İktisada Giriş unite14

8/4/2019 ktisada Giri unite14

1/30

301

BLACK320 C

Mehter marflnn kendine zg otantik ezgisi, orjinal giysileri ve marfllarn vemehter takmnn yryfl ritmi uluslararas bir ne sahiptir. Mehter takmnniki ileri, bir geri fleklinde zetlenen yryfl ritmi, aslnda Trkiye ekonomisinin

performans ile de yakn benzerlik gsteriyor. Ekonomide stop-and-go (dur-kalk)sendromu olarak adlandrlan bu kavramla, ekonomide uzun sreli ve yksekoranl bir byme eiliminin yaflanamamas, aksine ekonominin ksa mrl vedflk oranl byme dneminin ardndan daralma srecine girmesi kastedil-mektedir. Yani tpk mehter ritmi gibi iki ileri, bir geri. Ekonomide yaflanan bumehter ritminin veya stop-and-go sendromunun temel nedeni, bir ok iktisat ta-rafndan lkede yaflanan siyasi istikrarszlklar olarak gsterilmektedir. Ekonomikbymede, zellikle 1988 sonras grlen bu mehter ritminin maliyetini hi d-flndnz m? 1988 sonras dnemde Trkiye ekonomisi mehter ritmiyle deil deuygun admda yrseydi (yani istikrarl byme srecini gereklefltirebilmifl ol-sayd) sizce neler deiflirdi?

301

Makro EkonomikDenge 14


2/30

Bafllarkennceki nitemizde lkedeki gelir veya GSMH veya toplam harcamalar belirleyen

faktrler zerinde durduk. Eer lkenin GSMH dzeyini belirleyen faktrler ne-

lerdir? sorusuna cevap verebiliyorsak, retimde dnem dnem ortaya kan dal-galanmalarn nedenini anlamamz artk son derece kolay olacaktr. Hatrlayaca-nz gibi bir ekonomide retim kimi zaman hzla artmakta ve ifl bulmak nispe-ten kolay bir hal almaktayd. Zaman zaman da retim hacmi daralmakta ve oksayda insan alflma hayatnn dflnda kalabilmekteydi. ktisatlar retimdegzlenen bu dalgalanmalarn nedenini aklayabilmek iin farkl modeller kulla-nrlar. Ancak bu modellerin hepsinin temelinde ortak bir kavram yatar: Makroekonomik denge.

Burada sz edilen denge, mikro iktisatta arz ve talepten bahsettiimizde kas-tettiimiz eflitlik noktas anlamna gelmektedir. Yani denge kavram ile bir kezulaflldktan sonra ayrlma eiliminin sz konusu olmad nokta kastedilmekte-dir. Makro ekonomik anlamda denge, lkedeki gelir ve harcamalarn eflitlendiive otonom harcamalar deiflmedii srece bu noktadan ayrlma eiliminin szkonusu olmad bir ortam ifade etmektedir.

ktisatlar uzun yllardan beri, bir ekonomide dengeye nasl ulaflld ve eko-nomiyi bir denge noktasndan dierine taflyan faktrlerin neler olduu konusun-da anlaflamamaktadrlar. Sz edilen bu ikinci husus, daha nce szn ettii-miz Byk Bunalm dnemindeki ekonomik tartflmalarn da temel konusunuoluflturmufltur. 1930lardan nce iktisatlarn ok byk bir blm ekonomininsrekli dengede olduunu ve bu dengeden geici ayrlmalar sz konusu olsa bileekonominin bu denge noktasna doru otomatik olarak harekete getiini savu-nurlard. Klasik iktisat yaklaflm olarak adlandrlan bu yaklaflmda, sz konusudenge noktasnn ekonomide retim faktrlerinin atl kalmasna olanak tanma-

yacak bir GSMH dzeyinde gereklefleceine inanlrd. Daha nce szn ettii-miz bir iktisat John Maynard Keynes bu yaklaflma karfl karak ekonomideki

retim faktrlerinin tamamna istihdam olana salayacak denge GSMH dze-yine ulaflmann her zaman mmkn olamayacan, bu nedenle devletin ekono-mik hayata elindeki iktisat politikas aralar ile mdahale etmesinin gerekli ola-bileceini ne srmfltr. ktisatlar arasnda 1930larda bafllayan bu tartflma-lar gnmzde de efliti cephelerde devam etmektedir. Sz konusu tartflmal hu-suslar ve klasik iktisat yaklaflmnn bir elefltirisi olarak ortaya kan Keynesyen

yaklaflm anlamann en iyi yolu, elefltiriye konu olan yaklaflmn temel zellikle-rini ksaca da olsa ele almaktr.

Anahtar Kavramlar Say kanunu Makro ekonomik denge Denge GSMH dzeyi

Szntlar Enjeksiyonlar Tasarruf paradoksu Harcama arpan Noksan istihdam dengesi

AmalarmzBu niteyi tamamladnzda....

1. Klasik iktisat yaklaflmnn makro ekonomik dengeye bakfl asn ,2. Denge kavramn ve ekonomik dengenin salanmasnda toplam harcamalarn

nemini,3. Bir ekonomide belirlenen denge gelir dzeyindeki artfl ve azalfllarn nedenini... aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

302 Makro Ekonomik Denge


3/30

fiSZLKLE LGL KLASK GRfi

Klasik iktisat yaklaflmnn makro ekonomik dengeye bakfl as-n aklayabilmek

Klasik Yaklaflmn TemelleriDaha nce de sz edildii gibi, 1930lu yllara kadar iktisatlar piyasann kendihaline braklmas durumunda iflsizlik orannn minimum dzeyde kalacanainanmfllard. Bu nedenle 19uncu yzylda ve 20nci yzyln bafllarndaki nl ik-tisatlar (John Stuart Mill, Alfred Marshall ve A.Cecil Pigou gibi) bir ekonomidekiretim faktrlerinin tam istihdamn gereklefltirmek iin devlet mdahalesine ge-rek olmadn savunmaktaydlar. Bu iktisatlar, retim faktrlerinden birisi olaniflgcnn kimi zaman eksik istihdamnn sz konusu olabileceini, yani ekono-mide iflsizliin kimi zaman artabileceini kabul ediyorlar, ancak tam istihdam d-

zeyinden uzaklaflma anlamna gelen bu iflsizlik artflnn geici olduunu ve piya-sa mekanizmasnn tam istihdam otomatik olarak yeniden salayacan savunu-yorlard. Keynesyen yaklaflm anlayabilmek iin, klasik iktisatlarn neden byledflndn anlamamz gerekmektedir.

Temel olarak klasik iktisatlarn grflleri, 19ncu yzyl Fransz iktisats JohnBaptise Say tarafndan ne srlen ve daha sonraki yllarda onun adyla anlan biryasann ifllemesi ile zetlenmektedir: Her arz kendi talebini yaratr. Bu yasann ifl-lemesi ile toplam harcamalarn tam istihdam retim dzeyini salamada yetersizkalmas sz konusu olamaz grfl savunulmaktadr. Say kanununa gre belirlibir miktardaki mal ve hizmetin retimi, bu retimi satn almaya yetecek miktardabir gelirin yaratlmas ile sonulanr. reticilerin retim faktr sahiplerine de-

dikleri miktar retilen mal ve hizmetlerin deerine eflit olmak zorunda olduun-dan, Say kanununagre her arz kendi talebini yaratmaktadr. Ancak klasik ikti-satlarn da belirttii gibi bu sreci bozan kimi iktisadi olgular bulunabilir. rne-in retim faktr sahiplerinin bir ksm gelirlerinin tamamn harcamak yerine ta-sarruf ederlerse, piyasadaki rnlerin tamamn satn almaya yetecek gerekli har-cama nasl gereklefltirilecektir?

Bu soruyu nite 12de sra sizde 2 kutusunda sorduumuzu hatrlaynz. Bu balamda ta-sarruflarn gelir-harcama akmndan biri sznt niteliinde olduundan sz etmifltik. An-cak gelir-harcama akmna dflardan eklemeler, ki bunlara enjeksiyon diyoruz, olabilece-ini de dflnnz.

Klasik iktisatlarn bu soruya verdikleri cevap, tasarruf edilen her lirann yat-rma dnfltrlecei fleklindedir. Bu yzden, genellikle byk iflletmeler tarafn-dan gereklefltirilen yatrmlar, retim faktr sahiplerinin tasarruflar sonucu or-taya kan harcama szntsn giderecektir. Bu nedenle yatrmlar da gelir-harcamaakmna bir ilave olarak nitelendirilebilir. Klasik iktisatlar bir ekonomideki yat-rm miktarnn tasarruf miktarna otomatik olarak eflit olacana inanmaktaydlar.Zira faiz oran (yani paray kullanmann fiyat) bu iki byklk arasndaki eflitliisalayacak flekilde ykselecek veya dflecektir. Dier bir deyiflle ekonomidedn verilebilir fonlara iliflkin bir piyasa vardr ve bu piyasada faiz oran, tasar-ruf sonucu arz edilen fonlarn yatrm sonucu talep edilen fonlara eflit olmasnsalayacak flekilde deiflim gsterir. Bu nedenle yatrma harcanan miktar tasarruf

edilen miktara eflit olacaktr.

