D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 63 (1, 2)

....

EKEV AKADEMİ DERCİSİ Yıl: 8 Sayı: 18 (Kış 2004)------- 115

KUR' AN-I KERIM'DE DUA KAVRAMI

Sıtkı GÜ LLE (*)

Özet

Bu çalışmada, Kur'an'ın temel kavramlarından biri olan "dua" ele alınacaktır. Kur'an-ı Kerim'de "dua" ile ilgili kelimelerin geçtiği ayetler iki yüzü bulmaktadır. Bu da, "dua" kavramının Kur'an-ı Kerim'de sahip olduğu önemi ortaya koymaktadır.

Ayrıca bu çalışmada peygamberlerin, meleklerin, şeytanın, mü'minlerin, kafirlerin ve çeşitli insan gruplarının dualarına yer verilerek, duanın gerekliliği, adabı ve fayda­lan Kur'an /iyetleri rerçel'esinde urtaya konulmaya çalzşzlacakflr.

Anahtar Kelime/er: Dua, Kur'an, İbiidet, Dua Örnekleri.

The Concept of Prayer in the Holy Koran

Abstract

In this study, "prayer" as one of the basic concepts in the Koran will be discussed. In the Holy Koran, there are approximately two hundred verses that contain the word "prayer" and its derivatives. This c/early shows the importance the Holy Koran attac­hes to the concept of "prayer."

Furthermore, this study will include discussions of the prayers by the prophets, the angels, the Satan, the believers, the disbelievers, and various groups of people w ith emp­hasis on the necessity, ritual and benefits of the prayer in terms of the Koranic verses.

Key Words: Prayer, The Koran, Worship, Sample Prayers.

*) Yrd. Doç. Dr., İstanbul Üniv. İlahiyat Fak. Tefsir Anabilim Dalı. (e-posta:·.gulle@istanbul.edu.tr)

\'

/.

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 64 (1, 1)

116 1 Yrd. Doç. Dr. Sıtkı GÜLLE------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Giriş

Kur'an-ı Kerim'de dua ile ilgili kelimelerin geçtiği ayetlerin sayısı iki yüzü bulmak­tadır. Bu da, dua kavramının Kur'an-ı Kerim'de sahip olduğu önemi ortaya koymakta­dır. Dua, Allah'a kulluğun gereklerinden biri olup, kulun Yüce Yaratıcı ile bağ kurması­dır. Bu bağın ilahi iradeye uygun olarak kurulabilmesi için, dua kavramının Kur'an'da nasıl sunulduğunu, insan için önemini ve faydasını Kur'an ayetleri ışığında ortaya koy­mak gerekmektedir.

Dua, insanın doğası gereği bir ihtiyaçtır. İnsan zaman zaman sıkıntıya düştüğünde veya bir nimete eriştiğinde, bu durumunu paylaşacağı üstün bir kudret arar. İşte bu ihti­yacım Allah' a karşı dua etmek suretiyle giderir; n im ete erişmişse teşekkürünü bildirir. ihtiyacı varsa onu talep eder. Böylece hem ibadet yapmış olur, hem de kendisini maddi ve ruhi açıdan rahat hisseder.

Bu çalışmamızda Kur'an ayetlerini inceleyerek, bugün bireysel ve toplu olarak yapı­lan dualann Kur'an açısından uygun olup olmadığını ortaya koymaya çalışacağız.

Kur' an' da kullar Allah' a yakarmaya çağınlı:nış, nasıl yakanlacağının kurallan öğre­tilmiş, öncelikle nelerin istenmesi gerektiğinin ipuçlan verilmiş, yalnız dünyalık isteme­nin hoş görülmediği belirtilmiş, samirniyetle yalvanp duran fakir ve güçsüzlere karşı il­gisiz kaldığından dolayı Hz. Peygamber uyanlmış, peygamberlerin dualanndan örnekler aktanlmış, kendilerine verilen İlahi sözle yetinmeyip belge isteyen, bedduada bulunan, günahlan için af dileyen veya af dilemesi istenen peygamberlere yer verilmiştir.

Kur'an-ı Kerim'in ilk sürc::,inJc: Joğru yolu isteyenlerin yakanşlanna yer verilmesi ve bu surenin namaziann her rekatında okunması, bir mü'min için duanın önemini orta­ya koyması bakırnından manidardır. Nitekim Fatita SOresi'nde, "Bizi o dosdoğru yola i/et. Kendilerine nimet verdiğin kimselerin yoluna, kendilerine gazap edilmişlerin ve sapkınların yoluna değil." ı şeklinde dua cümleleri geçmektedir.

Bu bağlamda "salfitlnamaz" ile "dufi" arasındaki ilişkiye dikkat çekmekte yarar görmekteyiz. Zira "salfit", "duô." anlamına gelmektedir. Yeri gelmişken, tazarnmun ve şumul ilişkisi bakımından İsliimi literatürde yer alan "zikir, tesbih, istiaze, istiane, hamd, sena, şükür, tevbe, istiğfiir, tekbir ve tehlil"in2 de bir bakıma "dua" kapsamında olduğu­nu söylemeliyiz.

I. Dnanın Lügat ve Istılah Anlamı a) Duanın Lügat Anlamı Arapça masdar bir kelime olan "dua" lügatte; "ni da (çağırmak, seslenmek)3, ya! va­

np yakararak Allah'ta~ hayır istemek4, ibadet etmek5, tapınmak6, özendirmek, yönlen-

ı) el-Fatiha, 116,7.

2) Bkz. İbn Manzur, Muhammed b. Mukrim, Lisiinu'l-Arab, Beyrut 1414/1994, c. XIV, s. 257; Parla­dır, Selilhattin, "Dua", Türkiye Diyanet Vakfı isiapı Ansiklopedisi (DİA), c. IX, s. 530-531.

3) İbn Manzur, Lisiinu'l-Arab, c. XIV, s. 260; ei-Isfahan1, Ebu'I-Kasim el-Hüseyn b. Muhammed er­Ragıb, el-Müfredfır fi Garfbi'l-Kur'iin, İstanbul 1986, s. 244; İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdul­lah b. Müslim, Edebu'l-Kiitib, Beyrfit 1405/1985, s. 546, 581; Ebu'l-Beka, Eyyub b. Musa el-Hu­seyn1 el-Kefev1, el-Kül/iyyiit, Beyrut 1412/1992, s. 446; Yazır, Elmalılı M. Hamdi, Hak Dini Kur'an

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 64 (1, 2)

KUR'AN-I KERiM'DE DUA KA VRAMI---------- 117

dirmek7 aracı olmak8, da'vet9, yardım istemek, hayvanın memesinde birazcık süt bırak­mak lO, Allah'a yönelmek ll, kendisiyle Allah'a yakarılan söz12, isim ve isim koyma"l3 anlamlarına gelir.

