kader,Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri-27s_Ahmet.AKBULUT

7/31/2019 kader,Allahn Takdiri-Kulun Tedbiri-27s_Ahmet.AKBULUT

1/29


2/29

ALLAH'IN TAKDtR-KULUN TEDBtR!

Yrd.Do.Dr. Ahmet AKBULUT

Kader problemi, insann insan olmasndan kaynaklanan bir meseleolup, insanln sorunudur. Gelmi gemi, dinli - dinsiz birok d-nrn bu konu ile ilgilendii gibi, dinler de bu hususda farkl grlerbildirmilerdir. Ancak, gnmze dein, insan aklnn kabul edebileceibir zme ulaIamamtr l . Bunun sebeplerinden biri, sorunun karma-kl olsa gerektir. Fakat meselenin zlememi olnas, zlemeye-cek anlamna da gelmez. Kald ki, bizim grevimiz gerei aratrmak-tr. Gerei kefetmeyi b;.aramazsak dahi, zorIuun mahiyeti ni tesbit

etmi oluruz ki, bu da nemli bir aama saylabilir. Konunun ortaya kon-masnda gemi ile hesaplamaktan ekinmemek gerekir. Zira, gemiile hesaplaamayan dnce, gemiin tekl'an olur ki, bu da dncedeildir.

Biz, kaderi, "AIlah;n srlarndan bir sr Z" olarak grmediimizgibi, Hz. Peygamber'in de bu konudaki tartmalar ve kendisine sorusorulmasn yasakIadna dair rivayetleri 3 phe ile karlyoruz. Prob-leme makul bir izah tarznn bulunabilmesi iin, hareket noktasnn doru

belirlenmi olmas lazuidr. Kader insann meselesi olduuna gre, in-sandan hareket etmek durumundayz. Bu dnyada nsan eli kolu balmahkum bir varlk mdr? yoksa eitli seenekleri olan hr bir varlk mdr? Her eyi yapp - eden Tanr ise, insan neyi yapp etmektedir?4Eer insan, rotas izilmi bir varlksa onda iradenin olmasna, aklnbulunmasna gerek var mdr? Sorumluluu olmayan varlklar gibi, in-sandan da mihaniki olarak hareket etmesi mi istenmitir? Yada var-oluunun gayesini bilinli olarak yerine getirmesi mi beklenmektedir?

1 Taftazani, Keliim lminin Belli Bal Meseleleri, 157. Akkad, Kur'an Fel.efes;, 150-203. Abdlhamit, slfmda tikadi Mezhepler. 269.

2 Mustafa Sabri, insan ve Kader, 128.3 Tirmizf, 4 {443. hn Hanbel, Msnned, 2{178.4 Aydn, Din Felsefesi. 90.


3/29

130 AHMET AKBULUT

Mutlak Varlk All~h'dr. Ancak, ins da bir varlktr ve Allah'danayr bir varlktr. ahsiyeti, akl iradesi bulunan ve sorumlu olan bir var-lk. nsan bu ekilde yaratan da Allah'dr. Kainata yaratlan her varl-n, kendisine has bir kaderi bulunmaktadr. nsann kaderi de iyilik vektlk ileyecek tarzda yaratlm ve kendisine akl ve irade verilmolmasdr. nsann gayesi Allah tarafndan tesbit edilmj olmasna ra-men, bu hedefin gerekletirilmesini Allah, insana brakmtr. nsan,akIi, iradesi ve teerbesi ile bu gayeyi gerekletirebilecek imkana sahip-tir. Amac gerekletirip- gerekletirmemekte insan serbest brakl-

mtr . Yani, insana bu hrriyeti Allah vermitir 5 nsan Allah tarafn-dan yaratlm ve fakat' O'nun tarafndan kurulmamtr. Ksaca, insanbilinli sorumlu ve hr bir varlk olup, Allah'n yeryzndeki "halifesi"dir 6.

Alemde olan ve olacak olanlar, ki bunlara insan davranlar dadahildir, Allah tarafndan tesbit eddilmi 7 ise, hu ayn zamanda Allah' daatl brakmaktr. Bu noktaya iaretle Muhammed kbal; "Kanaatimce,evrenin nceden dnlerek yaplm bir plann, zamanla bilgili bir e-kilde ileyii olduu yolundaki grten, Kur'an- Kerim'in grnedaha yabanc bir ey 0Iamaz."8 demektedir. Her eyin ezeli program da-hiIinde cereyan etmesi durumunda, lahi faaliyet iin de imkan kalma-maktadr. Halbuki, Kur'an: "O'nu (Canab Ilakk) her an yeni bir imegul eder,"9 buyurmaktadro Ezelde bizim iin tesbit edilenin dndadavranma imkanmz varsa bu tesbitin, yoksa iradenin, hrriyetin vesorumluluun anlam olamaz. Ksaca, klasik kader anlay, yalnz in-sann varoluunu anlamszklmamakta, ayn zamanda, Allah' da atlhale getirmektedir.

Allah, insan kendi elinde oyuncak bir varlk olarak m, yoksa akllve vicdanl, yani zgr ve sorumlu bir kulolarak m yaratmtr? Bumesele zerinde dnmek gerekir. Aksi halde, Sartre'nin ileri srdgibi, Tanrnn olmas, insann hr olmasna engel tekil eden bir varlk lO

olarak ortaya kacaktr. Kald ki, insann hr ve sorumlu bir varlk ol-masn Allah dilemitir. Eer nsan daha nceden belirlenmibir yoldan

5 ner, nsan Hrriyeti, 3 .6 Bakara-30. Sa'd-26. Zemlihen, Keif, 1/62. Yazr, Hak Dini,6 /4093. Halifenin, han i

anlama geldiini izan iin bkz. Yazr, Hak Dini, 1/299. Atay, Allah'n Halifesi nsan, A.V.t.F.Der. Cilt-18 Sh.: 74

7 smail Fenni, Lugate-i Felsefe, 270.8 lkbal,,tsllm Dncesinin Yeniden Douu, 82.9 Rahman-29.10 ner, nsan Hrriyeti, 35-41.


4/29

ALLAH'IN TAKOR-KULUN TEOBR 1 3 1

gidiyor ve "Alemde olup biten her ey Allah tarafndan tayin edilmi"ise, "Allah tarafndan tayin edilmi bir ey.baka bir tarzda ve baka birdzende"ll olamayacandan insan iin iradi-gayri iradi ay'mnn ya-plmasna da, Allah'n kainata mdahale etm.esine de gerek kalmaya-caktll'. Bu durumda, insann yaptklarndan sorumlu olmasnnIZ dahibir anlam. olmayacaktr. Bu neticeyi, Kur'an'n ortaya koydu~ dnyagr ile uzlatrmaya inkan yoktur. O halde, kader kavramnn keyfiolarak kullanlmasna Kur'an msade etmi midir? Bunu tetkik etmedennce, kader konusunda msliiman kltrne ksaca bir gz atmak fay-

dal olacaktr.slam ncesi Arab toplumunda da kader hususunda deiik grler

vard. Ezeli tesbit ve tayini benimseyenler olduu gibi, buna kar -karak insann hr olduunu kabul edenler de bulunmaktaydl 13 . Aslnda,kader konusunda bu iki kart kutup, insan topluluklarnda hcr zamankendiliinden ortaya kmtr l4 nk insanolunun, kendi kusuruneticesi ortaya kan en basit eyleri dahi kadere yklemesi, onun kola-yna gelm.ektedir. Gerekten de kader kavram, akl; kullanmak iste-meyene snma imkan vermekte ve insann kendi kendini hipnotizeetmesine yaramaktadr.

Hz. Peygamber dnemnde; kader meselesinn Sahabc arasnda ko-nuulduu, hatta Hz. Peygamber'in, kader konusunda kendisine sorusorulmasn ve Ashab arasnda tartma yaplmasn yasakladna dairhaberler nakiedilmitiriS. Bu yasaklamaya ramen, kader hususunda Hz.Peygamber'e isnad edilen ve hadiscilerin "sahih" olarak nitelendirdikierihadisleri, hadis kitaplarnda bolca bulmak mmkndr. Kader ilc ilgilibirka hadisi rnek olarak zikretmek faydal olacaktr.

Hz. Peygamber'e isnad edilen bir hadisde, Hz. Peygamber'in, Allah'dan ey istediini ve Allah'n ikisini verdiini bildirerek, "mslman-lar arasnda isyan olmamasn istedim. Fakat Allah bunu kabul etme-dil6 buyurduu nakledilmitir. Keza Hz. Peyga;nber: "mmetim yet-ni fr~aya ayrlacaktr. Bir frka hari; hepsi Cehenneme gireeek-

II A.g.e., 3212 AI-i lnran-182. Enfal-St. Hacc-10.Fus8let-46.13 tbn Abdi Rabbihi, lkdu'I-Ferid, 2/378. Kr~: Watt, slam D~ncesinin T. Devri, 108.14 Abdlhamit, t.lamda hikadi Mezhepler, 269.15 Tinnisi, 4/443. bn Hanbel, Msnned, 2/178.16 Mslim, 3/2216. Bu ri"aycte gre, m8liimanlann birbirlerini ldrmesini Allah iste.

mektedir. iinkii Allah, Flisinin bu hususdaki isteini kabul etmemitir.


5/29

1 3 2 AHMET AKBULUT

tir."I? buyurarak, slam mmetinin geleceinden haher vermektedir I 8.Mslmanlara hakszlklar karsnda tepki gstermemeyi emreden hil'hadisde Hz. Peygamber: " .. , sizler benden sonra bencillik greceksiniz.Bana ulancaya kadar sabredin."19 Ba1?ka bir hadisde; Hz. Adem'i,Cennetten koyulmasndan dolay knayan Hz. Musa'ya, Hz. Adem'in:"Allah'm, beni yaratmadan krk sene nce takdir ettii bir ey iin mibeni knyorsun ?"20 dedii naklediImitir. Baka bir hadisde: "Allahcennet ehlini, cennet ehli olarak habalarnn sulhnde yaratt. "21buyrulmaktadr. Dier hir rivayete de Hz. Peygamber'in: "insan ce-

hennem chlinin amclini yapar, ta ki onunla cehennem arasnda bir zi.'akaldnda, kitap onun nne geer de cennet ehlinin anelini yapar vecennete girer. nsan cennet ehlinin yapt amcli yapar, ta ki, onunlacennet arasnda bir veya iki 'zir'a kaldnda, kitap onun nne geer decehennem ehlinin amelini yapar ve cehenneme girer."22 BiL durum kar-

. 17 Tirmizi, 5/26. lslamda batl frkalann saysnn yetmi iki olduum ishatlamak iin,baz yazarlann zel gayret sarfettii bilinmektedir. Ilu baberin doru olup-olmayacan dn-meden, frkalan bu hadis dorultusund: sflandrnlardr. Ancak bize bauI frka retme im-kam brakmamlardr. Bizim ve hizden sonrakilerin zamanlanu da dikkate alarak, bir ksmlUll

retilmesini bize braksalar daha doru olmaz myd? diye dnyoruz. Bkz.: Malati, et- Ten-bih ve'r-Red, 13. Bu tr haberlerin ortaya kmasmm sebebi. mslmanlar ara "nda ortaya ';'-kan frkalara'meru mazeret arama abas olsa gerektir. Kald ki, bu hadis karsnda Kur'an'm,"Toptan smsk Allah'n ipine sann, aynhnayn ... (M'minfn-53) Ayetini nasl izah edeceiz?

