İktisada Giriş unite04

8/4/2019 ktisada Giri unite04

1/26

87

BLACK320 C

Alkoll ara kullanmaynz! Trafik uyar levhalarnda grdmz bu syleme

karfl kacak insan bulunmamaktadr. Ancak, Trkiye yollarnda her geen gn

katliam lsne varan trafik terr de devam etmektedir. lkemizde ylda ortala-

ma 3 bin kifli trafik kazalarnda can vermektedir. Gerekleflen lml trafik kaza-

larnda can verenlerin yaklaflk yars, alkoll direksiyon baflna geen flofrler y-

znden hayatlarn kaybetmektedirler. Bu durumun ac sonular, neredeyse her

gn gnlk gazetelerin sayfalarnda grlmektedir. Sarhofl src can ald,Sarhofl src otomobiliyle evin atsna utu, Alkoll ara kullanmann ac

faturas: 4 l, 2 yaral, Dn sonras otomobil kprden utu. Bu bafllklar

altndaki haberlerde, ounlukla gecenin ge saatlerinde ikilerin bolca iildii bir

yemekten, bir toplantdan, bir dnden sonra kullanlan ara ile yaplan kaza-

nn yks anlatlr. Trafik kazalarnda arabann iinde kalan veya yola salan

alkoll iecek fliflelerinin TVlerde yaynlanan grntleri hepimizin hatrndadr.

Alkol tketimini azaltmak iin alkoll iecekler zerindeki vergi yknn arttrl-

mas sizce bu soruna bir zm getirebilir mi?

87

Esneklik 4


2/26

Bafllarken

Genel olarak esneklik, bir ekonomik deiflkenin bir baflka ekonomik deiflkene

karfl olan duyarllnn lsdr. Bu durumda ekonomik deiflken tr ne

kadar ok sayda olursa, o kadar ok farkl esneklik kavram ile karfllafllr. Bu-

nunla beraber en ok karfllafllan esneklik hesaplamalar ise talep ve arz iin

yaplmaktadr.

Bu blmde talep edenlerin ve arz edenlerin, yani tketicilerin ve reticilerin

fiyatlardaki deiflmelere karfl duyarllklarnn derecesini arafltracaz. Bu du-

yarllk derecesini lmek iin esneklikler kullanlmaktadr. ktisat renimi sre-

cinde esnekliin iyi bir flekilde renilmesi, bunun ekonomik anlamnn her za-

man gz nnde bulundurulmas son derece nemlidir. Esneklik, herhangi bir de-

iflkende meydana gelen bir deiflme karflsnda tketicilerin ve reticilerin davra-

nfllarn lmemize yardm eder.

En sk karfllafllan esneklik tr fiyat esneklii olup, ileride grlecei gibi dn-

ya apnda uygulamas bulunan ok nemli bir kavramdr. Bu blmde ilk olaraktalebin fiyat esnekliini ele alacaz, daha sonra talepteki kaymalara iliflkin esnek-

likleri inceleyeceiz, nihayet arz esneklii ile reticilerin fiyat deiflimlerine karfl

reaksiyonlarn aklayacaz.

Anahtar Kavramlar Talep esneklii

(talebin fiyat esneklii) Esnek talep nelastik talep Nokta esneklii

Yay esneklii Talebin gelir esneklii Normal mal Dflk mal apraz talep esneklii Arz esneklii

AmalarmzBu niteyi tamamladnzda 1. Talebin fiyat esneklii kavramn, bu kavramn pratikte kullanmn ve iktisa-

di yorumunu kavrayabilmek, talebin fiyat esnekliini belirleyen faktrleri,2. Fiyat dflndaki dier faktrlerde meydana gelecek deiflmeler karflsnda talebingsterecei tepkiyi deerlendirebilmek, bu tepkinin pratik kullanmn ve iktisa-di yorumunu,

3. Arzn fiyat esneklii kavramn ve kullanmn,

aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

88 Esnekl ik


3/26

TALEBN FYAT ESNEKL

Talebin fiyat esneklii kavramn, bu kavramn pratikte kullanm-n ve iktisadi yorumunu kavrayabilmek, talebin fiyat esnekliini

belirleyen faktrleri aklayabilmek

Talebin fiyat esneklii, bir maln talep edilen miktarnn bu maln fiyatna karflduyarllnn lsdr. Talebin fiyat esneklii, belirli bir talep erisi ya da taleptablosu ile iliflkilidir. Hatrlarsanz, bir mala iliflkin talep erisini elde ederken, bumaln fiyat dflnda talebi etkileyen dier faktrlerin sabit kald kabul edilir. ni-te 3te grdmz gibi, talep yasas ad verdiimiz fonksiyonel iliflkiye gre, birmaln fiyat, fiyat artt zaman tketicilerin bu maldan satn almak istedikleri mik-tar, yani talep edilen miktar azalr; maln fiyat dflt zaman tketiciler tarafn-dan talep edilen miktar artar. Ancak talep yasas fiyat deifliklii karflsnda talep

edilen miktarn ne ynde deifleceini gstermesine karfln, bu deiflikliin byk-l konusunda fazla bir bilgi vermez. Bir maln fiyat dfltnde tketicilerin bumaldan daha fazla alacan bilsek bile, ne kadar daha fazla alacan bilmek deayn flekilde nemlidir. flte fiyat deifltii zaman talep edilen miktarn ne kadar de-ifltiinin ls talep esnekliidir.

Talebin fiyat esneklii ou zaman talep esneklii olarak ksaltlr. Bu kitapta da, aksi be-lirtilmedii srece talep esneklii deyimi ile talebin fiyat esneklii kastedilecektir.

rnein, iktisatlar gnefl gzl iin talep esnekliinin yksek olduunusyledikleri zaman, fiyat deifltiinde insanlar tarafndan talep edilen gnefl gzl-

miktarnn byk lde deifleceini ifade etmektedirler. Ya da yumurta iintalebin fiyat esnekliinin dflk olduunu sylediklerinde, yumurtann fiyat deifl-tii zaman talep edilen yumurta miktarnn sadece kk bir miktar deifleceinibelirtmek istemektedirler.

Esneklik hesaplamas iin bir forml vermeden nce, sezgi yolu ile talep mik-tarnn fiyata ne kadar duyarl olduunu bilmenin neden nemli olduunu gste-relim. Aklamalarmza flu tr sorular ile bafllayalm: Profesyonel bir futbol takmsezonluk bilet fiyatlarn %20 orannda arttrmaya karar verirse, acaba taraftarlar nekadar az sezonluk bilet satn alacaklardr? Lig malarn yaynlama hakkn elindetutan flifreli bir televizyon kanal abone cretini iki katna karrsa, acaba ka mfl-terisini kaybedecektir? Eer petrol arz snrlandrlrsa ham petrol fiyat ne kadarykselecektir? Bu tr sorularn yantn talebin fiyat esneklii vermektedir. Afladayer alan fiekil 4.1 bu sorulara nasl yant verilebileceini yksek ve dflk esnek-likleri karfllafltrarak bize gstermektedir.

fiekil 4.1de profesyonel bir futbol takmnn sezonluk bilet satfllar iin olas ikitalep erisi izilmifltir. izimde yatay eksende talep edilen bilet miktar, dikey ek-sende ise bir sezonluk biletin fiyat yer almaktadr. Sezonluk bilet fiyatnn 100 mil-yon TL olmas durumunda, her iki talep erisine gre de bilet satn almak isteyensays 3000 kiflidir. nk iki eri bu fiyat dzeyinde kesiflmektedir (bu durum fie-kil 4.1de A noktas ile iflaretlenmifltir). Nispeten daha yatk D1 talep erisine gre,talep miktar (bilet alanlarn says) fiyata karfl olduka duyarldr. Bir baflka deyifl-le talep erisinin esneklii yksektir. fiekildeki rnekte sezonluk bilet fiyat %20 ar-tarak 100 milyon liradan 120 milyon liraya kt zaman, bilet talep edenlerin sa-

89Talebin Fiyat Esnekl ii

A M A 1

Talebin fiyat esneklii: Birmaln talep edilenmiktarnn bu maln fiyatkarflsndaki duyarllnnlsdr.

D K K A T


4/26

ys (talep edilen miktar) 3000 adetten 1800 adete dflerek % 40 orannda azalmak-tadr. Talep erisi zerinde A noktasndan B noktasna geilmifltir.

Gzlemlerimizi talep esneklii dflk olan D2 talep erisinde younlafltralm.D2 talep erisine gre bilet talep edenlerin says fiyata karfl ok duyarl deildir(szgelimi fanatik says oktur). Daha nce olduu gibi, fiyat %20 orannda arttzaman, talep miktar 3000 adet sezonluk biletten 2700 adet bilete dflerek %10orannda azalmaktadr. Bu arada A noktasndan C noktasna geilmifltir. Bylecemiktarn fiyata karfl duyarll ya da ksaca esneklik bu iki talep erisini birbirin-den ayrmaktadr.

Talep erisi ne kadar yatk olursa, fiyat deifliklikleri karflsnda talep miktarnn tepkisio kadar byk olmaktadr.

fiimdi bu futbol kulbnn sezonluk bilet satfllarn 3000 adet satmak yerine,1800 adet ile snrlandrdn varsayalm. Bu durumda daha nce izdiimiz fiekil4.1e 1800 adetlik miktar dzeyinde dikey bir arz erisi ilave etmemiz gerekir. Buamala izilen fiekil 4.2de arz miktarnda gereklefltirilen bu snrlandrmann heriki talep erisine gre yarataca sonucun ne olacan tartflabiliriz. Esneklii yk-sek talep erisi (D1) esas alndnda fiyattaki artfl kk olmakta fiyat 100 milyonTLden 120 milyon TLye ykselmektedir. Oysa esneklii dflk D2 talep erisi iinarzdaki azalma fiyat ok daha fazla ykseltmifltir. D2 talep erisine gre sezonlukbilet fiyat 3000 adet yerine 1800 adetle snrlandrlnca, fiyat 100 milyon TLden180 milyon TLye ykselmektedir.

90 Talebin Fiyat Esnekl ii

fiekil 4.1

Farkl Esnekliklere Sahip Talep Erilerinin Karfllafltrlmas: Sezonluk bilet fiyatnn 100 milyon TL olmas duru-munda, her iki talep erisine gre de bilet satn almak isteyen says 3000 kiflidir. Nispeten daha yatk D1 taleperisine gre, talep miktar (bilet alanlarn says) fiyata karfl olduka duyarldr. Sezonluk bilet fiyat %20artarak 100 milyon liradan 120 milyon liraya kt zaman, bilet talep edenlerin says (talep edilen miktar)

3000 adetten 1800 adete dflerek %40 orannda azalmaktadr. Talep erisi zerinde A noktasndan B noktasnageilmifltir. D2 talep erisine gre bilet talep edenlerin says fiyata karfl ok duyarl deildir. Fiyat %20 oranndaartt zaman talep miktar 3000 adet sezonluk biletten 2700 adet bilete dflerek %10 orannda azalmaktadr.Bu arada A noktasndan C noktasna geilmifltir.

