve uygarlıkların beşiği Mezopotamya .............................11Coğrafi yapı.......................................................................................................................................14Nehirler, yollar ve ilişkiler ........................................................................................................17

Mezopotamya Tarihinin Kaynakları ......................................................................21İlk araştırmalar................................................................................................................................21Çiviyazılı kil tabletler ve çözümleri...................................................................................28Keşfedilen uygarlık merkezleri............................................................................................30Diller, arşivler ve kütüphaneler ..........................................................................................33

Mezopotamya’nın Tarihöncesi ...................................................................................37Uzak geçmiş: Avcılık ve toplayıcılıktan ilk köylere...............................................37Hassuna-Samarra dönemleri................................................................................................42Halaf dönemi...................................................................................................................................43Obeyd dönemi................................................................................................................................46

Mezopotamya’da Tarihsel Sürecin Başlangıcı .............................................49Uruk dönemi....................................................................................................................................49Yazının ortaya çıkışı.....................................................................................................................53Cemdet Nasr dönemi................................................................................................................55

Erken Hanedanlar Dönemi .............................................................................................59Sümerler ..............................................................................................................................................59Kahramanlar ve krallar .............................................................................................................61Kent devletleri ve yönetimi ...................................................................................................65Mitoloji ve din .................................................................................................................................68

Sami Toplumlarının Mezopotamya’ya Gelişi................................................75Akkadlar ..............................................................................................................................................75Büyük fatihler: Sargon ve Naram-Sin............................................................................76Devlet anlayışı ve yenilikler....................................................................................................84

III. Ur Sülalesi (Yeni Sümer Devleti) ......................................................................87Siyasal gelişmeler..........................................................................................................................88İnşa faaliyetleri................................................................................................................................89Toplumsal reformlar ve devletin kayıt altına alınması......................................90

Yeni Göçler ve Kent Devletleri ....................................................................................93Hurriler..................................................................................................................................................94Amurrular ...........................................................................................................................................96İsin-Larsa krallıkları.......................................................................................................................98Eşnunna ...............................................................................................................................................99Eski Assur Krallığı ......................................................................................................................101Assur-Anadolu ticareti ...........................................................................................................103Mari......................................................................................................................................................105Kral Hammurabi ve eski Babil Krallığı........................................................................107Devlet yönetimi, hukuk ve toplumsal yapı ............................................................112

Kassitler ..........................................................................................................................................117

Hurri-Mitanni Devleti ........................................................................................................123

Orta Assur Krallığı ...............................................................................................................131

Önasya’da Büyük Göç Dalgaları veDemir Çağı’nın Başlangıcı.............................................................................................141Aramiler ............................................................................................................................................144

Bir İmparatorluğun Doğuşu .......................................................................................151Yeni Assur Krallığı .....................................................................................................................154Assur ülkesinde iç karışıklık................................................................................................162Sınır tanımayan imparatorlar............................................................................................164İmparatorluğun sonu .............................................................................................................180Assur’da devlet yönetimi ....................................................................................................182Din.........................................................................................................................................................189Yeni Assur sanatı .......................................................................................................................190

Yeni Babil (Kalde) Krallığı .............................................................................................197Kutsal başkent Babil................................................................................................................203Babil’den sonra Mezopotamya’nın mirası .............................................................206

Eski Mezopotamya Kronolojisi........................................................................................211

Resimlerin Kaynakları .............................................................................................................215

Kaynakça..........................................................................................................................................217

Dizin.....................................................................................................................................................221

ÖNSÖZ

Fırat ve Dicle nehirlerinin hayat verdiği Mezopotamya’dayaşananlar, Önasya’daki tüm eski uygarlıkların gelişme sü-recini etkilemiş ve zaman zaman da doğrudan yönlendir-miştir. Kentleşme, mimarlık, sanat anlayışı, din ve yazı sis-temleri gibi alanlarda ortaya çıkan öncü düşünce ve uygula-malar, ticaret veya siyasal ilişkilerin sonucunda Suriye,Anadolu ve İran gibi bölgelere ulaşmış ve buradaki uygar-lıkların oluşumuna katkıda bulunmuştur. Bu nedenle Ana-dolu uygarlıklarını iyi anlamak; Hitit, Frig ve Urartu gibikrallıkların tarihsel süreçlerini sağlıklı bir biçimde değer-lendirebilmek için Mezopotamya’daki çağdaş gelişmelerhakkında bilgi sahibi olmak durumundayız.