303 fls iz l ik le lg i l i K las ik Grfl

A M A

1

Say Kanunu: Her arz kenditalebini yaratr

D K K A T


4/30

Bunun dflnda, klasik iktisatlar iflverenlerin satabilecei mal ve hizmet mik-tarnn toplam harcamalarn yan sra, iflverenlerin mal ve hizmetler iin istedikle-ri fiyata da bal olduunu belirtmifller ve firmalarn satamadklar rnlerini sata-bilmek amacyla fiyatlarn dflreceklerini savunmufllardr. Firmalar arasndaki re-kabet fiyatlarn dflrlmesi iin firmalar zorlayacaktr ve bu da ekonomide tamistihdam retim dzeyinin salanmas ile sonulanacaktr. Ancak bu srecin iflle-yebilmesi iin retim faktrlerine ait fiyatlarn da dflrlmesi gerekmektedir. Ak-si takdirde firmalar asndan zarar sz konusu olacaktr. Zira firmalarn retimfaktrlerine dedikleri miktarda bir azalma olmazken rnlerinin satflndan eldeettikleri haslat miktar azalacaktr. Klasik iktisatlara gre byle bir ortamda fak-tr fiyatlarnn da dflmesini beklemek gayet doaldr. Aslnda klasik iktisatlar ifl-gcnn fiyat olan cretlerin bu ynde esnek bir yapya sahip olduunu kabuletmekte ve bu yapnn ifliler arasndaki rekabetin sonucu olarak ortaya ktnne srmekteydiler. Klasik iktisatlara gre sz konusu rekabet srecinin iflleme-

si sonucu cretler alflma isteinde olan herkesin ifl bulabilecei bir dzeye inerve tam istihdam gereklefltirilmifl olur.

Yukardaki aklamalar klasik iktisatlarn nemli bir varsaymn ortaya koymaktadr:Rekabet koflullarnn ifllemesinin doal bir sonucu olarak, ekonomideki her trl fiyat(mal ve hizmet fiyatlar, cretler, faiz oran gibi) gerek artma ynnde, gerekse dflmeynnde tam esnektir.

Klasik Grfln Elefltirisi1930larda yaflanan Byk Bunalm klasiklerin yukarda ksaca zetlenen grflle-rinde aksayan baz hususlarn olduunu ortaya koymufltur. Byk Bunalmda or-taya kan durgunluk uzun bir sre devam ettii ve milyonlarca insan bu sredeiflsiz kald iin, iflsizliin sadece geici bir sre iin ortaya ktn, ekonomininmakul bir sre iinde otomatik olarak tam istihdam salayacan kabul etmek ol-duka gleflmifltir. flte Keynes ve onu izleyenler bu noktada klasik modelin enazndan iki tane temel eksiklii bulunduunu ne srmfllerdir.

Bu elefltirilerden ilkine gre, bir ekonomide yatrm ve tasarruf yapan ekono-mik birimler genellikle farkldr ve bunlar birbirlerinden farkl gerekelerle yatrmve tasarruf yapmaktadrlar. Tasarruflarn nemli bir miktar ilerideki gnler iin birtarafa para koymay amalayan hanehalklar tarafndan gereklefltirilirken, yatrm-larn nemli bir miktar tesislerini geniflleterek veya yeni tehizatla takviye ederekkrlarn arttrmay amalayan firmalar tarafndan gereklefltirilmektedir. Yksekbir istihdam seviyesini gereklefltirmeye olanak tanyan bir retim dzeyinde, ha-

nehalklarnn yapmay planladklar tasarruf miktarnn ifladamlarnn yapmayplanladklar yatrm miktarna eflit olaca garanti deildir. Tasarruf, yatrmlarnfinansmannda kullanlmak yerine, elde tutulan para miktarnn artmasna da ne-den olabilir. Bu yzden kapitalist bir ekonomik sistem iinde devletin uygun po-litikalar izlememesi durumunda iflsizliin olmayaca veya enflasyonun ortaya k-mayaca gibi kesin bir kural olamaz.

kinci olarak, Keynes ve onu izleyen iktisatlar klasik modelin cretler ve fi-yatlar tam esnektir fleklindeki varsaymlarnn gereki olmadn savunmufllar-dr. Bu elefltiriye gre, gnmz ekonomileri cretlerin ve fiyatlarn esnek olma-sna engeller getiren ok sayda faktr nedeniyle tam rekabeti yapdan uzaklafl-maktadrlar. zellikle birok sanayi kolunda fiyatlar dflrmekten kanan az sa-

yda retici firma sz konusudur. Talepteki byk bir azalmaya karfln bu sektr-

304 fls iz l ik le lg i l i K las ik Grfl

D K K A T


5/30

lerde fiyatlar uzun sre ayn dzeyde kalabilmektedir. Bunun dflnda ifli sendi-kalar cretlerin dflrlmemesi ynnde byk bir mcadele verebilirler. Bu ger-ekler flnda, klasik modelin cretlerin ve fiyatlarn esnek olduu fleklindekivarsaymlar gereki grnmemektedir. Buna bal olarak, cretlerin ve fiyatlarndflmesi ile tam istihdamn salanacan savunmak da gereki deildir.

izeceiniz bir grafik aracl ile Klasik iktisatlarn yatrmlar tasarruflara eflitleyenotomatik mekanizmasnn iflleyiflini aklayabilir misiniz?PUCU: Yatrmlar bir ekonomideki dn verilebilir fonlara olan talep, tasarruflar isedn verilebilir fonlarn arz olarak dflnnz. Bu srete faiz orannn yatrm ve ta-sarruf yapmak isteyenlerin kararlar zerindeki etkilerini deerlendirerek grafiinizioluflturunuz.

DENGE GELR VE HARCAMA DZEYDenge kavramn ve ekonomik dengenin salanmasnda toplam

harcamalarn nemini aklayabilmek

ktisatta denge dediimiz zaman ayrlma eiliminin sz konusu olmad bir nok-tay ifade ediyoruz. Bir dier deyiflle, denge dediimiz zaman her fleyin planlana-na uygun seyretmesi nedeniyle ekonomik birimlerin kararlarn ve davranfllarndeifltirmedikleri bir ortam kastediyoruz. Ancak planlar ve fiili durum birbiriyleuyuflmad zaman ekonomik birimler bunlar uyumlu hale getirmek iin davra-nfllarn ve kararlarn deifltirirler. Bir lkedeki denge gelir ve harcama dzeyininbelirlenmesi, planlanan ve fiilen gerekleflenin ayn olduu gelir ve harcama d-

zeyine ulafllmas srecidir.

Harcamalar ve GelirBir ekonomide makro ekonomik dengeye nasl ulaflldn tespit edebilmek iin,bir nceki nitenin sonunda elde ediliflini ve zelliklerini rendiimiz toplamharcama fonksiyonundan yararlanabiliriz. Hatrlarsanz, toplam harcama fonksiyo-nu eflitli gelir dzeylerinde planlanan harcamalar ifade etmekteydi. te yandanbu aflamada fiyatlar da sabit kabul ettiimiz iin analizimiz boyunca nominal vereel byklkler birbirine eflit olmaktayd.

Bir ekonomide gerekleflen fiili harcamalar her zaman gelire ve retime eflittir,nk fiili harcama dediimiz zaman stok deiflikliklerini de harcamalarn iindedahil etmifltik. Yani stok deiflimleri otomatik olarak yatrmlar arttrmakta veyaazaltmakta, bylece ekonomide fiilen gerekleflen harcamalar her zaman gelire, oda retime, o da GSMHya eflitlenmektedir. Oysa ekonomide gereklefltirilmesiplanlanan toplam harcamalar her zaman GSMHya, yani gelire eflit olmayabilir. fl-te dengenin nasl olufltuunu kavrayabilmek iin cevap bulmamz gereken sorubu noktada karflmza kar: Planlanan harcamalar gelire eflit deilse ne olur? Malve hizmetleri satn almak amacyla planlanan harcamalar cari retimin deerindenbykse, mal ve hizmet retimi artar. retim gelire eflit olduu iin GSMH da bu-na bal olarak artacaktr. rnein fiekil 14.1de 500 trilyon lirann altndaki herbir gelir dzeyinde durum budur. Sz konusu gelir dzeylerinde toplam harcama-larn GSMHdan byk olmas, ekonomide cari olarak retilen mal ve hizmet mik-tarndan daha fazlasnn satn alnd anlamna gelmektedir. Byle bir durumun

305Denge Ge l i r i ve Harcama Dzey i

SIRA S ZDE

1

A M A

2

Denge: Ayrlma eilimininsz konusu olmadnoktadr.

Ekonomidegereklefltirilmesiplanlanan toplamharcamalar her zamanGSMHya, yani gelire eflitolmayabilir.