0

20

1000

0

1800 2700 3000 3300

40

60

80

100

120

140

160

180

BirimF

iyat(MilyonTL)

A

D1

D2

Talep Miktar (Adet)

CB

D K K A T


5/26

Arz ve talep modeli kullanlarak, arzda bir azalma olduunda sezonluk bilet fi-yatnn ne olacana iliflkin tahminde bulunabiliyorduk. Ancak her iki talep erisiiin tahmin edilen fiyat artfllar arasnda byk farkllklar vardr. D1e gre fiyatartfl kk olmufltur. Eer esneklik yksek ise talep edilen bilet saysn dflr-mek iin fiyattaki kk bir artfl yeterli olabilecektir. Dolaysyla snrl saydaki bi-let iin talep miktar (bilet alanlarn says) afla ekilebilmektedir. Oysa D2 iin fi-yat daha fazla ykselmektedir. Burada esneklik dflktr, talep miktarn arz dze-yine ekebilmek iin fiyatta byk artfla ihtiya vardr. Sonu olarak, arzdaki birdaralma karflsnda fiyatn ne kadar artacan belirleyebilmek iin, talep miktarnnfiyata karfl duyarlln yani talep esnekliini bilmemiz gerekmektedir.

Fiyat Esnekliinin lmTalebin fiyat esneklii; bir maln talep edilen miktarndaki yzde deiflmenin o ma-ln fiyatndaki yzde deiflmeye oranlanmas ile hesaplanr. Bunu formle edersek,

yazabiliriz. Formlde Ed talebin fiyat esneklii iin bir ksaltmadr. sembol isedeiflme demektir. Daha nceden bildiiniz gibi Q miktar, P ise maln fiyatn ifa-de etmektedir. Hesaplama yapabilmek amacyla yukarda yer alan forml flu flekil-de yeniden yazlabilir:


fiekil 4.2

Esneklik Deerinin Talep Miktar zerindeki Etkisi: Futbol kulbnn sezonluk bilet satfllarn 3000 adet sat-

mak yerine, 1800 adet ile snrlandrdn varsaydmzda, esneklii yksek talep erisi (D1) iin fiyattakiartfl kk olmakta fiyat 100 milyon TLden 120 milyon TLye ykselmektedir. Oysa esneklii dflk D2 taleperisi iin arzdaki azalma fiyat ok daha fazla ykseltmifltir. D2 talep erisine gre sezonluk bilet fiyat 3000adet yerine 1800 adetle snrlandrlnca, fiyat 100 milyon TLden 180 milyon TLye

ykselmektedir.

0

20

1000

0

1800 2700 3000 3300

40

6080

100

120

140

160

180

200

220

Birim

Fiyat(MilyonTL)

S

D

B A

D1

D2

Talep Miktar (Adet)

Ed = % DQ% DP

Ed =

Q1 Q0Q0

P1 P0P0


6/26

Burada Q0ve P0, miktar ve fiyat iin bafllang deerleridir. Q1ve P1 ise de-iflimden sonra (en son) miktar ve fiyat deerleridir. Forml uygulamak iin fie-kil 4.1deki deerleri kullanacak olursak, D1 talep erisi zerinde A noktasndanB noktasna gelindiinde, bafllang deerleri Q0= 3000, P0= 100 ve Q1= 1800,P1= 120 olarak alnacaktr.. Bu durumda esneklik lmz,

Esnekliin D2 talep erisi zerinde A noktasndan C noktasna gelindii durumiin hesaplanmas halinde, Q0= 3000, P0=100 ve Q1=2700, P1=120 deerleri kulla-

nlacaktr. Bu durumda esneklik lmz,

olarak bulunur. Bu rneklere gre Ed1nin -2 olmas, fiyatta % 1 oranndaki bir ar-tfln miktarda %2 orannda bir dflfle yol amas ile iliflkilidir. Yine Ed2nin -0,5 ol-mas, fiyattaki %1 oranndaki bir artfln miktarda % 0,5 orannda bir dflfle nedenolmas ile alakaldr. Dolaysyla forml, duyarlln lsn nicel olarak vermek-

tedir. D1 talep erisine gre fiyattaki deiflme % 20lik bir artfl fleklinde ise talepedilen miktardaki deiflme % 40lk bir azalfl fleklinde olacaktr. Yine D2 talep e-risi iin fiyattaki artfl % 20 iken, talep edilen miktardaki azalfl % 10 olacaktr. Ta-lebin fiyat esnekliinin negatif bir say olduuna dikkat edilmelidir. nk taleperisi zerinde hareket edildiinde miktar ve fiyat ters ynlerde deiflmektedir. Fi-yat ykseldiinde talep edilen miktar azalmakta, ya da bunun tersi geerli olmak-tadr. Fiyat esneklii ls negatif bir say olmasna ramen iktisatlar esneklikhakknda konuflurken yada yazarken genelde negatif iflareti ihmal edip katsaynnmutlak deerini sylemektedirler. rnein sezonluk bilet fiyatlarnda % 20lik birartfl, talep edilen bilet miktarn % 40 azaltmfltr. D1 talep erisine gre P/P=+0,20 ve Q/Q= -0,40 ise Q/Qnun P/Pye oran -2 olur. Ancak iktisatlar tale-bin fiyat esnekliini 2 olarak belirtmektedirler.

Talep erisi, zel durumlar dflnda, daima sol yukardan sa aflaya (negatif)eimli olduu iin, bu durum hatrland srece sz konusu evrensel gelenek her-hangi bir karflkla yol amaz.

Talebin fiyat esnekliinin dikkat ekici bir yn, talep edilen miktarn ve fiya-tn llmesinde birim kullanlmamasdr (szgelimi ton, kg, metre, varil, TL, Do-lar, Euro gibi birimler yer almamaktadr). Birim iermemesinin nedeni fiyatta ve ta-lep edilen miktarda, yzde deiflmelerin kullanmasdr. Bu durumda esneklik bir-ok deiflik mal ve hizmet iin talep edilen miktarn fiyata karfl olan duyarllnkarfllafltrma olanan salar. rnein, margarin gibi nispeten ucuz mallarn fiya-ta karfl duyarll ile, ipek gmlek gibi daha pahal mallarn fiyata duyarllklarnkarfllafltrma olana doar.


E2d =

2700 3000

3000

120 100

100

=

300

300020100

=

1

102

10

= 1

1010

2= 1

2

E1d =

1800 3000

3000

120 100

100

=

1200

300020

100

=

2

52

10

= 2

510

2= 2


7/26

Bir talep erisinin biimi, fiyat deiflmelerine karfl tketicilerin duyarll hak-knda bize bir fleyler sylemektedir. Greceli olarak yatk bir talep erisi, tketici-lerin fiyat deiflmelerine karfl duyarl olduunu gsterir. Oysa nispeten dik bir ta-lep erisi tketicilerin fiyat deiflmelerine karfl daha duyarsz olduunu ifade et-mektedir. Ancak tketicilerin fiyat deiflmelerine karfl duyarllklarn talep erisi-nin biimi ya da eimi ile lmek aldatc olabilir. nk erinin biimini deifltir-mek, eksenlerden bir veya her ikisindeki lekleri deifltirmekle mmkndr. Da-ha da nemlisi talep erisinin esneklii bu erinin eimi ile ayn fley deildir. Ta-lep erisinin eimi (P/Q) fiyattaki deiflmenin talep edilen miktardaki deiflme-ye oran olarak tanmlanr. Yine eim hesaplanrken birim belirtilir. Bu yzdenfarkl mallar karfllafltrdmz zaman, eim fiyata karfl duyarlln iyi bir lsolmamaktadr.

Eim ve esneklik arasndaki fark gstermek iin fiekil 4.3te margarin ve gm-lek iin iki ayr talep erisine yer verilmifltir. Fiyatlar ok farkl olduu iin iki ta-

lep erisi farkl eime sahiptirler. Ancak her iki talep erisi iin A noktasndan Bnoktasna geiflte esneklik katsays ayndr.

fieklin her iki panelinde de A noktasndan B noktasna geiflte esneklik ayndr.nk talep miktarlar % 20 orannda azalmfl ve her iki maln fiyat da % 10 ora-

nnda artmfltr. Dolaysyla her iki talep erisi iin hesaplanan esneklik eflittir. Oy-sa her iki talep erisinin eimleri farkldr.

Esneklik TerminolojisiEkonomistler talep erilerini talebin fiyat esneklii katsaylarna gre snflandrr-lar. Bu snflandrmada, genelde katsaylarn mutlak deerleri kullanlmaktadr:

Ed < 1 iin inelastik talep yada esnek olmayan talep Ed = 1 iin birim esnek talep, Ed > 1 iin esnek talep terimleri kullanlr.Bir mal ya da hizmet iin talep fiyata karfl inelastik olduu zaman, tketicilerin

fiyat deiflimine karfl duyarsz olduunu syleyebiliriz. Bu durumda miktardaki

yzde deiflme ilgili maln fiyatndaki yzde deiflmeden daha kktr. Eer ta-


fiekil 4.3

Eim ve Esneklik Arasndaki Fark: Eim ve esneklik arasndaki fark gstermek iin margarin ve gmlek iin ikiayr talep erisine yer verilmifltir. Fiyatlar ok farkl olduu iin iki talep erisi farkl eime sahiptirler. Ancakher iki talep erisi iin A noktasndan B noktasna geiflte esneklik katsays ayndr. nk talep miktarlar%20 orannda azalmfl ve her iki maln fiyat da %10 orannda artmfltr. Dolaysyla her iki talep erisi iinhesaplanan esneklik eflittir. Oysa her iki talep erisinin eimleri farkldr.

0

35

2

30

Fiyat(binTL

)

B

Miktar (bin ton)

4 6 8 10 12 14

40

45

5055

60

65

A

-5

+2

D

Eim=-5/2

2

7

4

6

Fiyat(milyon

TL)

B

Miktar (milyon adet)

6 8 10 12 14

A

+2D

Eim=-1/2

89

10111213

141516

-1

Bir talep erisinin biimi,fiyat deiflmelerine karfltketicilerin duyarllhakknda bize bir fleyler

sylemektedir. Greceliolarak yatk bir talep erisi,tketicilerin fiyatdeiflmelerine karfl duyarlolduunu gsterir. Oysanispeten dik bir talep erisitketicilerin fiyatdeiflmelerine karfl dahaduyarsz olduunu ifadeetmektedir.


8/26

lep esnek ise, tketicilerin fiyattaki deiflmeye karfl duyarl olduklarn syleyebi-liriz. Bu durumda da miktardaki yzde deiflme fiyattaki yzde deiflmeden dahabyktr. Esneklik katsays tam olarak bire eflit olduunda ise birim esneklik szkonusu olur ve bu durumda fiyattaki veri bir yzde deiflme talep edilen miktardaayn oranda bir yzde deiflmeye neden olur.