18 Halbuki, Kur'an gyb Allah'dan bakasnn bilelUeyeceini bildirmektedir. Bkz:En'am-59. Yunus-20. Hud 31. Sebe-14. Lokmn-34. Hz. Peygamher, kendi bana gelecekleridhi bilemezken, (bkz.: Ahkaf-9. Kehf-23. A'raf-l116.) mmetin g:e1eceiile ilgili olarak, Ona.hadis isnad edilmesi, hatta bunann hadis kitaplannda nakledilmesi ve mslman hilginlerinbu konularda dnmeDesi ibretvericidir. M.nkulun makulolmas ve Kur'ani esaslara UYbrunol.masnn aratnmas gerekmez miydi? Hz. Peygamber'in gelecei bilip- bilmemesi ilc ilgili olarak,bkz: Hatipolu, Siyasi-ttinai Hadiseler, 1-9.

19 Buhari, 7/88. Kr: tbn Sa'd, Tabakat, 2/253. Blari,1.jli8.8/153. Mslim, 3/2215.Zalimlere kar karak kargaa karmayn. nk kader byledir ve zalimler nceden izilmikaderi yerine getirmektedir!er. Halbuki Kur'an: "Siz, insanlar iin ortaya karilan, doruluuemreden, fenalktan alkoyan, Allah'a inanan hayrl bir mmet"in;z ..." (..\I-i tmran-HO) buyur-maktadr. Bkz: AI-i tmran-l04. Tevbe-7L. Lokman-17.

20 Mslim, 3/2043. tbn Mace, 1/32. Tirmizi, 4/


6/29

ALLAH'IN TAKDR1-KULUN TmBtrd 133

snda, salih amel yapmann faydasnn ne oldu~nu soranlara ise. Hz.Peygamber'in, "amel yapnz. Herkes ne iin yaratldysa ona gre iikolaylatrlr. "23 cevabn verdii bildirilmitir. san sorumluluunuesas alp, kadereilie kar kanlar da hadislere konu olmutur. Hz.Peygamber'in, "Kaderiye bu mmetin meeusile.ridir"24 buyurduu dahinakledilmitir. mnetinden kaderi yalanlayacak topluluk olacan 2Sbildiren Hz. Peygamber'in. " .. , Kfrn anahtar ancak kaderi yalan-lamaktr. "26 dedii rivayet edilmjtir.

Yukarda zikredilen hadislerIe insan' sorumluluunu nasl m:lat-racaz? Bu tr rivayetlerin Hz. Peygamber'e isnad edilmesinin arkasn-da, Hz. Peygamber'den sonra mslmanlar arasda meydana gelen tat-sz olaylara mazeret Imlma ve fakl grlere sahip gruplarn, birh:rle-rini sulama abalarnnbulunduu sanlmaktadr 27 Hadis kiilliyatnm,genelde, insan sorumluluunu anlamsz klan bir yaklam tl'lkin etmesi,Emev! yneticilerinin kader anlay~'ile paralellik anr,etmektedir. Hadis-lerin yazya geirilmedii bir dnemde, byle bir ynetimin olmas, ms-lmann geleceini de olumsuz ynde etkilemitir. Bugn, bilebildii.

miz ve elimizde mevcut olan en eski hadis kitab, mam- Malik'iiMuvatta'sdr. Bu seser Emev! Devletinin yklmasndan sonra toplan-ffitr 28

23 Buhari, 7/210. Mslim, 3/2036. bn Mace, 1/29. Ebu Davud, 5/83. Kr: Tirmizi, 4/446.Hadisin )orumu iin, bkz: Beyaz, lartu']-Meram, 272-273. Hadislere gre eitli takdir "a-malar vandr. Bunlardan hir tanesi de ana karnnda, insalUn aki veya said olacann belirlen-mesidir. Bu aamalarla ilgili hadislerin hir ksmn bn Kayym el-Cevziyye, ifau'I-AIiI c iMe-saili'I-Kaza ve'I-Kader, adl eserinde bir araya toplamtr. Bkz.: 42... 48. Bu zihniyet, hugn demsliimanlar ve din grevlileri arasnda yaygndr. Haber, Peygamber'e isnad edildii\i iin, Dinbilginleri dahi bu konuda dnmeye cesaret edcmemektedirler. Buna, gncel olaylardan bir r-nek vermek istiyorum. Milad 1990 ylnn Ramazan aynda, lkemizde yaynlanan gnlk byiik gazetelerin birinde, bir byk ilimizin mftsne, verdii konferansta bir hanm izleyicinin" Alnyazs var m? Nikith masasnda rn, ana rahminde mi bu yaz czjliyor?" eklinde~on sorduunuve mftnn buna, "bu soru (:okRoruluyol". Herkesin kaderi domadan iziliyor," cevabn ver~diini yaynlamtr. Dini hizmet verenlerimiz dahi, ne "lama geldiini bilmedii grleri, di-nin gr. gibi, nakletJlledebilmektedir. Bu, din bilginine yakan bir tavr olmasa gerektir.

24. Ebu Davud, 5/66. lm ::Iiace, 1/35. Maturidi, Tevhid, :1l4-316. Kr.: ileyazi, lart,27.

25 bn Hanbel, M-ncd, 2/90.26 bn Abdi Rabbili, Ikdu'I-Ferid, 2/381. Kr: Tirmizi, 4 (54. :lIal"ti, et-Tcnbjl, 173.

27 E'ari, Maturidi ve J'/esefi'gibi byk kelimcl"rn dali, "Kaderiye, bu mmetin me-cusilcridir" griin hadis olarak kabul ettiklerini belirten Yazcolu: "Bu ye buna benzer ifa-delerin, mezhcplerin birbirlerini itham etmeleri iin ortaya atlm olnalan kuvvetle muhtemel-dir.", demektedir. Bkz: Yazcolu, ;Ilaturidi ve Nesefi'yc Gre nsa Hrriyeti, 40.

28 Emevi Devleti, 133 LI /750 ;It de ykld. tmam- Malik, 179 II /795 lll. de Jdii.


7/29

134 AH:\'IET AKBULUT

Sahabe Dneminde de kade konusunda.zi.man zaman tari~malarnyapld bildirilmektedir. Bu devirde yaplan tartmalardan birkarnek vererek, konuyu hiraz daha a.mak faydal olacaktr. am ta,rafnziyarete giden Halife mer, am 'da veba ~algn olduunu haber alnca,ehre girmekten vazgeerek, buradan uzaklalmas gerektiini bildirir.Bunun zerine am tarafnda bulunan ordunun komutan Ebu Ubeyde,kaderi gen'ke gstcrerek, Hz. mer'in uzaklama' nerisini eletirir 29 Hatta, Hz. mer'e, "Allah'n kaderinden mi kayonun? diye sorar.Onun bu itirazna Halife: "Evet Allah'n kaderine en Allah'n kaderine

kayorum"3o karln verir. Grlyor ki, Hz. mer'in kader anlay~ile Ebu ULeyde'nin kader anlay ok farkldr. Ebu Ubeyde'ye gre,her ey Allah t.arafndan ezelde tesbit edilip, programland iin kader-den kamak mmkn


8/29

ALLAH'I:'\ TAKORI-KULUN 'TEDBR BS

den belirlenmi bir hususun olamayacan, aksi halde, Allah'n kitapgndermesinin, peygamber gndennesinin, em.retmesinin, nehyetmesi-nin bir anlani kalmayaeaD hildirmitir 34. Ayrca, kaderin acak in-sann sorumlu olmad konularda olacan aklayarak, kader kavramile insan sor~mluluu arasndaki ilikiye de dikkat ekmitir 35. ;sarsorumlu olduuhususlarda ise "kader, iyi ii yapmak, kt ii yapma-makta insaDl serhest hrakmaktr."36 Yani., kader insan.n neticesindenlehde ve aleyhde sonunlu olduu fiillerinde hr olmas ve istediiniyapabilmesidir. Hz. Hasan da irade. hrriyeti ilc sevab ve gnah ara-snua ba kurmu ve insan fiillerinde nceden tesbite kar kmt 37.Ona gre, n teshit irade hrriyettini ve dolaysyla insan sorumlu-luunu ortadan kaldn maktadr.

Halife Ali'ye kar, kendine has metodlarla yrtt mcadeleyikazanan Muaviye, Hieretin 41. ylnda Ernev] Devlet;ni kurdu 38. EmeviYnetimi, kuruluundaki ~ayri meruluun skntsn, kader kavram-nn arkasna snarak gidermee alm ve kadeci dncenin geli-mesi iin elinden geleni yapmtr. nk onlar, kadercilii siyasi ge-

leceklerinin garantisi olarak gryorlard. Kaderci dncenin geliipyaylmas iin ilk admlar, bizzat devletin kurucusu Muaviye tarafmdanatlmtl 39 Muaviye'nin, Halife Ali'ye kar isyaDlnn, savann tu-tarl dini ve siyasi gerekesi yoktu. On'~Jl tek sna kader kavramkalmt. Bu kavram yle bir snaktr ki, ona hem zalim, hem de maz-lum beraber snabilirler. Bir yandan zaIimin zulmnn sebebi, dieryandan mazlumun acizliinin gerekesi olabilmektedir.

Emev Devletinin yneticilerine kar gelmek, kade:e dolaysyla

Allah'a kar gelmek olduundan, kar gelenin ldrlmesi helal olmak-tadr 40 Muaviye'nn olu Yezid halka yle seslenmiti: Ey insanlar,sizin uramanza gerek yoktur. "Allah bir ii beenmedii zaman onudeitirir ... "41 Allah bizi deitirmediine gre, Allah'm istediine karkmaya sizin hakkmz olamaz. Size den itaat etmek, Allah'n iradesi-

34 Radiy. Nebeu'I-Belaga, 3/153. bn Murtaza, Tahakat, 1)-11).35 bn Abdi Rabbihi, Ikdu'I-Fedd, 2/379.36 Sbhani, el-Kaza ve'I-Kader, 74. Bkz: Tegabtin-2. ln,an-3, em,-8. 9, LO.

37 bn Murtaza, Tahakat, 15. BeYBz, aratu'I-Meran, 7l38 Ya'kub, Taril-i Ya'kb, 2 j192. lbnu'I-Es r, el-Kamil, :i !203. bnu'l-;-Kesir, Muhtasar,39 Abdlhamit, slanda hikarli Mezleple~, 28440 bn Abdi Rabhil, Ikdu'l-Ferid, .1/1I7-118. \Valt, Islamie Political TI"ught, 3:.41 bn Kuteybe, Uyinu'I-Alha ., 2/239.


9/29

136 AHMET AKBULUT

ne rza gstel'mektir 42. Emevi Halifeleri, sadece Allah'n ezelde yazdyazy, yani, "Allah'n kaderini infaz" ettiklerini belirtiyorlard 43.

