KÂİDE KAVRAMI__Abdullâh Saîd el-Müderris_1 = Ebu Abdulmumin Tekin Mıhçı =

#

fehghain(seen 2ain(seen 3Ihah lam 3Ihahlam beh ain lam sheen I

32 I lamIain' yehhamza2seen I seenfeh' lam lamfeh lamlamdad2 I lam lamdadI lamfeh

lam lam lam ' 3sheen' lam lam 3 IhahI ' 3sheen' lam 2sheen lam 3hah

3behain lamseen... :3ainbeh I'

www.tevhididavet.com

KDE KAVRAMI

TANIMI VE HAKKAT

Rahmn ve Rahm olan Allhn ismiyle

Hamd, -lemlerin Rabbi olan- Allha mahsustur. Ona hamd eder,

Ondan yardm ve mafiret dileriz. Nefislerimizin errinden ve

amellerimizin ktlnden Ona snrz. Onun hidyete erdirdiini

hi kimse saptramaz, saptrdn ise hi kimse hidyete erdiremez.

ehdet ederim ki, Allhtan baka ibadete lyk hibir ilh yoktur. Ve

yine ehdet ederim ki, Muhammed sallallhu aleyhi ve sellem Onun

kulu ve rasldr. Bundan sonra:

Giri:

Fkh kidelerin, fkh ilmi asndan nemini ve onlardan nasl

istinbat edildiini idrk etmek ancak, kide dendiinde onun ne olup

ne olmadn, ne ie yarayp ne sonu rettiini, ne artlar ve kurallar

dairesinde kullanlabildiini, fkhn tamamn kapsayp kapsamadn

bilmekle mmkndr. Bu sebeble fkh kidelere ve bunlarn

aklamalarna gemeden nce kide dendiinde ne demek istendiini,

ona yakn kavramlar, meneini ve kaynak olma deerini ksaca

aklayalm.

Abdullh Sad el-Mderris


4

Kide Kelimesinin Lgat ve stilh Anlam:

K-a-d = 3ainqaf fiilinden tretilen el-Kavid = 3ainqaflam kelimesi, el-

Kide = 3ainqaflam kelimesinin ouludur. Lgatte: Asl, temel, ess gibi

anlamlara gelen kide, temellerin ess, asl manasnda da

kullanlmaktadr.1 Kurn- Kermde bir yapnn temelleri anlamn

ifde edecek ekilde ainfeh2 I2? @beh 3ainqaflam I (2behlam lam2?ain @Iseen brhm ve

sml Kbenin temellerini ykselttiinde (Bakara: 2/127) ve baka

bir ayette de alefmaksuratehfeh lam meemhehnoonyehnoonbeh noonmeem dalainwawqaflam rehkhahfeh meemhehyehlamain fehqaf seenlam noonmeem meemhehqafwawfeh Bunun zerine

Allh binlarnn temelini kertti de, tavanlar balarna ykld

(Nahl: 16/26) buyrulmaktadr.

Kavid kelimesinin stlah manas hakknda birok tanm

yaplmtr. Ancak onlardan u ikisi dierleri itibariyle daha takdire ve

tercihe ayandr:

mm Tacuddn bin Sbk rahimehullh, kidenin tanm

hakknda yle demitir: Kendisi ile cziyytnn hkmleri anlalan,

cziyytnn ounluunun kendisine uygun olduu kll emirdir2.3

mm Tacuddin bin Sbk, bu tanmyla hem kavid ile dbt arasnda

1 K-a-d Maddesi: bn Manzr, Lisnul-Arab; Cevher, es-Shh; Zebid, Tcul-Ars 2 Tacuddin bin Sbk gibi baz limler ise kideyi emir olarak tarif etmilerdir. Kidenin emir olarak nitelendirilmesinde, kaziyye ve hkm olarak ifade edilmesinden daha genel bir anlam bulunmaktadr. Bu da emir ifadesinin, bir hkm

belirtmeyen baz durumlar hakknda da kullanlmasndan ileri gelmektedir. 3 bn Sbki, Ebh: 1/11.

