Παλαιολιθική εποχή • Το σύνθετο ανάγλυφο της ορεινής περιοχής της Κόνιτσας, όπου κυριαρχούν οι λεκάνες απορροής

των ποταμών Αώου και Βοϊδομάτη, αποτέλεσε πόλο έλξης για τις ομάδες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή. Σε ένα περιβάλλον πλούσιο σε φυσικούς πόρους - πρώτες ύλες, πανίδα, χλωρίδα - οι παλαιότερες μαρτυρίες ανθρώπινης δραστηριότητας ανάγονται στα 17.000 χρόνια Π.Σ. (πριν από σήμερα, αβαθμολόγητες ηλικίες), με αδιάλειπτη συνέχεια μέχρι τα 10.000 χρόνια Π.Σ., τότε που υποχωρούν οι τοπικοί παγετώνες της δυτικής Πίνδου και βελτιώνονται σταδιακά οι κλιματικές συνθήκες. Με ορμητήρια φυσικά καταφύγια, όπως το Κλειδί, ο Μεγαλάκκος και η Μποϊλα, ομάδες κυνηγών εκμεταλλεύονται με τρόπο συστηματικό τους ορεινούς βιότοπους. Στις βραχοσκεπές αυτές, θέσεις σταθμούς περιοδικής/εποχικής εγκατάστασης, διασώζονται τα κατάλοιπα ενός τρόπου διαβίωσης που βασίζεται στην κατανάλωση των φυσικών πόρων και όχι στην παραγωγή τροφής. Σε πυριτόλιθο, πέτρωμα σκληρό που προμηθεύονται από τις κοίτες των ποταμών, οι άνθρωποι της Παλαιολιθικής εποχής κατασκευάζουν με λάξευση τον εργαλειακό τους εξοπλισμό: αιχμές για τα βέλη και τα ακόντια, καθώς και ποικίλα εργαλεία κοπής, απόξεσης και διάτρησης για την επεξεργασία άλλων υλικών, όπως ξύλου, δέρματος και οστού. Με προγραμματισμό οργανώνουν εξορμήσεις για τη θήρα άγριων ζώων (αιγάγρων και ελαφιών), στήνουν παγίδες σε λαγούς και πτηνά, ψαρεύουν στα ποτάμια και συλλέγουν καρπούς και καύσιμη ύλη.Αν και ταπεινές με την πρώτη ματιά, οι μαρτυρίες αυτές αποτελούν αδιάψευστα τεκμήρια μιας σύνθετης και οργανωμένης κοινωνίας που προσαρμόζεται στις παλαιοκλιματικές και οικολογικές διακυμάνσεις αξιοποιώντας τη συλλογική εμπειρία μιας μακράς πολιτισμικής και βιολογικής πορείας.

Εποχή Χαλκού και Σιδήρου (2η χιλιετία-8ος αιώνας π.Χ.)

• Από την Ανώτερη Παλαιολιθική έως τη 2η χιλιετία π.Χ. η ανθρώπινη παρουσία στην ευρύτερη περιοχή της Κόνιτσας έχει εντοπιστεί σε διάφορα σημεία εγκατάστασης, σύμφωνα με τις παραγωγικές ανάγκες των νεολιθικών κτηνοτρόφων-κυνηγών. Η κατάσταση αυτή συμπεραίνεται ως λογική εξέλιξη, λείπουν όμως οι αρχαιολογικές μαρτυρίες.

• Ένδειξη της ανθρώπινης παρουσίας στην παραποτάμια κοιλάδα του Αώου κατά τα τέλη της 2ης χιλιετίας π.Χ. αποτελούν τα δύο χάλκινα ξίφη από τη Μεσογέφυρα. Περίπου από το 13ο-12ο αιώνα π.Χ. εγκαθίστανται στην ορεινή περιοχή της κεντρικής και δυτικής Πίνδου οι Μολοσσοί, ένα από τα σημαντικότερα, από πλευράς πολιτικής ισχύος, φύλα του ηπειρωτικού χώρου. Στοιχεία εγκατάστασής τους αποκαλύφθηκαν πρόσφατα στο λόφο του Λιατοβουνίου, στην κοιλάδα του Αώου κοντά στη συμβολή του με τον Βοϊδομάτη.

• Από το 1200/1100 έως το 730/700 π.Χ. η Ήπειρος παρουσιάζεται απομονωμένη, γεγονός που σχετίζεται με τη γενικότερη κατάσταση αναστατώσεων και επιδρομών στον ελλαδικό χώρο. Γύρω στα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ. η αποκατάσταση της ειρήνης και της ασφάλειας οδηγεί σε δημογραφική ακμή, ορατή και στο νεκροταφείο του Λιατοβουνίου.