Emev\ yneticilerinin kader kavramna snma taktikleri, msl-manlar arasnda deiik tepkilerin domasna sebep oldu. Ma'bed b.Halid el-Cheni, Gaylan ed-Dmeki ve Yunus el-Esvari gibi dnenalimler, ynetimin destekledii dnceyi yksek sesle eletirerek; Erne-vilerin tanmlad kaderin olmadn, yaplan zulmn Allah'dan deil,idarecilerden kaynaklandn ve halkn bu zulm ortadan kaldrabile-eeini, heIirttiler 44. Nitekim bu diee halk arasnda yayld. Emeviyneticileri, bata yukarda zikredilen alimler olmak zere, kendilerigibi kaderi anlamayanlarn ileri gelenlerini katlettiler 45. Kaderci dn-ceyi kabul etmeyenler, olaylarda nsan sorumluluunu benimsediklerin-den, siyasi idare iin tehlike tekil ediyorlard. nk "Kader Doktrini"politikayla yakndan ilgiliydi 46.

Hasan cl-Basri de kader konusunda Emevilerin destekledikleri d-necye kar kmt. fakat kendi dncesini akca ortaya koyma-mt 47. ehristani, Hasan Basri'nin kader hususundaki grlerinin,kaderi kabul etm.eyenlere benzediini, bildirmektedir4 8

Emev Halifelerinin istedii ekilde kader kayTamn yorumlayanCa'd b. Dirhem, Cehm h. Safvan gibi yazarlar da vard. Bunlara gre,"btn filerde eebir olduu gibi, mfakat ve ceza da cebirdir."49 Budnceyi savunan ekole Cebriye Mezhebi, denmektedir. Bu mezhebegre, hibir eyden kanma imkan yoktur. "Ne kadar allrsa all-sn meydana gelecek bir ey nlenemeyecei gibi, meydana gelmeyecek

12 Watt, slamic Political Thought, 38, Kr: Tritton, slam Kcliim, 58.4.3 Atay, Ehl-i Snnet ve ia, 165.,4 Makrizi, Hitat, 2/356. sferayini, ct .. Tah.ir, 13. ehirstani, el-Mil ci, 1/267. Watt,

Free Will, 47. Kr~.: Mslim, 1/36-37. Eb Davd, 5/70. Trmizi, 5/6.45 l\Iakrzi, Hitat, 2/356. ibn Murtaza, Tabakat, 27-28.46 Watt, Free Will, 48.47 ln Abdi Rabbili,Ikdl'I-Ferid, 2/377. Makrizi, Hilat, 2/356. bn Murlaza, Tabaka,

121.Kr: Trilton, slam Kcl1m" 61. Bir diinceye kar kmak yetmez. Alternatinifini de ortayakoymak gerekir. Hasan Ba,ri, kader konusunda Ernevilerin yalan sylediklerini bildirmi, fa-kat dorunun ne olduunu, kaderin nasl anlalmas gerektiini aka orlaya koymamt. Belki

de grn, ldrlnekte korktuu iin et olarak belirtmcmitir. Bkz.: Hasan Basri, KadcrHa,knda Halife Abdlnelik L.l\fcn'un'u Mektup, A.tl'.tF. Dcr. c o ,3 L L LI-I V,

48 ehristuni, el-Milel, 1/66 49 ehri,tani. C-;\Iilel, 1/136. ln Hanbel, er-Red ala Zaadika, 29. Dnrimi,er-Red, II

bn l\cdirn, ei-Fihris, 338. Cmbi. Tarih'l-Furk, 290. Kr~: bn Abdi Rabbihi, Ikdu'l-Ferid,

2/383.


10/29

ALLAH'IN TAKDR-KULUN TEDBR 1 3 7

olan bir ey de neydana getirilem~z. "50 Cebriye'den Hseyin h. Muham-med en-Neeear: "Allah; kulun hayr, .er, gzel ve irkin amellerini ya.ratandr. Kul da o ameUeri kesbeder",51 fikrini ileri srerek, mezhebiningrlerini biraz yumuatrntr. Cebri dncenin, zamanla dier mez-heplere de sirayet ettii grlmtr. Bu dnce ekline gre, olaylarizah etmek ok kolaydr. Sahabe arasnda siyasi kar ekimelerindendoan tatsz olaylar dahi, Allah'n ezeldeki yazgsnn yerine gelmesiolarak aklanmtr 5. Bundan dolay da, onlarn hatalarnn aratrl-mamas istenmektedir 53. Zira, onlann bir kusuru yoktur. Allah'n, ezel-de takdir ettii kader! yerine getirmilerdir.

slam mmetinin en b)'iik ansszl, hadislerin toplanarak kay-da geirilmedii bir dnemde, meru ynetimi isyan sonucu devirerek kurulmu bir ynetimin, kaderci dnceyi desteklemesi olsa gerektir.Hadis klliyatnlD kaderei karaktere brnmesinin arkasnda bu olguyatmaktadr. Dnen mslman, Peygamberi ile kar karya getiril-mitir. Hadiseilerirniz ise nakledilenleri deil, nakledenleri aratrmaklamegulolmulardr. slam kltrnn teekkl devrinde meruluk

50 smail Fenni, Lugatee-i Felsefe, 27051 ehristan, el-Milel, 1/139. Bu grn sonradan Ehl-i Snnet tarafndan da benim-

sendii grlmektedir. Cebriyenin ya da Kaderi kabul etmeyenlerin grlerini ifrat ve tefritolarak belritenler, kulun fiilini Aah ile kulun beraber yapt~n ileri .rdler ki, bunu savunmaimkanrnz olmasa gerektir. Aah'n imam iyiyi ve kyt yapacak ekilde yaratmas haka ey,insarun fiierini yaratmas baka eydir. nk, insann fiillerinden insan sorumlulr. Bundandolay fiiller kula aittir.

52 bn A'rabl, el-Avasm, 142. Ahmet Cevdet, Peygamberlerin Kssalan, 1/454.53 bn Arabi, el-Ava sm, 252. Bu zilniyete, her zaman ve her yerde raslamak mnkn-

dr. 1990 Yl Haec Mevsiminde Mekke'de Mina tnelinde, yneticilerin gerekli tedbirleri alma.malnnndan dolay binlerce haCillin lmesini Suud Arabistan Kral Fahd, kader kavramna s-narak aklad. Kader kavrann keyfi olarak yoranlamtr. Mslman toplumlarda, genel de,bu eit kaderci zihniyet devam etmektedir. mmetin en nemli problemlerinden birisi de budn biimidir; insarun bilgisizliinden ve Ieeeriksizliinden doan Iadiseleri, kadere balamakafasdr. Olaylarda insan sorumluluunu kabullenmeyen bir ynetim, olaylan ynlendirmek iinolaylarn nnden gidebilir mi? Burada, Kraln anlayna kar alternatif olarak ileri srlenve fakat mahiyeti ayn olan bir baka gre de iaret etmek gerekmektedir. "Takdirden ncetedbir gerekir", ifadesidir.

Bu dnlmeden sylenmi bir sz olsa gerektir. Takdiri yaparun Allah, tedbiri alacak olann i.e kulolduu dikkate alnaman, kulun Aah'n takdirini bozabiIecei ima edilmitir.Halbuki Allah'n takdir ettii hususda, kulun tedbir almasna imkan yoktur. Allah'n gcne ku.lun gc alternatif kabul edilemez. nsan yapp -yapmadndan dolay knyabildiimiz idetakdir szkonusu deildir. Baka bir ifade ile takdir, o olayn insan tarafdan belirlenmesidir.

lnsan cinsi iin lm takdir edilmitir. nsana diinyada verilen bei bir sre vardr. Bu sre dol.madan insan, kendi hatas veya ba~kalannn kusuru sebebiyle lebilir. tnsan siirenin ksaltlma-endan dolay sorunludur.


11/29

AHMET AKnULUT

sknts eken syas yapnn, slam mmetinin geleceini de ipotck altna almas bu hadiseilerin sayesinde gereklemitir. Bugn mslman-lar hadis problemi ilc de kar karyadrlar. Mslmann dnya gr-nn ortaya konmas iin tek l olmas gerke Kur'an' Kerim'in kar-sna, hadis yedek bir l olarak -karlm, hatta Onun gibi bir lolduu dahi ileri srlebilmitir 54. Bylece, Kur'an llerden biri duru-mna drlmtr. ller oalinca, slamn hayata intibak esnek-lii kaybolmu ve hayata alternatif bir dnya gr halini almtr.

Kur'an'n mulatab insan akldr. Bu~dan dolay insandan dn-mesini istemektedir 55. Fakat mslmanlarda dnce c haline ge-tirilmitir. Kur'ann anlalnasnda kltr seviyesi de nemlidir. Her-

keskltr nisbetinde ondan istifade edebilir. Onu artsz okumak,yararlanma imkann artrmaktadr. Ancak, genelde mslmanlar, Kur'-an'n ne dediinden ziyade, kendi dncelerini dorulamak iin Kur'-an'dan delUlcr aramlar, netic~de her birinin dayana Kur'an olduuiddia edilen birbirine zt grler ortaya kmtr. Mesela, kaderciliisavunanlar da, insann sorumlu_olduu fiillerinde ezeli tesbitin olmad-m belirtenler de, bunlarn arasnda uzlamac bir tavr taknanlar dagrlerinin doruluunu ortaya koymak iin, Kur'an'n Ayetlerini delilgetirmilerdir. Kur'an' hir htn olarak ele almay dnmemilerdir.Hatta, bir konuda Ayetlerin azlna ve okluuna gre, ounluuntelkin ettiini sand anlamdan yana tavr aldklarn ileri srenler dahivardr56. .

Kur'an'n Ayetlerini; hibir insann kendi arzusu na gre anlamayahakk ve yetkisi yoktur. Her insann, Kur'an'n Inuhatab olmas key-fiyeti, insana Onun Ayetlerini istedii dOb'Tultuda yorumlama' yetkisivermemektedir. O halde, insan Kur'an Ayetlerini nasl anlayacaktr?B~ konuda lleri neler olmaldr? Kur'an'm bir ayetini anlamak iin;

A-Ayet erevesini, B-Siyfik-Sibak erevesini, C-Kur'an'n Btn-l erevesini,57 D-Kftinattaki Fiziki ve Sosyal Kanunlar erevesi-ni,58 E-Akl Selim erevesini 59 gznnde bulundurmamz gerek-

54 Ebu Davu,l, 5/10. bn Hanbel, Miisned, 4/131.55 Fn'am-51. Yusuf-2. bralim-.12. Kehf-54. Tala-Il3. Zmer-27. !'a'd-29. Zuhruf-3 ..

gibi.56 Mustafa Sabri, insan ve kader, 169. Kr~: Triuon, slam Kelam, 57.57 Albayrak, Kuran'n Kur'an'la Tefsiri, 36-51.58 Kur'an, kliinatta varolar:. nizam, Aai'", Ayet; kabul etmektenir. Bkz: AI-i mran-

190. Rim-22 ve 24. Yasiil-33-40. Enbiya-22. Casiyye- 3,5,13. Fussilet--53,. ]\flk-3.59 Kur'an, iosana diinmesini emre,tiine gre, Onda insan aka aykn bir hususun

olmas imkanszdr. Kur'an'da akl kuanmamak byk sutur. Bkz: Enfal-22 Ni.n-82. Zuh.ro-2. Sn'd-29. Muhammed-24,. Hacc-46 ... gibi.