Kide Kavram Tanm ve Hakikati


5

ayrm yapm, hem de kidelerin cziyytn tamamna deil de

ounluuna uygulandn ifde etmitir. O bu tanm verdikten

hemen sonra bunu misllendirerek, kidenin fkhn bir konusunu deil

de birok konusunu kuattn, bu ynyle de dbttan ayrldn

belirtmitir.

mm bn Nceym rahimehullhn el-Ebh ven-Nezirini

erh eden mm Hamev, nce kide ile ilgili genel bir tarif verdikten

sonra, fkihlerin kideye yklemi olduklar anlam ile uslclerin ve

nahivcilerin ykledikleri anlamn farkl olmas sebebiyle aslnda bu

tanmn fkh kide iin geerli olmadn ifde etmitir. Bu farka

dikkat ektikten sonra kideyi yle tanmlamtr: Kide: Cziyytnn

ahkmnn kendisinden karlabildii ve cziyytnn ounluuna

uygunluk arzeden ekseri hkmdr, kll hkm deildir.4 Ayrca mm

Hamev, kide iin nemli olan u hususa iaret etmitir: Kll

kideden maksat, baz istisnalar olsa da baka bir kidenin altna

girmeyen kidedir.5

Kide kavramndan neyin kastedildii anlaldktan sonra kide

kavram ile yakndan ilgili olan dier kavramlara da ksaca deinelim:

Kide le Yakndan lgili Olan Dier Kavramlar:

Kide ile yakndan alakal olan alt kavram vardr. Bunlar -

ksaca- yledir:

4 Hamev, Gamzu Uynil-Basir: 1/51. 5 Hamev, Gamzu Uynil-Basir: 1/51.



6

Dbt: Dbt, fkh kidesi ile yakn bir anlama shib olan

kavramlarn banda yer alr. Dbt, fkhn sadece bir blm ile ilgili

meseleleri iine alan dar kapsaml kural olarak tanmlanmtr.6

Kide ile dbt arasndaki fark ksaca yle ifade edilir: Dbt,

fru fkhn sadece bir blm ile ilgili detaylara ait hkm ifade eden

dar kapsaml bir ilke olmasna karlk kide, o alann btn

blmlerinde geerli olabilecek bir genilie sahiptir.7 Bu sebepten

dolay kide, dbt da iine alabilecek geni kapsaml genel kuraldr.

el-Ebh ven-Nezir: Ebh kavram birbirine benzeyen ve ayn

hkm alan fkh meseleleri ifde etmektedir. Nezir ise: lk bakta

birbirlerine benzeseler de hkm itibariyle farkl olan meseleleri ifde

etmektedir.8

Furuk: ekil ve anlam bakmndan bir, hkm ve illet

bakmndan farkl olan benzerler arasndaki farkn ele alnd ilimdir.9

Usl Fkh Kidesi: Usl fkh zellikle Araba lafzlardan

karlan ahkm kidelerinden oluur. Kll kideler ise slm

hukukunun hikmet ve esrarn ieren ve zerine frudan saysz

ahkmn bina edildii ok faydal kurallardr.

Tarihsel olarak usl kidelerinin, fkhn tedvininden nce

6 bn Sbk, Ebh: 1/11; Zuhayli, el-Kavid: 19. 7 Makkar, el-Kavid: 1/ 212; bn Sbk, Ebh: 1/11; Suyut, el-Ebh ven-Nezir Fn-Nahv: 1/10-11; bn Nceym, Ebh: 192; bn Neccar, erhul-Kevkebil-Mnir: 1/30. 8 Bhuseyn, el-Kavid: 93. 9 Suyut, Ebh: 33-34.



7

bilindii, dolaysyla usl kidelerinin tedvini fkh kidelerinin

tedvininden ncedir.10 Usl fkh kideleriyle kll kideler arasndaki

farklar ksaca yledir:

1. Usl kideleri byk ounlukla Arab dilinden ve

kurallarndan tretilmitir. Fkh kideler ise, er ahkmn ve fkh

meselelerin istikrs yoluyla elde edilmitir.11

2. Usl kideleri, er delller ve bu delllerden doru bir ekilde

hkm istinbat etmekle ilgilidir. Fkh kideleri ise mkellefin fiilleriyle

ilgili olup, fkhn birden ok alanndaki feri meselelere uygulanabilecek

genel kurallardr.12

3. Usl kidesi, mevzusu altna giren btn detaylara mil, sbit

ve deimez bir yapya sahiptir. Fkh kidesi iin ayn genellik sz

konusu olmad gibi, bir ksm zel kideler halini alm olan istisnlar

da mevcuttur. Bu istisnlarn okluu sebebiyle fkh kideleri alebi

(ekseriyetle ilgili) olarak nitelendirilmi ve btn cziyytna tatbik

edilemeyecei kabul edilmitir.13

10 eleb, Medhl: 324; Zuhayl, el-Kavid: 20; es-Sabn, Medhl: 1/259. 11 Fkh kideleri ile usl kideleri arasndaki bu farka ilk deinen Karf olmutur. Bkz: Karafi, el- Furk: 1/2-3; Ayrca bkz. Haim el-Burhn, Sedduz-Zeri: 156-159; beyr, Kavid: 28. 12 es-Sabn, Medhl: 1/259; Ebu Zehra, Usll-Fkh: 8; es-Sedln, el-Kavid: 21. 13 Nedv, Kavid: 59; beyr, Kavid: 29; Zuhayli, el-Kavid: 21; es-Sabuni, Medhal: 1/260; Haim el-Burhani, Sedduz-Zeri: 155 (Ancak bu gr baz aratrmaclar tarafndan iki ynden eletirilmitir. lk olarak, her iki kidenin istisnalar nedeniyle bir

ayrma tabi tutulmasnn doru olmad, nk btn ilim dallarna ait kidelerin istisnalarnn olabilecei; dolaysyla bunun sadece fkh kide ile usl kidesi arasnda



8

4. Usl kideleri, er delllerden hkm istinbat etmek isteyen

mctehide yol gstermek gibi bir fonksiyona sahipken, fkh kidesi,

hkme dorudan ulatrr.

Fkh Nazariyesi: Nazariye, fkhn bir konusunun temel artlar,

ana unsurlar ve hkmleri ile detayl olarak incelenmesi ve o konuda

her zaman geerli olabilecek sonulara varlmas ile oluan teoridir.14

Nazariye ile fkh kideler, fru- fkha dir mevzular konu

edinmekle beraber, aralarnda baz farkllklar bulunmaktadr. Bu

farkllklar u iki maddede zetlemek mmkndr:

1. Fkh kidesi, bizzat hukuk bir hkm tar. Kidenin ifde

ettii bu hkm, altnda bulunan detay meselelerde de geerlidir. Fkh

nazariye ise bizzat fkh bir hkm tamaz. Alt ayrm, unsur ve

artlardan oluan teorik bir btnlk tar. Mlkiyet, fesd ve butlan

nazariyeleri gibi. Bu durumda kide eri hkm, nazariye ise

aratrma ve incelemedir.15

2. Fkh kidesi, ummi hkmler ieren ve fkhn her alanna

tatbik edilebilen genel kurallar olup, ana unsur ve artlar iermez.

Fakat bunlar, nazariye iin zorunludur. nk nazariye, fkhn belli bir

konusunun detayl bir ekilde tetkik edilmesi ve o konuya hkim olan

olmad belirtilmitir. kinci eletiri noktas ise kllilie atfedilen anlam ile ilgilidir. yle ki: Genelliin varl ve alebiyetin usl kidesi ile fkh kideyi birbirinden ayran bir fark olduu dnlse bile, bu esas fark deildir.) 14 Zerka, Medhl: 1/235; Nedv, Kavid: 54. 15 er-Rkey, Nazariyyetut-Takid: 54.



9

teorinin ortaya konulmas amacna ynelik olduu iin bu temel unsur

ve artlar nazariye iin zorunludur.16

Maksd: Maksdu-eria, Araba bir terkip olup, ksaca:

rinin hkm koyarken gzettii gayeler olarak tanmlanmtr.17

Maksd, rnin er hkmlerin sadece bir ksmnda deil,

btnnde veya ounda uygulad mn ve hikmetlerdir.18

Bizim kavid-i kllyye-maksd ilikisi ile kastettiimiz, ilke ile

fkh kidesi arasndaki ilikidir. Baz genel fkh kideler, maslahat,

zorluun kaldrlmas ve zararn giderilmesi gibi slm hukukunun

gerekletirmek istedii gayeler zerine kurulmutur. Bu sebepten

dolay slm hukukunun maksatlarnn ortaya karlmas, fkh

kidelerin belirlenmesine yardmc olur.19 Aralarndaki bu benzerlik ve

ilikinin yannda, ilkeler ile fkh kideler arasnda baz farkllklar da

bulunmaktadr. Bunlar ksaca yle ifade edebiliriz:

1. Ele aldklar konular asndan: Fkh kideler kll er

ahkm aklamak iindir ve bu kidelerden birok cz hkm

karlr. Maksdu-era, fer meseleler ile ilgili cz ahkm

aklamaktan ziyde, hkm koyarken rnin asl hedefledii

hikmetleri ifde eder. Bunlar arasndaki fark, hkm ile hikmet

16 Nedv, Kavid, s. 56; Zuhayl, el-Kavid: 23; Abdullah ed-Dirn, el-Medhl: 226. 17 Boynukaln, Gaye Problemi: 7-8. 18 bn r, slam Hukuk Felsefesi: 77. 19 Boynukaln, Gaye Problemi: 172.