Kaynakçaya bir bölümünü aldığımız yayınlardan da gö-rüleceği üzere, Batı dillerinde hemen her boyutta, Mezopo-tamya ile ilgilenen farklı okuyucu kitlelerine yönelik çalış-malar vardır. Ancak ülkemizde akademik ortamlarda tartışı-lan bildiri, makale ve bazı ansiklopedi maddeleri dışında bukonuda yeterince yayın üretildiğini söylemek oldukça zor-dur. F. Kınal’ın, 1983 yılında yayımlanan ve yalnızca Sü-

7

merlere kadar olan gelişmeleri içeren Eski Mezopotamya Ta-rihi bu türün tek örneğidir. Son yıllarda Mezopotamya veçevresindeki uygarlıkları farklı yönleriyle veya tek tek elealan, Batı dillerinde yazılmış bazı önemli çalışmaların dili-mize çevrilmeye başlanması sevindirici bir gelişme olmaklabirlikte; üniversitelerdeki Önasya bölümlerinde okuyan vesayıları hızla artan öğrenciler ve bu konuya duyarlı okuyu-cular dikkate alındığında yeterli değildir.

Elinizdeki çalışma, en eski dönemlerden Yeni Babil (Kal-de) Krallığı’nın yıkılışına kadar, Mezopotamya’da gelişenuygarlıkları, kronolojik bir biçimde ve tarihsel bir bakış açı-sıyla tanıtmaktadır. Burada, bölgede yaşayan toplumlarınönemli kültürel varlıkları, belirgin özellikleri ve Mezopo-tamya uygarlığına kazandırdıkları öne çıkarılmaya çalışıl-mıştır. Eski Mezopotamya konusunda bilgi almak isteyenöğrencilerin ihtiyaçları ve konuya ilgi duyan okuyucu kitle-sinin gereksinim duyduğu başvuru türünde bir kitabın bo-yutları göz önüne alınarak birçok ayrıntının tartışılmasın-dan uzak durulmuş; bazı konulara ise yer verilememiştir.

Ülkemizde Mezopotamya tarihi ve arkeolojisi konusundayapılan çalışmalarda, yer adları, kral isimleri, dönemler veteknik terimlerin yazılışında henüz ortak bir kural oluşa-mamıştır. Bundan dolayı adların yerleşmiş biçimi varsa bukullanım esas alınmış; yoksa özgün eski adı veya Batı dille-rinde de kullanılan yazılışı yeğlenmiştir. Okuyucuya kolay-lık olması bakımından adların çoğu haritalarda gösterilmiş;ayrıca her bölümde, anılan bazı olaylarla bağlantılı resim veçizimlere yer verilmiştir. Kitaptaki harita ve çizimlerin ço-ğunluğu Dr. Erkan Konyar tarafından yapılmıştır. Birçokkabartmanın ayrıntıları, daha önce yapılmış bazı çizimlerve fotoğrafların yanı sıra, tarafımızdan British Müzesi’ndeçekilen resimlerden de yararlanılarak bilgisayar ortamındaçizilmiştir.