Ιστορικοί χρόνοι (7ος αιώνας π.Χ.-168 π.Χ.)

• Η ιστορία της περιοχής, στη μακρά αυτή περίοδο, φαίνεται να ακολουθεί τις εξελίξεις στον υπόλοιπο ηπειρωτικό και ελλαδικό χώρο. Η εμφάνιση αγγείων κορινθιακής προέλευσης στην Ήπειρο και στο νεκροταφείο του Λιατοβουνίου σχετίζεται με την εγκατάσταση στις ηπειρωτικές ακτές των πρώτων αποίκων από την Ήλιδα (730/700-650 π.Χ.) και λίγο αργότερα από την Κόρινθο (τέλη 6ου αιώνα π.Χ.). Από τον 6ο αιώνα π.Χ. η Κόρινθος πέτυχε να εξασφαλίσει τον οικονομικό έλεγχο επί των ηπειρωτικών φύλων. H κατάσταση αυτή διατηρήθηκε αμετάβλητη έως τις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.), οπότε οι Μολοσσοί, με το βασιλιά τους Θαρύπα, έγιναν σύμμαχοι των Αθηνών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εισβολή του αττικού πολιτισμού, γεγονός που είναι εμφανές και από τα ευρήματα που ήρθαν στο φως στο νεκροταφείο του Λιατοβουνίου.

Κατά την δημογραφική και οικονομική ακμή των Μολοσσών έπί Πύρρου πρέπει να δημιουργήθηκαν μικρές κώμες στην περιοχή τής Ηλιόρραχης (Κουτσούφλιανης) και στο Κάστρο τής Κόνιτσας, δίπλα στο γεφύρι  του  Αώου, αν  κρίνει κανένας από τα νομίσματα πού βρέθηκαν και τα άλλα ευρήματα τής περιοχής.

Ρωμαιοκρατία (168 π.Χ.-3ος αιώνας μ.Χ.)

• Το 167 π.χ. ο Ρωμαίος Αιμίλιος Παύλος εξαπέλυσε επίθεση κατά της Ηπείρου από την οποία καταστράφηκαν ολοσχερώς 70 ηπειρωτικές πόλεις και 150.000 Ηπειρώτες σέρνονται σκλάβοι.

•  Η Κόνιτσα και ειδικότερα η περιοχή του Κάστρου της Κόνιτσας δεν είναι βέβαιο ότι ακολούθησε την τύχη των λοιπών πόλεων και οικισμών της Μολοσσίας, των οποίων η "χώρα" αφανίστηκε και οι κάτοικοι εξανδραποδίστηκαν. Αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν την επιβίωση μικρού αριθμού κατοίκων στο Κάστρο, έως τα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ. 

• Τον 3ο αιώνα μ.Χ. η περιοχή δέχεται συχνές επιδρομές βαρβάρων (Ερούλων το 267 μ.Χ.), με τις οποίες θα πρέπει να σχετίζονται οι συστάδες των αποθηκευτικών πίθων που εντοπίστηκαν στην Παναγία Αετόπετρας και στην Παλαιογορίτσα.

Παλαιοχριστιανική περίοδος (4ος-6ος αιώνας)

• Η περιοχή της Κόνιτσας ακολούθησε και κατά τους μετά Χριστόν χρόνους κοινή πορεία με την υπόλοιπη βορειοδυτική Ελλάδα. Τμήμα της επαρχίας της Παλαιάς Ηπείρου από τον 4ο αιώνα μ.Χ. βρισκόταν στο δρόμο που συνέδεε, μέσω των διακλαδώσεων της Εγνατίας οδού, την Ήπειρο με τη δυτική Μακεδονία, και μέσω της κοιλάδας του ποταμού Αώου, τη Θεσσαλία με τα παράλια της Αδριατικής. Εκκλησιαστικά, έως τον 8ο αιώνα, ανήκε στην επαρχία του ανατολικού Ιλλυρικού υπό τον Πάπα της Ρώμης. Τον 8ο αιώνα η Ήπειρος ενσωματώνεται στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως .Η απουσία οικισμών και θέσεων, την περίοδο αυτή, οφείλεται στις καταστροφές που προκάλεσαν οι επιδρομές των Βησιγότθων (4ος αιώνας), των Βανδάλων (5ος αιώνας), των Αβάρων και των Σλάβων (6ος αιώνας . Ειδικότερα η παρουσία των Σλάβων αποδεικνύετε από τα μέχρι και σήμερα διασωθέντα παλαιοσλαβικά τοπωνύμια  Σέρβινα– Παλιογορίτσα – Γορίτσα  κλπ.