Kur'an-ı Kerim'de de fıil ve isim olarak çeşitli türevleri bulunan "dua" kelimesi ge­nel olarak şu anlamlarda kullanılmıştır:

1-Allah'a yönelmek ve O'na ibadet etmek: "Allah'tan başka; sana ne fayda, ne de zarar veremeyecek olan şeylere yalıiarmaJ"14

2-İstiane (yardım istemek): "Allah'tan başka bütün şahit (yardımcı)larınızı da çağı­rın."15

3-Sual (istemek): "Benden isteyin, size vereyim." 16

4-Söz: "Onların oradaki sözleri: Allah'ım Sen her türlü eksiklikten uzaksınJ"17

5-Nida: "Size nida edildiği gün ... "18

6-Tesmiye (isim koyma)19: "Resulü, aranızda birbirinizi çağırdığınız (isimlendirdi­ğiniz) gibi çağıtmayın (isimlendirmeyin). "20

Dili, İstanbul 1935, c. I, s. 662. "Dua"nın "nida" anlamında olduğu, fakat nidaya bir isim eklenme­diği, "dua"nın bir isimle yapıldığı belirtilir. Bu iki kelimenin zaman zaman birbiri yerine kullanıldı­ğı ifade edilir. Ancak "dua" yakın, "ııida" ise uzak için kullanılır. (Bkz.. el-Müfrediıı, s. 244-245; Ebu'l-Beka, el-Külliyyô.t, s. 446).

4) Asım Efendi, Kô.mfis Tercümesi, Matbaa-i Osmaniye, 1305, c. III, s. 81. 5) İbn Manzur, Lisô.nu 'l-Arab, c. XIV, s. 257; el-Kurtubi, Ebu Abdiilah Muhammed b. Ahmed, el-Cô.-

mi' li-Ahkftmi'l-Kur'ô.n, c. II, s. 308. 6) el-En'iim, 6/108. 7) Asım Efendi, Kô.mfis Tercümesi, c. III, s. 81. 8) Esber, Muhammed Said-Biliii Cuneydi, eş-Şô.mil (Mu'cemfi Ulfimi'l- Luğati'l-Arabfye ve Mustala­

hô.tihô.), Beyrut 1985, s. 181. 9) İbn Manzur, Lisô.nu'l-Arab, c. XIV, s. 258; İbnu'l-Esir, Mecduddin Ebu's-Seadat el-Mubiirek b.

Muhammed el-Cezeri, en-Nihô.ye fi Garibi'i-Hadis ve 'l-Eser, Tah.ı et-Tiilıir Ahmed ez-Ziivi, Mah­mud Muhammed et-Tanniihi, Mısır 1383/1963, c. II, s. 122; Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, c. IV s. 2968.

lO) İbn Manzıir, Lisô.nu'l-Arab, c. XIV, s. 259; İbnu'l-Esir, en-Nihô.ye, c. II, s. 120. ll) İbn Manzıir, Lisô.nu'l-Arab, c. XIV, s. 257. 12) el-Mu'cemu'l-Vasft, c. I, s. 286. 13) el-Isfahiini, el-Müfredô.t, s. 245. 14) Yunus, 10/106. Bu anlamdaki bazı ayetler için bkz. el-En'iim, 6/56; el-İsrii, 17/67; el-Hacc, 22/62;

Lokmiin, 31/30; ez-Zümer, 39/38; el-Mü'min, 40/66, 74; ez-Zuhruf, 43/86; el-Ahkiif, 46/4, 5; el­Cinn, 72/18.

15) el-Bakara, 2/23. 16) el-Mü'min, 40/60. Bu anlamdaki bazı ayetler için bkz. Siid, 38/51; Fussılet, 41149; ed-Duhiin,

44155. 17) Yunus, 10/10. 18) el-İsrii, 17/52. 19) el-Isfabiini, el-Müfredô.t, s. 245; Ebu'l-Beka, el-Külliyyô.t, s. 447. 20) en-Nu;.i'24/63.

/.

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 65 (1, 1)

118 / Yrd. Doç. Dr. Sıtla GÜLLE'------EKEVAKADEMİ DERCİSİ

7- İman21 : "De ki: Duanız (Imanınız) olmadıktan sonra Rabbim sizi ne yapsın?"22

Kur' an-ı Kerim' de yakarışiarı belirten ifadeler bazen "di"Ii geçmiş zaman kipleriyle "dedi"23, "seslendi"24, "dua etti"25 şeklinde geçtiği gibi; bazen de "bağışla"26, "rahmet eyle"27 gibi "yakanş" anlamında kullanılan emir kipleriyle geçer. Her iki kipteki yaka­nş ifadeleriyle Kur'an mü'minlere "dua"nın nasıl ve kime yapılması gerektiğini, dua ör­neklerini, duanın insan hayatı üzerinde yaptığı etkiyi açıklamaktadır.

b) Duanın Istılah Anlamı

Yukanda verdiğimiz lügat anlamlan ve Kur'andaki kullanımlan ışığında "dua"yı; "Huzurunda boyun eğerek, rahmetini umarak, lütfunu bekleyerek, affına sığınarak, yar-· dırnma başvurarak içtenlikle Allah'a yalvarmak"28 şeklinde tanımlayabiliriz.

Fahreddin er-Razi' duayı şöyle tanımlar: "Duanın hakikati, kulun Rabbinden inayet istemesi ve yardım talebinde bulunmasıdır."29

II. Kur'an'da Dua'nın Sunutuşu ve Dua Örnekleri

Kur'an-ı Kerim'de başta peygamberler olmak üzere çeşitli insanlara dua etmeleri öğütleıimiş/emredilmiş ve onlann yaptıklan dualardan örnekler sunulmuştur. Kur'an'da yüzden fazla ayette peygamberlerin, diğer salih insanların veya toplulukların dualann­dan söz edilmiştir. Bulardan yirmibir ayette Hz. Musa'nın, onyedi ayette Hz. İbrahim'in, onaltı ayette Hz. İsa'nın, oniki ayette Hz. Nuh'un, dokuz ayette Hz. Zekeriyya'nın du­aıan: aynen Hz. Ad,:ın, Hz. ŞuJyb, 1-L. Yüııus, Hz. Yusuf, Hz. Eyyub, Hz. LOt ve Hz. Süleyman peygamberlerle, Meryem'in annesi, Firavun'un karısı, Firavun'a karşı koyan sihirbazlar, Tillut'un askerleri, çaresizler, melekler gibi kişi veya toplulukların duaJ.an zikredilmiştir30. Biz, bu kişilerin dualanndan örnekler zikrederek Kur'an'a göre duanın özelliklerini, nasıl yapılması gerektiğini ortaya koymaya çalışacağız.

1) Peygamberlerin Duaları

Kur'an-ı Kerim'de, Hz. Muhammed (s.a.v.) ile birlikte yirmi beş peygamberin ismi geçer ve bunlardan onbirinin duası yer alır. En çok yalvaranın Hz. İbrahim olduğu görü-

21) Bu anlam için bkz. el-Ayni, Mahmud b. Ahmed, Umdetu'l-Kiiri' bi Şerhi Sahllıi'l-Buhiiri, Kahire 1392/1972, c. I, s. 133.

22) el-Furkan, 25177. Bir hadis-i şerifte "Duiimz imfinımzdır." (Bkz. Buhfui, İman 2) buyurulmuştur. Bu hadis de yukandaki anlamı teyid etmektedir.

23) el-Kasas, 28/16. 24) el-Enbiya, 21189. 25) AI-i İmran, 3/38. 26) el-Mu 'min un, 23/118. 27) el-Bakara, 21286. 28) Krş. Ci!acı, Osman, "Dua", DİA, c. IX, s. 529. 29) er-Razı, Fahruddin, et-Tejsfru'l-Kebfr, Beyrut (tsz.), c. V, s. 97; Krş. Yazır, Hak Dini Kur'an Dili,

c. I, s. 662. ·

30) Bkz. Çağncı, Mustafa, "Dua", DİA, c. IX, s. 536.