Esneklik katsaysnn olas en dflk deeri sfrdr. Ed= 0 olmas durumunda fi-yattaki bir deiflme talep edilen miktarda hibir deiflmeye neden olmayacaktr.Bu durum tam inelastik talep olarak tanmlanr ve talep erisi dikey bir dorufleklini alr. nslin gibi hayati nem taflyan ilalara olan talep, fiyat belirli snrlariinde kalmak kofluluyla tam inelastik talep olabilir. Bir baflka rnek olarak, bb-rek yetmezliinden dolay diyaliz tedavisine olan talep gsterebilir. Esneklik dee-rinin sfr olmas halinde talep erisi dik bir doru fleklini alr.

Esneklik katsaysnn alabilecei olas en yksek deer sonsuza yaklaflmaktadr.Bu durumda fiyattaki ok kk bir deifliklik talep edilen miktarda olduka b-

yk miktarda bir deiflime neden olacaktr. Esneklik deerinin sonsuz olmas ha-linde, talep tam esnek talep olarak tanmlanr ve grafiksel olarak yatay ekseneparalel izilen dz bir doru fleklinde gsterilir. Tam esnek ve tam inelastik taleperileri (dorular) fiekil 4.4de gsterilmifltir. Bunlar esneklii her noktada aynolan talep erileridir.

Esneklii her noktada ayn olan baflka bir talep erisi de ikizkenar hiperbolfleklinde izilen talep erisidir. Bu talep erisi zerinde her noktada talebin fiyatesneklii 1e eflittir. Esnekliin bire eflit olmas, fiyattaki deiflmenin talebi aynoranda etkilediini gsterir ve bu nedenlebirim esneklikolarak tanmlanr. fiekil4.4n c blmnde bu talep erisi yer almaktadr.

nsanlar bazen her ikisi de birden kk veya her ikisi de birden byk iki es-neklii karfllafltrmak ister. Bu durumda ekonomistler talep erileri iin, eer die-ri ile karfllafltrldnda esneklii daha byk ise, bunun iin nispeten esnek talep

ifadesini kullanlrlar. rnein esneklii 1,9 olan bir mal, esneklii 1,2 olan bir bafl-


Tam esnek talep: Fiyattakikk bir deifliklik talepedilen miktarda ok bykbir deiflime neden olduudurumdur ve esneklikkatsays sonsuza eflittir.

fiekil 4.4

0

a) Tam nelastik Talep

Q

P

D

E =0d

0

b) Tam Esnek Talep

Q

P

DE =

d

0

c) Birim Esnek Talep

Q

P

D

E =1d

Tam nelastik, Tam Esnek ve Birim Esnek Talep Erileri: Esneklik katsaysnn olas en dflk deeri sfrdr. Ed=0 olmas durumunda fiyattaki bir deiflme talep edilen miktarda hibir deiflmeye neden olmayacaktr. Budurum tam inelastik talep olarak tanmlanr. Esneklik katsaysnn alabilecei olas en yksek deer sonsuza

yaklaflmaktadr. Bu durumda fiyattaki ok kk bir deifliklik talep edilen miktarda olduka byk miktar-da bir deiflime neden olacaktr. Esneklik deerinin sonsuz olmas halinde, talep tam esnek talepten sz

edilir. Esneklii her noktada ayn olan baflka bir talep erisi de ikizkenar hiperbol fleklinde izilen taleperisidir. Bu talep erisi zerinde her noktada talebin fiyat esneklii 1e eflittir. Bu tr talep erileri birimesnek talep erileri olarak adlandrlr.

Birim esneklik: Fiyattakideiflme orannn talepmiktarn da ayn orandaetkilemesidir ve esneklikkatsays 1e eflittir.

Tam inelastik talep:Fiyattaki deiflmenin talepedilen miktarda hibirdeiflmeye neden olmaddurumdur ve esneklikkatsays sfra eflittir.


9/26

ka mala kyasla nispeten daha esnektir. Ya da esneklii 0,2 olan bir mal, esneklii0,8 olan bir baflka mal ile karfllafltrldnda, esneklii 0,2 olan maln talebi nispe-ten inelastik taleptir. Nispetentamlaycsnn kullanlmas ile talebin fiyat esnekli-inde birinin tekinden daha byk yada daha kk olduuna iliflkin karfllafltr-mal bir ifade dile getirilmifl olur.

ki mala iliflkin talebin fiyat esneklikleri deerlendirilirken, bu karfllafltrma mutlak de-er zerinden yaplr. Ancak talebin fiyat esnekliinin, zel baz durumlar dflnda, her za-man negatif deer tafld unutulmamaldr.

Doru fieklindeki Bir Talep Erisi Boyunca EsneklikEsnekliin yzde deiflmelerle hesaplanmasndan tr, esneklik katsaysnn de-eri, doru fleklinde bir talep erisi zerinde yukar doru hareket edildiinde b-yyecektir. nk talep erisi boyunca farkl noktalardaki bafllang deerleri de-

iflmektedir. Eri zerinde fiyatn yksek olduu noktalarda bafllang fiyat dayksektir. Bylece fiyattaki bir deiflme iin hesaplanacak miktardaki yzde deifl-me kk olacaktr. rnein bafllang fiyat 100 birim ise ve fiyattaki 10 birimlikartfl yzde ile ifade edilirse, %10luk artfl olacaktr. Oysa bafllang fiyat 10 birimolduu zaman fiyatta 10 birimlik bir artfl %100lk bir deiflmeyi gsterecektir. Ay-n mantk miktar ekseni boyunca farkl noktalar iin de uygulanabilir. fiyle ki, ta-lep erisi zerinde yksek noktalarda bafllang miktar dzeyi kktr; nkyksek fiyatlarda talep edilen miktar dflktr. Bu durum miktarda veri bir mutlakdeiflme iin hesaplanacak yzde deiflmenin byk olmasna yol aar. Talep es-neklii zerinde bafllang deerindeki deiflmenin etkisi afladaki esneklik for-mllerinde gsterilmektedir. Miktardaki mutlak deiflmenin (Q1-Q0) ve fiyattakimutlak deiflmenin (P

1-P

0) her bir durum iin ayn olduunu ve deiflen fleyin sa-

dece bafllang deerleri olduunu gz nnde tutalm.Talep erisi zerinde st noktalarda,

olacak, talep erisi zerinde alt noktalarda ise,

elde edilecektir. Talep erisinin miktar eksenini kestii noktada esneklik deerininsfr olduuna dikkat edilmelidir. Bu noktada P0= 0 konulursa formln paydas deeri alr ve saynn sonsuza blm de sfr olduu iin Ed= 0 olur.

Dikkat edilirse talep esneklii talep erisi zerinde semifl olduumuz nokta-lardan etkilenmektedir. Bu tmyle matematiksel bir zelliktir, yani fiyat esnekli-ini hesaplama yntemimizin bir sonucudur. Tm negatif eimli dorusal talep


D K K A T

Tm negatif eimli dorusaltalep fonksiyonlarnda, taleperisinin orta noktas birimesneklii gsterirken, ortanoktann zeri esnek, bunoktann alt ise inelastiktalebi gstermektedir.

Ed =

Q1 Q0Q0

P1 P0P0

=

........kk........

byk

=byk

kk= BYK

Ed =Q1 Q0Q0P1 P0

P0

=........

byk........

kk

=kk

byk= KK


10/26

fonksiyonlarnda, talep erisinin orta noktas birim esneklii gsterirken, orta nok-tasnn zeri esnek, bu noktann alt ise inelastik talebi gstermektedir. fiekil 4.5tedorusal bir talep fonksiyonu zerinde farkl esneklik noktalar gsterilmifltir.

fiekil 4.5teki talep erisini yakndan incelersek, doru fleklinde olduu iin ilkbakflta talebin sabit bir eime sahip olduunu syleyebiliriz. Bu nedenle belirli birbyklkteki fiyat deiflmesi, ayn byklkte bir miktar deiflmesine neden ola-caktr. nk eim doru boyunca sabittir. Bu durum tketicilerin fiyat deiflme-lerine karfl talep erisinin her iki ucunda da ayn duyarllk derecesine sahip oldu-u izlenimi uyandrabilir. Ancak bu doru deildir. Unutmamamz gerekir ki tale-bin duyarll ya da esneklik mutlak miktarlardaki deiflmelerle deil nispi miktar-

lardaki deiflmelerle (yzde deiflmelerle) ilgilidir.

Yay (Ark) Esneklii veya Orta Nokta Formlyle EsneklikHesaplamasEsneklik hesaplamak iin yzde terimler kullanldndan, esneklik katsays fiyat

ve miktarda veri bir mutlak deiflmenin ynne baldr. nceki rneimizde fie-kil 4.1deki D1 talep erisi iin esneklik hesaplandnda, bafllang miktar 3000 vefiyat ise 100 birim alnmfl ve talep erisi zerindeki A noktasndan B noktasnadoru hareket iin esneklik hesaplanmfltr. Ancak 120 birimlik fiyatla bafllayp (Bnoktasndan) talep erisi zerinde A noktasna doru hareket etmifl olsaydk, he-saplanan esneklik katsays farkl olacakt. nk bu durumda bafllang deerlerimiktar iin 1800 birim ve fiyat iin 120 birime dnflecektir.

Miktar iin daha dflk bafllang deeri miktardaki yzde deiflmeyi byte-cektir (Adan Bye hareket edilmesi durumunda % 40 iken, Bden Aya doru hare-ket edilmesi halinde % 66.66 olacaktr). te yandan fiyattaki bafllang deeri b-ydnden, fiyattaki yzde deiflme azalmfl olacaktr (% 20den % 16.66ya). Budurumda esneklik katsays da artarak 4e ykselmifl olacaktr.

Farkl ynlerde hareketler iin farkl yantlar elde edilmesi nedeniyle, yukardarendiimiz yntemle esneklik katsaysnn hesaplanmas, sadece fiyat ve miktar-daki ok kk deiflmeler iin doru olacaktr. Dolaysyla daha nce gelifltirdii-miz formln talep erisi zerinde bir noktann esnekliinin hesaplanmasnda kul-lanlmas yerinde olacaktr. Dolaysyla gelifltirilen sz konusu esneklik, hesaplamayntemi nokta talep esnekliiiin kullanlabilecektir. Oysa talep erisi zerinde

iki farkl nokta iin, ekonomistler esneklik formlnde ok az deifliklik yapmfl-


fiekil 4.5

0Q

P E =d

E >1 Esnek Talepd

E =1d

E


11/26

lardr. Deifliklik ile, hem pay hem de payda da yer alan mutlak farkn,bafllangdeerlerine blnme yerine, hem bafllang hem de yeni deerlerin toplamna b-lnme fleklinde forml deifltirilmifltir. Bylece deifltirilen forml flu flekildedir:

Bu forml iki nokta arasndaki ortalama esneklii lmektedir. Bu lm dee-ri hareketin ynnden etkilenmeden tek bir sonu elde edilmesine olanak sala-maktadr. Bu formlyay esnekliiya da ark esneklii veya orta nokta esnekliiolarak isimlendirilir. rneimizdeki yay esneklii,

olarak hesaplanr.