8

Kitabın oluşumunda, yakın çalışma arkadaşlarım, yükseklisans öğrencilerim ve uzun yıllardır aynı konuda ders an-lattığım öğrencilerimin büyük desteğini ve katkısını gör-düm. Bu vesileyle bütün metni gözden geçirerek görüşleri-ni bildiren meslektaşlarım Doç. Dr. Aslı Erim Özdoğan veDr. Erkan Konyar başta olmak üzere, kitabın daha anlaşılırolması konusundaki yapıcı önerileri için arkadaşım Ali Ak-kaya, yüksek lisans ve lisans öğrencilerim Hande Çeçen,Rahşan Aktaş ve Özgür Özol’a teşekkürü bir borç bilirim.Ayrıca İstanbul Eski Şark Eserleri Müzesi’nden Mezopo-tamya kökenli heykel ve kabartmaların resimlerini kullan-mamıza izin veren Müze Müdürlüğü’ne ve son olarak daİletişim Yayınları adına, başvuru kitapları dizisinden böylebir kitabın hazırlanması konusundaki daveti ve hazırlıkaşaması boyunca gösterdiği yakın ilgi ve destek için, dizi-nin editörü Sayın Mustafa Bayka’ya teşekkür ederim.

KEMALETTİN KÖROĞLU

İstanbul, Ocak 2006

9

GİRİŞ

Öncü gelişmelerin veuygarlıkların beşiği Mezopotamya

Mezopotamya adı, geçmişle ilgilenen ve insanlığın yaşadığızorlu serüvenin aşamaları konusunda soruları olan herkesiçin parlak uygarlıklar ve ürettikleri görkemli eserleri çağ-rıştırır. Böyle bir fikrin oluşmasında British, Berlin ve Louv-re gibi Avrupa’nın ünlü müzeleri başta olmak üzere, hemenhemen bütün dünyadaki büyük koleksiyonlarda sergilenenMezopotamya kökenli seçkin eserler büyük rol oynar. Batılıbirçok ünlü üniversitenin Önasya bölümlerindeki derslerve bölge ile ilgili süreli yayınlar da bu öngörünün beslen-mesini sağlar. Bütün bunların ötesinde, böyle bir genel ka-bulün temelinde, Mezopotamya adlı coğrafyada yaşanan veetkileri günümüze kadar uzanan birçok gelişme yatar. An-cak tarihsel süreci özetlemeden önce Mezopotamya adınınnereden geldiğine ve anlamındaki derinliğin somut gerek-çelerine değinmek yararlı olacaktır.

Mezopotamya, Antik yazarların Fırat ve Dicle nehirleri-

11

nin arasında kalan, günümüzdeki Irak topraklarının bir bö-lümünü tanımlamak için, mesos (orta) ve potamos (ırmak)sözcüklerini birleştirerek türettikleri bir addır. Başlangıçtabölgenin tek bir adı yoktu; güney bölümü Sümer ve sonra-sında ünlü Babil kentinden dolayı Babilonya, kuzeyi ise As-sur ülkesi olarak anılmaktaydı. Örneğin ünlü coğrafyacıStrabon (M.Ö. I.-M.S. I. yüzyıl),1 Fırat ve Dicle nehirlerininsuladığı bu alanın kuzeyini Mezopotamya, güneyini Babilolarak adlandırmıştı. Oysa Tevrat’ı dillerine çeviren Yunan-lılar Mezopotamya’yı Harran civarında İbrahim Peygambe-rin yaşadığı yer olarak düşünmüşlerdi. M.S. 1. yüzyılda Pli-nius bu tanımın sınırlarını bugünkü Irak’a denk gelecek şe-kilde genişletmişti. Bu adla ifade edilmek istenen sınırlarzaman içerisinde, bölgede ortaya çıkan kültürlerin yayılımalanlarına paralel olarak oldukça genişledi. Günümüzde iseMezopotamya adı, kuzeyde Toros Dağları, güneyde BasraKörfezi, doğuda Zagros Dağları, batıda da Suriye Çölü tara-fından çevrelenen alan için kullanılır. Gerçekte Mezopo-tamya’nın kesin hatlarla belirlenmesi mümkün olmayankültürel sınırları, batıda Suriye Çölü’nü Fırat Vadisi boyun-ca aşarak Filistin ve Lübnan Dağlarına, güneyden de Elamüzerinden doğuya doğru genişlemektedir. Mezopotamya bircoğrafi terim olmakla birlikte, burada gelişen Sümer, Ak-kad, Babil ve Assur gibi uygarlıklardan günümüze ulaşanbileşik kültürel bir kimliği de ifade etmektedir.