Μεσοβυζαντινή περίοδος (7ος-12ος αιώνας)

• Τον 8ο αιώνα η Ήπειρος ενσωματώνεται στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Στα τέλη του 9ου αιώνα ιδρύεται το Θέμα Νικοπόλεως, στο οποίο υπάγεται στο εξής διοικητικά και εκκλησιαστικά όλη η Ήπειρος, με νέα έδρα τη Ναύπακτο.

• Στην περιοχή δεν σώζονται μνημεία χρονολογημένα την περίοδο αυτή. Εξαίρεση αποτελεί ο ναός του Αγίου Δημητρίου στη Μολυβδοσκέπαστη (Διπαλίτσα) που έχει χρονολογηθεί με επιφύλαξη τον 11ο αιώνα, ενώ η κατά παράδοση ίδρυση της Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μολυβδοσκέπαστης από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Δ΄ τον Πωγωνάτο στα τέλη του 7ου αιώνα δεν επιβεβαιώνεται από ιστορικά ή αρχαιολογικά στοιχεία.

Υστεροβυζαντινή περίοδος (1204-1430)

• Το 1204 καταλύεται από τους Λατίνους η βυζαντινή αυτοκρατορία και ιδρύεται το "Δεσποτάτο" της Ηπείρου, με πρωτεύουσα την 'Αρτα.

•  Με τη σημερινή της ονομασία η Κόνιτσα αναφέρεται για πρώτη φορά μεταξύ άλλων πόλεων  κατά  τον Αραβαντινό από παράδοση στο "Χρονικό των Ιωαννίνων", το έτος 1380  όπου γίνεται λόγος για την οχύρωση του Κάστρου της από το "Δεσπότη" των Ιωαννίνων Θωμά Πρελούμπο, με σκοπό την αντιμετώπιση των επιδρομών του αρνησίθρησκου τοπάρχη Ισαήμ από το Λεσκοβίκι. Κάτω από το Κάστρο τοποθετείται ο πρώτος οικισμός στη θέση Λάκκα.

• Κατά τον Γιάννη Λυμπερόπουλο στα ύστερα Βυζαντινά χρόνια, έκτος από τον οικισμό μέσα κι έξω από το Κάστρο αναπτύσσεται κι ένας άλλος οικισμός στο σημείο πού οι παλιοί Κονιτσιώτες ονόμαζαν Παλιοχώρι (η περιοχή μπέρκου στρατώνας Αναγνωστοπούλειος σχολή στο σημερινό Παζάρι της Κόνιτσας). Κάθε Φθινόπωρο η συγκεκριμένη περιοχή, αποτελούσε σημείο  συναλλαγής – ανταλλαγής προϊόντων και ζώων (κυρίως αλόγων)   μεταξύ των ποιμένων που κατέβαιναν για τα χειμαδιά  και των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής.Στο πέρασμα του χρόνου εξελίχθηκε σε εμποροπανήγυρη και από αυτήν πήρε και το όνομά της η Κόνιτσα που στα σλαβικά  θα πει Αλογοπάζαρο.

•Κατά την περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου όλη η περιοχή της Κόνιτσας,  μέρος της επαρχίας Παγωνιού , τα Κούρεντα  τμήμα του σημερινού Δυτικού Ζαγορίου (Σουδενά Αρίστη Πάπιγκο) και πολλοί άλλοι οικισμοί μέχρι της περιοχή της Παραμυθιάς υπαγόταν  στην Επισκοπή Βελλάς η οποία επισκοπή ήταν τμήμα της Μητροπόλεως Ιωαννίνων. Η διοικητική και η εκκλησιαστική διαίρεση συνέπιπταν.

• Μέρος της επισκοπής Βελλάς  ονομαζόταν Παπιγκινοί και φαίνεται ότι η ονομασία τους προήλθε από τον ορεινό όγκο που αποτελείτε από τα βουνά Νεμέρτσικα και Λάζαρο που την περίοδο εκείνη  και μέχρι σήμερα ονομαζόταν Πάπιγκο. Η  Έδρα της επισκοπής Βελλάς βρισκόταν  κοντά στην σημερινή μονή Βελλάς.

Πρώιμη τουρκοκρατία (1417-17ος αιώνας)

• Η κατάκτηση της Κόνιτσας από τους Τούρκους συνηθίζεται να ταυτίζεται με το χρόνο κατάχτησης των Ιωαννίνων 1430 (κατά τον Κουβαρά) η 1431 (κατά τον Άραβαντινό).