12/29

ALLAH'IN TAKDR-KULUi'\ TEDBRI 139

rnektedir. Yani, bir ayeti anlamakiin bu he esasa dikkat edilmelidir.Anladmz manann, bunlardan hibirine aykr olamayacan bilme-miz lazmdr. Burada bir noktaya da iaret etmek gerekmektedir. Aklaaykr olmak ilc akl amak farkl eylerdir. Akl aan eylerin akla ay-krlndan szetmek mmkn deildir. Kur'an'da akla aykr bir eyolmamasna ramen, aklaan hususlar bulunmaktadr. Bu gn iin aklaan hususlarn, gelecekte izah edilmesi de mmkndr. nsanohnunbilgisi arttka, Km'an' anlama seviyesi de ykselecektir. Kur'an Ayet-lerini, yukarda belirttiimiz be ilkeye dikkat ederek kavramaya al-raak; "herkese gre Kur'an dorular yerine, Kur'an'm kendi dorula-rn"60 ortaya koyma imkann elde edebiliriz. Bu dnce dorultusun-da kader problemine Kur'an yaklam tarzn tetkil. etmeye ala-caz.

Kader kelimesi, Kur'an'da: lme, gc yetirme, kudret, lerek tak-dir ederek tayin, rzk daraltma, Allah'n irade ettii klli hiikm venceden lp-biip hkm verme mfnfllarnda kullanlmtr 61. Bukelimeye bu anlamlarn dnda; her eyin olduu gibi klnmas, kazave hkm manalar yklenrnitir'62. Son iki anlamn Kur'an'da kullanl.mam olmas, kelimenin bu iki anlam sonradan kazanm olabileceinidndrmektcdir 63. Kader kelimesinin yerine kaza kelimesi de kullanl.

maktadr .. Kaza kelimesi de Kur'an'da on anlamda kullamlmtr 64.stlabda; "Kaza; Allah'n ezelde btn eyann gelecekte ne ekildeolacan bilmesi, Kader ise, bu eyann Allah'n ezcldeki eya ilc ilgiliilmine uygun olarak icad edilmesidir. "65

60 Alhayrak, Kur'an'n Kur'an'la Tefsiri, 71.61 Kader kelimesinin, "lme" anlamnda; Miiddesir-1B, 19, 20. tnsan-16. Kaner--49.

Talak-3. Zuhuruf-. Ynsin-39. Sehe-lB. Ankebut-62. Zmer-52. FussiJet-12. Rum-37. En'nm. -91. Yunus-5. Ra'd-lB. Hier-19, 21. M'minun-lll. ayetlerin de, "Gc yetirme";nnlanunda;

Beled-5. l\frselat-23. Hadid-29. Fetih-21. Zmer-67 ve Maide-34 ayetlerinde. "Kudret" ma-nasnda; En'am-96. Ayetinde, "OIerek, takdir ederek tayi,," anlamna; Abese-19, Kamer- 12.A'la-3. Feer-16. Frkan-2 ve Hacc-74 ayetlerinde, "Rzk daraltma" manasna; Ra'd-26. srn-30. Kasas-B2. Talak-7. uru-12, 27. Sebe-36, 39. ayetlerinde, "Allah'm irade ettii klli hii-km" anlamna; Ahzab-3B Ayetinde ve "nceden lp-biip biikiim verme" manasna da Va-ka-60 Ayetinde kullaldn gryoruz.

62 Bu anlamlara szlklerde ve dier kitaplarda aslanlmaktadr. Bkz.: bn l\Ianzur,Lisanu'I-Arab, 5/74 Nesefi, Tabsra, Vr. 219B.

63 Kader kelimesi iin, bkz: bn Manzur, I.isan, 5/74-80. bn Faris, Mekayisu'I-Lga,5/62. Ragp tsCehani, el-Mfredat, 394-396. Maedonald, Kader, 1.A. 6/42.

64 Sublani, el-Kaza ve'I-Kader, 52. Buti, Kbra'I-Yakniyat, 160.

6!i Buu, Kbra'I-Yakniyal, 160. Taftazani, Kelam lminin Bei Bal Meseleleri, 160.Kaza ve Kader kelimelerinin stlahi anlamda kuamlan ilc ilgili olarak, geni bilgi iin bkz:Beyaz, laratu'l-Meram, 264-310.


13/29

140 AHMET AKBULUT

Kur'an'n birok ayetinde geen kader kelimesi ve bu kelimeninmtaklannn mihverini, "bir l dahilinde tayin etmek, her eyi birl;ve nizama gre tamo:im"66 etmek tekil'etmektedir. Kader kelime-sinin getii ayetlerden hibiri, insann sorumlu olduu fiillerinin, alnyawH mrmasnda, ortaya kmasndan nce takdir edildii anlamn ta-mamaktadr. Kader konusunda yaplan tartma, Allah'n kfinat bcl-li bir dzen dahilinde yaratmasnda deil, ilediifiillerinden lehde veyaaleyhde sorumlu olan insann, hu yaptklarnn Allah tarafndan czeldetayin ve tesbit edilip - edilmediinde younlamaktadll'. Eer kider,"bu kainattaki ilahi kanunlardr"67 eklinde anlalsayd, bu lususdahibir tartma olmayabilirdi. Kainattaki dzenlemeyi insan fiillerine

de ternil edince, insan hrriyetinin anlam kalmamaktdadr. Halbuki,insan hr bir varlk olarak yaratan Allah'dir. Hrriyet, hem iyiliinlem de ktln kaynadr. Ktlk yapma imkan olmayann iyilik yapmasndan bahsetmek abes olur. nk, bu durumda iyilik mecburiistikamettir. Seenei yoktur. Kader proble.nine zm bulmak iin,Allah'n ilminden deil, nsan sorumluluundan ve dolaysyla insanhrriyetinden hareket etmek zorundayz. Bu konuda hareket noktamzsorunun zmnde bize yardmc olacaktr. needen tesbit, irade konu-su olmayan ve insann sorumlu olmad alanlarda olabilir. nsana bra-klan alanlarda ise kaderi, nsann davranlar belirlemektedir. Yani,insann sorumlu olduu hususlarda kaderi insan .izmektedir. Kur'anbu duruma iaretle, " Bir millet kendini bozmadkca Allah onlarndurumunu deitirmez "68 "nsan ancak altna erir."69 buyur-maktadr.

Kader konusunda, "insann iradesini ilgilendiren nokta ilc tabi vekeyn! hadiseleri ilgilendiren eiheti birbirinden ayrmak lazmdr. "70Insann dndaki varlklarn mukadderatlarnn tayin ve tesbitinde, so-

rumlululdan olmadklarndan dolay, hir saknca yoktur. Ancak, n -

66 Atay, Kur'an'a Gre man Esaslar, 90. Kader konusunda, mslmanlann diincc-lerini belirleyen asl faktr, mslmanlarn dtkleri hatalar deerlendirmemekte doan ma-zeret retme gayretleri ol,a gerektir. lslami bakmdan bibir deeri olmadn sandnz Kr'-ann mahluk olup-olmamas meselesi dahi takdirle irtibatlandnlllll olmas bnu stermel,tedir.Bkz.: Buhari, Halku'I-Ef'ali'I-bad, 7-25. Watt, slam Dncesinin Tf'ekk! Devri, 224. Kur'ann ortaya koyduu kader anlay;; ilc, Hz. Peygamberden sonra "rt aya kan ve de~iik g-rler nf'tieesinde sulabi bir anlam kazanan kader ile pek ilgisi yoktur. (Bkz: Atay; Kur'an'aGre lman Esaslan, 90.

67 Subbani, el-Kaza ve'l-Kder, 63.68 Ra'd-l . Kr: Enfal-S3.69 Neem-39.70 Atay, Kur'an'a Gre man Esaslar, 95.


14/29

ALLAH'IN TAKDR-KULUN TEDBR 1 4 1

san soruml{ bir yarlktr. Kur'an bu~lUyle aklamaktadr: "DorusuBiz, sorumluluu gklere, yere, dalara sunmuuzdur da onlar bunuyklenmekten ekinmiler ve ondan korkup titremilerdir. Pek zalimye ok cahil olan insan ise onu yklenmitir. "71O halde, sorumlu olmascihetiyle dier varlklardan ayrlan insann, sorumluluu orannda hr-riyetinin olmas, snrlar Allah tarafndan izilmi sahada insann kendikaderini kendinin belirledii ortaya kmaktadr. nsan kendi kaderinibelirlerken Allah, ona yol gstererek yardmc olmak iin, peygamberve kitap grdermektedir. Yani, insann zgr iradesi olduu iin, Allahkuluna tcklifte bulunmaktadr radenin mecburiyeti demek, irade yok-tur demektir. nk mecburiyetin olduu yerde iradeden szedilemez.Buna gre, inasann kaderi, iyilii veya kotl yapacak ekilde yara-tlm olmasdr 72 Bu hususu vurgulayan kbal: "Allah, hr iradeli in-

.san yaratmakla, baz konularda iradesine snr koymutur.,"73 demek-tedir.

Zemaher, Furkan Sresinin ikinci ayetinin yorumunda Allah'ntakdiri konusunda," ... grdn gibi, Allah insan takdir ettii budzgn ckilde yaratt. Yaratlmasn takdir edip de yaratt her eyifarkl olarak yaratnad. "74 Bu gre gre, takdir insann sorumlu ol.mad alanlar kapsamaktadr. nsann sorumlu olduu fiillerinde ise

birey, en az iki seenekten birini tercih edebilecek ekilde hr brakl-mtr 75 .

Kader kelimesi ve mtaklar gemedii halde, kaderci grbenimseyenlerin insann irade hrriyetini. kaldrdn anladklarayetler de bulunmaktadr. Bunlardan bir tanesi; "Alemlerin RabbAllah dilemedike sizler bir ey dileyemezsiniz,"76 Bu ayet, Onlara gre,insan iradesinde cebrin .olduunu o:taya koymaktadrTI. radedekicebir ilc fiildeki eebir arasnda pek fark olmadndan, iradede cebrinolduunu ileri srenlere de"Cebriyeci" demekte bir saknca olmasa ge-rektir. E'ad: "kullar fiillerinde, hr, ihtiyarlarnda (seimlerinde) mec-burdurlar"78 grndedir. Baz yazarlara gre, "rade ve seimdeki

7l Alzab-72.72 Bkz: Tegabn-2. tnsan-3. em&-8.,9, 10. Yazr, Hak Dini, 7/4655.73 'ikbal, slam D,oeesinin Yeniden Douu, 112. Aydn, lkbal'in Felsefesiude tns~n.

A...F. Der. C. XXiX, 90.74 Zemaleri, Keif, 4/139.75 Hud, Kbra'I-Yakniyat, 156.76 Tekvtr-29. tnsan- 30. K.,: En'm-I07, lll, 137. Saffat-96. Kasas-68. Kehf-23, 24.

Eoal-17.77 Mustafa Sahri, tnsan ve Kader, 104-136. Taftazani, Kelim minin B.B.M., 158-16278 Ktahyavi, MebabiB, ll. Kr: E'ari, Kitabu'I-Lum'a, 53.