6/30

ortaya kabilmesi ise ancak gemiflte retilen ancak satlmamfl olan mal ve hiz-metlerin satlmas ile mmkn olabilir. Dolaysyla planlanan harcamalarnGSMHdan byk olmas durumunda firmalarn stoklar azalacaktr. Stoklardakideiflme planlanan harcamalarn GSMHy aflan ksmn dengelemektedir. Byle-ce, stoklardaki planlanmamfl deiflmeleri de ieren fiili harcamalar GSMHya eflit-lenmektedir. Bu durumu fiekil 14.1de yer alan tablonun 1nci stunundan 6ncstununun karlmas ile elde edilen 7nci stunundan izlemek mmkndr. Bustunda gsterilen stok deiflmeleri toplam harcamalarn GSMHy aflan ksmndengelemektedir.

Bu noktada cevaplandrmamz gereken bir soru karflmza kmaktadr: Pekistoklar azalrsa ne olur? Stoklar azald zaman, iflletmeler rettikleri rne olantalebi karfllayabilmek iin retimlerini arttrrlar. Artan retim ise GSMHnn art-mas anlamna gelir. Buna gre, Toplam harcamalarn GSMHdan fazla olmasdurumunda GSMH artmaya bafllar sonucuna ulaflmak yanltc olmayacaktr.

306 Denge Ge l i r i ve Harcama Dzey i

fiekil 14.1

Denge GSMH Dzeyi: Makro ekonomikdenge toplam harcamalarn (AE)GSMHya (Y) eflit olduu noktadabelirlenir. fiekle gre denge noktasAE fonksiyonunun 45 dorusunukestii noktadr. Bu noktada hemGSMH, hem de AE 500 trilyon lirayaeflittir. Toplam harcamalar GSMH yaflt zaman (rnein 400 trilyon-luk gelir dzeyinde olduu gibi),GSMH denge noktasna doru artmaeilimi gsterir. Toplam harcamalarGSMHdan dflk olduu zaman(rnein 600 trilyonluk gelirdzeyinde olduu gibi) GSMH dengenoktasna doru azalma eilimigsterir.

(I) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

Kamu Net Toplam Planlanmamfl GSMH

GSMH Tketim Yatrm Harcamalar hracat Harcamalar Stok Deiflmeleri Deiflimi

(Y) (C) (I) (G) (X) (AE) (Y)

0 30 50 70 50 200 -200 Artma

100 100 50 70 40 260 -160 Artma

200 170 50 70 30 320 -120 Artma

300 240 50 70 20 380 -80 Artma

400 310 50 70 10 440 -40 Artma

500 380 50 70 0 500 0 Denge

600 450 50 70 -10 560 40 Azalma

700 520 50 70 -20 620 80 Azalma

600500400

ToplamH

arcamalar(AE)

400 500 600

AE

AE>YGelir Artar

Denge

AE


7/30

Grafikte yer alan tabloya gre, GSMHnn 500 trilyon lirann zerinde olmashalinde, toplam harcamalar gelirden dflktr. Bunun sonucunda planlanannzerinde bir stok birikimi ortaya kacaktr. Bu da satn alnandan daha fazla malve hizmet retildii anlamna gelmektedir. Dolaysyla stoklar artacak ve iflletme-ler retimlerini dflrmeye bafllayacaklardr. Stoklardaki planlanmamfl artfllar ya-trm harcamas olarak kabul edildii iin fiili harcamalar yine GSMHya eflit ol-maktadr. rnein GSMH 600 trilyon lira olduu zaman toplam harcamalar 560trilyon lira olarak gerekleflmektedir. retilen, ancak satlamayan 40 trilyon liralkmal envanter yatrm (yani stok artfl) olarak kabul edilmektedir. Sonuta 560 tril-yon liralk toplam harcama ve 40 trilyon liralk planlanmamfl yatrm harcamasbirlikte 600 trilyon liralk GSMHya eflitlenmektedir. Grld gibi stoklar arttzaman iflletmeler retimlerini ksmakta, bu da GSMHnn dflmesine yol amakta-dr. Buna gre, toplam harcamalarn GSMHdan dflk olmas durumunda GSMHdflmeye bafllar sonucuna ulaflmak da yanltc olmayacaktr.

fiekil 14.1de yer alan tabloya gre, GSMHnn artma ya da azalma ynnde birdeiflme eilimi gstermedii tek bir dzey sz konusudur. GSMHnn 500 trilyonliraya ulaflmas durumunda ekonomide gerekleflen toplam harcamalar da 500 tril-yon liraya eflit olmaktadr. Planlanan toplam harcamalarn GSMHya eflit olduubu gelir dzeyi denge GSMH dzeyiolarak adlandrlr.

Toplam harcamalarn GSMHya eflit olmas, ekonomide planlanan toplam har-camalarn gereklefltirilen retimin deerine ve bu srete yaratlan gelire eflit ol-mas anlamna gelmektedir. Planlanan harcamalar GSMHya eflit olduu sreceGSMH artma ya da azalma fleklinde bir deiflme eilimi gstermeyecektir. Bu dadenge dzeyinin planlanan harcamalarn GSMHya eflit olduu retim dzeyi ol-duunu gstermektedir. fiekil 14.1de yer alan grafik sz konusu denge noktasngstermektedir. Hatrlarsanz flekilde yer alan 45 derece dorusu toplam harca-malarn GSMHya eflit olabilecei tm olas noktalar ifade etmekteydi. Bir dierdeyiflle 45 derece dorusu zerinde yer alan her noktada toplam harcamalarGSMHya eflit olmaktayd. Buna gre toplam harcamalar ifade eden AE dorusu-nun 45 derece dorusu ile kesifltii nokta bize denge GSMH dzeyini verecektir.Sz konusu kesiflme noktas hem 45 derece dorusu, hem de AE dorusu ze-rinde bulunduu iin toplam harcamalarn GSMHya eflit olduu noktay ifade et-mektedir. Grafii dikkatlice incelerseniz, bu zellie sahip baflka bir nokta olma-dn rahatlkla grebilirsiniz. fiekle gre denge, GSMH ve toplam harcamalarn500 trilyon lira olmas halinde ortaya kmaktadr.

Toplam harcamalar ifade eden AE dorusunun 45 derece dorusunun ze-rinde seyrettii GSMH dzeylerinde (rnein GSMHnn 400 trilyon lira olmas du-

rumunda), toplam harcamalar GSMHdan byktr. Bu durumda, yukarda tartfl-tmz srecin ifllemesi sonucu, GSMH denge dzeyine doru artma ynnde birdeiflme eilimi gsterecek ve denge noktasna ulafltktan sonra bu eilim sonaerecektir. te yandan AE dorusunun 45 derece dorusunun altnda seyrettiiGSMH dzeylerinde (rnein GSMHnn 600 trilyon lira olmas durumunda), top-lam harcamalar GSMHdan kktr. Bu durumda GSMH azalmaya bafllayacak veGSMHdaki azalma 500 trilyon liralk denge dzeyine ulaflncaya dek srecektir.Bu noktaya ulaflldktan sonra ise GSMHdaki deiflme eilimi ortadan kalkacaktr.


Denge GSMH dzeyi:Planlanan toplamharcamalarn GSMHya eflitolduu gelir dzeyidir.


8/30

Szntlar ve EnjeksiyonlarYukarda ele aldmz gibi, bir ekonomideki denge retim dzeyi toplam harca-

malar ve geliri ifade eden GSMH kullanlarak belirlenebilmektedir. Denge retimdzeyini belirlemenin bir dier yolu gelir-harcama akmndaki szntlar ve enjek-siyonlar incelemektir.

Szntlar, toplam harcamalarn otonom bileflenlerini dflren kavramlardr.Gelir-harcama akmndan gerekleflen tr szntdan sz etmek mmkndr:Tasarruflar, vergiler ve ithalat. Tasarruflar gelirin harcanmayan ksm olarak tanmladmza gre, hanehalk-

lar ne kadar ok tasarruf ederlerse o kadar az harcama yapacaklardr. Bir di-er deyiflle otonom tasarruflarda meydana gelecek bir artfl otonom tketimharcamalarnda bir dflfl anlamna gelmektedir. Bu da denge GSMH veya ge-lir dzeyinin azalmasna neden olur. Bu sorunu aflada Tasarruf Paradoksubafll altnda ayrntl olarak ele alacaz.

Gelir-harcama akmndan meydana gelebilecek bir dier sznt vergilerdir.Vergiler tketim harcamalarndaki zorunlu dflfllerdir. Bir dier deyiflle vergi-ler, devletin hanehalklarndan kendisine transfer ettii geliri ifade etmektedir.Dolaysyla devletin ald bu vergiler ne kadar yksek olursa otonom tketimharcamalar da o derece dflk olacaktr. Toplam harcamalarn otonom bile-flenlerinden birisi olan otonom tketimdeki bu azalma da denge GSMH dze-yinin azalmasna neden olur.