• Ξένες όμως πηγές, αναφέρουν πως η Κόνιτσα καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς το 1417, αφού προηγουμένως οι Τούρκοι εγκατέστησαν στην ακρόπολη της Κρούγια (έδρας του Σκεντέρμπεη) μια φρουρά και Οθωμανό Κυβερνήτη....

• Μέχρι το 1430 η 31 με την κατάληψη των Ιωαννίνων  από τους Τούρκους οι περιοχές ανατολικά του Αώου παρέμειναν στο Δεσποτάτο.

• Εκτιμώντας τη γεωστρατηγική θέση της Κόνιτσας, δημιουργούν τον ομώνυμο Καζά (Βιλαέτι, Επαρχία) υπαγόμενο στο Σαντζάκι (Διοίκηση) των Ιωαννίνων. Κρίνοντας κι απ’ αυτό φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι  η Κόνιτσα την εποχή αυτή είναι σημαντικό κέντρο πολιτικό, θρησκευτικό και οικονομικό.

Από το β΄ μισό του 15ου αιώνα παρακμάζουν οι κοντινοί οικισμοί και αναπτύσσεται η Κόνιτσα σε κέντρο της περιοχής, με την άνθηση της γεωργοκτηνοτροφίας και του διαμετακομιστικού εμπορίου.

• Ο πληθυσμός της πόλης ήταν συγκεντρωμένος σε δύο συνοικίες την περίοδο τής Τουρκοκρατίας. Στην Πάνω Κόνιτσα, με πλειοψηφία το Χριστιανικό στοιχείο, και στην Κάτω Κόνιτσα, πού πλειοψηφούσε το Μουσουλμανικό στοιχείο. Το μουσουλμανικό αυτό στοιχείο αποτελείτο από πρόσφυγες Αρβανίτες, κατά κύριο λόγο εργάτες γης (τσιφτσήδες), Στην Πάνω Κόνιτσα, έκτος από το χριστιανικό πληθυσμό κατοικούσαν και μεγάλες και ισχυρές οικογένειες μουσουλμάνων. Οι οικογένειες αυτές προέρχονταν από εξισλαμισθέντες ντόπιους κυρίως φεουδάρχες - τιμαριούχους. Έλληνες πού αναγκάστηκαν να περάσουν στο Μουσουλμανισμό για να σώσουν τις μεγάλες περιουσίες τους (τσιφλίκια τους) «ένσωματωθέντες τελικά εις το ιδιότυπον διοικητικόν, έπιστρατευτικόν και φοροτεχνικόν σύστημα τής Τουρκοκρατίας».

• Στο 16ο αιώνα τοποθετείται η ανέγερση των δύο μεγάλων μουσουλμανικών τεμενών της Κόνιτσας. Το πρώτο, που δεν σώζεται σήμερα, είχε την ονομασία τζαμί "Χουσείν Σιάχ". Ιδρύθηκε, σύμφωνα με την παράδοση περί το 1500, από το σουλτάνο Βαγιαζήτ Β΄. Το δεύτερο, με την ονομασία τζαμί "Σουλτάν Σουλεϊμάν", σώζεται ερειπωμένο στην κάτω Κόνιτσα και χρονολογείται στα μέσα του 16ου αιώνα. Ιδρυτής του θεωρείται ο σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής (1494-1566) και ο συνοικισμός μέχρι σήμερα λέγετε Σουλτάν Μαχαλάς.

•  Στις αρχές του 17 αιώνα αρβανίτικα φυλά (Καραμουράτες Κολωνιάτες κλπ) εξισλαμίζονται εξοπλίζονται και  μετατρέπονται σε διώκτες και ληστές των γύρω παραγωγικών περιοχών. Εκεί χρονολογείτε και η καταστροφή των περισσότερων χωριών. Οι κάτοικοι των χωριών αυτών στρέφονται προς την πόλη της Κόνιτσας ή ξενιτεύονται προς την Βαλκανική (κυρίως Ρουμανία) . Στη μνημειακή αρχιτεκτονική της πρώιμης περιόδου της τουρκοκρατίας απαντά ποικιλία τύπων (τρίκογχος, σταυρεπίστεγος, εγγεγραμμένος σταυροειδής και μονόχωρος θολωτός ναός). Η πολυμορφία αυτή αποτελεί απόηχο των επιδράσεων από μακρινά ή κοντινά κυρίως κέντρα και πιστοποιεί την αδιάλειπτη ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων με άλλες περιοχές, μέσω των ονομαστών μαστόρων της περιοχής. Ήδη από τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας οι τεχνίτες της περιοχής της Κόνιτσας είχαν αποκτήσει μεγάλη φήμη. Οργανωμένοι σε ομάδες (μπουλούκια) οι κτιστάδες από τα μαστοροχώρια Πυρσόγιαννη, Βούρμπιανη κ.ά., οι ξυλογλύπτες από το Τούρνοβο (Γοργοπόταμος) και αργότερα οι ζωγράφοι από τους Χιονιάδες ταξίδευαν παντού και ασκούσαν την τέχνη τους.