Fiyat Esneklii ve Toplam HaslatFiyat esneklii kavramnn nemli kullanmlarndan birisi, bir rnn fiyat deifl-tii zaman, satclarn elde edecei toplam haslat yada tketicilerin bu rn iinyapaca toplam harcamann ne olacann tahmin edilmesine olanak tanmasdr.Esnekliin toplam haslat ya da toplam harcamalarla ne tr bir iliflkisi bulunduu-

nu anlamak iin ilk olarak fiyat deiflikliinin toplam haslat yada toplam harcamazerinde yaratt iki zt etkiyi yada iki tr dengeleyici etkiyi anlamak gerekir.nce talebin esnek olduu durumda gerekleflen bir fiyat dflfln ele alalm. fie-kil 4.6da grld gibi, fiyat 100 birimden 90 birime dfltnde (% 10luk birdflfl), miktar 1000 birimden 1200 birime ykselmifltir (%2 0lik bir artfl). Toplamhaslat fiyat ile miktarn arpmdr (PQ= TR). Miktardaki artfl toplam haslat yu-kar doru ekecektir; ancak bu artfl, toplam haslat afla doru eken fiyattakiazalflla dengelenir.


Yay esneklii: Talep erisizerindeki iki nokta arasiin hesaplanan ortalamaesneklik deeridir.

Ed =

Q1 Q0Q1 + Q0

P1 P0P1 + P0

Eyayd =

3000 1800

3000 + 1800

100 120

100 + 120

=12004800 20

220

= 1

4x 11

1= 11

4= 2,75

fiekil 4.6

0 200

0

BirimB

aflnaFiyat

Talep Edilen Miktar

1400

D

400 600 800 1000 1200

10

20

30

4050

60

70

80

90

100110

120

130

140

150Esnek Talep DurumundaFiyattaki Dflfl ve ToplamHaslat: Fiyat 100 birimden

90 birime dfltnde(%10luk bir dflfl), mik-tar 1000 birimden 1200birime ykselmifltir(%20lik bir artfl). Toplamhaslat fiyat ile miktarnarpmdr (PQ= TR).Miktardaki artfl toplamhaslat yukar doru eke-cektir, ancak bu artfl,toplam haslat afla dorueken fiyattaki azalflladengelenir.


12/26

Talebin Fiyat Esnekl ii

Eer miktardaki yzde deiflme fiyattaki yzde deiflmeden byk ise, talep es-nektir ve fiyat dflt zaman toplam haslat artar. Toplam haslattaki artfl fiekil4.6ya gre flu flekilde elde edilerek tablo halinde zetlenebilir:

Bu hesaplamaya gre fiyatta 10 birimlik bir dflfl toplam haslatta 8000 birim-lik bir artfl ile sonulanacaktr.

Talebin inelastik olmas durumunda bunun tersi olacaktr. Aflada yer alanfiekil 4.7de grld gibi, fiyat 100 birimden 90 birime dfltnde miktar1000 birimden 1050 birime ykselmifltir. Burada miktardaki deiflme (%5) fiyat-taki deiflmeden (%10) daha kktr. Bylece fiyat dflt zaman toplam ha-slat azalacaktr.

Fiyatta meydana gelen bu deiflimin toplam haslat zerinde yaratt etkiyiTablo 4.2de zet biiminde grmek de mmkndr.

Fiyat artfl durumunda ise tersi sonular elde edilecektir. Fiyattaki artfl hasla-tn deerini (PQ) yine esneklie bal olarak hem ykseltecek hem de dflre-cektir. nk, fiyat artt zaman satn alnan her birim mal veya hizmet iin insan-lar daha fazla demede bulunacaklardr. Bu haslat ykseltir. Ancak insanlar yk-sek fiyattan daha az mal ve hizmet satn alrlar. Talep edilen miktardaki bu azalflise haslat dflrr. flte esneklik bu birbirine zt etkilerden hangisinin daha glolduunu belirlemektedir. Eer esneklik birden bykse (Ed>1) fiyat artt zaman

haslat dfler; nk talep edilen miktar fiyat artflndan daha byk bir yzde ile

98

Tablo 4.1

Esnek TalepDurumundaHaslattakiDeiflme

FYAT MKTAR TOPLAM HASILAT(P) (Q) (TR)

Bafllang Deerleri 100 1000 100.000(P0, Q0, TR0)

Deiflimden Sonraki 90 1200 108.000Deerler (P1, Q1, TR1)Net Deiflme +8000 Artfl

fiekil 4.7

0 800

0

BirimB

aflnaFiya

t

Talep Edilen Miktar

1100

D

850 900 950 1000 1050

10

20

3040

5060

70

8090

100

110120130

140

150nelastik TalepDurumunda FiyattakiDflfl ve ToplamHaslat: Fiyat 100birimden 90 birimedfltnde miktar1000 birimden 1050birime ykselmifltir.Burada miktardakideiflme (%5) fiyattakideiflmeden (%10)daha kktr. Bylece

fiyat dflt zamantoplam haslat azala-caktr.


13/26

azalr. Esneklik birden kk olduunda ise fiyat artfl haslat ykseltir. Esneklikbire eflit olduu zaman ise bu iki etki ayn byklktedir. Bylece fiyat deifltiizaman haslat sabit kalr.

Yukardaki Tablo 4.3 haslat ile talebin fiyat esneklii arasndaki iliflkiyizetlemektedir.

Talebin Fiyat Esnekliini Etkileyen Faktrlerreticilerin ya da satclarn iyi bir fiyatlama politikas izleyebilmeleri iin, kendimal ve hizmetlerine ynelik talebin esneklik derecesi hakknda bilgiye ihtiyalarvardr. Satclar genellikle esneklik derecesini etkileyen faktrleri dikkate alarak es-neklik deeri hakknda tahminler yaparlar. fiimdi bir rn iin talebin fiyat esnek-lii lsn etkileyen ekonomik faktrleri ksaca aklayacaz.

rn in kame Edilebilirliin Derecesi: Bir mal veya hizmetin fiyat esnek-liini etkileyen en nemli faktrlerden birisi, bu mal ile dier mallar arasndaki ika-menin derecesidir. kamenin derecesini ise, ayn tketici isteklerini daha az veyadaha fazla dzeyde bir rn yerine baflka rn veya rnlerin kullanlmas belir-leyecektir. Sz konusu ikame iliflkisi gl ise bu tr mal ve hizmetler iin talepdaha esnek olacaktr.

Bu genellefltirmenin ekonomik temelini anlamak iin birok ikamesi olan birrn gz nne alalm ve szgelimi tavuk etini dflnelim. Tavuk eti fiyat yk-

seldii zaman tketicilerin seebilecekleri birok alternatif rn vardr. Dier et e-flitleri, balk, hindi, et yerine kullanlabilecek teki protein ierikli gdalar; yumur-ta, peynir gibi ikameler mevcuttur. Bylece tavuk eti fiyatndaki artfl, tketicileritavuk eti tketimini azaltmaya, alternatif rnlerin tketimini arttrmaya ynelte-cektir. Tavuk eti tketiminin azalmas, tavuk etinin artan fiyatna karfl tketicilerinduyarl olduunun bir gstergesidir. Hatrlanaca zere bu durum esnek talepolarak adlandrlmaktadr.

Dier tarafta ok az ikamesi bulunan rnler inelastik talebe rnek oluflturur-lar. Bu tr bir mal iin klasik rnek tuzdur. Tuzun fiyat nemli oranda artsa biletketiciler tuzu hal ayn miktarda almaya devam ederler. nk tuzu yeterli d-zeyde ikame edecek baflka bir mal yoktur. Yani tketiciler tuz fiyatndaki deiflme-

ye karfl duyarl deildirler. Dolaysyla tuz inelastik bir talebe sahiptir.


Tablo 4.2

nelastikTalepDurumundaHaslattakiDeiflme

FYAT MKTAR TOPLAM HASILAT(P) (Q) (TR)

Bafllang Deerleri 100 1000 100.000(P0, Q0, TR0)

Deiflimden Sonraki 90 1050 94.500Deerler (P1, Q1, TR1)Net Deiflme -5.500 Azalfl

Tablo 4.3

Fiyat

Esneklii veHaslat

Esneklik Fiyattaki Dflfln Fiyattaki Artfln

Esneklik Terminolojisi Haslat zerindeki Haslat zerindekiEtkisi Etkisi

Ed1 Esnek Talep Haslat Artar Haslat Azalr

Bir mal veya hizmetin fiyatesnekliini etkileyen ennemli faktrlerden birisi,bu mal ile dier mallararasndaki ikameninderecesidir. kameninderecesini ayn tketiciisteklerini daha az veyadaha fazla dzeyde bir rnyerine baflka rn veyarnlerin kullanlmas

belirleyecektir.


14/26

rnler arasnda ikamenin varln bilmek kadar, rnlerin kapsamn tanm-lamak da nemlidir. Genelde bir rn ne kadar genifl tanmlarsak esneklii de okadar dflk olacaktr. nk genifl anlamda tanmlanan bir rnn ikame olana- daha zayftr. rnein et mamulleri iin fiyat esneklii, sadece pirzola iin he-saplanan fiyat esnekliinden daha dflk olacaktr. nk pirzolann birok ika-mesi olurken, et mamulleri fleklinde bir tanmlama yapldnda ok az ikame bu-lunabilecektir. Benzer flekilde, belirli bir marka tuz iin talep esneklii, genel an-lamda tuz iin talep esnekliinden daha byk olacaktr. nk piyasada bir mar-ka tuzun ikamesi teki marka tuzlar olacaktr. Oysa, genel anlamda tuzun ikame-sini bulmak zordur.

rnn tketici btelerindeki nemi: Bir mal veya hizmet iin tketicininbtesinden ayrlan oran bu rnn esnekliini belirleyen bir baflka nemli faktr-dr. Tketici btesinde ok kk bir paya sahip olan rnler, btede nispetenyksek paya sahip olan rnlere gre daha dflk esneklie sahiptirler. rnein,

bir renci iin kurflun kalem fiyat iki katna ktnda, bunun rencinin bte-si zerindeki etkisi fark bile edilmeyecek, dolaysyla kurflun kalem kullanmayazaltmaya yneltecek gl teflvikler ortaya kmayacaktr. Ancak rencinin kal-d zel yurt fiyat nemli lde arttnda renci barnmak iin alternatifler ara-maya bafllayacak, kamu yurtlarna girmeyi veya evde kalmay dflnebilecektir.Buradan zel yurt talebinin kurflun kalem talebinden daha fazla esnek olduu so-nucunu kartmak mmkndr.

Yukarda belirttiimiz bu iki faktre gre bir rnn ok sayda ikame mal varve bte ierisinde byk paya sahip ise, sz konusu rn iin talebin fiyat esnek-lii artacaktr. Ancak bu iki faktrn, bir rnn esneklii zerinde ters ynlerdeetkisinin olaca durumlarla karfllaflmak da olasdr. Yani bir rnn birok ikame-si olabilir dolaysyla esnek bir talep oluflturmaktadr, fakat ayn zamanda btedeok dflk bir orana sahiptir, bu ise inelastik bir talep oluflturmaktadr. Bylece so-nuta fiyat esneklii bu iki faktrn toplamna gre flekillenecektir. Byle bir r-nn esnekliini deerlendirdiimizde her iki durumda gz nne alnmaldr.