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 65 (1, 2)

KUR'AN-I KERiM'DE DUA KA VRAMI---------- 119

lür. Bedduada bulunan sadece iki peygamberdir: Hz. Nuh ve Hz. Musa. Bedduaya yet­.kili kılınan da tek peygamber ise Hz. Muhammed'dir. Şimdi bu peygamberlerden kro­nolojik sıraya göre dua örnekleri sunacağız.

İlk insan olan Hz. Adem ve eşi Havva, kendilerine verilen buyruğa uymada gerekli direnci gösteremeyip başlarına gelen olaylardan sonra, tevbeye yönelerek suçlarını itiraf ederler ve yakarıp şöyle derler:

"Rabbimiz! Nefislerimize zulmettik, bizi bağışlamazsan, bize rahmet etmezsen hiç kuşkusuz kesinlikle hüsrana uğrayanlardan oluruz. "31 Sonra eşi ile yeryüzünde buluştu­lar, birleştiler ve mazhar oldukları ilham sonucunda: " .. .İkisi birlikte Rab 'leri Allah' a dua ettiler: 'Bize salih (bir çocuk) verirsen elbette şükürler sunanlardan oluruz. "32 de­diler.

Kur'an'da duasına yer verilen diğer bir peygamber Hz. Niilı'tur. O, çok çileler, çok ıstıraplar çekmiş, sabır gücü kalmadığında bedduada bulunmuştur. İşte Kur'an'da haber verilen yakarışları:

"(Nuh) dedi: 'Rabbim! Ben, hakkında bilgi bulunmayan bir şeyi senden istememden sana szğznıyorum. Eğer beni bağzşlamazsan, bana merhamet etmezsen hüsrana uğrayan­lardan olurum. "33

"Ve (ey Nuh): 'Rabbim! Beni kutlu bir indiriZişle i ndir. Sensin konuk/andıranların en hayzriısz' de." 3-t

"(Nuh:) 'Artık aramZa aralarını iyi aç, beni ve mürninlerden maiyyetimdekileri kur­tar' dedi. "35

"(Nuh) Dedi: Rabbim! Yeryüzünde kafirlerden hiçbir dolaşan bırakma! .. Rabbim! Beni, anamı-babamı, evime mürnin olarak giren kimseyi, inanan erkeklerle inanan ka­dınları bağışla. Zalim/erin ise başka değil helakını artır. "36

Kur'an'da ilgi çekici dua örnekleri verilen peygamberlerden biri, " ... Gerçekten İbra­him çok bağrı yanık, çok yumuşak huylu idi. "37 ayetiyle nitelendirilen ve yakarışiarı Kur' an' da yoğun bir biçimde yer alan Hz. İbrahim' dir. İşte yakarışlarının bazı örnekle­ri:

"Bir vakit İbrahim dedilyalvardı:'Rabbim! Burasını güvenli bir şehir yap, halkına, içlerinden Allah'a ve son güne (ahiret gününe) inananlara çeşitli ürünlerden rızık ver. "38

31) el-A'raf, 7/23.

32) el-A'raf, 7/189.

33) Hud, 11147.

34) el-Mu'ıninun, 23/27.

35) eş-Şuara, 26/118.

36) Nuh, 71126-27.

37) et-Tevbe, 9/114.

38) el-BaRf.rn, 2/126.

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 66 (1, 1)

120 1 Yrd. Doç. Dr. Sıtkı GÜLLE------EKE"V AKADEMİ DERCİSİ

"Bir viıkit, İbrahim, İsmail ile Beyt'in temellerini yükseltiyordu. (şöyle dua etmişler­di): 'Rabbimiz bizden kabul buyur, kuşkusuz Sensin Sen pek iyi duyan, pek iyi bilen. "39

"Rabbimiz, bizi Sana teslim olan iki müslüman kıl; soyumuzdan da Sana teslim olan bir ümmet (yap). Bize ibadet yerlerünizi göster, bize tevbe nasip eyle. Kuşkusuz Sensin Sen tevbeleri çok kabul eden, çok merhametli olan. "40

Dayısı Hz. İbrahim ile aynı dönemde gönderilen bir peygamber olan Hz. Lut'un da Kur'an'da dua.J.arına yer verilmiştir. O, çok bunaldığında şöyle yakannıştır:

"Rabbim! Şu bozguncu/ar topluluğuna karşı bana yardım eylef"4l

Kuı;.'an-ı Kerim'de hayatı en dikkat çekici peygamberlerden biri olan Hz. Yftsuf da dua ve niyazda bulunmuştur. O da mazhar olduğu nimetiere şükrettikten sonra, şöyle ni­yaz eder:

"Rabbim, gerçekten bana salatanaftan bir pay verdin, bana olaylarınidiişlerin yoru­munu öğrettin. Ey göklerin ve yerin yaratıcısı Sensin dünya ve ahirette Ve/im! Beni müs­lüman olarak öldür ve beni salihler arasına kat. "42

Hz. Şuayb'ın ilahi mesajları iletmek için gönderildiği toplumları doğru yola çevire­mediğinde beraberindekileric birlikte şöyle yakardığını görüyoruz:

"Rabbimiz! Bizimle toplumumuz arasmda hak ile karar ver, Sen karar verenlerin en hayırlzsısın. "43

Kur'an'da kendisinden en çok bahsedilen peygamberler arasında yer alan Hz. Mfısa, diğer peygamberler gıbi evrenin bir tek yaratıcısı bulunduğu inancı, tevhid inancı uğrun­da mücadele veren bir peygamberdir. Kendisinden bahseden ayetler incelendiğinde, do­ğumundan ölümüne kadarki zamanda göz kamaştıran mazhariyeHere eren ender elçiler­den biri olduğu görülür. Öfkeli bir fıtrata sahip olmalı ki, bedduası aktarılan ikinci pey­gamberdir. Şu ayet onun yaptığı dua.J.ardan biridir:

"Rabbim! Beni ve kardeşimi bağışla, bizi rahmetinin içine sok. Sensin merhametlife­rin en merhametlisi! ... Sen Velimizsin, öyle ise bizi bağışla, bize merhamet ey/e, Sensin bağışlayanların en hayırlısı. Bu dünyada bize bir iyilik yaz. Ahirette de. "44

Hz. Musa bir defasında Cenab-ı Allah'tan kendisini göstermesi için istekte bulun­muştur:

"Rabbim! Kendini bana göster Sana bakayım. "45

39) el-Bakara, 2/127.

40) el-Bakara, 2/128. Hz. İbrahim'in yakanşıyla ilgili diğer bazı ayetler için bkz. el-Bakara, 2/129, 260; İbrahim, 14/35, 37, 40,41; Meryem, 19/48; eş-Şuara, 26/83-87.

41) ei-Ankebut, 29/30. 42) Yusuf, 121101.

43) ei-A'raf, 7/89.

44) el-A'raf, 7/151-56. Hz. Musa'nın diğer duruan için bkz. el-Kasas, 28/16, 21; Yunus, 10/85, 86, 88; Taha, 20/25, 26, 27, 29, 31, 32.

45) ei-A'raf, 71143.