Ortadoğu ve çevresindeki toplumları yönlendiren ve bi-çimlendirilmelerinde büyük rol oynayan birçok temel geliş-me bu coğrafi terimle birlikte anılır. Bunlar uzun tarihi sü-reçte bazı değişikliklere uğrayarak etkileri günümüze kadarulaşan yazı, din, kentleşme ve devlet gibi modern yaşamı-mızın içindeki tüm alanları kapsar. S.N. Kramer’in Tarih Sü-

12

1 Tersi belirtilmedikçe kitapta geçen bütün tarihler Milattan Önce’dir.

mer’de Başlar başlığıyla dilimize çevrilen kitabında vurgula-nan bazı noktaları, zaman dilimini biraz genişleterek bubağlamda tekrarlamak konuyu daha anlaşılır kılacaktır. Sü-merlerin 3200 yıllarında geliştirdiği çiviyazısı, Önasya’da3000 yıla yakın bir süre boyunca Akkad, Assur, Babil, Pers,Hitit ve Urartu gibi birçok toplum tarafından kullanılmış;Fenike kıyılarında geliştirilen alfabe yazısına da öncülük et-miştir. Benzer biçimde “Yaratılış” ve “Tufan” gibi tek tanrılıdinlerle günümüze taşınan dinsel anlatılar ilk kez Sümerlerve sonrasında diğer Mezopotamya toplumları tarafındantekrar tekrar kaydedilmiştir. Yazılı kanunlar, matematik,tıp, fal, büyü ve benzeri konularda önce bu coğrafyadaadımlar atılmıştır. Neolitik dönemde biçimlendirilen en er-ken heykeller, kabartmalar, mücevher ve küçük el sanatlarıile teknolojik aşamayı gösteren çömlekçi çarkı, araba teker-

13

Mezopotamya ve yakın çevresi.

leği, saban, yelkenli tekne, yapı kemeri, tonoz da Mezopo-tamyalı toplumların uygarlığa yaptıkları katkılardandır.Dördüncü binyılda hız kazanan örgütlü sosyal yaşamın ge-tirdiği sulu tarım, kentleşme ve anıtsal yapıların inşası gibialanlardaki gelişmeler de dikkat çekicidir. Bu büyük adım-lar, uzak bölgelerle ticaret, imparatorluk düşüncesinin ge-lişmesi ve Yeni Assur dönemindeki planlı kentlere kadaruzanan bir dizi gelişmenin temelini oluşturur.

Mezopotamya’da mimarinin temel malzemesi katkılı kil-den yapılan kerpiçti. Kentler ve diğer anıtlar terk edilip ba-kımsız kalınca, kerpiç duvarlar kısa bir süre içinde toprakyığınlarına dönüşerek tanınmaz hale gelmiştir. Mezopotam-ya uygarlıkları birinci binyılın ikinci yarısından itibaren bi-rikimini İran kökenli Perslere aktarmış, onlar da bu mirasıHellenistik krallıklara devretmiştir. Siyasal egemenlik kay-bedilince, köklü gelenekte bazı kesintiler oluşmaya başla-mış ve bu topraklarda yaşanan önemli gelişmeler yavaş ya-vaş unutulma sürecine girmiştir. Aşağıda değineceğimizüzere, birkaç yüzyıl öncesine kadar kutsal kitaplardaki bazıatıflar ile antik kaynaklardaki bazı pasajlar dışında EskiMezopotamya’da yaşananlar hakkında fazla bir şey bilinme-mekteydi. Sümerler gibi buradaki birçok gelişmenin öncü-sü olan toplumların adları tümüyle unutulmuştu.