Daha nce tanmladmz gibi; ithalat, yabanclar tarafndan retilmifl mal vehizmetlere yurtiinde yaplan harcamalar ifade etmektedir. thalat harcamala-rnn artmas yurtiinde retilen mal ve hizmetlere yaplan harcamalarn azal-mas ile sonulanr. Dolaysyla otonom ithalat harcamalarnda meydana gele-

cek artfl net ihracat azaltrken, toplam harcamalarn otonom bilefleninde vedolaysyla denge GSMH dzeyinde bir dflflle sonulanacaktr.Dengenin gerekleflebilmesi iin yukarda sralanan szntlarn gelir-harcama

akmna yaplan ilavelerle, yani enjeksiyonlarladengelenmesi gerekmektedir.Ele alnan model balamnda tr enjeksiyondan sz etmek mmkndr: Yat-rmlar, kamu harcamalar ve ihracat. Hanehalklarnn gereklefltirdii tasarruflar, iflletmelerin borlanabilecekleri ve

yatrm harcamalarnda kullanlabilecekleri fonlar yaratmaktadr. Bylecehanehalklarnn yaptklar tasarruflar yatrmlarda kullanldnda tekrar gelir-harcama akmna ilave edilmektedir.

Devletin vergilerle toplad fonlar gelir-harcama akmnn dflnda kalrken,devlet mal ve hizmet satn almak amacyla yapt harcamalar aracl ile bufonlar yeniden gelir-harcama akmna dahil etmektedir.

Daha nce yaptmz tanm gerei ihracat yurtdflna satlan mal ve hizmetle-rin deerini ifade etmektedir. Bu nedenle ihracat, yabanclar tarafndan yap-lan harcamalar yerli ekonomiye aktarmak biiminde de deerlendirilebilir.Bu da lke iindeki gelir-harcama akmna bir ilave nitelii taflr.

Yukarda sralanan her bir enjeksiyonun ilgili sznt ile eflitlenmesi iin bir ge-reke ne srmek olduka zordur. Yani bir ekonomide yatrmlarn tasarruflara,kamu harcamalarnn vergilere, ihracatn da ithalata eflit olmas diye bir kural szkonusu deildir. Dengenin gerekleflebilmesi iin enjeksiyonlar toplamnn szn-tlar toplamna eflit olmas gerekmektedir. Buna gre tasarruflar (S), vergiler (T) ve


Szntlar: Toplamharcamalarn otonombileflenlerini dflrenkavramlardr.

Enjeksiyonlar: Gelir-harcama akmna yaplanilavelerdir.


9/30

Denge Ge l i r i ve Harcama Dzey i

ithalat (IM) toplamnn yatrmlar (I), kamu harcamalar (G) ve ihracat (EX) topla-mna eflit olmas denge flart olarak ifade edilebilir:

Aflada yer alan fiekil 14.2 de sznt ve enjeksiyonlarn denge GSMH dzeyi-ni nasl belirledikleri gsterilmektedir. fiekilde yer alan tablodaki 5 nolu stunekonomideki szntlar toplamn ( S + T + IM ) gstermektedir. nceki nitede ta-sarruflarn ve ithalatn gelirle birlikte arttn tespit etmifltik. Vergileri henz mo-delimize dahil etmediimiz iin, GSMH arttka szntlar toplamnn da arttnsyleyebiliriz.

te yandan sz edilen tablonun 9 nolu stunu ise eflitli gelir dzeylerinde-ki enjeksiyonlar toplamn ( I + G + EX ) gstermektedir. Yatrmlar, kamu harca-malar ve ihracatn her biri otonom kabul edildii iin enjeksiyonlar toplam her

gelir dzeyinde deiflmeden kalmaktadr.

309

fiekil 14. 2

Denge

S +T + IM < I + G + EX

Gelir Artar

Gelir Azalr

S + T + IM > I + G + EX

S + T + I M

GSMH (Y)

Szntla

r(S+T+IM)

Enjeksiyon

lar(I+G+EX)

Szntlr, Enjeksiyonlar ve DengeGeliri: Szntlar tasarruf (S), vergiler(T) ve ithalat (IM) harcamalarnntoplamndan oluflmakta,enjeksiyonlar ise yatrm (I), kamuharcamalar (G) ve ihracatn (EX)toplamndan oluflmaktadr. Denge,szntlarn enjeksiyonlara eflitolduu noktada gerekleflir. fiekildeS + T + IM dorusunun I + G + EXdorusunu kestii nokta bu eflitliin

saland noktay ifade etmektedir.Bu noktann ifade ettii denge gelirdzeyi de 500 trilyon liradr. Dahadflk gelir dzeylerinde enjeksiyon-lar szntlardan byk olduu iingelir artma ynnde deiflir. Daha

yksek gelir dzeylerinde iseszntlar enjeksiyonlardan bykolduu iin gelir azalmaya bafllar

S + T + IM = I + G + EX

(I) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10)

Kamu GSMHdaki

Gelir Tasarruf Vergiler thalat Szntlar Yatrmlar Harcamalar hracat Enjeksiyonlar Deiflme

(Y) (S) (T) (IM) (S+T+IM) (I) (G) (EX) (I+G+EX)

0 -30 0 0 -30 50 70 50 170 Artma

100 0 0 10 10 50 70 50 170 Artma

200 30 0 20 50 50 70 50 170 Artma

300 60 0 30 90 50 70 50 170 Artma

400 90 0 40 130 50 70 50 170 Artma

500 120 0 50 170 50 70 50 170 Denge

600 150 0 60 210 50 70 50 170 Azalma

700 180 0 70 250 50 70 50 170 Azalma

I+G+EX

100 200 300 400 500 600 700

200

150

100

50

0

-50


10/30

GSMHya iliflkin denge dzeyini belirleyebilmek iin szntlar toplam ile en-jeksiyonlar toplamn karfllafltrmamz gerekmektedir. Enjeksiyonlar szntlardanbyk olduu zaman, planlanan toplam harcamalar cari gelirden byk olacaiin GSMH artma ynnde deiflim gsterir. fiekil 14.2de verilen tabloya greGSMH 500 trilyon lirann altnda kald zaman enjeksiyonlar szntlardan byk-tr ve tablonun son stununda gsterildii gibi GSMH artma ynnde deiflmek-tedir. Szntlar enjeksiyonlardan byk olduunda ise planlanan toplam harcama-lar cari gelirden kk olaca iin GSMH azalma ynnde deiflim gsterir. fiek-le gre 500 trilyon lirann zerindeki her bir gelir dzeyinde szntlar toplam en-jeksiyonlar toplamndan byktr ve GSMH azalma ynnde deiflmektedir. Sa-dece szntlar toplamnn enjeksiyonlar toplamna eflit olmas durumunda GSMHdeiflme eilimi gstermemekte, yani denge GSMH dzeyine ulafllmaktadr. r-neimize gre GSMH 500 trilyon lira olduu zaman hem enjeksiyonlar toplam,hem de szntlar toplam 170 trilyon liraya eflit olmaktadr. Bu dzeyde GSMHnn

deiflmesi ynnde herhangi bir bask da sz konusu deildir. Buna gre dengeGSMH dzeyine szntlar toplamnn (S + T + IM) enjeksiyonlar toplamna (I + G+ EX) eflit olmas durumunda ulafllmaktadr.

Yukarda verilen fiekil 14.2 enjeksiyonlar ve szntlar arasndaki iliflkiyi grafikolarak gstermektedir. fiekle gre, toplam szntlar ifade eden S+T+IM dorusu iletoplam enjeksiyonlar ifade eden I+G+EX dorusunun kesifltii nokta ile belirle-nen gelir dzeyi denge gelir dzeyini veya denge GSMH dzeyini gstermektedir.Szntlar ve enjeksiyonlar toplamnn eflitlendii bu noktann ifade ettii dengeGSMH dzeyi 500 trilyon liradr. Daha yksek gelir dzeylerinde, S+T+IM doru-su I+G+EX dorusunun zerinde seyrettii iin szntlar toplamnn enjeksiyonlartoplamndan daha fazla olduunu ve GSMHnn denge dzeyine doru azaldnsyleyebiliriz. te yandan 500 trilyon liralk denge gelir dzeyinden daha dflkgelir dzeylerinde I+G+EX dorusu S+T+IM dorusunun zerinde seyretmekte,yani enjeksiyonlar toplam szntlar toplamndan byk olmaktadr. Bu blgede de500 trilyon liralk denge dzeyine ulafllncaya dek GSMH artmaktadr.

fiekil 14. 1 ve 14.2 yi karfllafltrrsanz, ister toplam harcama-gelir yaklaflmnkullanalm, ister szntlar-enjeksiyonlar yaklaflmn kullanalm, elde edilecek den-ge gelir veya GSMH dzeyi deiflmemektedir. Nitekim her iki yaklaflma gre be-lirlenen denge GSMH dzeyi de ayndr: 500 trilyon lira.

Yandaki haberde devletinbte a veren politikalardan

vazgeerek bte dengesiniyakalad, te yandan dflticaretin de dengeye geldiiifade edilmektedir. Bu tr birekonomi iin denge koflulu sizcene olacaktr?