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 66 (1, 2)

KUR'AN-I KERiM'DE DUA KA VRAMI---------- 121

Burada konuyu uzatmamak için, Hz. Süleyman46, Hz. Eyyfib47, Hz. Yı1nus48, Hz. Zekeriyya49 ve Hz. İsa'nın50 Kur'an-ı Kerim'de dualarının aktanldığı söyleyerek, Pey­gamberimiz Hz. Muhammed'in dualarına geçmek istiyoruz.

Kur'an 'da Hz. Muhammed'in yaptığı dua metinleri yer almaz. Ancak, ona dua yap­ması emredilerek, nasıl dua edeceği, neler isteyeceği bildirilir, aynca kendisine beddua çağnsında bulunma yetkisi verilir. Bunu tefsir ilminde 'mubahale ayeti'51 diye bilinen şu ayetten öğreniyoruz:

"Kim, kendisine ilim geldikten sonra hak hususunda seninle çekişmeğe kalkışırsa on­lara: 'Gelin oğullarımızı, oğullarınzzı, kadınlarımızı, kadınlarınzzı, kendilerimizi, kendi­/erinizi çağıralım, sonra yakaralım ve Allah 'ın lanetini yalancılar üzerine salalım' diye söyle. "52 ·

"Ne zaman şeytandan bir kötü düşünce seni dürtüklerse, Allah'a sığın. "53

"Mallarından, kendisiyle kendilerini temizleyeceğin, kendilerini arındıracağın bir sadaka al ve onlara dua et. Çünkü senin duan onlar için bir rahatlatmadır. Allah çok iyi duyandır, çok iyi bil~ndir. "54

" ... Rabbim ilmimi artır, de. "55

"Rabbim öyle ise beni zalimler topluluğu içinde bulundurma. "56

"De ki: Rabbim o şeytanların dürtüşlerinden sana sığınıyorum. Yanıma gelmelerin­den de sana sığınıyorum. "57

"De ki: Rabbim! Mağfiret et, rahmet ey/e, Sensin merhametli/erin en iyisi. "58

"O halde (ey Muhammed!) sabreyle. Çünkü Allah'ın va'di bir haktır. Günahın için \.ı istiğfarda bulun, Rabbini, akşam ve sabah överek tesbih ey/e. "59 ,,

46) Bkz. el-Nemi, 27/19; Sad, 38/35.

47) Bkz. el-Enbiya, 21183.

48) Bkz. el-Enbiya, 21187.

49) Al-i İmriin, 3/38, 41; Meryem, 19/3-6, 10; el-Enbiya, 21189.

50) Kur'an 'ın pek çok yerinde kendisinden ve özelliklerinden söz edilmesine karşın bir tek yerde, o da bağlılannın istekleri üzerine şöyle yakardığı aktanlıyor: "Meryem oğlu İsa: 'Allah'ım! Rabbimiz! Bize, gökten bir sofra indir ki hem ilklerimiz hem sonramızdakilere bir bayram ve Senden bir nişil­ne olsun. Bize rızık ver, Sensin rızık verenlerin en hayır/ısı' dedi/yakardı." (el-Miiide, 5/114).

51) İbtihiil, dua ve ihlas hususunda cehdetmek demektir. (Bkz. el-Isfaharu, el-Müfrediit, s. 82; Ebu'l-Be­kii, el-Külliyyilt, s. 33).

·~ 52) AI-i İmriin, 3/61.

53) el-A'riif, 71200. 54) et-Tevbe, 9/103.

55) Tiiha, 20/114.

56) el-Mu'miniln, 23/94.

57) el-Mu'miniln, 23/97,98. 58) el-Mu'ıniniln, 23/118.

59) el-Mu'ınin, 40/55.

i'

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 67 (1, 1)

122 / Yrd. Doç. Dr. Sıtkı GÜLLE------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Allah Tema, içtenlikle yalvaranlar konusunda peygamberini şu şekilde uyarmıştır:

"Sabah-akşam Rab'lerine O'nun yüzünü/rızasım isteyerek dua edenleri kovma. On­ların hesabından sana hiçbir şey yoktur, senin hesabından da onlara hiçbir şey yoktur. Onları kovarsan o zalimlerden oluverir sin. "60

"Nefsini, sabah-akşam yüzünü arzu/ayarak Rablerine yalvaranlarla tut, gözlerin, dünya hayatının süsünü isteyerek kendilerinden çevrilmesin. Ka/bini, bizi anmaktan gaf­lete düşürdüğümüz, keyfine uymuş, işi hep aşırılık olmuş kimseye itaat etme. "61

Kur'an'da Hz. Peygamber'in dua metinlerine yer verilmemekle birlikte, onun dua ile ilgili öğütleri ve yaptığı dua metinleri hadis kitaplarında toplanmıştır. Hatta pek çok ha-· dis kitabında dua ile ilgili müstakil bölümler bulunmaktadır62. Biz, dua kavramını Kur'an açısından ele aldığımız için bu hadislerin detaylarına girecek değiliz.

2) Mü'minlerin Duaları

"Ve onlardan sonra gelmiş olanlar da şöyle derler: Rabbimiz bizi ve iman hususun­da bizi geçmiş olan kardeşlerimizi bağışla. İman etmiş kimseler için kalpZerimizde kin bırakma. Rabbimiz gerçekten sen çok şefkatlisin, çok merhametlisin. "63

"Rabbimiz! Yalnız sana dayandık, sırf sana yöneldik, dönüş ancak Sana'dır. Rabbi­miz! Bizi küfretmiş kimseler için bir fitne kılmalbir sınama, deneme aracı yapma! Kuş­kusu:. Sen, Sensin çok giiçlii, çuk lıikmc:ili. "64

"İçlerinden kimisi ise: 'Rabbimiz bize dünyada bir iyilik, ahirette de bir iyilik ver ve bizi ateşin azabından koru' diyor. "65

"Rabbimiz! 'Üzerimize sabır döklyağdır, ayaklarımızı sağlamlaştır, o kafirler toplu­luğuna karşı bize yardım eyle' dediler."66

"Rabb'imiz, unutur, ya da yanılırsak bizi sorumlu tutma! Rabb'imiz, bize, bizden ön­ceki/ere yüklediğin gibi ağır yük yükleme! Rabb'imiz, bize gücümüzün yetmediği şeyleri yükleme! Bizi affet, bizi bağışla, bize acı! Sen bizim mevlamız ( sahibimiz, efendimiz)sin! Kafirler toplumuna karşı bize yardım eylef"61

"O kimseler ki: 'Rabbimiz! Cidden biz inandık, bizim için günahlarımızı bağışla ve bizi o ateşin azabından koru' derler."68

60) el-En'am, 6/53.

61) el-Kehf, 18/28.

62) Bu konuda geniş bilgi için bkz. Çağncı, "Dua", DlA, c. IX, s. 536-539. 63) el-Haşr, 59/10. 64) el-Mumtehine, 60/4-5.

65) el-Bakara, 2/201.

66) el-Bakara, 2/250.

67) el-Bakara, 2/286. 68) AI-i İmrfuı, 3/16. Bu konuda diğer ayetler için bkz. AI-i İmrfuı, 3/53, 147, 191-192, 194; en-Nisa,

4n5; el-Mii.ide, 5/3; el-Kehf, 18/10; el-Mu'minfin, 23/109; ei-Ahlli, 46/16.

··,

!