Fiyat deiflmelerinin geici ve srekli olmas: Fiyattaki bir deiflmenin ge-ici olduu biliniyorsa, talebin fiyat esneklii yksek olacaktr. nk birok in-san satn almlarn kolayca nceye ya da sonraya kaydracaktr. rnein televiz-yon satan bir maaza, indirimli fiyatlarn belirli tarihler arasnda uygulanacanilan ederse, TV almay dflnenler almlarn bu tarihlere kaydrabileceklerdir. teyandan, eer fiyat indirimi srekli ise, fiyat esneklii dflk olacaktr. Fiyat indiri-minin srekli olduunu bilen tketiciler, daha sonra almaktansa hemen almayavantajl bulacaklardr.

Maln tatmin ettii ihtiyacn nitelii (zorunlu ve lks mal): Bir maln kar-fllad ihtiya zorunlu ve yaflamsal ise, yani bu ihtiyacn karfllanmasn ertelemekok g veya mmkn olmuyorsa, talep esneklii dflk olacaktr. rnein gdarnleri gibi zorunlu mallar genelde inelastik talebe sahiptir. nk bunlar satnalanlar bu mallar olmadan yaflamann zor olduunun farkndadrlar. Dikkat edilir-se tarmsal rnler yaflamsal neme sahip rnlerdir ve talep esneklikleri dflk-tr. iftiler fazla rn elde ettiklerinde, fiyatlar dflt iin haslat kayb ile kar-fl karflya kalrlar. te yandan ertelenebilir ihtiyalar karfllamaya ynelik mallarntalep esneklii yksektir. rnein lks mallar esnek talebe sahiptir. Eer fiyat okykselirse tketiciler bundan vazgeebilirler.


Bir mal veya hizmet iintketicinin btesindenayrlan oran bu rnnesnekliini belirleyen birbaflka nemli faktrdr.Tketici btesinde ok

kk bir oran oluflturanrnler, btede nispetenyksek oran oluflturanrnlere gre daha dflkesneklie sahiptirler.

Fiyattaki bir deiflmeningeici olduu biliniyorsatalebin fiyat esnekliiyksek olacaktr . Dieryandan fiyattaki sz konusudeiflim (artfl/azalfl) uzundnemli olduunda ise fiyatesneklii dflk olacaktr.

Bir maln karfllad ihtiyazorunlu ve yaflamsal ise yanibu ihtiyacn karfllanmasnertelemek ok g veyammkn olmuyorsa talepesneklii dflk olacaktr.


15/26

Ksa ve uzun dnemde esneklik: Genelde talebin fiyat esneklii bir fiyat de-ifliminden hemen sonra dflktr ve ancak belirli bir sre getikten sonra artma-ya bafllar. Bu farklar analiz etmek iin iktisatlar ksa ve uzun dnem arasnda ay-rm yaparlar. Ksa dnem insanlarn tm dzenlemeleri yapamadan ya da alflkan-lklarn yitirmeden nceki bir zaman dilimidir. Uzun dnem ise insanlarn alflkan-lklarn deifltirebildii ya da tm ayarlamalar yapabildii bir dnemdir.

Fiyattaki bir deifliklik karflsnda kiflisel uyum salama, genelde uzun zamanalr. rnein, benzin fiyat ykseldiinde insanlar daha az benzin kullanmak ya dateki ulaflm aralarna ynelmek suretiyle benzinin talep miktarn azaltabilirler.Bu yola genelde gitmezler ya da gitmeleri olanaksz olur. Ancak uzun dnemde in-sanlar daha az benzin tketen arabalara ynelebilirler. Bu yzden uzun dnemdeksa dneme kyasla talepte daha byk miktarlarda azalma olur. Dolaysyla ben-zin iin talebin fiyat esneklii uzun dnemde daha yksektir.

Vazgeilmesi zor alflkanlklarda da ksa ve uzun dnem esneklikleri farkldr.

rnein sigara fiyatlarnda byk bir artfl olsa bile satn alnan sigara miktarndaok byk deifliklik olmaz. nk insanlar bu alflkanlktan kolayca vazgeemez-ler. Ancak belirli bir sre sonra yksek fiyatlar insanlar bu alflkanlktan vazge-meye teflvik eder. Bu nedenle sigara iin uzun dnem esneklik ksa dnem esnek-likten daha yksektir.

Son elli yldan bu yana Ortadou blgesi jeopolitik adan tm dnyann gzn diktii birblge olma zelliini korumaktadr. Nisan 2003de yaflanan Iraka ABD mdahalesi de bu-nun en son rneidir. Neden sz konusu blgedeki geliflmeler bu kadar nem taflyor? Ce-vap ok basit: nk blge dnya petrol arznn yaklaflk %20sini karfllyor. Bu nedenlebir ok lkede Ortadoudaki geliflmeler zerine ya-yada senaryolarna uygun stratejileroluflturuluyor, olas krizlere karfl eylem planlar hazrlanyor. Bu trden olas senaryolar-dan bir tanesi, blgede meydana gelen bir siyasi kriz sonucunda petrol arznn ciddi bi-imde dflmesidir. rnein, yaflanan bir siyasi kriz ortamnda Ortadouda retilen petrolmiktar yar yarya azalrsa, dnya piyasalarnda petrol fiyatlarnn ne kadarlk bir artflgstereceini tahmin edebilir misiniz?

TALEPTEK KAYMALARA LfiKN ESNEKLKLER

Fiyat dflndaki dier faktrlerde meydana gelecek deiflmeler kar-

flsnda talebin gsterecei tepkiyi deerlendirebilmek, bu tepkinin

pratik kullanmn ve iktisadi yorumunu aklayabilmek

Hatrlanaca zere talep fonksiyonunda yer alan ve daha nce sabit kabul ettii-miz faktrler talep erisinde kaymalara neden olmaktadr. flte talebin fiyat dfln-daki faktrlere karfl ne kadar duyarl olduunu lmek iin yine esneklik kavra-mna baflvurulur. Bu kez kullanlan esneklik maln kendi fiyat dflndaki deiflken-lerin deiflmesi durumunda tketici talebindeki kaymalarla llr. Bu lmdekullanlan deiflkenlere gre talebin gelir esneklii ve talebin apraz fiyat esnekli-inden sz etmek gerekir.

Talebin Gelir Esnekliinite 3de yaptmz aklamalar flnda, bir mala iliflkin talep fonksiyonunda, t-keticilerin geliri dflnda dier tm faktrleri sabit kabul ederek, tketicilerin geliri

deifltiinde talep erisinin bir btn olarak yer deifltireceini, yani kayacan bi-

101Talepteki Kaymalara l iflkin Esnekl ik ler

Uzun dnemde talebin fiyatesneklii ksa dnemenispetle daha yksektir.

A M A

2

SIRA S ZDE

1

Ksa dnem insanlarn tmdzenlemeleri yapamadanyada alflkanlklarnyitirmeden nceki bir zamandilimidir. Uzun dnem iseinsanlarn alflkanlklarndeifltirebildii yada tmayarlamalar yapabildii birdnemdir.


16/26

liyoruz. Tketicilerin gelir deiflmelerine karfl duyarllklarn lmek iin iktisat-lar gelir esneklii kavramn gelifltirmifllerdir. Gelir esneklii, parasal gelirde yzdebir oranndaki bir deifliklik sonucu talep miktarnda meydana gelen yzde deifl-medir. Hatrlanacak olursa talebin fiyat esnekliinde, talep erisi zerinde yukarya da afla hareket edildike tketicilerin fiyat deiflmelerine karfl duyarll l-lmekteydi. Oysa gelir esneklii ile, fiekil 4.8de grlecei zere, talep erisi birpozisyondan bir baflka pozisyona kaydnda, tketicilerin gelir deiflmelerine kar-fl duyarll llmektedir. Tek fark buradadr. Grafikte talep erisinin D0danD1e kaymas gelirin I0dan I1e ykselmesinin bir sonucu olduu varsaylmaktadr.Miktardaki Q0dan Q1e deiflme veri bir P0 fiyatnda llmektedir.

Bu aklamalarmza gre talebin gelir esnekliini hesaplayabilmek iin

formlnden yararlanabiliriz. Formlde, daha nce tanmladmz deiflkenlerinyannda, EI talebin gelir esnekliini, I ise geliri ifade etmektedir. Hesaplama yapa-bilmek amacyla yukardaki forml daha ak olarak flu flekilde yazlabilir:

Formlde gerek saylar kullanarak gelir esnekliinin nasl hesaplanacangstermek yararl olacaktr. Bir ailenin yllk geliri 6 milyar TLden 7,5 milyar TLyeykseldiinde, yllk et tketiminin 50 kgdan 70 kga ktn varsayalm. Form-le gre Q0=50, Q1=70, I0=6 milyar, I1=7,5 milyardr. Gelir esnekliini hesaplarsak,

102 Talepteki Kaymalara l iflkin Esnekl ik ler

fiekil 4.8

Talebin Gelir Esneklii: Gelir esneklii, parasal gelirde yzde bir oranndaki bir deifliklik sonucu talep mik-tarnda meydana gelen yzde deiflmedir. Gelir esneklii ile talep erisi bir pozisyondan bir baflka pozisyonakaydnda tketicilerin gelir deiflmelerine karfl duyarll llmektedir. Grafikte talep erisinin D0dan

D1e kaymas gelirin I0dan I1e ykselmesinin bir sonucu olduu varsaylmaktadr. Miktardaki Q0danQ1e deiflme veri bir P0 fiyatnda llmektedir.

0 4

0

BirimB

aflnaFiyat

Miktar

D1

20

200

400

600

800

1000

1200

8 16 24 28 32

D0

E1 =%DQ

%D I

E1 =

Q1 Q0Q0

I1 I0I0


17/26

Hesaplama sonucu elde edilen 1,6 deerinin anlam, veri bir fiyat dzeyinde,ailenin geliri yzde 1 orannda artt zaman, bu ailenin et tketiminin yzde 1,6orannda arttdr.