15/29

1 4 2AHMET AKBULUT

mecburiyet, fiillerde de mecburiyeti gerektirir."79 Bundan dolay E'.ari'nin, "katksz cebri" olduu belirtilmitirBO. Gcrekten, szkonusu

ayetten insan iradcsini selbeden, yui, ortadan kaldran bi' anlamkarlabilir mi ? Meie~ile iradc ayn nanalar tayan iki: kelimedirlcr 8 .Bu ayeti, Allah'n "sizin dilemenizi dilemesi, iradenizi irade etmesi ilediliyorsunuz"B2 eklinde anlamak lazmdr. 'Eer, Allah insana dilerneimkann vcrmeseydi, insann dilcille hrriycti olmazd. Size ver ilcn huiradc, Allah'n sizc verdii bir lutfudur. Aksi halde, Lir irade hrriyetin-den szedilcnezdi83. Ayetin sibakn da dikkatc alrsak, hu anlamndoruluu ortaya kmaktadr; "Ey insanlar ercyc gidiyorsunuz?Kur'an, ancak aranzdan doru yola girmeyi dilcycne vc alcmlere birttr, Alcmlerin Rahh olan Allah dilemedikc, sizlcr bir ey dileye-mezsiniz. "84 Yukarda da helirttiimiz gibi, burada ifade edilen husus,insana dileme hrriyetinin Allah tarafndan verilmi!? olmasdr.

Kut'an'n bir konudaki grn ortaya koymak iin, o konu ilcilgili tm ayetleri dikkatc almak lazmdr. Km'an'da "ac" vc rntak.larnn getii birok aycti cellle bulunmaktalr. Allah'n dilemesine,cehri anlam yklcycn mriklel'in gerekelcrini Allah kabul etmemitir.Onlarn kabul cdl1mcyen gcrekelcrinin, baz mslman yazarlarcubeni,msenmesi, din asndan hayret uyandracak bir tavr olsa gerektir.Allah, puta tapanlarn, "Allah dileseydi babalarmz ve biz puta tapmuzve hibir eyi haram klmazdk ... demclerini, " ... siz ancak zanna uyu-yorsunuz vc saleec tahminde bulunuyorsunuz ... 85 buyurarak reddet-mitir. Bir. sonraki ayctte dc; " ... O dilescydi, hepinizi doru yola eri-tirirdi,"B6 hu);urmaktadr. Yunus Suresindeki bir ayette, Allah'ndilemcsinin hangi anlama geldii akca ifadc edilmektedir. "Ey Mu-hammed, Rabbin dilcseydi, yeryznde bulunanlarn hepsi inanrd,yle ikcn insanlar inanmaya sen mi zorlayacaksn ?"87 Allah, insanlar

79 Ktahyavi, 1\Iebahis, 1 .80 Ktahyavi, Mebahis, 1 . !'iesefi'nin, irade konusundaki tutumundan dolay E'ari'yi,Ehl-i Snnet dnga sayd belirtilmitir. Bkz: Yazcolu, Maturidi vc Nesefi'ye Gre

tnsan Hrriyeti, 67.81 Ragp sfehani, Mfreda, .271. Ne_efi, Tnbsrn, Vr. 213 R. Beynzi, l~nrRtu'I-Meram,

151.

82 Yazr, Hnk Dini, 8/5626. Ay~ea, Ikz: Maturidi, Tevhid, 291.83 Ahmed, el-Kaza ve 'I-kader, 24. Kr: Ktahyavi, Mebabi., 9.84 Tekvir-26-29. Bkz.: Ragp hfehani, Mfreia, 282. 85 En'am-I48. Bkz. Nahl-35. Zuhruf-20:R6 En'am-149: Nahl-93. ura-8.87 Yunus-99. Hd-1l3.


16/29

ALLAH'IN TAKDR-KULUN TEDBR 143

orlamadna gre, yani, onlara hrriyet verdiine giire, insanlar zor-lamaya hakkn yoktur. " ... Dileyen inansn, dileyen inkar etsin."ssGrlyor ki, bu ayetler insana dileme. hrriyetinin verildiini ortayakoymaktadr.

nsan yara"tlmadan nce, IJlsan fiillerinin takdir edildiine delilola ak gisterilen dier bir ayeti ceHle dc Hadid Suresinin yirmiikin:ciayetilir. Bu ayette yle huyrulmaktadr; "Yeryzne ve sizin banzagelen hir musibet yoktur ki, biz onu yaratmaean nce o, kitabda bulun-masn. Dorusu bu Allah'a kolaydr." Burada "kitab"dan anlalmasg:rekcn nana ncdir? Bir baka aycttc " ... Yerin karanlklar iindekitck bir tane, ya. ve kuru Ile varsa hepsi apak bir kitabdadr. "S9 YaYC kurn her eyin bir kitabda olmas, onlarn varlklar deil, varlk ala-nnda tabi olacaklar kanunlar, kurallar olsa gerektir. Kitab kclimesi buanlamda baka ayetlerde de ku]]anlmtr 9o Hadid Suresindeki ayetiZemahcri, musibetleri yaratmadan nce, hangi durumlarda insanlarnbama musibet geleceini tesbit etmiizdir, anlamnda olduunu belirt-nitir 91. Dier bir aycttc: "Banza gelen herhangi bir musbet elIeri-nizle, iledikleriniiden triidr ... n Bu ayete gre, insann bana gelenmusbetten, insann sorumlu olduu ortaya kmaktadr. Eer, insann

bana gelen musbet nceden takdir edildiyse, bunda insann sorumluolmasnn bi nanas olamaz. Ya da cebri gr benimseyen bir kim-senin ileri srd gibi, "bunu byle AIlah yapyor, fakat bir ey diye-miyoruz"93 eklinde dnmemiz gerekir ki, bu da insann robot olduunukabul ctmek demektir.

nsann bana iyi veva kt bir eyin gelebilmesi, nceden tesbitedilen kurallara gredir. Yani, Allah (c.c.) musibetleri yaratmadan,bunlar insanlara verirken, hangi esaslara gre vereceini belirlemitir.nsann bana kendi fiili neticesi felaket gelebildii gibi, kendi kusuruolmad halde dc musibet gelebilir. Hatta, Kur'an, AIlah'm denemek iindahi eitli musibetler ver~iini bildirmektedir 94. Buraya kadar yapt-mz aklamalardan; hcl' ~eyin lsnn, kanununun ve nizamnn

88 Kelf-29. Kr: fiaknra-256.89 En'am-S9.90 En'am-38. Hid-6. Ra'd-39. Hicr-4. Neml-75. Sebe - 3. Fatr-1 . Kr: EnfaI-68.Nisa-((, 77. Bakara-l78, 216, ~46. Bkz.: Fazlur Rahman, Ana Konulanyla Kur'nn, 147.91 Zemiheri, Keif, (j /85.

92 ura-30. Kr: Nisa-6~.93 bn Abdi Rabhihi, Ikdu'l-Fend, 2/383.9,1 Bakara.-155, 156.


17/29

144 AHMET AKBULUT

Allah tarafndan konulduunu, bu kurallarn bir ksnnn insan tarafn-dan da bilinebileeeini, bundan dolay, hr iradeli faillerili bu kurallar

erevesinde hareket etmeleri istenmektedir. Netice olarak, insanlar ta-rafndan bilinebilecek hususlarn Allah tarafndan belirlendiini ve kanun-larnn tesbit edildiini, insanlarca bilinemeyeceklerin ise insan faali.yetleri neticesine gre kaderlerinin insan tarafndan cizildiini ifade et-mek mmkndr. .

Kader konusunda karmza kan nemli husus, Allah'n ilmi me-selesiclir. Kilinatn nizamn ve ondaki kanunlar, Allahn, nceden tesbitettiini ve bunlarda bir deiiklik olmadn ve olamayacan Kur'anbiIdirmektedir 95. " ... btn tabiat, Allah'a "otomatik bir irade" ileitaat eder"96. Acaba insan da buna dahil midir? rade verilerek diervarlklardan ayrlan insann, sorumlu olmas hasebiyle de baka varlk-lardan ayrld bilinmektedir. Tartma, nceden tesbit edilenlerin iine,iradeli ve sorumlu varlk olan insann fillerinin girip-girmeyecei mese-lesidir. Baka bir ifade ile, k~inattaki nizamn, insann iradesine ve fili-lerine :temil edilip - edemeycceidir. nsann sorumlu bir varlk olduuinkar edilmeden, bu dzenlemeni~ insan fiillerine temil edilmesi mm-kn deildir. nsann sorumlu bir varlk olduu veri olduuna gre

Allah'n yasas, insan cinsi iin ezelde izdii snrlar iinde ferdin hrolmasdr. Bu anlamda, insan iin yalnz Allah'n ;izdii kaderden deil,kendisinin, ailesinin, milletinin ve dier illetlerin izdii kaderlerden debahsetmek mmkndr. Ancak, insanlar tarafndan izilen kaderleri,insann akln kullanarak deitirmesi de szkonusudur. nsanlar tara-fndan izilen kaderlerin, eitli sebeplerden dolay, Allah'a yklenmesi,kader kavramnn keyfi olarak kullanldn ortaya koymaktad'r.

nsana irade veren ve onu hr klan Allah'dr 97 . Allah, hr iradeli

insan yaratnakla, kendi iradesini, insan davranlar konusunda kst.lantr. Eer Allah, insan zgr klmak iin, insan davranlar hu-susunda, iradesini snrlandryorsa; ona kendi "plan ve projelerini hazr-lama imkan vermek iin bilgisini de snrlyor demektir. "98 Kald ki,Descartes da Allah'n bilmesini ve irade etmesini bir ve ayn ey saymak-tadr 99. nsan iin sorumluluk esas ise hrriyet de esasdr. nsan hrri-yetini korumak, en azndan Allah'n ilmine zarar gelmesm endiesi

95 tSfa-77. Ahzab-38, 62. Fatr-43. Fetih-23.96 FaZIlif Rahman, Ana Konulanyla Kur'an, 153.97 ner, tn san Hrriyeti, 30.98 Aydn, Din Felsefesi, 12699 Aydn, Din Felsefesi, 118


18/29

ALLAH'IN TAKDtR-KULUN TEDBR 1 4 5

kadar nem arzetmektedir. "nsan hem mecbur, hem de mes'uldur. Buiki durum arasnda grlen eliki kaderin srr olarak kalacaktr. "100tarzndaki bir dnceyi, Kur'ani esaslarla uzlatrmak mmkn deil-diriOl, ngiliz filozofu David Hume'a gre, "dinin zn akl dnce vemantki istidlal deil, iman oluturur."o Grlyor ki kader konusundadnmemeyi ve akl devre d brakmay nerenler, probleme ayn tarz-da bakmaktadrlar. Allah"n, hem insanlarn dnmelerini istemesi,hem de akln devre d kalmasn istemesini izah etmek mmkn olma-sa gerektir.