.l 1 1 • l

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 67 (1, 2)

KUR'AN-I KERiM'DE DUA KA VRAMI----------- 123

"Rabbimiz! Bize hidayet verdikten sonra kalplerimizi eğriltmelyamultma, bize tara­findan bir rahmet bağışla, kuşkusuz Sen, Sensin o Vahhfi.b69 (derler). "70

"(Kendilerini ibadete vermiş müminler de) 'Rabbimiz! bizden cehennemin azabım çev ir. Kuşkusuz onun azabı ayrılmaz olmuştur' derler. "7 ı

"O kimseler ki: 'Rabbimiz! Bize eşlerimizden, soylarımızdan gözler aydınlığı bağış­la. Bizi müttakiler için önder yap' derler. "72

3) Meleklerin Mü'minlere Duaları

"Arş'ı taşımakta olanlar ve çevresindeki kimseler Rab'lerinin harndiyle tesbihte bu­lunurlar ve O'na iman ederler, inanmış kimseler için istiğfarda bulunurlar. 'Rabbimiz! Rahmet ve bilgice her şeyi kuşattın. Öyle ise tevbe etmişleri, senin yoluna uymuş kim­seleri bağışla, onları cehennemin azabından koru. Rabbimiz! Onları, kendilerine söz ver­diğin Adn cennetlerine sok! Atalarından, eşlerinden ve soylanndan iyi olanlan da. Kuş­kusuz Sen, Sensin çok güçlü, çok hikmetli. Onları kötülüklerden koru. Kötülüklerden koruduğun kimseye, gerçekten ona o gün rahmet etmişsindir. İşte budur, o pek büyük kurtuluş.' derler. "73

4) İmran'ın ·Karısının ve Sihirbazların Duaları

"Bir vakit, İmran 'ın karısı şöyle demişti: 'Rabbim, kuşkusuz ben, karmmdakini öz­gürce sana adadım. (Bunu) benden kabul eyle. Kuşkusuz Sen, (evet) Senpek iyi duyan, pek iyi bi/emin.' Onu Jugurwıw- Allu/ı ne JuğurJugwıu Julw iyi bilirken- u kuJm: 'Rabbim cidden onu kız doğurdum, erkek kız gibi değildir, ona Meryem adım verdim, ha­kikat ben onu ve soyunu kovulmuş şeytandan sana sığındırıyorum' dedi. "74

Hz. Musa'nın gösterdiği muhteşem mu'cize karşısında hasım iken dost konumuna geçen ünlü sihirbazlar da şöyle yakarmışlardı:

"Bizden, sırf Rabbimizin bize gelen ayetlerine iman ettiğimizden dolayı intikam alı­yorsun. Rabbimiz üzerimize sabır yağdır ve müslümanlar olarak canımızı al. "75

5) Cennettekilerin Duaları

"Onların orada duaları: 'Bütün noksanlıklardan uzaksın Allah'ım'; Orada esenlik dilekleri 'selam'; dualarının sonu da: 'Alemlerin Rabbi Allah'a hamdolsun' sözleri­dir."76

69) Vahhiib: Çeşit çeşit nimetleri çokça bağışlayan, veren, herhangi bir karşılık beklemeden lutufta bu­lunan, her şeyi vermeye hem de çok çok vermeye kadir olan, en küçük hacetten en büyük ihtiyaca kadar her istegi karşılayan. (Bkz. el-Isfahfuıi, el-Müfrediit, s. 835)

70) AI-i İmriin, 3/8.

71) el-Furkiin, 25/65.

72) el-Furkiin, 25174.

73) el-Mu'min, 4017,8, 9.

74) AI-i İmriin, 3/35, 36.

75) el-A'riif, 71126.

76) Yunus,,I0/10.

ı'

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 68 (1, 1)

1

L

124 1 Yrd. Doç. Dr. Sıtla GÜLLE·------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

" ... Onların/İnananların nuru/ışıkları önlerinde ve sağlarında koşarken: 'Rabbimir.f Bize nurumuzu tamamla, bizi bağışla. Gerçekten Sen her şeye pekala güç yetiresin' der­ler. "77

6) A'rat''dakilerin Duaları78

"Rabbimiz! Bizi, o zalimler topluluğuyla eyleme. "79

7) Nimetler İçinde Yüzen Nankörlerin Duaları

" ... Onla;la içine bereket koyduğumuz kentler arasında meydandalsırt sırta vermiş yerleşim birimleri yaptık ve oralarda yürümeyi takdir ettik. Oralarda 'güven içinde ge- · eeleri ve gündüzleri gezinin' dedik. Sonra dediler: 'Rabbimiz yolculuklarımızın arasını uzaklaştır.' Böylece kendilerine zulmettiler. Neticede onları masallara çevirdik, kendile­rini paramparça ettik ... "80

8) Hayır Yapmadan Ölenlerin Yakarışiarı

"Sizden birine ölüm gelip de: 'Rabbim! Keşke beni bir süreye değin ertelesen de sa­daka verip iyilerden olsam' demesinden önce size rızık olarak verdiğimiz şeylerden har­cayın."81

9) Şeytanın Duaları

"Şeytan: 'Diriltilecek/eri bir güne değin bana süre ver' dedi. "82

10) Müşriklerin Alay içerikli Du~Uarı

"Bir zaman da (müşrikler): 'Ey Allah! Eğer bu senin katından gelmiş bir gerçek ise iizerimize gökten taş yağdır veya bize acı veren bir azap getir' demişlerdi. "83 'r

77) et-Tahrim, 66/8.

78) A 'raf kelimesi, her şeyin tümseği anlarnma gelen 'arf' lafzının çoğul udur. Atın yel esine, horozun ibiğine de bu münasebetle 'arf' denilmiştir. Buradaki 'A 'raf'tan maksat, tefsir lllimlerinin çoğunlu­ğunun görüşlerine göre, cennetle cehennem arasındaki surdan bir perdenin yüksek tepeleridir. Ba­zılanna göre buralardaki kişiler iyilikleri ile günahlan denk gelenlerdir; bir zaman buralarda kalır­lar, daha sonra en son girenlerden olarak cennete konulurlar. Bazılanna göre fetret devirlerinde/pey­gamberlerin gönderilmesine ara verildiği ara dönemlerde ölen müşriklerle müşriklerin çocuklan da buralarda kalacaklar. Hasan el-Basri bütün bu görüşleri reddederek şöyle der: 'A'raf' sözcüğü 'ma'rifet'tendir, cennet halkıyla cehennem halkım tanımak ve birbirinden ayırt etmek üzere Al-lah'ın tayin buyurduğu kimselerdir. (Bkz. Çantay, Hasan Basri, Kur'an-ı Hakim ve Medl-i Kerim, f İstanbul 1984, c. I, s. 223). Buradakilerin, "peygamberler, şehitler, lllimler, salih kişiler veya görev- ·. ' li melekler" olduğunu (Bkz. el-Kurtubi, el-Cami' li-Ahkdmi'l-Kur'an, c. VII, s. 212); "yüksek şah-siyetler" (en-Nesefi, Abdullah b. Ahmed b. Mahmud en-Nesefi, Tefslru'n-Nesefi, Beyrut 1982, c. II, s. 54) olduğunu söyleyenler de vardır.

79) el-A'rıif, 7/47.

80) Se be', 34/18, 19.

81) ei-Munafikfin, 63/10.

82) el-A'rıif, 7/14; el-Hicr, 15/36; Sad, 38179. 83) el-Enfaı, 8/32.