Parasal gelirdeki bir artfl talepte artfla, azalfla ya da sabit kalmaya neden ola-bilir. Gelir artt zaman, yukardaki rnekte olduu gibi talep artyorsa, gelir es-neklii pozitif bir say olarak elde edilecektir. Bu tr mallar normal malolarak ni-telendirilir ve mallarn ounluu bu tanmlamaya uymaktadr. Ancak baz mallarvardr ki, gelir artt zaman bunlarn talebinde azalma olur. Bu durumda gelir es-

neklii negatiftir. Negatif gelir esneklii olan mallar dflk malolarak tanmlanr.Konserve yiyecekler dflk mallara rnek oluflturabilir. nsanlar daha zengin ol-duklarnda konserve yerine tazelerini tketmeyi yeleyebilirler. Gelir artt zamantalepte bir kaymann grlmemesi de olas bir durumdur. Burada gelir esneklii s-frdr. Yksek gelire sahip lkelerde bileflik bir mal olarak tm yiyecekler geneldesfr gelir esnekliine sahip mallara rnek olarak kullanlr. nsanlar gelirleri artsabile daha fazlasn yemezler, daha nce tkettikleri kadar tketmeye devam eder-ler. Oysa fakir lkelerde yiyecekler normal mallar iinde deerlendirilir, gelir artt-nda bunlar daha fazla tketirler.

apraz Talep EsnekliiTalep erisinde kayma ile ilgili bir baflka tr esneklik talebin apraz fiyat esnekli-i veya ksaca apraz talep esnekliidir. apraz talep esneklii, bir maln fiyatn-daki yzde deiflmenin bir baflka maln talep miktarnda neden olduu yzde de-iflmeye iliflkin bir lttr ve A mal miktarndaki yzde deiflmenin B mal fiya-tndaki yzde deiflmeye oran fleklinde hesaplanr.Bu tanmlamada birbiriyle ilifl-kisi olan iki tr mal karflmza kar. Bunlar ikame ve tamamlayc mallardr. Birmaln fiyat ykseldii zaman teki maln talebinde bir artfl oluyorsa, bu iki malikame mallardr. rnein koyun etinin fiyat ykseldiinde insanlar dana eti tke-timini arttrrken, yksek fiyatl koyun etini daha az alrlar. Bu davranfl dana eti ta-lebinde bir artfl (saa kayma) ile ifade edilir. Koyun eti fiyatndaki artfl karflsnda,dana eti tketiminin (talebinin) gsterdii duyarllk apraz talep esneklii ile l-lr. Bunun iin kullanlan forml ise,

fleklinde yazlr. Burada apraz talep esneklii katsaysdr ve A malnn mik-tarndaki yzde deiflmenin B malnn fiyatndaki yzde deiflmeye blnmesi ileelde edilir. A ve B farkl mallardr.

Hesaplama iin saysal bir rnek verirsek, koyun eti fiyatnn 8 milyon TL den10 milyon TLye ykseldiini, bu durumun bir ailenin dana eti tketimini ylda 40kgdan 60 kga ykselttiini varsayalm. Dana eti iin koyun etinin fiyatndaki de-iflmeye karfllk apraz talep esneklii flu flekilde hesaplanr:

Ecd

103Talepteki Kaymalara l iflkin Esnekl ik ler

Normal mal: Gelir arttndatalebi artan ve bu nedenlegelir esneklii pozitif olanmallardr.

Dflk mal: Gelir arttzaman talebi azalan ve bunedenle gelir esnekliinegatif olan mallardr.

apraz talep esneklii: Birmaln fiyatndaki yzdedeiflmenin bir baflka malntalep miktarnda nedenolduu yzde deiflmeyeiliflkin bir lttr ve A malmiktarndaki yzdedeiflmenin B malfiyatndaki yzde deiflmeyeoran fleklinde hesaplanr.

Ecd = %

DQA%D PB

E1 =

70 50

50

7,5 66

=

2050

1,56

= 2

54

1= 1,6


18/26

Esneklik katsaysnn 2 olmasnn anlam, koyun eti fiyatndaki her yzde birlikartfla karfl talep edilen dana eti miktarnn yzde 2 orannda artmakta olduudur.apraz talep esneklii ikame mallariin pozitif bir saydr. Dolaysyla bir ikamemalnn fiyat artt zaman tketiciler teki mal daha fazla alacaklardr.

Eer bir maln fiyatndaki artfl bir baflka maln talebinde azalfla neden oluyor-sa, bu iki mal tamamlayc maldr. Tamamlayc mallar iin yaplan hesaplamaikame mallar iin yaplan hesaplama ile tamamen ayndr, tek fark sonucun nega-tif iflaretli olmasdr.

fiimdiye kadar rendiimiz esneklik kavramlar ile ilgilenenler sadece iktisatlar ve re-ticiler deildir. zellikle bir maln fiyatnda meydana gelen deiflmenin bir baflka malntalep miktarnda yarataca etkiyi lmemize olanak tanyan apraz talep esneklii younkullancya sahip olan bir iktisadi lttr. Bu kullanclar iinde en ilgin olanlardan birtanesi mahkemelerdir. Mahkemelerin bu lt kullanmasna iliflkin olarak verilen gele-nekselleflmifl rnekler ABDde grlen iki davayla ilgilidir. Bu davalardan ilki nl plastikrnler reticisi firma duPont, dieri ise bir ayakkab imalat flirketi olan Brown ShoeCompany ile ilgilidir. Sizce, bir mahkeme apraz talep esneklii ltn bu flirketleraleyhine alan davalarda nasl kullanmfl olabilir?

ARZ ESNEKLArzn fiyat esneklii kavramn ve kullanmn aklayabilmek

Arz esneklii reticilerin fiyat deiflimlerine karfl duyarllklarn lmektedir. Bi-lindii gibi arz, mal ve hizmet retenlerin davranfllarn aklar. Fiyat deiflikliinekarfl arzn esnekliinin yksek olmas, eer fiyatlar artarsa reticilerin retimlerinibyk miktarda arttracan aklar. Arz esnekliinin dflk olmas ise, fiyat arttzaman reticilerin retimlerini ok az arttrabileceini gsterir.

Arz esneklii, talepteki bir kayma durumunda fiyatn gsterdii reaksiyonu bil-mek asndan nemlidir. rnein kafein etkisi yznden kahvenin talebi azalmfl-sa ve kahvenin arz esneklii yksek ise kahve fiyatndaki dflfl az olacaktr. fiayetkahvenin arz esneklii dflk ise fiyattaki dflfl fazla olacaktr. Yine iktisadi poli-tika kararlarn alanlar bakmndan arz esnekliini bilmek nemlidir. nk izlene-cek fiyatlama politikalarnda byk kolaylklar salar. rnein esneklii iki olanbir rnn retimi iki kat arttrlmak isteniyorsa, fiyatnn %50 arttrlmas bunusalayabilecektir. Grebileceiniz gibi arz esneklii, reticilerin rnlerinin belirlibir miktar arttrmalarn salamak iin fiyatlarn ne kadar arttrlmas gerektiini be-lirlememize olanak salamaktadr.

Arz Esnekliinin Tanm ve HesaplanmasArz esneklii, bir maln arz edilen miktarndaki yzde deiflimin fiyatndaki yz-de deiflmeye orandr. Burada dier deiflkenler sabit olmak kofluluyla veri bir arz

104 Arz Esnekl ii

kame mallar: apraz talepesneklii pozitif olanmallardr.

Tamamlayc mallar: apraztalep esneklii negatif olanmallardr.

A M A

3

SIRA S ZDE

2

Arz esneklii: Bir maln arzedilen miktarndaki yzdedeiflmenin fiyatndakiyzde deiflmeye orandr.

Ecd =

60 40

40

10 88

=

2040

28

= 1

2

4

1

= 2


19/26

erisi zerinde arz edilen miktar ve fiyatn hareketleri gsterilir. Arz esneklii iinEs semboln kullanrsak forml,

fleklinde yazlabilir. Talebin fiyat esnekliine benzerlik gsteren bu forml, he-saplama yapabilmek iin yeniden flu flekilde yazabiliriz:

Esyi hesaplamada kullanlan Q0ve Q1 arz edilen bafllang ve deifliklik son-ras (yeni) miktarlardr. fiekil 4.9daki basit rnekten hareketle arz esneklii hesap-lanrsa, P0=4, P1=5, Q0=100 Q1=150 birim olduunda,

elde edilir. Burada iki olan esneklik katsays, fiyatta her yzde birlik (%1) de-

iflme karflsnda arz miktarnda yzde iki (%2) orannda deiflme olaca anla-mna gelmektedir.

Arz esnekliini hesaplamada kullanlan forml talep esnekliini hesaplarken kul-lanlan formlle ayn olduundan benzer sorunlarla burada da karfllaflrz. lk ola-rak yukarda yazlan forml nokta esneklii formldr, dolaysyla fiyat ve mik-

105Arz Esnekl ii

Es =

Q1 Q0Q0

P1 P0P0

Es =

150 100

100

5 4

4

=

5010014

= 12

41

= 2

Es = %DQ

%DP

fiekil 4.9

0 50

0

BirimF

iyat

Miktar

1

S

2

3

4

5

6

7

100 150 200

Arz Esneklii: Arzesneklii fiyatdeiflmelerikarflsnda satlmakistenen miktarntepkisini lmemizeolanak tanr. Fiyat%25 artarak 4liradan 5 liraya

ktnda,reticilerin satmakistedii miktar %50artarak 100adetten 150 adete

ykselmektedir.


20/26

tarda sadece kk deiflmeler iin uygulanmaldr. Arz esneklii hesaplamalarn-da yay esneklii ya da orta nokta forml de kullanlabilir.

Talep esnekliinin tm zellikleri arz esnekliine de uygulanabilir. Arz esnek-lii de eimden farkldr ve birim iermeyen bir ldr, yani fiyat ve miktarn na-sl lldne bal deildir. Arz esneklii snflandrlrken,

Es1 ise esnek arz

olarak nitelendirilir. Arz esnekliinin sfr olmas tam inelastik bir arz gsterir vebu durumda arz erisi dikeydir. rnein tek bir Picasso tablosu vardr. Yksek birfiyat arz miktarnda artfl yaratmaz. Hatta bir fazla bile elde edilemez. Ancak oumallar iin arz erisi dikey deil pozitif eime sahiptir. Yine yatay eksene paralelarz erisi de tam esnek arz erisi olarak nitelendirilir. Bu durumda fiyattaki ok k-k bir deiflme, reticiler tarafndan arz edilen miktarda olduka byk artfla yol

aar.

Arz Esnekliini Etkileyen FaktrlerTm rnler ya da tm reticiler ayn arz esnekliine sahip deildir. Bu farkllnnedenleri retimde ayarlamann gerekleflmesi iin izin verilen sre ve geleceeait bekleyifller fleklinde zetlenebilir. Arzn fiyat esnekliini etkileyen en nemlifaktr, firmalarn giderlerini retime ayarlayabilme derecesidir. retim faaliyetleri-nin ounun lei (bykl) ksa srede deifltirilemez. rnein, eer fiyat ar-tarsa, deiflken girdilerin miktarn arttrmakla bir miktar rn artfl elde edilebilir.Yani, daha fazla emek kullanlabilir, makineler daha youn biimde alfltrlabilir.Ancak retimde daha byk deiflmelere ulaflabilmek iin sabit girdilerin de deifl-tirilmesi gerekir, bu ise uzun zaman alr. Dolaysyla ksa dnemde arz esnekliidflktr. nk firmalar sadece baz girdilerini retimi arttrmak iin deifltirebi-lirler. Uzun dnemde ise arz esnektir; nk firmalar tm girdilerini deifltirmeolanana sahiptirler.

retim miktarn deifltirmede fiziksel kstlara ilave olarak, gelecekteki bekle-yifller de nemlidir. Bir firma iin retimi deifltirmek fiziksel olarak mmkn olsabile, bir fiyat deifliminden hemen sonra bunu yapmak krl olmayabilir. Temeldflnce bu fiyat deiflikliinin gelecekte ne kadar srecei beklentisine iliflkin za-mann uzunluudur. Eer fiyat deiflikliinin geici olduu bekleniyorsa, reticiiin retimi nemli lde arttrmak yarar salamaz, dolaysyla arz esneklii dflkolur. Ancak fiyat deiflikliine iliflkin bekleyifl uzun srecei fleklinde ise reticiretimini ayarlayabilecektir. Dolaysyla arz daha esnek olacaktr.