Allah'n, insann neticesinden sorumlu olduu davranlarn n-ceden bilmesi, insann hrriyetine, bilmemesi ise Allah'n i1mine zararvermektedir. Allah'n ilminin cebri gerektirmediini ileri srmek, prob-lemi zmemektedir. Hatta baz yazarlar, cebl'in Allah'n ezeIi ilmindenkaynaklandn bclirtmektedirler l03 . Fikirlerimizi ortaya koyarkentutarl olmak zorundayz. Akln ilkelerine ayklTl bir eyin, Kur'an'auygun bir gr olacan dnemeyiz. "Szgelii, insann fiilleri dedahil olmak zere her eyin nceden bilindiini, kesin olarak tayin vetesbit edildiini ne sren bir grle, insanda irade hrriyetinin varlnne sren gr bir ve ayn anda savunamayz. Ortada giderilmesi ge.reken bir tutarszlk bulunmaktadr."104 Daha nce de nelirttiimizgibi, Kur'an'n ayetleri gibi akl da Allah'n ayetidir. Allah'n ayetleri-nin birbirini nakzetmesi dnlemez. Nitekim Kur'an- Kerim'de275 yerde, "dnmyormusunuz? Akl erdir emiyormusunuz?" diyesorulmakta; 200 yerde de bizzat "dnme ve tefekkl''' emredilmektc;12 yerde "dolaarak, aratrp ibret alma" nerilmekte ve 670 yerde dei1me tevik yaplmaktadr l05

Bilmenin olabilmesi iin fijIi bir durumun olmas lazmdr. Ortadafiili ve gerek bir durum olmad zaman bilmenin olmamas Allah iinbir eksiklik olur mu? nsann iyilik veya ktlk ileyeeek tarzda yara-tlm olmas, insan fiillerinin planlanamayacann kant olamaz m?Hrriyet verilerek dier varlklardan ayrlan insann, neticesinden sorum-lu olduu davranlarnda da Allah'n ilminde istisna olmas dniiIe.mez mi? nsan davranlar ile Allah'n ilmi arasnda iliki kuran Mu'.

r

100 Mustafa Sahri, tnsan , - c Kader, 44_

101 Bkz: Bakara-256, Kehf-29_ Mzemmil-19.102 Aydn, Din Felsefesi, 60.i 03 Mustafa Sabri, tnsan ve Kader, 195.104 Aydn, Din FelsefeBi, 3105 F~lal, amzda hikadt tBlam MezhepJeri, 21.


19/29

146 AHMET AKBULUT

tezile'den Muhammed b. Nu'man: "Allah, ancak takdir ve irade ettiieyi bilir. Takdirden nce bir eyi bilmesi imkfmszdr. Eer kullarn fili.lerini bilmi olsayd, onlar imtihan etmesi ve dcnemesi imkansz olur'"du. "106grn ileri srmtr. Yine 1 \ 1u'teziic'den Hiam. b. Hakem,Bakara-143. AI-i mrun-HO, H2. Ye 167. Teybe-16. Hadid-25. Anke-h1t-3 ve ll. Muhammed-31. Cin-28 fyetlerini delil gctircrek, "AllahTeala hadisatn hudusunu ancak vukuu annda hilir, zira bu ayetlerAllah Tealann bu eyleri ancak hudusu srasnda bildi:i ifade edi-yor,"107 demitir. Farabi ve bn Sina gibi m.slman filozoflara giire,

Allah 'n ilmi, objesini varklan bir bilgidir. Yani, "Allah 'n bilmesi ya-ratmas denektir"108 Bu konuda Muhammed kbal de; ilahi bilgide su. je-obje ilikisi yoktur. Allah'n bildii eyolur. Allah 'n bilgisi:r.in,"ken-di objesini yaratan bilgi" olduunu sylenl'ktedir 109 . Grld gibi,beeri bilgi ile ilahi bilgi mahiyet itibariyle de farkldr. "lilT'., ma'lumatabidir"IIO gr insan bilgisi iin szkonusu iken, ilahi bilgi iin ge-ersizdir.

"ilim ma'luma tabidir," dncesi; bilginin olmas i;in bilinecek

eyin olmasn ngrmektedir. Buna gre, objenin olmamas durumundabilginin gereklemesi mmkn deildir. "nk bilinen (ma'lum), bil-ginin (ilmin) varlk artlr. "lll Bunu insan iin kullanmakta bir sakn-ca yoktur. Bilmenin, bil' fiilin meydana gelmesi i;in kendi ba~na bir sc.bep olmad bilinmektedir. "Hibir ey, srf biz i,ildiimiz i(,'inmeydanagelmez. Tam tersine bizim bir ey h.akknda bilgi sahibi olmamzm se-bebi, o eyin varolmasdr."1 Farabi, Descartes ve kbaI gibi filozof.lara gre, "ilah: bilgi varolmann scbebidir."I13 "lim., ma'luma tabidir"grn bn Sina ilahi bigi iin tersine evirerek, Allah'n ilmi l11a'lu-

ma deil, ma'lum Allah'n ilmine tabidir, demitil'l14.Kader meselesine Allah'n ilmi asndan deil, insann sorumluluu

cihetinden bakmalyz. Allah yce bil' deerdir. Fakat insann bi7.zat

106 Makrizi, Hltat, 2/34R. Kr: Ankebt-3. Zemaheri, Keff, ./2 ,U .Yazr, Hak Dini,5/3765.

107 Yazr, Hak Dini, 2/118.3.1(LS.~ydn, Din Felsefesi, 117.109 Aydn, Din Felsefesi, Jl7-1111.

110 Ktahyav, Mebabis, IR. Bu grn eletirisi iin, bkz: zcan, BilgiObije tliki,i,D.E.tl.t.F Der. C. 5, Sh: 276280.III zcan, Rilgi -Obje likisi, D.E...F. Der ..C. 5. Sh: 265.112 Aydn, Din Fefl.efesi, 129113 Aydn, Din Febefesi, 134. Kr~.: Yazr, Hak Dini, ~/11114.114 zcan, Bilgi-Obje li~kisi, D.KU.1.l': Dcr. C. 5. Sh: 272


20/29

ALLAH'I:\" TAKDR-KULU~ TEDBR 1 4 7

kend;si dcbir deerdir. Allah'n izdii snrlar dahilinde insan serbeste

hareket etmektedir ll5. Bu adan baktmzda "Kader, bir eyin kendiiinde varolan g, onun yaratlnn derinliklerindc sakl bulunan vegerekletirilebilecek olan imki\nlardr."116 Ezeldeki tayin ve tesibitin,deil insann hrriyetini', ilahi faaliyet imkann da ortadan kaldrdnileri sren kbal, Rahman Suresinin 29. Ayetini delil getirerck, Allah'her an bir iin megul ettiini, bildirmektedir l17. lahi hayatta "yenili.in" szkonusu olduunu belirten kbal, "her yaratma fiilini, nceuentesbit ve tayin edilmi bir fiil olarak deil, yeni Lr hadise olarak g.rr. "118

Kader problemi ile yakndan ilgili olan bir dier konu da kulun fiili-nin yaratcs olup-olmamas meselesidir. Bu tartmann temelinde"yaratma" kelimesine yklenen deiik anlamlar yatmaktadr. nsannyaptklarndan sorumlu olduu gereinden hareketle Mu'tezile; "kul fi-ilinin yaratcsdr" grn benimsemiti. Mavcraunnehir alimIeri, Lugrnden dolay Mu'tezile mensuplarnn, mecusilerden daha iddetlikafir old.uklarn iddia etmilerdi ll9 Kendileri ise kulun fiilini, kulunAllah ile birlikte yaptn sylyorlard i 20. Matu~idi'ye gre de, kula,flinin yaratcs deneJI.l.ez I21.Maturidi~Mezhebini benimseyenlerin, fiildekulun sorumluluunu ortaya koymak iin, irade-i cz'iyyeye arlk

verdiklerini ve cz'i iradenin II'.ahluk olmadn ileri srdklerini gr-yoruz. Cz'i iradenin m.ahluk olmadndan neyi kastettiklerini anlamak mmkn deildir. Acaba cz'i iradenin olmadn m.ifad.e etmek iste-milerdir? Eer byle bir irad.e varsa, bunun Allah tarafndan yaratlmolmas gerekmektedir. Eer eiiz'i rade yoksa, Maturidiler insan sorumlu-luunu Ilasl i7.ah edeceklerdir? Bu izaha muhta bir mesele olarak dur-maktadrl22. E'arilerin durumu daha aktr. Kullar iradelerinde mcc-burdurlarl23. Bu dnceye gre insan sorumluluunu isbadam.ak dammkn olamam.aktadr.

Kur'an'a gre, "yaratma" kelimesini insan iin kullanmak mmkn-m? Bu kelimeyi Kur'an'n, Allah'dan baka varlklar iin kullandm

115 Trit~n, hlaro Ke1aru. o s .116 Aydn, Din Felsefesi, 136. kbal'in Felsefesinde tn"an, A..t.F. Dcr. 29/91.117 kbal, sliimda'Dini Dncenin Ye~iden DoUu, 76.118 Ayd, Din Fel.efesi, 59.

119 Ktahya"i, Mebahis, R~120 bn Murtaza, Tabakat, 62.121 Ma1uridi, Tcvhid. 22S.122 Mu.tafa Sabri, nsan ve Kader, 192-193.123 Ktahya\i, MebaliB. 1 , MUBtafaSabr, Insan ve Kader, 78. Kr: E'art, Lum'a, 53.


21/29

1 4 8 AHMET AKBULUT

goruyoruz. Maide Sresininno .

Ayetinde; Hz. sa'ya hitaben,'''' ...sen iznimle, amurdan ku gibi bir ey yaratm ona flemitin de iz-nimle ku olmutu ..." buyrulmaktadr. Ankebt Sresinin 17. Ayetin-de, " ... asl olmayan szler yaratyorsunuz ..." M'minfm Sresisnin 14.Ayetinde de " .. , yaratanlarn en gzeli olan Allah ne uludur." SaffatS1resinin 125. Ayetin ise, "Yaratanlarn en gzeli olan Allah' brakptaBaal putuna m tapyorsunuz." buyrulnutur. Kula yaratmann verile-meyeceini ileri srenler de Zmer Sresinin 62. Ayetinde: "Allah her-eyin yaratandr"124 Saffat Sresinin 96. Ayetinde de, "Oysa sizi de,

yonttuklarnz da Allah yaratmtr"; A'raf Siiresinin 54. Ayetinde," ... bilin ki, yaratma da emir de Allah'n hakkdr" buyrulmasn de-lil getirmektedirler. Hibir mslmann, Kur'an'n bir ayetini, dier birayetine kar olacak ekilde anlamaya ve yorumlamaya hakk yoktur.Bunu bizzat Kur'an'n ayeti yasaklamaktadr. Byle bir anlay, Kur'.an'n Kur'anln tartma konusu yapmak dem.ektir., Nisa Sresinin 82.Ayetinde: "Kur'an' durup dnmyorlar m? Eer O Allah'dan ba-kasndan gelseydi, Onda ok aykrlklar bulurlard." buyrulmaktadr."Kur'an'da ihtilaf olmad iin, bizim Kur'an'n ayetlerini birbirineaykr ol~cak ekilde anlamaya yetkimiz olmasa gerektir.

Yaratma '(Hal~ka) kelimesini, yukarda zikredilen her iki grupayetleI'in anlanlarn kapsayacak ekilde yorunlamak mmkndr.Kelimenin szlk manas bize bu imkan vetiyor. Yaratma kelimesi; a-yoktan varetme, b-vardan varetme anlamlarna gelmektedir l2S . Ham-maddesi, malzemesi bulunqayan eyi varklmak olan "yoktan varetme"gc yalnz Allah'a aittirll!6. "Vardan varetme"nin ise yapma ile kar-lanabileeeinden, bunun yoktan varedilmi eyler zerinde bir tasarruf,

bir ekil deitirme olduunu, insann yaratmasndan bunun anlala.can, dolaysyla insann gc ierisinde olduunu l27 kabul etmek

124 Bkz: En'an-I02. Ra'd-16. M'min-62.125 bn ManzUr, Lisanu'l-Arab, 10/85. Atay, Farabi ve bn Sina'ya Gre Yaratma, 136-

141. ner, nsan Hiirriyeti, 55. Kr: Yazcolu, Maturidl ve ~csefi'ye Gre nsan Hrriyeti,66-73.