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 68 (1, 2)

KUR'AN-I KERiM'DE DUA KA VRAMI---------- 125

"Kafirler (alay/ı bir şekilde:) 'Rabbimiz!Bize,hesap gününden önce hemen payımı­zı/amel defterimizi ver!' dediler. "84

ll) Kafirlerin Ölüm Anında Yakarışiarı "Sonunda onların/o kafirlerin birine ölüm geldiğinde; "Rabbim! Beni geri döndü­

rün' der. "85

12) Cehennemiikierin ve Cehennemdekilerin Yakarışiarı "Rabbimiz! İşte bunlar bizi saptırdı/ar, öyle ise onlara ateşten bir kat (daha fazla)

ver."86

"Rabbimiz bizi buradan çıkar. Eğer dönersekiönceki halimizi sürdürürsek o zaman cidden biz zalimleriz. "87

"Rabbimiz onlara iki kat azap ver, kendilerine büyük bir lanetle lanet ey le. "88

"Cehennemdekiler: 'Rabbimiz! Bunu önümüze kim sürdü ise o halde ona herhangi bir azabı ateşte bir kat (lrtır' derler. "89

"Ateştekiler, cehennem bekçi/erine: 'Rabbinize dua edin de bir gün bizden azabı ha­fifletsin' derleriya/varır lar. "90

"Küfre sapmış olanlar: 'Rabbimiz! Cinlerden ve insanlardan bizi saptırmış olanları bize göster kendilerini ayaklarımızın altına alalım da en aşağılıklardan olsunlar!' der­Ter. "91

Yukanda verdiğimiz ayetlerden anlaşılacağı üzere, her çeşit insan grubunun yanında meleklerin ve şeytanın da dua ettiğini görüyoruz. Elbette bu, bütün bu duillann kabul edildiği anlamına gelmez. Kur'an, bize nasıl dua edilmesi gerektiğini öğrettiği kadar, na­sıl dua edilmemesi gerektiğini de öğretmektedir.

lll- Knr'an'a Göre Dua'nın Özellikleri Yukanda vermiş olduğumuz "dua" ile ilgili ayetlerden anlaşılan hususlan açıklama­

ya çalışacağız.

1-Dua Bir Emir ve İlıadettir Allah Teala, birçok ayette kullanndan dua etmelerini istiyor. Kur'an-ı Kerim'de Al­

lah'a dua etmek (O'ndan·istemek) ilaru bir emirdir. Nitekim Cenab-ı Hak, "Rabbinize yalvararak ve gizlice dua edin. "92; "En güzel isimler Allah'ındır, öyle ise onlarla O'na

84) Sad, 38/16.

85) el-Mu'minı1n, 23/99. 86) el-A'raf, 7/38.

87) el-Mu'minı1n, 23/107.

88) el-.Ahzab, 33/68. 89) Sad, 38/61.

90) el-Mu'min, 40/49.

91) Fussilet, 41/29.

92) el-A'rnf1 7/55. ı

i-

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 69 (1, 1)

126 / Yrd. Doç. Dr. Sıtkı GÜLLE------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

yakarın. "93; "Rabbini, içinden yalvararak ve korkarak yilksek obnayan bir sesle sabah­akşam an,' gafillerden olma. "94 diye emretmektedir. "Rabbiniz buyurdu ki: Bana dua edin, duamzı kabul edeyim. Bana ibadet etmeye tenezziil etmeyenler, aşağılık olarak ce­henneme gireceklerdir."95 ayeti "dua"yı "ibadet" olarak tanımlamıştır.

Duanın ibadet olduğu konusunda müfessirler görüş birliği içindedirler96. Aynca bu konuda Hz. Peygamber'den "Dua ibadetin kendisidir. "91 şeklinde hadis rivayet edilmiş­tir.

2-Dua Sadece Allah'a Yapılmalıdır Allah Te1ila, duanın sadece kendisine yapılmasını, kendisi dışındaki varlıklara yaka­

nşın bir faydası olmadığını ve sonuçta duasının bir karşılık bulmadığını bildiriyor. Bu durumun örnekleri Kur'an'da çoktur. Cenab-ı Hakk, kendisinden başkasına yapılan du­anın beyhude olduğunu bazen doğrudan bildirir, bazen de peygamberlerin dilinden akta­nr:

"De ki: Allah'ı bırakıp da bizefayda vermeyecek, bize zarar dokundurmayacak şey-lere mi dua edelim?"98 '

"Allah 'zn berisinden sana fayda da vermeyen zarar da vermeyen şeylere yakarma. Bunu yaparsan o zaman elbette zalimlerdensindir. "99

"Onlara zulmetmedik kendi kendilerine zulmettiler. Rabbinin buyruğu gelince Al­lalı'tan hn!fkn!Alfalı'rn heriçinden vrılvardıkfan tannlnn rıninrdan hiç hir şevi savmadı. onlara zarara uğratma dışında katkıda bulunmadı/w:" 100

"De ki: 'Bana, ancak Allalı'a kulluk yapmam, Kendisine ortak koşmamam buyurul­du. Ancak O 'na yalvarırım, dönüşilm yalnız O'nadzr. "ıoı

Bu ayetlerden anlaşıldığına göre dua sadece Allah'a yapılmalıdır. Bu, tevhld inancı­nın bir gereğidir. Diğer din ve inançlada İslam arasındaki temel fark olan tevhid inancı gereği bir ibadet olan "dua"nın sadece Allah' a yapılması açıkça Kur' an tarafından beyan edilmiştir.

3-Dua Fıtri Bir İhtiyaçtır Her dinde, her toplumda, her kültür ve medeniyette dua yapıldığı görülür. Bu da du­

anın evrensel bir olgu olduğunu göstermektedir. Hatta herhangi bir dine mensup olma-

93) el-A'raf, 7/180. 94) el-A'riif, 7/205 95) el-Mü'min, 40/60.

96) el-Kurtubi, el-Cami', c. I, s. 309; er-Riiz!, et-Tefslru'l-Keblr, c. V, s. !Ol. 97) Tırm!z!, Tefsiru Sure 3; İbn Mace, Dua ı. 98) el-En'am, 6171. 99) Yunus, 10/106 lOO) Hud, 111101. 101) el-Ra'd, 13/36. Bu konu ile ilgili diğer ayetler için bkz. en-Nahl, 16/86; el-İsrii, 17/110; el-Hacc,

22/12, 13; el-Furkan, 25177; eş-Şuara, 26/213; el-Kasas, 28/88; el-Mu'min, 40/60, 65; el-Cinn, 72/20.

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 69 (1, 2)

KUR'AN-I KER!M'DE DUA KA VRAMI---------- 127

yan insanlardan da dua edenlerin bulunduğu söylenmektedirl02. Çünkü bir kötülüğün gi­derilmesi veya bir iyiliğin elde edilmesi için üstün bir kudretten yardım talebi ruhsal bir olgudur.

Sıkıntılar içinde kıvranan kişilerin içten yaptıkları dualardan sonra ruhlarında bir fe­rahlık hissettikleri gözlemlenen bir gerçektir. Kalbin derinliklerinden gelen sıcak bir dua, gönlü yıkar, ruhu arındınri03. Dua sıkıntİ kapılarını açmanın, insanı geçici de olsa huzu­ra erdirmenin, ne olursa olsun kendisini koruyacak bir gücün varlığına inanmanın bir be­lirtisidirl04.