SIRA S ZDE

2

KZ AIK SORUNUHALLEDLME YOLUNDAKamu Btesinde ve Dfl

Ticarette Dengeye Doru...Dn aklanan bte rakamlar vedemeler dengesi verileri Trkiyeekonomisinde yaflanan geliflmeler

Hrriyet


11/30

Tasarruf ParadoksuHanehalklar tasarruflarn arttrmaya karar verdikleri zaman, tasarruf paradok-

su olarak adlandrlan ilgin bir eliflki ortaya kmaktadr. Sz edilen tasarrufparadoksunu anlayabilmek iin Hanehalklar gelecekteki zor gnlere hazrlk ya-pabilmek amacyla bugn daha fazla tasarruf yapmak isterlerse ne olur? sorusu-na cevap arayalm. Eer hanehalklarnn planlanan tasarruflar, rnein her bir ge-lir dzeyinde 40 trilyon lira artarsa fiekil 14.3te yer alan ve toplam szntlar gs-teren S1 + T + IM dorusu yukarya doru kayarak S2 + T + IM konumuna gele-cektir. Daha fazla tasarruf yapmay planlamak ayn zamanda daha az tketmeyiplanlamak anlamna gelmekte ve sonuta harcamalarda ortaya kan azalma geli-rin de azalmasna neden olmaktadr. Tasarruflardaki azalmadan nce denge, e1noktasnn ifade ettii 500 trilyon liralk gelir dzeyinde kurulmuflken, tasarruflar-daki artfl sonucu denge e2 noktasna kaymfl ve yeni denge gelir dzeyi 400 tril-yon lirada oluflmufltur. Yani bafllangtakine gre tasarruflardaki 40 trilyon liralk

artfl denge gelir dzeyinin 100 trilyon lira azalmas ile sonulanmfltr. Bafllang-ta 120 trilyon liralk toplam tasarruf yapan hanehalklar, ulafllan yeni denge gelirdzeyinde yine 120 trilyon lira, yani bafllangtakine eflit tasarrufta bulunabilmek-tedirler. Bu sonuca gre daha fazla tasarruf yapmay planlayan hanehalklar flim-di hem daha az tketmekte hem de daha nceki ile ayn tasarrufu yapabilmekte-dirler. Grld gibi tasarruf paradoksu bir eliflkiyi ifade etmektedir. Zira buparadoks, yukarda ortaya konulduu gibi, tasarruf edilen her lirann yararl oldu-u fleklindeki genifl grflle eliflmektedir. Tek bir kifli asndan ele alnd za-man bu grfl doru olabilir, ancak ekonomi bir btn olarak ele alndnda ta-sarruflarda herhangi bir deiflme olmad gibi gelir dzeyi de azalmaktadr.

fiimdi bir baflka soruya cevap bulmaya alflalm: Tasarruf paradoksu her za-man geerli olabilir mi? Gerekli cevab verebilmek iin yukarda verilen fiekil14.3e geri dnelim ve bir kez daha dikkatlice inceleyelim. Dikkat ederseniz flekil-de toplam enjeksiyonlar ifade eden I + G + EX dorusu sabit izilmifltir. Eer ya-trmlar da artan tasarruflarla birlikte artmfl olsayd, yani I + G + EX dorusu da40 trilyon liralk artfl kadar yukarya doru kaymfl olsayd, denge gelir dzeyin-de herhangi bir deifliklik ortaya kmayacakt. Buna gre artan tasarruflar yatrmharcamasna dnfltrlebilirse herhangi bir sorun ortaya kmamaktadr. Sadeceartan tasarruflar ekonomiye yeniden enjekte edilmedii zaman ekonomide ta-sarruf paradoksunun ortaya kmas sz konusu olabilmektedir. Devletin tasarruf-lar caydrmaya dnk nlem almad, aksine tasarruflar teflvik edici nlemler al-d dflnlrse tasarruf paradoksunun gerek yaflamda karfllafllmas g birkavram olduu dflnlebilir.


Tasarruf paradoksu: Artantasarruflarn tketim harca-

malarn ve dolaysyla geliriazaltmas

fiekil 14.3

Tasarruf Paradoksu: Tasarruffonksiyonunun yukarya kaymasgeliri azaltrken, tketimharcamalarnn da azalmassonucunu dourmaktadr.Tketiciler asndan ayntasarruf dzeyi devam ederken,daha dflk gelir ve tketimin szkonusu olmas eliflkili birdurumdur. Szkonusu eliflkitasarruf paradoksu olarak bilinir.

Tasarruf Artfl

-50

S2 + T + IM

-400

10

50100

150

200

GSMH (Y)

170

I + G + EXe1

Gelir Azalfl

100 200 300 400 500

S1 + T + IMe2

Szntlar(S+

I+

IM)

Enjeksiyonlar(I+G

+EX

)


12/30

DENGE GELR VE HARCAMA DZEYNDEKDEfiMELER

Bir ekonomide belirlenen denge gelir dzeyindeki artfl ve azalfl-

larn nedenini aklayabilmek

Bir ayrlma eiliminin sz konusu olmad noktay denge noktas olarak tanmla-mfltk. Ancak denge GSMH dzeyinin kendisi deiflme eilimi ierisindedir. fiuana kadar yaptmz aklamalarda toplam harcamalarn GSMHy artma ya daazalma ynnde nasl etkilediini tartfltk. Bu bafllk altnda otonom harcamalar-da meydana gelen deiflikliin denge gelir dzeyini nasl etkileyebileceini elealacaz. Bu husus makro ekonomik anlamdaki politikalarn, yani konjonktr dal-galanmalarn yumuflatabilmek iin devlet tarafndan yaplabileceklerin anlafllma-s asndan son derece nemlidir.

Harcama arpanHatrlarsanz denge noktasnda toplam harcamalar GSMHya eflit olmaktayd. Eerotonom harcamalar arttrrsak denge GSMH dzeyini de ykseltebiliriz. lk bakfl-ta otonom harcamalarda meydana gelecek 1 liralk artfln GSMHy da 1 lira artt-raca dflnlebilir. Ancak otonom harcamalarda meydana gelecek 1 liralk artflGSMHy 1 liradan daha fazla arttracaktr. Otonom harcamalarda meydana gele-cek artfllar katlanarak GSMHya yansmakta, yani denge gelir dzeyinde daha b-yk artfla neden olmaktadr.

Kitabmzn makro iktisada girifl yaptmz 11inci nitesinde gelir ve harcama-lar arasndaki iliflkiyi ortaya koyabilmek iin devresel akm diyagramn kullanmfl-

tk. Bu diyagram incelerken bir sektrde yaplan harcamalarn bir dier sektrngelirini oluflturduunu renmifltik. flte bu kavram otonom harcamalardaki birdeiflikliin denge gelir veya GSMH dzeyi zerinde yarataca etkiyi anlamam-z kolaylafltracaktr.

Mal ve hizmetlere iliflkin devresel akm diyagramn ksaca tekrar etmeniz, aflada elealacamz arpan srecini anlamanz kolaylafltracaktr.

rnein ekonomide faaliyet gsteren A, otonom harcamalarn arttrrsa Bninde geliri artmaktadr. Geliri artan B ise bunun bir ksmn harcamakta, kalan ks-mn ise tasarruf etmekte veya yabanclar tarafndan retilen mal ve hizmetlereayrmaktadr. Bnin yapt harcamalar ise Cnin gelirini oluflturmaktadr. C eldeettii bu gelirin bir ksmn harcamakta ve D iin gelir yaratmaktadr. Bylece ar-tan harcama ve gelir aflamalar devam edip gitmektedir. Dikkat ederseniz bu s-reci bafllatan olay Ann harcamalarndaki otonom artfltr ve her aflamada gerek-leflen harcama artfl ekonominin denge gelir ya da GSMH dzeyi zerinde etkiliolmaktadr.

fiimdi saysal bir rnek erevesinde sorunu daha net olarak akla kavufltur-maya alflalm. Devletin memur maafllarna ek bir zam yaparak 20 trilyon liralkek bir harcama gereklefltirdiini kabul edelim. Kamu harcamalarnda ortaya -kan bu otonom artfl devlet memurlarnn gelirini de ayn miktarda, yani 20 trilyonlira artracaktr. Bu durumda memurlarn tketim harcamalar da artar. rnein,memurlarn artan gelirleri sonrasnda gda rnlerine daha fazla harcama yaptk-

312 Denge Ge l i r ve Harcama Dzey indeki Deiflme ler

A M A

3

D K K A T


13/30

larn kabul edersek, memurlarn artan harcamalar gda rnlerini retenlerin degelirini arttracaktr. Gda rnleri reticileri de artan gelirleri karflsnda tketimharcamalarn arttrrlar ve sre bu flekilde devam eder. Aflada yer alan Tablo14.1 kamu harcamalarnda meydana gelen 20 trilyon liralk bu artfln yaratacadeifliklikleri zetlemektedir. Kamu harcamalarndaki artfln devlet memurlarnngelirini arttrd aflama ilk aflamadr. Sz konusu 20 trilyon liralk kamu harcama-s artfl devlet memurlarnn gelirini de 20 trilyon lira arttrmaktadr (stun 1). Ge-lir artt zaman toplam harcamalarn gelire bal olan bileflenleri, yani tketim venet ihracat, deerleri de bu artfln belirli bir oran kadar artmaktadr.