126 ner, nsan Hrriyeti, 55.127 ner, nsan Hrriyeti, :>6Kr: Safft-96. Maturidl ve Nesefi gibi kelanclara gre,

yaratma sfat Allah'dan bakasna verilemez. Aksi halde, Allah'n yaratma sfatna glge de-cektir. Kur'an hereyi n yaratcsnnAllah olduunu bildirmektedir. (Bkz: Ra'd-16. En"am-I02.

Zmer-62) "Allah her eye gc yetendir." (Bakara-I09) buyrolmaktadr. Bkz: Yazc-olu, Ml,aturidl ve Nesefi'ye Gre nsan Hiirriyeti, 128. Kur'nn'n ifadelerini doru deerlendir-memiz lazmdr. Madem ki, Allal'n her eye gc 'yetnektedir, o halde, acaba kendisi gibi bakabir tann yaratabilir mi? Dnyay ceviz kabuunu"n iine .drabilir mi? Ztlan birletirebilir mi?mi? gibi sorular sorulabilir. "Tannnu kudreti, ztlann birleme.ine taallk etmez, nk mRU-tken muhal olam ortaya koymak, bir kudret i~i deildir." Bb: Aydn, Din Felsefesi, 116.


22/29

ALLAH'IN TAKDR-KVLUN TEDBR 149

mmkndr. Daha nce dc belirttiimiz gibi, Kur'an'n ayetlerini birbtn olarak ele almadmz zaman, yanl neticelere varmaktayz.Grlyor ki, Kur'an Allah'n d~nda yaratmay kabul etmektedir. Budurunda, kul flinin yaratcsdr,.demekte bir saknca olmasa gerektir.

Allah ilc kulun ortaklaa kulun fiilini gerekletirdiini benimse-mekten, insann, fiilinin yaratcs olduunu kabul etmek daha tutarl-dr. Kulun kendisinin yaratlmas baka ey, fiilinin yaratlmas bakaeydir. Davranlarnda hr bir varlk yaratmak, davranlar da prog-raml robot bir varlk yaratmaktan daha zor olsa gerektir. Bundan doh-

y, kendi fiilini yaratacak kulu yaratmak, ilahi kudreti n anna daha ok layktr. slamn teklifleri irade hrriyetine ve imkana dayanr. Allahinsana bir. g vermitir. Bu gcn iyilie veya ktle kullanlmasinsann elindedir. yiliin veya ktln yaplabilmesi imkan kaderdir.Hrriyetin olabilmesi iin etli imkanlar olmaldr. "Hrriyet, insanaAllah tarafndan verilmi bir haldir. Neden Allah yaratklar arasndainsana hrriyet tanmtr? sorusu Mutlak Varln fiiliyle ilgili olduuiin, insan tarafndan cevaplandrlamaz. "128 Ancak, "insan hem me-burdur, hem de mes'uldur. Bu iki durum arasnda grlen eliki kade-rin srr olarak kalacaktr."129 tarzndaki yorumlara katlmamZ sz-konusu olamaz. nk, slam'da hibir konuda insan aklna aykr izah-larn yaplmasna imkan yoktur. nsanoluna akl denen nimeti veren deAllah, insandan dnmesini, akln kullanmasn isteyen de Allahdr."Gayba iman " akln ilkelerine aykr eylere inanmak olarak anla-yanlar da bulunmaktadr. Halbuki Kur'an gayba iman isterken, insan-dan akln kullanmasm da istemitir l3O . nsanolu Allah'n halifesidir 131ve O'nun yannda bir deeri vardr. Dnyay imar etmekle grevlendi-rilmitir 132

Kur'an'n artl okunmas bir t~km yanl deerlendirmelerin yapl-masna yolamaktadr. Mesela Gurabi; "Kur'an'da baZJ.ayetlerin cebreve baz ayetlerin de hrriyet e delalet ettiini,"I ileri srmektedir.Hseyin Atay da ayngre katlarak; "insana tam sorumluluu yk-leyen ayetler olduu gibi, hcl' eyi Allah'n yaptn bildiren ayetler de

128 ner. tnsan Hiirriyeti, 54. Kr.: Enbiya-23. Kasas-68.129 Mustafa Sabri, insan ve Kader, 44. Mustafa Sabri, Enbiya Sresinin yirminc

ayetinde. "Allah yaptndan sorull)lu deildir. Onlar ise sorumlu tutulacaklardr." buyrulmasn

delil gstererek. cebrin kanlmaz olduunu iddia etmektedir. Bkz: tnsan ve Kader. 136.130 Enhiya-22. Yusnf-3'.l... gibi.131 Bakara-30. sa'd-26.132 Hiid-6I.133 Gurabi, Tnrihu'I-Frak, 24. Kr: Mustafa Sa_ri, nsan ve Kader, 169.


23/29

150 AHl\IET AKBULCT

val'dr."134 demektedir. Muhtemelen bu hatal anlaylarn sebebi,Kur'an'n ,lyetlel'inin, Kur'an'n btnlii ierisinde deerlendirilmesiesasndan hareket edilmemesi olsa gerektir. Kur'an'm blnerek anlatl-nasna135', ayetlerinin birbirine zt olacak ekilde YOfumlanmasna 136

bizzat Kur'an ka'~dr. Kader konusunda da birbil"iler:ne zt ayetlerinolmas dnlemez. Allah'n insana kitap ve peygamber gndermesi,emretmesi, nehyetmesi insann hrriyetinin olduunun en ar;k delilidir."Insan iradesini inkar ederek, Kur'an'n mutlak insan davranmneeb-rini s~vuIHluunu ileri srmek, yalnz Kur'an'm tmn reddetmek de-

il, ayn zamanda, bizzat temelini de yoketmek demektir. "137

Takdir ile yakndan ilgili bir dier husus da "ktlk m.eselesi"olsa gerektir. Bu problemin de ortaya k sebebi, insan sorumluluuesas alnm.ayp, Allah'n "kudret"inden hareket edilerek, bunun da yanldeerlendirilmesi olarak grlmektedir. Allah'n, insan iyilik ya da k-tlk yapacak ekildeyaratmas; Allah'n iyilii veya ktl yarat-mas olarak deerlendirilmitir. Halbuki Allah, iyiliin de ktln dekanunlarn koynu, iyilie gidecek yolu insanlara tavsiye etmitir.

Kiiinat ntrdr. yi veya kt, d alcnde varolan eyler deil, i;sandav~anla:nn lleridil'. slamn dualizni, insann kendi iindedir l38.Kilinatta tek bil' esas, Allah'n kanunlar caridir. Maturidi; "ell'in tak-dii' er deildir" 139grn ileri srerek, bu noktaya iaret etmek iste-mitir. Bu durum, Kur'an'da akca belirtilmektedir. Nis Suresinin 78ve 79. [yetlerinde: " ... Onlara bir iyilik gelirse: "Bu Allah'tandr",derler, bil' ktle urarlarsa "Bu, senin tarafndandr" derler. EyMuhammed,


24/29

"

ALLAni\; TAKDtR-KULU:\' TEDHR /51

sk sk raslamak mmkndr. Mesel':: Rahnan Suresinin ~. Ayetinde;"Denizde yryen dalar gibi g{~miler Allah 'ndr." Imynlmaktadr.Gemilerin Allah'n olms ne demektir? Bu soruya L.okman Sf"esini:n. Ayetinae aklk getirilmektedir. "Gemilerin denizdc Allahn lt-fuyla yrdn grmez misin?" Yani, Allah'n kanunlar sayesindegemiler dcnizde yiirnektedirIer. Demek ki, gemiler Allah'n koyduu ka-nun sayesinde deni7.(I~~yzebiliyorlar. Zll1er Sresiilin 7. Ayetinde,Allah'n, kullarnn inkarndan raz olmad bildirilmektedir. Allah'nraz olmad fiiIin, kullar tarafndan yaplmasn nasl izah edeceiz?Haz olmad fiili Allah niin nlemernektedir? Halhuki, insanlam iyiliiemretmcIerini, ktl nehyctmelerini hildirmitir l40. Allah, kendiyapmad eyi niin bizden istemektedir? Yoksa, "ktl nlemek istiyor da gc m. yetmiyor?" "Gc ydiyor da nlcm.ek m istemi-yor ?"141diye diinlebilir? Bu tr sorulat'a tutarl cevap vern1_ekiinhareket noktamz iyi tesbit etmem.iz lazmdr. nce, iyilik ve kiitlnayr ayr yaratlmas ilc, iyilii yeya ktl yapabilecek kabiliyette hirvarln yaratlmasnn; hangisinin daha hyk bir kudretin ii olabile-ceine karar vermektir. phesiz, her ikisini de yapahilecek varl ya-

ratmak, daha byk bir kudretin iidir. O hald{~Allah insan ntr olarak yaratmtr l42. Iyilik ve ktlk, insann hr iradesi ile iledii fiilIerneticesinde ortaya kmaktadr. mtihann gerei de budur I43. nsannkaderi, onun bu kahiliyette yaratlm olmasdr l44,

Kader konusu ierisinde mzakere edilen bir dier mesele de "ece"olaydr. Hibir insann sonsuza dein yaama imkiin yoktur l45 , Hernefis~ lm tadacaktr l46. nsan cinsi iin dnya hayat sreIidir. Busre ne kadardr? Bu sre nasl sona ermektcdir? Her insan iin bu srefarkl mdr? Maktl cceIiyle mi, yoksa eceIini doldurmadan m ln~-tr? EccliyIcldyse, katilin suu n~dir? gibi sorular insanlar meguletmektedir. Bunlara da daha nce belirttiimiz esaslar ahilinde ksacatemas edeceiz.

Ecel kelimesi, lgatte mddet, sre gibi anlamlara gcImcktedir l47Eed kelimesi ve mtaklan birok ayette gemekte olup, bu kelimenin

140 Bkz: AI-i 1nran-l04, 1I0. Tevbe-71. Loknan-17.141 Aydn, Dili Felsefesi, 168.142 Bkz.: Tegalim 2. san-3. effis-8,9,II1. Yazr, Hak Dii, 7/1655. Oner. nsan Hrri-

yei. 58.143 Bakara-B3. Ni"i.L. Kchf-II. ,\ukclut-II. Kaf-I9. 1Iutaffifiu-IO, n. 12.'144 Sbhani, cl-Kaza vc'I-Kader, 79. Ahmed, el-Kaza ve 'I-Kader, 21. Atay, Kur'au'a

gre ma Esaslan, 89.145 Eliya-34,. Nisa-7!l. Rahma ,26.H6 AI.i mran-IB5. Ebiya_3.;. Ake1>i-57.H7 tl ~az",r, 1.i"II'I-Ara1>, il . Ra;;,p tsfdaui, i\1fredat, lL.