Trkiyede 1990 ylndan bu tarafa yllk kifli baflna yumurta tketimi yaklaflk %25 orann-da azalmfltr. Trk insan 1990 ylnda kifli baflna ylda 136 adet yumurta tketirken, bu sa-y 2002 itibaryla 103 adete dflmfltr. Bu da bize Trkiyede yumurta talebi erisinin soladoru kaydn gstermektedir. Kolesterol bilincinin yaygnlaflt bir ortamda, yumurta ta-lebi erisinin sola doru kaymaya devam edecei beklenebilir. rnein kifli baflna yumurtatketimi 85 adete dflerse, arz esneklii kavramn renmifl bir iktisat olarak, taleptemeydana gelecek bu deiflikliin ok ksa dnemde, ksa dnemde ve uzun dnemde Trki-yede yumurta piyasasnda ne tr deiflikliklere neden olabileceini aklayabilir misiniz?

106 Arz Esnekl ii

SIRA S ZDE

3


21/26

zet 107

zetTalebin fiyat esneklii kavramn, bu kavramn pra-

tikte kullanmn ve iktisadi yorumunu kavrayabil-

mek, talebin fiyat esnekliini belirleyen faktrleri

aklayabilmek

Talebin fiyat esneklii, bir maln talep edilen mikta-

rnn bu maln fiyatna karfl duyarllnn ls-

dr. Talebin fiyat esneklii, bir maln talep edilen

miktarndaki yzde deiflmenin o maln fiyatndaki

yzde deiflmeye oranlanmas ile hesaplanr .

Ekonomistler, talep erilerini talebin fiyat esneklii

katsaylarna gre snflandrrlar. Bu snflandrma-

da katsaylarn mutlak deerleri kullanlmaktadr.

Buna gre Ed1 iinesnek talep terimleri kullanlr.

Tm negatif eimli dorusal talep fonksiyonlarn-

da, talep erisinin orta noktas birim esneklii gs-

terirken, orta noktasnn zeri esnek, bu noktann

alt ise inelastik talebi gstermektedir.

Fiyat esneklii kavramnn nemli kullanmlarndan

birisi, bir rnn fiyat deifltii zaman, satclarn

elde edecei toplam haslat yada tketicilerin bu

rn iin yapaca toplam harcamann ne olaca-

nn tahmin edilmesine olanak tanmasdr.

Talebin fiyat esnekliini etkileyen faktrler ara-snda rn iin ikame edilebilirliin derecesi, r-

nn tketici btelerindeki nemi, fiyat deiflme-

lerinin geici ve srekli olmas, maln tatmin etti-

i ihtiyacn nitelii (zorunlu ve lks mal) gibi fak-

trler yer alrken, esneklik zaman ierisinde de

deiflim gsterebilmektedir.

Fiyat dflndaki dier faktrlerde meydana gelecek

deiflmeler karflsnda talebin gsterecei tepkiyi de-erlendirebilmek, bu tepkinin pratik kullanmn ve

iktisadi yorumunu aklayabilmek

Gelir esneklii, parasal gelirde yzde bir orannda-

ki bir deifliklik sonucu talep miktarnda meydana

gelen yzde deiflmedir. Gelir artt zaman talep

artyorsa, gelir esneklii pozitif bir say olarak elde

edilecektir. Bu tr mallar normal mal olarak nite-

lendirilir ve mallarn ounluu bu tanmlamaya

uymaktadr. Ancak baz mallar vardr ki, gelir artt-

zaman bunlarn talebinde azalma olur. Bu du-

rumda gelir esneklii negatiftir. Negatif gelir esnek-

lii olan mallar dflk mal olarak tanmlanr. apraz talep esneklii, bir maln fiyatndaki yzde

deiflmenin bir baflka maln talep miktarnda neden

olduu yzde deiflmeye iliflkin bir lttr ve A

mal miktarndaki yzde deiflmenin B mal fiyatn-

daki yzde deiflmeye oran fleklinde hesaplanr.

apraz talep esneklii ikame mallar iin pozitif, ta-

mamlayc mallar iin negatif deer alr.

Arzn fiyat esneklii kavramn ve kullanmn

aklayabilmek

Arz esneklii reticilerin fiyat deiflimlerine karflduyarllklarn lmektedir. Arz esneklii, bir maln

arz edilen miktarndaki yzde deiflimin fiyatndaki

yzde deiflmeye orandr.

Arz esneklii de eimden farkldr ve birim ierme-

yen bir ldr, yani fiyat ve miktarn nasl ll-

dne bal deildir. Arz esneklii snflandrlr-

ken Es1 iin ise esnek arz deyimleri kullanlr.

Arzn fiyat esnekliini etkileyen en nemli faktr, fir-

malarn giderlerini retime ayarlayabilme derecesidir.

A M A

1A M A

2

A M A

3


22/26

Kendimizi Snayal m108

Kendimizi Snayalm1. Afladakilerden hangisi toplam gelirde bir artfllasonulanmaktadr?

a. Talep esnek olduunda, fiyat artfllar

b. Talep esnek olduunda, fiyat azalfllar

c. Talep birim esnek olduunda, fiyat azalfllar

d. Talep inelastik olduunda fiyat azalfllar

e. Talep birim esnek olduunda fiyat artfllar

2. Bir maln fiyatndaki %5lik bir azalma, talep edilenmal ve hizmet miktarnda %3lk bir artfla neden oluyor-

sa, talebin fiyat esneklii ile ilgili olarak afladakilerden

hangisi dorudur?

a. Esnektir

b. Tam esnektirc. Birim esnektir

d. nelastiktir

e. Tam inelastiktir

3. Yatay eksene paralel izilmifl bir talep erisi iintalebin fiyat esneklii afladakilerden hangisi ile

deerlendirilir?

a. Tam esnektir

b. Birim esnektir

c. Tam inelastiktir

d. Esnektire. nelastiktir

4. ki mal arasndaki apraz talep esneklii katsaysnniflareti negatifse, bu iki maln birbirine gre durumu afla-

dakilerden hangisidir?

a. kame mallardr

b. Tamamlayc mallardr

c. liflkisiz mallardr

d. Lks mallardr

e. Zorunlu mallardr

5. Talebin gelir esneklii katsaysnn tafld iflarete vekatsaynn byklne bakarak, maln trne iliflkin afla-

daki deerlendirmelerden hangisi yaplamaz?

a. Lks mal

b. Zorunlu mal

c. Normal mal

d. Tamamlayc mal

e. Dflk mal

6. Talep erisi boyunca yukarya (daha yksek fiyat d-zeylerine) hareket edildike talep esnekliinin seyri afla-

dakilerden hangisi olur?

a. Artar

b. Azalr

c. Deiflmez

d. Sfr olur

e. Pozitif deer alr

7. ki mal arasndaki apraz talep esneklii pozitif iflaretesahipse bu mallar iin aflada yaplan deerlendirmeler-

den hangisi dorudur?

a. Snop mallardr

b. Lks mallardr

c. Dflk mallardrd. Tamamlayc mallardr

e. kame mallardr

8. zmen ailesi, etin kilogram fiyat 8 milyon TL olduuzaman ylda 50 kg et tketmektedir. Fiyat kilogram baflna

10 milyon TLye ktnda ise yllk tketim 45 kga dfl-

mektedir. Bu verilere gre, zmen ailesi iin et talebinin

fiyat esneklii katsays katr?

a. -0.4

b. -0,5

c. -1

d. -2

e. -2,5

9. Bir mala iliflkin talebin fiyat esneklii afladaki durum-lardan hangisinde daha kk bir deer alr?

a. kamesi az veya hi yoksa

b. Aile btesinde byk yer tutuyorsa

c. Uzun dnemde

d. Fiyatta bir deifliklik bekleniyorsa

e. Firma maliyetlerini ksa dnemde ayarlayabiliyorsa

10. Bir satc piyasaya arz ettii maln fiyatn dflrdn-de toplam haslat azalyorsa afladakilerden hangisi bu

durumu aklayabilir?

a. Talep esnektir

b. Talep birim esnektir

c. Talep inelastiktir

d. Talep sonsuz esnektir

e. Esneklik deerini bilmeden yorum yaplamaz


23/26

Yaflamn inden - Baflvurabileceimiz Kaynakla r - Kendimizi Snayalm Yant Anahtar 109

Yaflamn inden

Uygulanan Kavramlar: Talep esneklii, esnek olmayantalep, talep miktar.

Bira ve dier alkoll ieceklerde talebin fiyat esneklii

sfr olmad srece, talep edilen miktar fiyatla ters yn-

de deiflecektir. Dolaysyla istenen deerlendirmeyi ya-

pabilmek iin alkoll iecek fiyatlarnn son 10 yllk sey-

rini incelemek yararl olur. Afladaki grafikte alkoll ie-

ceklere ait reel fiyatlarn (enflasyona gre dzeltilmifl fi-

yatlarn) seyri grlmektedir. Son yllarda alkoll iecek

fiyatlar reel anlamda gerilemektedir. Sz konusu dnem

boyunca da alkoll ieceklerin fiyat 1994 yl fiyatnnaltndadr. rnein rak tketimi iin 1999 2000 yl ve-

rileri, 2000-2001 yl verileri alnarak ayr ayr yaplan he-

saplamalarn her birinde esneklik deeri birbirine olduk-

a yakndr. Bu hesaplamalarn ortalamas alndnda

ise rak talebinin fiyat esneklii yaklaflk -0,25 olarak bu-

lunmaktadr. Bu da alkol talebinin fiyat esnekliinin ol-

duka sert olduuna iflaret eder. Ancak fiyatn son yllar-

da olduka dflk kaldn dflnrsek, ciddi bir fiyat

artfl talepte bir daralma meydana getirecektir. rnein

rak fiyatlar bugnk dzeyinin iki katna kartlrsa,

yani fiyatlar %100 arttrlrsa rak tketiminin yaklaflk

%25 orannda azalmas beklenebilir. 2002 yl verilerine

gre Trkiyede yllk rak tketimi 69 milyon litredir.

Buna gre fiyat artfl sonras tketim yaklaflk 52 milyon

litreye gerileyecektir. Bu nedenle fiyat arttrarak ksa d-

nemde alkol tketimini azaltmak ok baflarl bir politika

olamaz. Sorunun zmnde denetimlerin younlafltrl-

mas, cezalarn arttrlmas ve eitim gibi yntemler fiyat-

lar arttrmaktan daha etkin sonular douracaktr.