Tketim harcamalarnda meydana gelecek deiflme nceki nitede ayrntlolarak incelediimiz bir kavram, marjinal tketim eilimi tarafndan belirlenecek-tir. Buna gre memurlarn tketim harcamalarndaki artfl gelirdeki deiflme mik-tar ile marjinal tketim eiliminin (MPC) arpmna eflit olur. Benzer flekilde itha-lattaki artfl da marjinal ithal eilimi (MPI) ile gelir artflnn arpm olarak belirle-nebilir. Bafllangta meydana gelen 20 trilyon liralk kamu harcamas artflnn top-lam etkisini bulabilmek iin artan gelirin hangi oranda yurtiinde retilen mallaraharcandn bilmemiz gerekmektedir. Bafllangtan beri ele aldmz temsili eko-nomi iin MPC 0.70, MPI ise 0.10 olarak bulunmufl idi. Bu da gelirdeki her yz li-

313Denge Ge l i r ve Harcama Dzey indeki Deiflme ler

Tablo 14.1

Harcamaarpannn flleyifli

Stun 2 = Stun 1 x (MPC - MPI)Stun 3 = Stun 1 x MPS

Stun 4 = Stun 1 x MPI

arpan = 1

MPS + MPI

= 10.3 + 0.1

= 1

0.4

= 2.5

(I) (2) (3) (4)Yurtii

Gelirdeki Harcamalardaki Tasarruflardaki thalattakiDeiflme Deiflme Deiflme Deiflme

1inci Aflama 20 12 6 2

2inci Aflama 12 7.20 3.60 1.20

3nc Aflama 7.20 4.32 2.16 0.72

4nc Aflama 4.32 2.59 1.30 0.43

. . . . .

. . . . .

. . . . .

Toplam 50 30 15 5


14/30

ralk artfln tketim harcamalarn 70 lira, ithalat harcamalarn ise 10 lira arttraca- anlamna gelmektedir. Tketim harcamalar yurtiinde retilen mal ve hizmet-lere yaplan harcamalar, ithalat ise yurtdflnda retilmifl mal ve hizmetlere yap-lan harcamalar ifade etmektedir. Bu nedenle yurtiindeki mallara harcanan gelirmiktar MPC ile MPI arasndaki farka bal olarak belirlenecektir. rneimizdeMPC = 0.70 ve MPI = 0.10 olduuna gre gelirde meydana gelen deiflikliin yz-de 60 yurtiinde retilen mal ve hizmetlere harcanacaktr.

Tablodaki birinci aflamada, bafllangta gelirde meydana gelen 20 trilyon li-ralk artfln yurtiinde retilen mal ve hizmetlere yaplan tketim harcamalarn12 trilyon lira (20 x 0.60) arttrd grlmektedir. Marjinal tasarruf eilimi 0.30deerini ald iin ( MPS = 1 - MPC ) 20 trilyon liralk gelir artflnn 6 trilyon li-ras da tasarrufa ayrlmaktadr. Kalan 2 trilyon lira ise ithalat harcamalarna ay-rlmaktadr ( MPI = 0.10 ). zetle birinci aflamada memurlarn geliri 20 trilyonlira artmakta, memurlar bunun 12 trilyon lirasn yurtiinde retilen gda rnle-

rine ve 2 trilyon lirasn ise ithal rnlere harcamakta, kalan 6 trilyon liray isetasarruf etmektedirler.

Memurlarn yerli mallara harcadklar sz konusu 12 trilyon lira ise gda rn-lerini retenlerin gelirini oluflturmaktadr. Gelirleri 12 trilyon lira artan reticiler debunun yzde 60n, yani 7.2 trilyon lirasn harcamakta geri kalann ise tasarruf et-mekte ve ithal mallarna harcamaktadrlar. Tabloda yer alan ikinci aflama bu de-ifliklikleri zetlemektedir.

Gelirin artt her aflamada harcamalar da artmakta, ancak her harcama aflama-snda gittike klmektedir. Bunun nedeni gelirdeki her artfln yzde 30ununtasarruf edilmesi ve yzde 10unun da ithalata ayrlmasdr. Hatrlasanz tasarrufla-r ve ithalat harcamalarn gelir-harcama akmndan sznt olarak deerlendirmifl-tik (vergiler de sznt niteliinde olmasna karfln biz henz modelimize vergileridahil etmedik). Dolaysyla her aflamada yaratlan gelirin ancak yzde 60 harcan-makta ve bir sonraki aflamada dierlerinin gelirini oluflturmaktadr.

lk aflamada harcamalarda meydana gelen 20 trilyon liralk artfln toplam etki-sini bulabilmek iin, her aflamada gelirde ve harcamalarda meydana gelen artflhesaplamamz ve daha sonra her aflamay alt alta yazp toplamamz gerekir. Heraflamada yaratlan gelir ve harcama miktar gittike klmesine karfln asla sfraulaflmaz. Bu nedenle bu aflamalar tek tek hesaplayarak toplamlarn almak mm-kn grnmemektedir. Sonuta ortaya kacak toplam artfl bulabilmek iin dahabasit bir yntemi uygulayabiliriz. Artan gelirin her aflamada yurtii tketim harca-malarna ayrlmayan (szan) ksmnn orann biliyorsak, bu orannn tersini kulla-narak gelirdeki veya GSMHdaki toplam deifliklii kolayca hesaplayabiliriz. Bu

lt harcama arpan olarak adlandrlmaktadr. Sz edilen szntlar ise artangelirin tasarrufa ayrlan ksm (yani MPS) ile ithalata ayrlan ksmnn (yani MPI)toplamndan oluflmaktadr.

Dolaysyla harcama arpan

biiminde yazlabilir. rneimize gre marjinal tasarruf eilim (MPS) 0.30, marji-

nal ithal eilimi (MPI) 0.10 olduu iin arpan 2.5 deerini alacaktr:


arpan = 1toplam szntlar

= 1MPS + MPI


15/30

Buna gre bafllangta harcamalarda meydana gelen 20 trilyon liralk bir artflGSMHda 2.5 kat, yani 50 trilyon liralk (2.5 x 20 trilyon) artfla neden olmakta-dr. arpana iliflkin olarak verdiimiz forml esas alndnda, szntlar ne kadarbyk olursa arpann deerinin o kadar kk olaca grlebilir. rneinMPS=0.35, MPI=0.15 olduunda arpan 2 deerini almaktadr (1 / 0.50). Bu du-rumda her aflamada yaratlan gelirin daha kk bir blm harcanaca iinharcamalardaki artfln geniflletici etkisi daha kk olacaktr. rnein yukardaverilen yeni deerler esas alndnda arpann deeri 2 olarak belirlendiine g-re, 20 trilyon liralk kamu harcamas artfl GSMHda 40 trilyon liralk (2 x 20 tril-yon) artfla neden olacaktr.

Dfla kapal bir ekonomi varsaym yaplmfl olsayd, yani ele aldmz modelde ihracat veithalat sz konusu olmasayd, arpan iin elde edilecek eflitlik ne olurdu? Byle bir ortamiin yukarda verilen saysal rnee gre elde edilecek arpan katsaysn hesaplayarak,metin ierisinde elde ettiimiz arpan deeri ile karfllafltrnz. ki byklk arasndakifarkn nedeni sizce ne olabilir?

Harcama arpan ve DengeHarcama arpan, zellikle iktisat politikas deiflikliklerini deerlendirebilmek

asndan son derece yararl bir kavramdr. Zira arpan, otonom harcamalardaki

bir deiflikliin GSMH zerinde yarataca etkileri hesaplamamza olanak tan-maktadr. fiimdi harcamalarda meydana gelen bir deiflikliin denge geliri veya

GSMH dzeyi zerinde nasl bir etki yaratacan bir flekil erevesinde ele alma-

ya alflalm. Aflada yer alan fiekil 14.4, daha nce incelediimiz 14.1 e gre ka-

mu harcamalarnn 70 trilyon liradan 110 trilyon liraya kmas durumunda denge

GSMH dzeyinin bundan nasl etkileneceini gstermektedir. Otonom kabul edi-

len kamu harcamalarndaki sz konusu 40 trilyon liralk artfl, toplam harcama

fonksiyonunun her gelir dzeyinde 40 trilyon lira yukarya kaymasna neden ol-

maktadr. Kamu harcamalarnda meydana gelen bu artfl sonrasnda toplam harca-

malarn GSMHya eflit olduu dzey 600 trilyon lira olarak gerekleflmektedir. G-

rld gibi kamu harcamalarndaki 40 trilyon liralk artfl denge GSMH dzeyin-

de 100 trilyon liralk artfla yol amfltr.