Coğrafi yapı

Mezopotamya genel bir bakış açısıyla, Toroslar ve Zagrosla-rın etekleriyle Suriye Çölü arasında, Fırat ve Dicle nehirleri-nin suladığı bereketli topraklar olarak görülse de, temel ya-şam koşulları bakımından birbirinden farklı bölgelere ayrıl-maktadır. Dağ etekleri dışında genellikle çöl özellikleri taşı-yan bu alanda yazın sıcaklık gölgede 50 dereceye çıkar. Kışmevsimi Orta Asya ve İran’dan gelen akım nedeniyle soğuk

14

geçer. Ocak ayı ortalaması Musul’da 5 derece, Basra’da 11derecedir. 11 ay boyunca yağmur yağmaz. Güney kesim ne-hir alanları dışında çöldür. Kuzeye çıkıldıkça çöl yerini boz-kırlara bırakır ve dağlara doğru yağışlar artar. Bu nedenleToros etekleri ve bozkırlardan oluşan kuzey kesim, merkezve güney kesimin tersine yeterli miktarda yağış alan tarımbölgesidir. Nitekim Zagros etekleri yöredeki ilk insanlarınPaleolitik dönemdeki yaşam alanlarını oluştururken, meşe,çam ormanları; buğday, arpa, meyve ve yenilebilen çeşitlibitkilerin yetiştiği yüksek düzlükler ve bereketli vadiler iseilk köy topluluklarının ortaya çıkmasını sağlayan bir ortamhazırlamıştır. Dicle ve kolları Büyük Zap, Küçük Zap, Ad-hem ve Diyala ırmaklarının suladığı tarım ve hayvancılığaelverişli bu verimli bölge sonraları güçlü Assur Krallığı’nın

15

Mezopotamya’nın kuzeyi susuz tarıma ve küçükbaş hayvancılığa uygun biryapıdadır. Bu nedenle tarıma ve yerleşik yaşama geçiş konusundaki ilk adımlar bu

bölgede atılmıştır.

merkezi olmuştur. Kuzey Mezopotamya’da nehir yataklarıfazla değişkenlik göstermez. Bu nedenle Fırat üzerindekiMari, Dicle üzerindeki Assur, Ninive ve Kalhu gibi kentleruzun tarihleri boyunca konumlarını korumuşlardır.

Fırat ve Dicle nehirlerinin birbirlerine en fazla yaklaştık-ları, Babil’in kuzeyindeki orta bölge, hem az yağış almasıhem de nehirlerin derin yataklar içinde akması nedeniylekuzeye ve güneye göre birtakım zorluklar içermekteydi. Bubölgede tarım için derin sulama kanalları ve su bentlerininyapılması gerekiyordu. Bu koşullar sonraları baraj ve sula-ma sisteminin geliştirilmesinde etkili olmuştur.

Mezopotamya’nın Basra Körfezi ile Babil arasında kalanbölümü ise Fırat ve Dicle ırmaklarının on binlerce yıldır ta-şıdıkları alüvyonlarla dolmuş, oldukça bereketli bir alandır.Nil’in Mısır’a verdiği hayatı, Dicle ve Fırat burada Mezopo-tamya’ya vermiş ve kent yaşamının gelişmesi için uygun birortam yaratmıştır. Erken Sümer Hanedanları tarafından ku-rulan birçok kentin bulunduğu bu verimli topraklar, Samitoplumlarının Mezopotamya’ya gelişinden sonra Akkad veBabil Krallığı’nın da gelişmesi için bir zemin hazırlamıştır.Nehir yatakları bu bölgede oldukça değişkendir. Bu neden-le başlangıçta nehir vadisi kenarında kurulmuş olan İsin,Nippur, Umma ve Larsa gibi kentler zaman içerisinde ne-hirlerden kilometrelerce uzakta kalmışlardır. Fırat ve Diclebu bölgede birleştikten sonra Basra Körfezi’ne ulaşırlar.Basra Körfezi’nin ağız bölgesi tümüyle bataklık ve sazlıklar-la kaplı, farklı bir ekolojik ortamdır.

Güney Mezopotamya’da yaşamlarını tümüyle gelişmişsulama sistemlerine borçlu olan insanlar, iki nehrin akış re-jimindeki farklılıklardan, yani büyük taşkınlardan veya ku-rak dönemlerde sulardaki azalmadan doğrudan etkilenmiş-lerdir. Aşağıda değineceğimiz Erken Sümer Hanedanlarıdönemindeki Tufan Mitosları bu bağlamda anılabilir.

16