10

arasndaki fark gibidir.20 Ksacas: Fkh kidenin mevzusu mkellefin

fiilleri olduu halde, maksdn konusu ise, hkm koyarken gzetilen

hikmet ve gayelerdir.

2. Hcciyyet asndan: lke ile fkh kidesi arasndaki ikinci

temel fark, bu iki kideden her birinin hcciyyeti ile ilgilidir. Fkihin

sadece fkh kidenin ifadesini ess alarak fetv vermesi veya bu

kideye dayanarak amel edilmesi caiz deilken21 maksd kidesinin

istikraya dayal olarak ortaya konmasndan tr, buna dayanarak

istidlalde bulunulabilir.22

3. Kapsadklar konulara bal olarak ifde ettikleri nem

asndan: Fkh kidesi kll er bir hkm konu edinirken, maksd,

genel ter bir gyeyi konu edinir.

4. eriine ynelik ittifk ve ihtilf asndan: Fkh kideleri

incelendiinde bunlarn, zerinde ittifk edilen ve ihtilf edilen

kideler olarak ikiye ayrld ve hepsinin ayn seviyede olmad

grlr. Buna karlk ilkelerin anlamlarn ieren cz hkmler,

fkhn muhtelif mevzularnda son derece yaygn bir ekilde yer

almaktadr. Bu da maksdn fkh kaynaklardaki konumunu ve

mctehidlerin maksd ilkelerinin anlamlarna tabi olarak, onlar

20 slmiyyetl-Marife: 29. 21 slmiyyetl-Marife: 30. 22 beyr, Kavid: 32.



11

balayc kabul ettiklerini gsterir.23

Fkh Kidelerin Menei:

Fkh kideler incelendiinde, bunlarn oluumunda Kitb ve

Snnetin yan sra, insn aklnn ortak kabulleri olan ilkelerin ve

fukahann ictihadnn nemli paylar vardr. Bu sebepten dolay baz

melliflerce, fkh kidelerin kaynaklarnn nasslar (Kitb, Snnet) ve

fukahann ictihad olduu belirtilmitir.24

Nitekim Kurann baz ayetleri kideletirmeye dell olacak

yapya sahiptir. Misl olarak:

lam fehlam2 Dlam seenfeh lam ainseen Allh hi kimseye gcnn yeteceinden

fazlasn yklemez. (Bakara: 2/286) 32?2 Dlam Ibeh seen2lam lam 32?2 Ibeh seenainlam Allh

size kolaylk diler zorluk dilemez. (Bakara: 2/185) yet-i kermeleri

birok hkm kuattklarndan dolay fakihler iin nemli bir dayanak

olmulardr.

Raslullh sallallhu aleyhi ve sellemin eitli vesilelerle

sylemi olduu baz kapsaml hkm cmleleri de ayn zelliktedir.

Misl olarak:

Elam seenI hah SarhoSarhoSarhoSarho eden her eden her eden her eden her ey haramdr.ey haramdr.ey haramdr.ey haramdr.25 Allhn kitabnda Allhn kitabnda Allhn kitabnda Allhn kitabnda

23 slmiyyetl-Marife: 31-33. 24 Mecellet-era: 295; Zuhayli, el-Kavid: 29. 25 (SAHH HADS:) Buhr (4343); Mslim (1733)



12

bulunmayan her bulunmayan her bulunmayan her bulunmayan her art batldr.art batldr.art batldr.art batldr.26 lam dad lam dad Zarar ve mukabele bizzarar Zarar ve mukabele bizzarar Zarar ve mukabele bizzarar Zarar ve mukabele bizzarar

yoktur.yoktur.yoktur.yoktur.27 Hadis-i erfleri kapsaml hkmler ifde etmektedirler.