SIRA S ZDE

3

arpan = 10.30 + 0.10

= 10.4

= 2.5


16/30

fiekil 14.4 te bafllangtaki toplam harcama fonksiyonu AE1dir ve 45 doru-sunu 500 trilyon liralk GSMH dzeyinde kesmektedir. Otonom kamu harcamala-rnda meydana gelen 40 trilyon liralk artfl her bir gelir dzeyinde gerekleflecektoplam harcamalar otonom olarak arttrd iin, toplam harcama fonksiyonu bafl-langtakine paralel olarak yukarya doru kayar ve AE2 konumuna gelir. Elde

edilen yeni toplam harcama fonksiyonu AE2 45 dorusunu 600 trilyon liralkGSMH dzeyinde kesmektedir. Bir dier deyiflle yeni denge gelir dzeyi 600 tril-yon liralk GSMH dzeyinde oluflmaktadr.

Kamu harcamalarnda meydana gelen bu artfln denge GSMH dzeyi zerin-deki etkisini arpan aracl ile de tespit edebiliriz. Ele aldmz temsili ekonomiiin arpan katsaysnn deerini daha nce 2.5 olarak elde etmifltik. Kamu harca-malarndaki sz konusu artfln GSMHda neden olaca artfl hesaplayabilmekiin, otonom harcamalardaki deiflim miktarn arpan katsays ile arpmamz ye-terlidir. Deiflim miktarlarn ifade etmek zere Yunan alfabesindeki (delta) har-fini kullanrsak, GSMHdaki deiflimi hesaplayabilmek iin;


fiekil 14.4

Harcamalar ve Denge Gelirindeki Deiflme:Toplam harcamalardaki bir deifliklik dengegelirinin de deiflmesine neden olur.Bafllangtaki denge geliri, AE1 toplamharcama fonksiyonunun 45dorusunukestii noktada belirlenen 500 trilyon liralkgelir dzeyidir. Otonom harcamalardameydana gelecek 40 trilyon liralk bir artfl,toplam harcama fonksiyonunu yukarya dorukaydrarak AE2konumuna getirir. Yeniharcama dorusunun 45dorusunu kestiginoktann ifade ettii gelir dzeyi artk 600trilyon liradr. Buna gre otonomharcamalardaki 40 trilyon liralk artfl dengegelir dzeyinin 100 trilyon lira artmasnaneden olmaktadr.

200100

100

200

300

400

500

600

700

8000

400

500

600

700800

240

Harcama Artfl

ToplamH

arcamalar(AE)

GSMH (Y)

AE2AE1

45

Gelir Artfl

(I) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

Kamu Net Toplam Planlanmamfl GSMH

GSMH Tketim Yatrm Harcamalar hracat Harcamalar Stok Deiflimi Deiflimi

(Y) (C) (I) (G) (X) (AE) (Y)

0 30 50 110 50 240 -240 Artma

100 100 50 110 40 300 -200 Artma

200 170 50 110 30 360 -160 Artma

300 240 50 110 20 420 -120 Artma

400 310 50 110 10 480 -80 Artma

500 380 50 110 0 540 -40 Artma

600 450 50 110 -10 600 0 Denge

700 520 50 110 -20 660 40 Azalma

300


17/30

formlnde bilinenleri yerine koymamz yeterlidir. Buna gre,

olarak bulunacaktr. Bafllangtaki GSMH dzeyi 500 trilyon lira ve GSMHda mey-dana gelen artfl da 100 trilyon lira olduuna gre, yeni denge GSMH dzeyi 600trilyon olarak bulunur.

Tam stihdam Gelir Dzeyi ve Harcama arpanBu nitenin baflnda klasik iktisatlarn grfllerini incelerken, Say Kanunununbir gerei olarak ekonomide istem dfl iflsizliin bulunamayacan, retim faktr-lerinin tamamnn istihdam edileceini ifade etmifltik. Dolaysyla klasik iktisatla-ra gre ekonomi srekli tam istihdamda dengede bulunacak, bu denge noktasn-dan ksa sreli ayrlmalar olsa bile ekonomi kendiliinden yeniden tam istihdamdengesine dnecektir. Keynesyen modelde incelediimiz reel sektr dengesindeise flu ana kadar hibir flekilde tam istihdamifadesi gememifltir. Daha doru birifadeyle, Keynesyen yaklaflma gre yukarda ortaya koymaya alfltmz dengenoktasnn ekonomide tam istihdam denge noktasn ifade etmesi iin hibir ge-reke yoktur. Nitekim Keynesin ortaya koyduu bu teorik yapnn en nemlizellii ekonominin noksan istihdamdada, yani tam istihdam GSMH dzeyininaltnda bir noktada da dengeye gelebilmesidir.

Bir ekonomide GSMH denge dzeyinin toplam harcama fonksiyonu ile 45dorusunun kesifltii yerde belirlendiini biliyoruz. Otonom harcamalarda meyda-na gelen bir artfln toplam harcama fonksiyonunu yukar kaydrarak GSMHy ye-ni bir denge dzeyine kardn da arpan analizi bafll altnda inceledik. Heriki modelin arkasndaki varsaym, toplam arz fonksiyonunun sonsuz esneklie sa-hip olmas idi. Yani toplam harcama fonksiyonunun kaymasndan doan talepdeiflmeleri, bu deiflmelere arpan mekanizmas yoluyla hemen cevap veren arzdalgalanmalar tarafndan dengeleniyordu. Bununla birlikte ekonomide kullanl-mayan iflgc ve kapasitenin tamam kullanlr hale geliyorsa, toplam arzn yuka-

r ynde toplam harcama kaymalarna yant vermesi gleflir. nk artk ekono-mide btn retim faktrleri tam kullanm halindedir; toplam arz ksa dnemdearttrma olana kalmamfltr. Ayrca ekonomide hammadde ve yardmc mallarnsalanmasnda glklerle karfllafllabilir. rnein dviz yetersizlii yzndenmeydana gelen ithalt tkanklklar hammadde ve tehizatn yabanc lkelerdensalayan ekonomilerde afllmas g darboazlar yaratr. Bu durumda ekonomidekullanlmayan iflgc veya bofl kapasite olsa da toplam arz fonksiyonu esneklii-ni yitirecektir.

fiekil: 14.5in a blmnde, denge GSMH dzeyi Y iken otonom yatrmlardameydana gelen bir artfl dolaysyla toplam harcama fonksiyonunun yukar kay-mas gsterilmektedir. Eer ekonomide retim faktrlerinin tam kullanm duru-


Noksan istihdamdengesi: Ekonominin tamistihdam GSMH dzeyininaltnda bir noktada ulafltdengedir.

DGSMH = 1MPS + MPI

x DG

DGSMH = 10.3 + 0.1

x 40 trilyon

= 100 trilyon


18/30

mu olmasa veya darboazlar bulunmasa, GSMH denge dzeyi Y1 dzeyinde be-lirlenecekti. Oysa yukarda sz edilen nedenlerin biri, birka veya hepsi, top-lam arz artflnn nne bir BB duvar veya snr ekebilir; bu durumda toplamarzn B noktasndan saa doru hareket etmesine, yani artmasna olanak yoktur.fiu halde yukar doru kayan toplam harcama fonksiyonu B gelir snrnda AGkadar bir enflasyonist akveya baflka bir deyiflle enflasyonist talep fazlas ya-ratacaktr. Yani bu noktadan teye reel gelir artfl duracak, fiyatlar ve dolaysy-la parasal gelir ykselmeye bafllayacaktr.

Enflasyonist an yaratt enflasyonist basknn fliddeti toplam harcama fonk-siyonundaki kayma miktarna ve harcama fonksiyonlarnn eimine baldr. Top-lam arz snrlayan koflullarn geerli olduu bir ortamda, otonom harcamalardakiartfl ne kadar genifl olursa ve harcama eilimleri ne kadar yksek ise AG aralo kadar genifl olacaktr. Geliflmekte olan lkelerin ounda beliren enflasyonlarnnedenlerinden birisi budur.

Enflasyonist ak analizine paralel bir aklama yntemi ile ekonomileri tam is-tihdam veya tam kapasite snrnn altnda dengeye zorlayan koflullar incelenebi-lir. retim faktrlerinin tmnn kullanlmasyla varlacak denge noktas ekono-minin tam potansiyelinden yararlanlmas demektir retim faktrlerinin tam istih-damnn gerekleflmesi durumunda yaratlabilecek sz konusu GSMH dzeyi po-tansiyel GSMH olarak adlandrlmaktadr. fiekil 14.5in b blmnde tam istihdamgelir dzeyi veya potansiyel GSMH dzeyi YF ile gsterilmektedir. Toplam harca-ma fonksiyonunun 45 dorusunu kestii nokta, potansiyel GSMH dzeyini ifade

eden YFnin altnda, rnein Y gibi bir denge gelir dzeyi yaratyorsa, ekonomi-de AH kadar deflasyonist akvar demektir. Ekonominin tam istihdam retimdzeyine ulaflabilmesi iin, toplam harcama fonksiyonunun, otonom harcamalar-daki artfl yoluyla H noktasndan geecek flekilde yukar kaymas gerekir.