Baflvurabileceimiz KaynaklarLipsey, R.G. ve d.(1999). ktisat, Cilt I. (ev.A.akmak

ve d.), stanbul: Bilim ve Teknik, s.77-93.

nsal, M.E.(2001). Mikro ktisat. Ankara: maj, s.61-84.

stnel, B.(1988). Ekonominin Temelleri. Ankara: Toy-

gar, s.129-150.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b Ayrntl bilgi iin Fiyat Esneklii ve Toplam

Haslat konusuna baknz.

2. d Ayrntl bilgi iin Esneklik Terminolojisikonusuna baknz.

3. a Ayrntl bilgi iin Esneklik Terminolojisi

konusuna baknz.

4. b Ayrntl bilgi iin apraz Talep Esneklii

konusuna baknz.

5. d Ayrntl bilgi iin Talebin Gelir Esneklii

konusuna baknz.

6. a Ayrntl bilgi iin Doru fieklindeki Bir Talep

Erisi Boyunca Esneklik konusuna baknz.

7. e Ayrntl bilgi iin apraz Talep Esneklii

konusuna baknz.8. a Ayrntl bilgi iin Fiyat Esnekliinin lm

konusuna baknz.

9. a Ayrntl bilgi iin Talebin Fiyat Esnekliini

Etkileyen Faktrler konusuna baknz.

10. c Ayrntl bilgi iin Fiyat Esneklii ve Toplam

Haslat konusuna baknz.

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 200275

80

85

90

95

100

105

Alkoll ecek Fiyatlar (1994 =100)


24/26

Sra Sizde Yant Anahtar110

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

fiphesiz bu sorunun cevaplandrlmasnda esneklik en

nemli kavramdr. Dnya piyasalarnda yaplan arafltrma-

larda ksa dnemde petrol talebinin fiyat esneklii -0,15

olarak belirlenmifltir. Politik veya askeri bir kriz ksa d-

nemli olaca iin, istenen deerlendirmeyi yapabilmek

amacyla kullanmamz gereken esneklik deeri ksa d-

nemdeki esneklik deeridir. Bu soruyu daha net biimde

cevaplandrabilmek iin, gelifltirdiimiz esneklik kavram-

nn farkl bir kullanlfl yntemini ele alalm. Bildiiniz gi-

bi, talebin esneklii fiyatta meydana gelen, rnein, %1lik

bir artfln talep miktarnda yzde kalk bir dflfle neden

olacan belirlememize olanak tanmaktadr. Bizden iste-

nen deerlendirmeyi yapabilmek iin, esneklik katsaysn

tersine evirelim. Bu durumda, deerini

hesaplamfl oluruz. Esneklik katsaysnn tersini yorumla-

mak da son derece kolaydr: Esneklik katsaysnn tersi,

talep miktarn, rnein, %1 azaltabilmek iin fiyatn yz-

de ka artmas gerektiini gsterir. Petrol talebinin fiyat

esneklii ksa dnemde -0,15 olduuna gre, bunun tersi

olacaktr. Bu say bize dnya petrol talebinin

%1 azaltlabilmesi iin petrol fiyatlarnn %6.67 orannda

artmas gerektiini ifade etmektedir. fiimdi sorumuzu da-

ha kolay cevaplandrabiliriz. Ortadouda yaflanan gelifl-

meler sonucu retilen petroln yarsnn piyasadan ekil-

dii bir ortam incelemeye almfltk. Burada en kt senar-

yoyu uygulamaya koyalm ve dier lkelerin petrol re-

timlerini arttrmadn kabul edelim. Ortadou blgesi

dnya petrol retiminin %20sini karflladna gre, yafla-

nan geliflmeler ve varsaymmz sonucu dnya petrol re-

timi %10 orannda azalacak demektir. Buna gre, dnya

petrol piyasasnn yeniden dengeye gelebilmesi petrol fi-

yatnn (-%10) (-6,67) = %66,7 orannda artmas gerekir.

Bafllangtaki varil baflna petrol fiyat 20$ ise, fiyat bunun

%66,7si kadar, yani varil baflna 13,34$ artarak 33,34$a

ykselecektir. Peki, bu tr bir kriz sonucunda petrol fiya-tnn tahmin edilmesi neden bu kadar nemlidir? rnein

lkemizi dflnelim. Baflbakan bu tr bir geliflmenin Tr-

kiyenin petrol faturasna getirecei ek yk, bunun enf-

lasyon oran zerinde yarataca etkiyi, bte ann na-

sl etkileneceini ve bunun gibi daha birok makro eko-

nomik sorunun cevabn bilmek isteyecektir. Sorun sade-

ce lke ynetimi veya makro adan deil, firma baznda

ve mikro ekonomik adan da son derece nemlidir. Bir

firma yneticisi petrol fiyatnda meydana gelecek varil ba-

flna 13,34$lk artfln maliyetlere nasl yansyacan, ret-

tii maln fiyatn nasl etkileyeceini ve satfl olanaklarnn

nasl deifleceini bilmek isteyecektir.

Sra Sizde 2

ABDdeki anti tekel yasalar bir tek flirketin piyasay b-

yk bir ounlukla elinde tutmasn engellemeye dnk

dzenlemeler getirmektedir. 1947 ylnda Amerikan Ada-

let Bakanl duPont firmas aleyhine selofan piyasasnda

tekelci g yaratmak sulamasyla dava amfltr. Adalet

Bakanl bu iddiasna kant olarak da, o tarihte ABDde

satlan selefonann %75inin duPont tarafndan retilmifl

olmasn gstermifltir. Firma yapt savunmada selefon

piyasas ile ilgili piyasann pliofilm, yaprak alminyum,

mumlu kat ve dier esnek paketleme materyallerinden

olufltuunu, bu piyasadaki paynn ise %20nin altnda kal-

dn ve bu piyasada ciddi bir rekabetle karfl karflya kal-

dn ifade etmifltir. duPont firmas bu savunmasnn ka-

nt olarak da selefon ile dier paketleme materyalleri ara-sndaki apraz talep esneklii deerlerini gstermifltir. Bu-

na gre, bulunan apraz talep esneklii katsaylar pozitif

ve olduka yksektir. Mahkeme bu kant kabul ederek,

pozitif ve yksek bir apraz talep esneklii katsaysnn

piyasada gl bir rekabetin varln ifade eden bir gs-

terge olarak kabul edilmesine karar vermifltir. Sonuta fir-

ma hakl bulunmufltur.

1962 ylnda grlen ikinci davada, ayakkab reticisi

Brown Shoe Company, bir dier ayakkab reticisi Kinney

Shoe Companyi satn almak isteyince ABD Adalet Bakan-

l, ayakkab piyasasnda rekabetin ortadan kalkaca ge-

rekesiyle satfln durdurulmas isteiyle dava amfltr.

Brown Shoe Company avukatlar savunmalarn iki ayr

flirketin iki ayr piyasada faaliyet gsterdiklerini iddia ede-

rek yapmfllardr. Bu iddialarnn kant olarak da Brown

Shoe Companynin, dier firmaya gre, daha kaliteli ve

daha pahal satlan ayakkablar rettiini gstermifllerdir.

Hemen deerlendirebileceiniz gibi, bu durumda iki mar-

ka arasndaki apraz talep esnekliinin sfr olmas, yani

markalarn birbirinden bamsz olmas gerekmektedir.

Oysa Adalet Bakanl iki ayakkab markas arasndaki

apraz talep esnekliinin yksek bir pozitif deere sahip

olduunu ifade etmifltir. Buna gre iki ayakkab markas-nn birbirinden bamsz mallar olarak deil, birbirine ra-

kip mallar (ikame mallar) olarak deerlendirilmesi gerek-

mektedir. Nitekim mahkeme bu apraz talep esneklii

katsaysn gz nne alarak flirket evliliinin gereklefle-

meyeceine karar vermifltir.

10,15

@ 6,67

1Ed

= D% P

D% Q


25/26

Sra Sizde Yant Anahtar 111

Sra Sizde 3

Talepte meydana gelen azalmann yumurta piyasasnda

yarataca ilk etki (ok ksa dnem etkisi) afladaki flek-

lin a blmnde gsterilmektedir. ok ksa dnemde ko-

lesterol kayglar nedeniyle talep erisi D konumundan

D1 konumuna kaymaktadr ve bu dnemde yumurta arz

erisi tam inelastiktir. Talepteki bu azalma karfllnda pi-

yasa dengesinin kurulabilmesi iin fiyatn dflmesi gerek-

mektedir. rneimize gre, yumurta fiyat keskin bir d-

flflle 200 bin liradan 100 bin liraya gerilemektedir. Yu-

murta fiyatlar dfltke, reticiler tavuklarn kesimhane-

lere satarak zararlarn azaltmaya alflrlar. Bu uyum sre-

ci ancak ksa dnemde tamamlanabilir. Ksa dnemde pi-

yasada ne olacan gsteren b blmnde yumurta arz

erisi artk tam inelastik deildir. reticiler dflk fiyatkarflsnda satmak istedikleri miktar azaltarak bu srece

uyum gsterdikleri iin arz erisi daha yatk izilmektedir.

Dikkat ederseniz talep erilerinde herhangi bir deiflim

yoktur. Bunun sonucunda fiyat 100 bin liradan 150 bin

liraya kmaktadr. Ksa dnemde fiyat, bafllangtaki fiya-

ta gre hala dflktr, ancak ok ksa dnemde ortaya

kan fiyata gre de yksektir. Eer talep D1 konumunda

kalmaya devam ederse bu noktadan sonra uzun dnem

ortaya kar. Baz reticiler flirketlerini tasfiye edip

piyasadan ekilecekleri iin yumurta arznda bir dflfl or-

taya kar. Bu da uzun dnemde yumurta arz erisinin, en

azndan ksa dneme gre, daha esnek olduunu ifade

eder. fieklin c blmnde arz erisinin bu konuma gelifli

gsterilmekte ve fiyatn biraz daha ykselerek 180 bin

liraya ulaflaca anlafllmaktadr. Bu fiyat hala bafllang

deerinin altndadr. Dikkat edilirse uzun dnemdeki den-

ge fiyat ok ksa ve ksa dnemdeki denge fiyatna gre

daha yksektir. Buna gre, ok ksa dnemden uzundneme geildiinde, talepte meydana gelen azalma kar-

flsnda fiyatlarn gsterecei tepkinin ok daha lml

olaca anlafllmaktadr.

a) ok Ksa Dnem

0 1360

Fiyat

(binTL/adet)

100

200

DD1

S

b) Ksa Dnem

0 1360

Fiyat

(binTL/adet)

150200

DD1

S

103

c) Uzun Dnem

0 600

180200

DD1

S

85Miktar (kifli/adet) Miktar (kifli/adet) Miktar (kifli/adet)

Fiyat

(binTL/adet)


26/26

İktisada Giriş unite04

Documents

Transcript of İktisada Giriş unite04