Ύστερη τουρκοκρατία (18ος αιώνας-1913)

• Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα κυριαρχεί η μορφή του Αλή Τεπελενλή, Πασά των Ιωαννίνων. Στην 'Ανω Κόνιτσα σώζεται ερειπωμένο το αρχοντικό (οικία Χάμκως), όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε η μητέρα του Χάμκω.

• Την περίοδο αυτή χτίζονται και ανακαινίζονται μεγάλα αρχοντικά από τους περίφημους ντόπιους μαστόρους σύμφωνα με την τοπική αρχιτεκτονική παράδοση, που υπαγορεύει λιτές γραμμές και αυστηρές αναλογίες. 'Άριστα δείγματα αυτής της παράδοσης στην περιοχή αποτελούν ολόκληροι οικισμοί, όπως το Γαναδιό και η Καστανέα

• Κατά το 18ο και το 19ο αιώνα επικρατεί στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική ο τύπος της μονόχωρης και κυρίως της τρίκλιτης βασιλικής, χαρακτηριστικής κατά την ύστερη περίοδο της τουρκοκρατίας στην Ήπειρο.

• Στη διαμόρφωση της εκκλησιαστικής και κοσμικής ζωγραφικής της περιοχής σημαντική είναι, κατά το 18ο και 19ο αιώνα και έως τα μέσα του 20ού, η προσφορά των ζωγράφων από τους Χιονιάδες. Η δράση τους εκτεινόταν και πέρα από τα όρια της Ηπείρου στον κεντρικό και βόρειο ελλαδικό χώρο και στα νοτιοδυτικά Βαλκάνια. Η ζωγραφική τους επηρεάστηκε αρχικά από τη βυζαντινή τέχνη, την οποία γνώρισαν οι Χιονιαδίτες στο 'Αγιον Όρος, στην πορεία της όμως διαφοροποιήθηκε από αυτή και δέχθηκε στοιχεία από τη νεορωσική σχολή και από τα ευρωπαϊκά ρεύματα μπαρόκ και ροκοκό. Έργα τους, κυρίως φορητές εικόνες, κοσμούν σήμερα τους περισσότερους ναούς της περιοχής.

• Στα 1870-1871 χτίζεται το μονότοξο πέτρινο γεφύρι της Κόνιτσας από συνεργείο του Πυρσογιαννίτη πρωτομάστορα Ζιώγα Φρόντζου.

• Στις 23 Φεβρουαρίου 1913, δύο μέρες μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων, οι Τούρκοι εγκαταλείπουν την Κόνιτσα. Από τον μουσουλμανικό πληθυσμό της Κόνιτσας ένα μέρος του  υποχρεώθηκε έφυγε προς την Τουρκία με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1925, ένα μέρος του πέρασε στην σημερινή Αλβανία και κάποιες οικογένειες παρέμειναν στην περιοχή. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1925 στην Κόνιτσα εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Καππαδοκία.

Παλαιολιθική εποχή

Ιστορικοί χρόνοι (7ος αιώνας π.Χ.-168 π.Χ.) Εποχή Χαλκού και Σιδήρου (2η χιλιετία-8ος αιώνας π.Χ.)

Ρωμαιοκρατία (168 π.Χ.-3ος αιώνας μ.Χ.)

Μεσοβυζαντινή περίοδος (7ος-12ος αιώνας) Ο οικισμός των Μολοσσών στο Λιατοβούνι της Κόνιτσας

Χάλκινη οκτώσχημη πόρπη

Απότμημα χάλκινου ελάσματος με βουκράνιο

Γυάλινα αγγεία «φοινικικού τύπου»

Χάλκινο ξίφος

Παλαιοχριστιανική περίοδος (4ος-6ος αιώνας)Υστεροβυζαντινή περίοδος (1204-1430)

Πρώιμη τουρκοκρατία (1417-17ος αιώνας)

Ύστερη τουρκοκρατία (18ος αιώνας-1913)