Sonu olarak, ilk dnemlerden itibaren fkihlerin Kitb ve

Snnet metinlerini inceleyerek, benzer hkmler arasndaki ortak

illetleri ve hkmlerin vaazedilmesinde gzetilen maksatlar

istikra(tmevarm) yoluyla tespit etmeleri sonucu ulam olduklar

neticeleri vecz bir ekilde ifade etmeleri, kidelerin ilk misllerini

oluturmaktadr.28 Ayrca usl, dil ve mantk kurallarn incelemi

olduklar konularda tatbik etmeleri sonucu ortaya koyduklar kapsaml

hkm cmleleri, kidelerin henz ilenmemi ilk ekillerini ve

temelini tekil eder.

Fkh Kideler Mstakil Kaynak Oluu:

Fkh kidelerin slm fkhnda nemi byk ve tartlmazdr.

Ancak fkhn, ibadetlerden muamelata hemen her alan ile ilgili

konularda geerli olan fkh kideleri, hkm istinbat ederken, konu ile

ilgili zel bir dell bulunmakszn tek bana kaynak olabilirler mi?

Dorudan bu kidelere dayanlarak hkm verilebilir mi? Sorularnn

cevab hakknda eitli gr ve detaylar bunmaktadr.

Fkh kidelerin hkm istinbat ederken tek bana kaynak olup

olmad hususunda kaynaklarda ak bir ifde bulunmamakla beraber,

26 (SAHH HADS:) Buhari, Buyu: 73 2155 27 (SAHH HADS:) bn Mce, (2341); Muvatta (2982) 28 Ubde, Et-Teru'l-slmi: 159; Bilmen, Kamus: 1/254.



13

baz bilginler kll kideleri er delller arasnda saymlardr.29 Ancak

kavidi er delller arasnda sayan melliflerin bunlar mstakil

delller snfnda m, yoksa verilen hkm destekleyici ve illetini

aklayc bir ekilde mi ele aldklar pek ak deildir. Ayrca bu

kideleri fkh delller arasnda sayan bilginlerin bunlar fer delllerin

sonunda saymalar, baz melliflerin de iret ettii gibi mft ve

hkimin nne gelen meselenin zm iin kaynaklarda zel dell

bulunmad takdirde, meseleyi iine alan fkh kidelere istinden

fetv vererek konuyu zme kavuturabilir30 gr ile paralellik arz

eder. Aslnda bu kidelerin byk ksm, usl fkh kidesi olup, fru

fkhta da ok kullanlmalar sebebi ile fkh kidesi gibi

zannedilenlerdir.31

Kitb ve Snnet nasslarna dayal ve istisnlar olmayan baz

kideler vardr ki bunlar, hkm istinbat ederken dell olarak

kullanlrlar. Ancak bu tr kideler, baz melliflere gre dell olmayp,

kidenin dayana olan nass, meselenin asl dellidir.32

Sonu:

fde olunduu zere Kide: Cz meselelerin ounun

hkmlerinin kendilerinden istinbt edildii, kll olmayan hkmdr.

29 Hadimi, Mecmi (yzm.), vr. 1a; zmirli, lmi Hilf: 191. 30 Nedv, Kavid: 95; Yaman, Fkh Kideleri, Marife: 58. 31 Yaman, Fkh Kideleri, Marife: 62. 32 Gzelhisri, Menfiud-Dakik: 16; el-Keyln, Kavidl-Maksd, slmiyyetl-

Marife: 30; Baktr, Zaruret Hali: 150; es-Sedln, el-Kavid: 35; Ansay, slm Hukuku: 28.



14

Menei itibariyle Kurn ve Snnetten ve de ictihad shiblerinin sahh

kyslarndan kaynaklanmaktadr. Asrlar boyu fkh meselelerin

hkmlerine ulamak iin bir vasta olarak mctehidler tarafndan

kullanlm, talebeler tarafndan tlim edilmitir. Fkh ilminin

vazgeilmez unsurlar arasnda yerini almtr.


1433 h./2012 m.


K


KDE KAVRAMI TANIMI VE HAKKATGiri:Kide Kelimesinin Lgat ve stilh Anlam:Kide le Yakndan lgili Olan Dier Kavramlar:Fkh Kidelerin Menei:Fkh Kideler Mstakil Kaynak Oluu:Sonu:

KÂİDE KAVRAMI__Abdullâh Saîd el-Müderris_1 = Ebu Abdulmumin Tekin Mıhçı =

Documents

Transcript of KÂİDE KAVRAMI__Abdullâh Saîd el-Müderris_1 = Ebu Abdulmumin Tekin Mıhçı =