,


25/29

1 5 2 AH~1ET AKBULUl

mihverini, szlk manasna uygun olarak "sre, mddet" anlamlartekil etmektedir l48 . Bu ecd kavram yalnz insanlar iin deil, millet-ler iinl49, Gne ve Ay iinISO,hatta, yer ile gk arasnda bulunan hereyin belli bir eceli olduunus, ksaca, her eyin vakti ve sresininbelirlendiini lS2 ifade etmek iin kullanld grlmektedir. Kelimeninbu kullanm alanlar, insan ecelinden neyi anlamamz gerektii konusun-da bize ip udar veqnektedir. Tartmann zn, Allah'n, insan cinsiiin bir ecel mi, yoksa he bir insan iin ayr ayr eceller mi tayin ettiisorusuna verilecek cevap oluturmaktadr.

nsan lmsz olmadna, yani, her insann mutlaka leceine gre,bir insan ldren niin bu fiilinden dolay sorumludur? Zaten lecek olan insan ldrmek neden su olsun? Kur'an'a gre, insan ldrmek byk bir sutur lS3 . Bu durumda, insan ldrmek fiilinin su olmasKur'an'i bir veridir. O halde, fiildeki insan sorumluluunu nasl izahedeceiz? Burada Kur'an'da belirtilen ecd kavran;ndan hareket ede-rek, meseleyi ksaca ortaya koymaya alalm. Acaba insan, Allah'ninsan cinsi iin belirledii sreyi ksaltabilir mi? nsana bu imkfm veril-mi midir? Birok ayette; belli bir sreye kadar ertelemeden szedilerek,bu srenin sonunda artk insana ilave bir srenin (yaama imkannn)verilmeyecei bildirilmektedir lS4 . Tesbit edilen ecel, herhangi bir mda-hale olmadbJ'l zaman, insann yaayabilecei zaman dilimidir. Dnyayagelen her insann, yaamas gereken sreye ."eccl" yani, tabii mr diyo-ruz. Bu, insan cinsi iin takdir edilmitir. Ragp sfehani; insann .ecelini,Allah'n dnya hayatnda hibir insan, daha fazla brakmad snraulamas olarak belirtmektedir. Ayrca, klla kesilme, boulma ve yan-ma gibi illetlerle bu srenin ksaltldn ileri srmektedir i ss. Doan

148 Bkz: Bnkara.,.231, 232, 234, 235, 282. En'am-2.60, 77, 128. A'raf-34, 135. Hid-3, 104.Ra'd-3,3R. brahim-lO, 44. Hacr.-S, 33. Ankebit-5, 53. Rim-3. Lokman-29. Fatr-13, 45.Zmer-S,42. irn-14. Ahkaf-3. Miinafkun-10. IL. Nuh-4. srn-99. Yunus. ]],49. Hicr-S. Nahl-61. Ta ha-129. M'miniln-43. M'min-67. Talak-2,4. Ecel kelimesinden treyen te'cil; ertelememnnnsma gelmektedir. (Bkz: tbn Manzir, Usan, IllI i) Ecel kelimesi bir nyeti celilede de"tehir" anlamna kullaulmtr. Bkz: Mrselnt-12.

149 A'ruf-34. Yunus- 49. Hicr- 5. M'minin-43.ISO Ra'd-3 Lokman-29. Fatr-13. Zmer-S.iSi Ahkaf-.3. Rim-8.152 Ra'd-3R.

153 :'lisn-92, 93. Maide-30, 32, 33. "Kim bir m'mini kasden ldmrse cezas iinde temel-li kalacaj(1 cr.henncmdir. Allah ona gazabetmi." lanetIcmi ve byk azab hazrlamtr." (Nisn-93)

I.1-En'am-60, 128. brahim-lO, 44. Ankchilt-5, 53. F.atr-4S. Zmer-42. ira-14. Nuh-,l. l\fn.fikin-Il. Hicr-S . YUllllS-49. Nall-61. Taha-129. Mii'minfn-43. A'raf-34. Hfd-I04.

155 Ragp lsfehani, Mfreda, IL. Kr: bn Manzir, Lisanu'I-Araph, 7 :347-349.


26/29

ALLAH'IN TAKDR-KULUl\' TEDBR 153

her insann, bu sreyi yaama imkan vardr. eitli sebeplerden dolay,baz insanlarn eeelleri ksaltlmaktadr Bunun kurallar da Allah tara-fndan konmutur. Fatr Suresinin l. Ayetinde: " ... mr uzun ola-nn ok yaamas ve mrlerin azalmas phesiz kitabdadr ..." buyrul-maktadr 1S6 .

Kur'an'da: "Allah insanlar hakszlklarndan tr yakalayacak olsayd, yeryznde canl brakmazd. Fakat onla' belli bir sreye kadarerteler. Sreleri dolunca onu ne bir saat geciktirebilirler ne de ne ala-bilirler."IS7 huyrulmaktadr. Srenin bitiminde uzatma yaplamayaca-n anlyoruz. Fakat eceIin ne alnmamasn nasl anlayacaz? Demek ki, Allah insann ecelini ne de almamaktadr Bir. ksminsanlarndoal mrnn tamamlanmasn engelleyen Allah deildir. Bundan dola-y, nsann ecdini tamamlamas iin gerekli tedbirlerin alnmas mmknolmaktadr. Gelimi lkelerde ortalama mrn uzun, azgelimi lke-lerde ksa olmas olgusu, bunu akca ortaya koymaktadr. nsann ecc-!ini tamamlamasn engelleyen maniler kefedildike ve gerekli nlemleralndkca, Allah'n insan cinsi in belirledii sreye ferdin daha ok yak-lamas mmkn olacaktr. Grlyor ki, maktul ecclini tamamlama-mtr. ldrme fiili katile aittir. Bu fiile Allah'n karm.as szkonusudeildir Kul, Allah'n kendisine verdii hrriyet sayesinde fiilini ileye-bilmektedir. Ca'fer es-Sadk'n; "Kulu yaptndan dolay knyabil-diin, kulun kendi flid~r. Knyamadn ise Allah'n fiilidir,"IS8 de-dii bildirilmitir. Bu grn isabetli olduu grlmektedir. nkAllah'n katld ~iilde, O'nun yaratt kulu sorumlu tutmak tutarlbir izah olmasa gerektir. Allah'n takdir ettii hususda kulun sorumluolmasnn bir anlam olmad gibi, kulun tedbir ;lmasna da imkanyoktur. Bu konuda Allah'n kaderi, kulun fiillerinde hr olmasdr.Aksi halde, insanda akl ve iradenin bulunmasnn bir manas kalma-

yacaktr.

KAYNAKLAR

ABDLHAMT, Dr. rfan, eHlrnda ltikadl Mezhepler ve . Akaid Esaslar, eviren; M. SairnYeprem. stanbul-1981.

AHMED, Nu'man Zeki, el-Kaza ve'I-Kader, Mekke-1381

AHMET CEVDET Paa, Peyggamberlerin Kssalan ve Halifelerin Tarihi, Sadeletiren; AliAelan, tstmbul-197.7.

156 Bkz: M'min--67. AI-i tmran-145. Hacc-5.157 Nahl-61. Bkz: A'raf-34. Yunus-49. Hictr-5. M'rnintin-43.158 tbn Murtaza, Tabakatu Mu'tezile, 34.


27/29

1:;1. AnvlET AKBULUT

AKKA]). Alh,,~ Maln,, Kur'an FcI,efesi. e"iren; A. Dcnir';i. Anb,ra- Tarihsiz.

AI.B,\YIL\K, Dr. -rali., Kur'an'n Kur'an'la Tefsiri (asla~ Doktora T"zi), Anl,ara -1908

AT;\Y. Do. Dr. Hii,eyin. Farabi vc h Sina'ya r,re Yaratma, Anknra-19H.

\TAY. Prof. Dr. H,eyin, Dl-i SUnnet ,e ia. Anl;ara--1982

ATAY, ])0':' Dr. Hseyin, "\lIab'", Halife"i nsan" . A.Cl'. Dcr. C. XVIII. "nkara-1972.

AT. \ Y. Dr. Hiiseyin, Kur'an'a Ci;re iman E,aslar. Akar-l96l.

AV D i::"! ,Prof. Dr. \lehmct, Din Fclsefcsi, zmir-I 987.

AYDli\', Prof. Dr. \ielmc, "khal'in Fdscfe,inde Insan", A..i.F. Dcr. C. XXIX. Ankarai ~'R7

rl.;lj.ZURI, Ahmed h. Yohy" b. Cabir, Ens;:hu'I-F~r:1f, Edited by: S.D.F. Goici, .Jn,alcm,

1


28/29

ALLAH'IN TAKDtRi-KU.C:'\ TEDBiRi JS5

tRN KAYYIM EL-CEVZYYE, 1\Ihamm~d h. Ebihekir, ifau'I-A/i1 ci :\f"siiili'I-Kaza ve'I-Kader, K"hire-1975.

nN KUTEYBE, Eh Abdiilah h. 'lslim ed-Diwveri. l:yunu'I--Ahbar, Kahire.-I:Wl.

BN :\IAcE, Muhammed h. Yezid el-Kanini, Snen, stanhul-191l1 (Of,et),

Bl\' MANZUR, Muhammed b. Mkerrem, Li,anl'I-'\l'ah, tran (Kul)-1105 if (Ofset)

BN MURTAZ..\., Ahme,l h. Yahya, Tabak:tu'I-Mu'te7.i:~, Tahkik~ S. D. "'ilzer, Reyru-1389.

lBN NEDiM, Muhammed b. t.hak, el-Fibrist, Nereden; (;. f1gel, R"yrt-I96.1.

iBN SA' D, Ebu Abdiilah Muhammed, Tabnkatn'I--Kiihra, Reyrut-Taribsiz (Ofset).

tnNU'L- EStR, Ali b. Ehi'I-Kerem Muhammed b. Mhanmed, el-KHlllil fi't-Tarih, Tashih;Ahdulvalah ~n - ;-.Icec"r, M1


29/29

156 AHMET AKBULUT

SURHAN, Ca'fer, el-Kaza ve 'I-Kader i'-tm ve'I-Felsefeti'l-tslarniye. Arapaya eviren;M.H.Y. el-Carevi, Dru't-Teblig e-tslami, 1399.

TABER!, Muhammed b. Cerir, Tarihu'-Vmern ve'I-Muliik, Kahire-1357.

TAFTAZAN, Prof. Dr. Ehu'l-Vefa, KeH\m lmioin Belli Bal Meseleleri, Tercme; Do. Dr.

erafeddin Glek, tatanbul-1980.

TtRMZ, Muhammed b. sa, Snen, lstanbul-1981 (Ofaet).

Triuon, A.S ..slam KeHiml, eviren; Prof. Dr. Melmet Da, Ankara-1983,

WATT. W. Montgomery, Free Wiii and Predestination in Early lslam, Lonrlon-194R.

WATT, W. Montgomery, tslamie Politieal Thought, Edinburg-1968.

WATT, W. Montgomery, lslam Dii~iineesinin Te'ekkl Devri, eviren:; Dor.. Dr. E.R. Fah,

Ankara-l 981.

YA'KURt, :\hmed b. Ali Ya'kuh b. Ca'fer b. Vehb, Tarihu'l-Ya'kubl, i\'ecef-1358.

Y AZICIOGLV, Prof. Dr. lif. Sait, Maturidi ve Nesefi'ye Glire nsan Hrriyeti Kavram, Ankara

-1988.

YAZIR, Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, tstanubul-197.ZEMAHER, Mahmud b. mer, Tefsiru'I-Keaf, Tahkk; Muhammed b. Amr, Kahire-13)7.

kader,Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri-27s_Ahmet.AKBULUT

Documents

Transcript of kader,Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri-27s_Ahmet.AKBULUT