Büyük Türk müfessiri Elmalılı M. Harndi Yazır, Bakara Suresi 186. ayeti tefsir eder­ken şunlllll: söylüyor:

"Duanın ehemmiyetini anlamak için yalnız sadedinde bulunduğumuz ayeti düşün­mek kifayet edecektir. Çünkü Cenab-ı Allah kitabının ondört yerinde suaı ve cevabı zik­retmiştir ki bunların bazısı usule, bazısı da fürua mütealliktir. Buların cevapları da üç su­retle varid olmuştur: Ekseriyetle kul (de:), birindefekul (de:) huyurulmuştur ki bu fe de cevabın müsta'celiyyetine ve derakab tebliğine tenbih vardır. Üçüncüsü de dua hakkın­da bu ayettir ki. burada iza se' e leke 'ibadi 'anni "kul" veya "fekul" diye tasrih edilme­yerek cevabında doğrudan doğru fe 'inni karibun buyurulmuş, vasıta hazfedilmiş ve kurbiyyet de icabeti dua ile beyan kılınmıştır ki bunda büyük bir nükte vardır. Cenab-ı Allah duada kulu ile kendisi arasına bir vasıtanın tavassutunu istemiyor ve sanki şöyle diyor: Kulum, vasıtaya dua vaktinden başkasında muhtaç·olabilirse de dua vaktinde be­nimle onun arasında vasıta yoktur; ben ona böyle yakınım."I05

Kur'an da insanın bu gerçeğinden hareket etmiştir ki, ayetler incelendiğinde duiinın fıtrattan kaynaklanan bir olgu olduğu görülür. Nitekim hak olsun batıl olsun farklı inanç sahiplerinin kendi gelenekleri çerçevesinde yakarışiarı da duanın fıtrl oluşunu yansıtan bir göstergedir.

Allah' a dua etmenin/yakarmanın fıtrata dayandığını gösteren ayetlerden bir kaçı şöy­ledir:

"İnsana sıkıntı dokunduğunda yanı üstü veya oturarak yahut ayakta bizi çağırır. On­dan sıkıntısını kaldırdığımızda, sanki, kendisine dokunmuş sıkıntıya bizi hiç çağırmamış gibi çekip gider. "106

"0, sizi karada ve denizde-dahası gemilerin içinde bulunduğunuzda da- yürüten Zfit­tır. (Bir düşünün) gemiler latifbir rüzgar eşliğinde yolcularıyla akıp giderken ve içinde­kiler sevinirierken (birden) o gemilere şiddetli bir fırtına gelmiş kendilerine her taraftan dalgalar hücum etmiş ve (yolcular) tamamen kuşatıldık/arım düşünmeye başlamışlardır.

102) Bkz. Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, Ankara 1993, s. 2ı8. 103) Akbıyık, Giizi Subhi, Ayatu Kur'aniyye, Dı~aşk: Mektebetü'l-Esed 1998, s. 381. ı04) Tabbara, Afif A., Ilmin lşığında lslamiyet, Çev.: Mustafa Öz, İstanbul: Kalem Yayınevi ı977, s.

2ı5.

ı05) Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, c. I, s. 665-666; Krş. er-Riizi, et-Tefslru'l-Keblr, c. V, s. 98. ı 06) Y ilnı.ıs? ı 0112.

ı'

i-

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 70 (1, 1)

128 / Yrd. Doç. Dr. Sıtkı GÜLLE------EKEV AKADEMi DERCİSİ

İşte tam bu sırada dini yalnız Allah'a Iziilis kılanlar olarak Allah'a yalvarır/ar ve: 'Bizi bundan kurtarırsan elbette-kesinlikle şükredenlerden olacağız' derler." 107

"Gemiye bindiklerinde dini sadece O'na halis kılanlar olarak Allah'a yalvarırlar. Kendilerini karaya çıkarınca hemen onlar ortak koşar lar." 108

Bu ayetler ve benzerleri, duanın kul olmanın gereği insani bir ihtiyaç olduğunu orta­ya koymaktadır. İslam'da ve bir çok dinde dua olgusu kuvvetli bir şekilde yer almakla birlikte, az da olsa, duanın faydasız ve gereksiz olduğunu söyleyenler olmuştur. Fahred­din er-Riiz!, bunlann bir kısım cahiller olduğunu belirtir, delillerini zikreder ve cevapla­nnı verir:

Duanın faydasız olduğunu söyleyenierin delilleri:

l)Dua ile istenilen şeyin meydana geleceği Allah tarafından biliniyorsa, bunun kesin olarak meydana gelmesi gerekir. Bu durumda duaya ihtiyaç yoktur. Şayet meydana gel­meyeceği biliniyorsa, onun meydana gelmesi imkansızdır. Bu durumda da duaya ihtiyaç yoktur ..

2)Bu alemdeki olayiann meydana gelmesi sonuçta zatının gereği olan vacib bir ka­dime ulaşması gerekir. Bu kadim müessir, o olayiann varlığını kadim bir zorunluluk ile zorunlu kılarsa, meydana gelmesi vacip olur. Böyle olmadığı zaman, o şeyin meydana gelmesi imkansız olur. Bütün bu işler ezelde sabit olunca, duanın kesinlikle bir faydası olmaz.

3)Allah Teala, gaybı en iyi bilendir. Nitekim O, .. Allah, gözlerin yan bakışını ve kalp­teringizlediği şeyleri bilir. "109 buyurmaktadır. Şu halde dua edenin duaya neden ihtiya­cı olsun?

4)Dua ile talep edilen şey kulun yaranna ise, mutlak cömert olan Allah bunu ihmal etmez. Eğer kulun yaranna değilse, zaten bunun talep edilmesi doğru değildir.

5)Akıl ve sahih hadislerin şehadetiyle, sırldıkların makamlannın en yükseği ve üstü­nü Allah Teala'nın kaderine nzadır. Dua ise bu durumla çelişir.

6)Dua emir ve nehye benzer. Kuldan KerimveRahim olan Mevla'sı hakkında böy­le bir şeyin sactır olması edepsizliktir.

7)Bir hadis-i kudside şöyle buyurulmuştur: "Kim, benden istemek yerine benim zik­rimle meşgul olursa, ona isteyenlere verilenden daha iyisini veririm." ııo

er-Razi, bu itirazlara dört madde halinde cevap vermiştir:

l)Birinci delilleri çelişkilidir. Çünkü, insanın meydana geleceği bilinen bir şey için duada bulunmasıyla, duayı iptale kalkışınanız faydasızdır. Eğer meydana gelmeyeceği biliniyorsa, inkar etmenize gerek yoktur. Sonra biz, Allah'ın kaza ve kaderini aklımızia kavrayamayacağırnızı; ilahi hikmetin kulun korku ve ümit arasında bulunmasını gerek-

107) Yunus, 10/22.

!08) el-Ankebilt, 29/65. Benzer bazı ayetler için bkz. er-Rfim, 30/33; ez-Zümer, 39/8,49. 109) e1-Mu'min, 40/19.

ll O) Krş. er-Razi, et-Tefslru'l-Keblr, c. V, s. 97-98; Krş. Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, c. I, s. 662.

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 70 (1, 2)

KUR'AN-I KERiM'DE DUA KA VRAMI----------- 129

tirdiğini ve kulluğun bu şekilde tamamlanacağını söylüyoruz. Bu şekilde, Allah'ın ilmi­nin her şeyi kuşattığını, kaza ve kaderinin her şeyde geçerli olduğunu kabul ederek tek­liflerle mükellef olduğumuzu söylüyoruz.

2)İkinci delillerinin cevabı: Duadan maksat bildirme (i'lam) değildir. Aksine kutlu­ğu, zilleti, acizliği ve tamamen Allah'a yönelişi ortaya koymaktır.

3)Üçüncü delillerinin cevabı: Daha önce kulun yaranna olmayan şeyin, dua sayesin­de kulun yaranna dönüşmesi mümkündür.

4)Dördüncü şüphelerinin cevabı: Kulun dua ile amacı, Allah'ın kaza ve kaderine ra­zı olduktan sonra, kendi zillet ve yoksulluğunu ortaya koymaktır. Bu, makamlann en bü­yüğüdür. er-Razi, diğer deliliere de bu cevabın verilebileceğini belirtiri ı ı.

Elmalılı da yukandaki delilleri zikrederek cevaplannı vermiştir112.

Duanın önemi konusunda büyük İslam düşünürü Muhammed İkbal, Amerikalı psi­kolog William James'in "Bilim ve teknoloji ne derse desin, bana öyle geliyor ki dünya­mız varolduğu sürece insanlar dua ve ibadet etıneye devam edeceklerdir" şeklindeki söz­lerini aktardıktan sonra şunlan söyler: "Psikolojik açıdan dua ve ibadet doğal bir duygu­nun belirtileridir. Bilgi edinme açısından bakıldığında da bunlann mürakabe ve düşün­eeye benzediklerini söyleyebiliriz. Fakat dua ve ibadet en yüksek derecesinde, soyut dü­şünceden çok üstündür ... "ll3

4-Duanm Adabı Kur'an-ı Kerim bize duarun nasıl ve ne zaman yapılınası gerektiği konusunda da bil­

gi vermektedir.

1) Duada istenen şey meşru ve ma'kul olmalıdır.

Kur'an-ı Kerim'de zikredilen makbul olmayan duiilarla ilgili ayetlerden114, duanın meşru ve ma'kul bir istek içermesi gerektiği anlaşılmaktadır.

el-Meraği bu hususta şöyle diyor: "Dini ve Allah 'ın yaratıklan hususundaki sünneti­ni bilen kişi, duasında sebeplerine tevessül ederek hidayet ister. Böyle bir kimse, Al­lah'tan nzkını artırmasını istediği zaman, bununla Allah'ın gökten altın ve gümüş yağ­dırmasını amaçlamaz. Çalışmayı, gayreti terk edip kendisine mal verilmesini isteyen kimse dua etınemiştir. Böyle bir kimse cahildir." 115

İslam bilginleri,duada genel olarak üç türlü konu bulunduğunu söylemişlerdir:

a)Allah'ı biriemek ve O'nu övmek. b)Allah'tan af ve rahmet dilemek, tevbe etmek. c)Allah'tan dünyalık istemekll6.

lll) Krş. er-Rlizl, et-Tefsiru'l-Kebir, c. V, s. 99-100; Krş. Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, c. I, s. 662. 112) Bkz. Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, c. I, s. 662. 113) İk bal, Muhammed, İs Ilimda Dini Düşüncenin Yeniden Doğuşu, Çev.: Dr. N. Ahmet Asrar, İstanbul:

Birleşik Yayıncılık, s. 125-126. 114) Bu ayetlerden bazısı için bkz. el-Bakara, 2/200; Yfinus, I 0/12, 22, 1 06; el-İsrii, 17/11; el-Mü'min,

23/99-100, 106-107; el-Kasas, 28/88; Fussilet, 41151. 115) Bkz. el-Meraği, Ahmed Mustafa, Tefsiru'l-Meriiğl, (Ofset Baskı), tsz., yy., c. I, s. 75-76.

\'

/.

D01777c8s18y2004.pdf 24.02.2010 15:00:34 Page 71 (1, 1)

130 / Yrd. Doç. Dr. Sıtkı GÜLLE------EKEVAKADEMİ DERCİSİ

2)Dua gizli ve alçak sesle yapılmalıdır.

"Rabbinize yalvararak ve gizlice dufi edin." ı 17; "0, Rab b 'ine gizli bir sestenişle yaZ­varmıştı." 118 ayetlerinde duanın gizlice yapılması öğütlenmektedir.

Hz. Aişe, "De ki: "İster Allah diye çağırın, ister Rahman diye çağırın. Hangisiyle çağırsanız en güzel isimler O'nundur. Namazında(salfit) pek bağırma, pek de sesini giz­leme, bu ikisinin arasında bir yol tut." 119 ay etindeki "sal at/namaz" kelimesinin "dua" anlamında olduğunu söylemiştir. Dolayısıyla bu ayet de duanın sesi fazla yükseltmeden orta bir sçsle yapılmasını emretmektedirl20.

En güzel duanın kalben Allah'a yönelıiıek suretiyle sözlü olarak yapılan dua olduğu. söylenirl21. Duada aşın ve yapmacık sözlerden sakınmak gerekir122.

3)Dua kısa ve özlü olmalıdır.

Duanın kısa ve özlü olmasını öğütleyen hadis~i şeriflerl23 yanında, Kur'an'da sunu­lan dua metinlerinde de bu durum açıkça görülmektedir.

Bu maddeler çerçevesinde günümüzde carnilerimizde yapılan duaların yeniden göz­den geçirilmesi gerekmektedir.

Sonuç

Kur'an-ı Kerim'de doğrudan dua emrini içeren veya yapılmış duaları haber veren ayetlerden. duanın ilahi bir emir olduğunu. insanın fıratından kaynaklanan ruhilmanevi bir ihtiyaç olduğunu anlıyoruz. İnsanlar, meşru, yerinde ve haklı duiilarda bulundukları zaman bunun kendilerine maddi ve manevi birçok faydasının bulunduğunu yine Kur'an ayetlerinden anlıyoruz.

Kur'an ayetlerinden anlaşıldığına göre duanın şartları; gizlilik, alçak ses, tevazu, kor­ku ve ümit ile yakarış, samirniyet veAllah'a karşı yapılmasıdır. Bununla birlikte, duruar­da taşkınlığın, çığırtkanlığın, duaların kabul edilmesine değil de, kabul edilmemesine neden olacak davranışlar olduğu, bunlardan kaçınılması öğütlenmektedir. Usulüne uy­gun olarak yapılacak bir dua, bağışlanma, yardım dileme, ilmin artınlması dileğinde bu­lunma ve genel kavramlarla dünya ve ahiret mutlulukları, iyi nesil istemi, şeytanın fitle­rinden sığınma ve cehennem ateşinden korunma gibi istekleri içerebilir.

116) Bkz. İbn Manzfir, Lisiinu'l-Arab, c. XIV, s. 257; er-Razi, et-Tefslru'l-Keblr, c. V, s. 101.

117) el-A'raf, 7/55.

118) Meryem, 19/3.

119) el-isra, 17/110.

120) Bkz. e1-Gazza!i, Muhammed Ebu Hfunid, İlıyiiu UlCani'd-Dfn, Beyrut 141111990, c. I, s. 405.

121) Bkz. el-Meraği, Tejslru'l-Meriiği, c. I, s. 76.

122) Bkz. el-Gazzali, İlıyii, c. I, s. 405.

123) Bu hadisler için bkz. el-Gazza!i, İlıyii, c. I, s. 405.