Enflasyonist ak: Tamistihdam gelir dzeyininzerinde dengeninsalanmas durumundaortaya kan harcamafazlasdr.

fiekil 14.5

Enflasyonist ve Deflasyonist Ak:Ekonomide gerekleflen dengeretim dzeyi tam istihdamdzeyinin zerinde ise, bir dierdeyiflle ekonomide aflr istihdam

sz konusu ise enflasyonist aksz konusudur. te yandan,ekonomi tam istihdam gelirdzeyinin altnda bir noktadadenge retim dzeyineulaflmflsa,bir dier deyiflle ekonomi noksanistihdamda dengede isedeflasyonist aktan sz etmekgerekir. (a) Enflasyonist Ak (b) Deflasyonist Ak

E

A

C+ I

Y YFY B Y1

C+ I

45Y 45

Y

C+ IH

45C + I

45

F

C+ I

B

G

A

Deflasyonist ak: Tamistihdam gelir dzeyininaltnda dengeninsalanmas durumundaortaya kan harcama a


19/30

zetKlasik iktisat yaklaflmnn makro ekonomik denge-

ye bakfl asn aklayabilmek Klasik iktisat yaklaflm, Her arz kendi talebini ya-

ratr deyimi ile ifade edilen Say Kanununun iflle-

mesi ile zetlenebilir.

Bu iflleyifl sonucunda toplam harcamalarn tam is-

tihdam retim dzeyini salamada yetersiz kalmas

sz konusu olmamaktadr.

Bu sonu ekonomideki her trl fiyatn (cret, faiz,

mal fiyatlar gibi) artma ve azalma ynnde esnek

olmas varsaymna dayanmaktadr.

Keynes, Klasik iktisat yaklaflmnn bu varsaymn

elefltirerek, zellikle cretlerin dflme ynnde es-

nek olmadn ileri srmfl ve alternatif bir model

gelifltirmifltir.

Denge kavramn ve ekonomik dengenin salan-

masnda toplam harcamalarn nemini

aklayabilmek

Stok deiflmelerini de harcamalara dahil ettiimiz

zaman, bir ekonomide gerekleflen fiili harcamalar

her zaman gelire eflit olmaktadr.

Oysa ekonomide gereklefltirilmesi planlanan top-

lam harcamalar her zaman gelire eflit olmayabilir.

flte planlanan toplam harcamalarn gelire eflit ol-duu GSMH dzeyi, denge GSMH dzeyi olarak

adlandrlmaktadr.

Denge GSMH dzeyi bir dier bakfl asyla gelir-

harcama akmndan gerekleflen szntlar toplam-nn, bu akma yaplan enjeksiyonlar toplamna eflit-

lendii gelir dzeyi olarak da elde edilebilir. Sz ko-

nusu szntlar tasarruflar, vergiler ve ithalat harcama-

larndan, enjeksiyonlar ise yatrm harcamalar, kamu

harcamalar ve ihracat gelirinden oluflmaktadr.

Otonom harcamalarda meydana gelecek bir deifl-

me gelir dzeyine katlanarak yansmakta ve bu s-

re arpan olarak adlandrlmaktadr.

Bir ekonomide belirlenen denge gelir dzeyindeki

artfl ve azalfllarn nedenini aklayabilmek

Otonom harcamalarda meydana gelecek bir de-

ifliklik, arpan katsays kadar katlanarak gelire

yansmaktadr.

arpan katsays ise marjinal tasarruf ve marjinal ithal

eilimleri toplamnn tersi olarak hesaplanmaktadr.

319zet

A M A

1

A M A

2

A M A

3


20/30

Kendimizi Snayalm1. Afladakilerden hangisi bir ekonomide Say kanunu-nun ifllemesi sonucunda ortaya kacak ekonomik du-

rumlardan birisidir?

a. Toplam harcamalar kimi zaman tam istihdam

gelir dzeyini salamada yetersiz kalabilir

b. Mal ve hizmet retimi bunu satn almaya yetecek

bir gelirin yaratlmas ile sonulanmaktadr

c. Tasarruf sznts nedeniyle, devletin ekonomi-

ye mdahale ederek harcama an gidermesi

gerekir

d. retim faktrleri sahiplerine yaplan demeler,

retilen mal ve hizmetin deerine eflit olmaktan

uzaklaflr

e. Ekonomi noksan istihdamda da dengeye gelebilir

2. Klasik yaklaflmda afladakilerden hangisi tasarruflaryatrmlara eflitleyen deiflkendir?

a. Dviz kuru

b. Fiyatlar genel dzeyi

c. Hisse senedi fiyatlar

d. Faiz oran

e. Gelir dzeyi

3. Bir ekonomide fiilen gereklefltirilen harcamalar topla-

mnn gelire eflit olabilmesi iin gerekli olan varsaym afla-dakilerden hangisidir?

a. Stok deiflmeleri envanter yatrmdr

b. Harcamalar belirleyen dier faktrler sabittir

c. Kamu harcamalar otonomdur

d. Ekonomide devlet yer almamaktadr

e. Gelirle tketim harcamalar ayn ynde

deiflmektedir

4. Afladaki flekilde verilen toplam harcama fonksiyonuesas alndnda, 600 liralk gelir dzeyinde planlanan

harcamalar, gelir ve stoklar arasndaki iliflki afladakiler-

den hangisidir?

a. Planlanan harcamalar gelirden kk olduu iin

stoklar artmaya bafllar

b. Planlanan harcamalar gelirden kk olduu iin

stoklar azalmaya bafllar

c. Planlanan harcamalar gelirden byk olduu iin

stoklar artmaya bafllar

d. Planlanan harcamalar gelirden byk olduu iin

stoklar azalmaya bafllar

e. Planlanan harcamalar gelire eflit olduu iin stok-

lar deiflmeden kalr

320 Kendimizi Snayalm

Harcamalar ToplamHarcamalar

45

500 600


21/30

5. Otonom tasarruflarda meydana gelecek bir artfln so-nularn afladaki grafik gsterimlerden hangisi gsterir?

a. b.

c. d.

e.

6.Aflada yer alan grafikte tam istihdam gelir dzeyi YFve ekonomide fiilen gerekleflen retim dzeyi Y1 ise,

sz konusu ekonominin iinde bulunduu ortam afla-

dakilerden hangisi ile ifade edilebilir?

a. Enflasyonistb. Dezenflasyonist

c. Stagflasyonist

d. Deflasyonist

e. Hiperenflasyonist

7-20nci sorular yandaki tabloyu esas alarak cevaplan-

drnz. Bu sorular cevaplandrmadan bu nitenin

sonunda yer alan Ekde verilen arpann Cebirsel A-

lmn incelemeniz durumunda sorulanlar ok daha

kolay cevaplandrabileceinizi greceksiniz.

7. Tablodaki temsili ekonomi iin marjinal tketim eili-minin (MPC) deeri afladakilerden hangisidir?

a. 0.60

b. 0.75c. 0.80

d. 0.90

e. 0.95

8. Tablodaki temsili ekonomi iin marjinal ithal eilimi-nin (MPI) deeri afladakilerden hangisidir?

a. 0.10

b. 0.20

c. 0.25

d. 0.30

e. 0.40

321Kendimizi Snayalm

GSMH (Y) C I G EX IM

100 120 20 30 15 5

300 300 20 30 15 25

500 480 20 30 15 45

700 660 20 30 15 65

Szntlar

Enjeksiyonlar

S1 + T + IM

S + T + IM

I + G + EX

Gelir

SzntlarEnjeksiyonlar

S1 + T + IM

S + T + IM

I + G + EX

Gelir


S + T + IM

I + G + EX

I

1

+ G + EX

Gelir


I1 + G + EX

S + T + IM

I + G + EX

Gelir


I +G + EX

S + T + IM

Gelir

Harcamalar

45

YF Y1Gelir

C + I + G + X


22/30

9. Tablodaki temsili ekonomi iin marjinal tasarruf eili-minin (MPS) deeri afladakilerden hangisidir?

a. 0.05

b. 0.10

c. 0.20

d. 0.25

e. 0.40

10. Tablodaki temsili ekonomi iin denge gelir dzeyiafladakilerden hangisidir?

a. 100

b. 300

c. 500

d. 600

e. 700

11. Tablodaki temsili ekonomi iin arpann deeri afla-dakilerden hangisidir?

a. 2.5

b. 4.0

c. 5.0

d. 10.0

e. 20.0

12. Tablodaki temsili ekonomi iin otonom tketim har-camalarnn deeri afladakilerden hangisidir?

a. 10

b. 30

c. 50

d. 70

e. 90

13. Kamu harcamalarnda meydana gelecek 20 liralk at-fln gelir zerinde yarataca artfl miktar afladakilerden

hangisidir?

a. 50

b. 75

c. 80d. 100

e. 120

14. Otonom tketim harcamalarnda meydana gelecek 10liralk bir azalmann gelir zerinde yarataca etki

afladakilerden hangisidir?

a. 50

b. 40

c. 30

d. 20

e. 10

15. Tabloda yer alan temsili ekonomi iin 700 liralk gelirdzeyinde gerekleflen szntlarn toplam deeri


a. 105

b. 175

c. 190

d. 195

e. 200

16. Tabloda yer alan temsili ekonomi iin 300 liralk gelirdzeyinde gerekleflen enjeksiyonlarn toplam deeri


a. 65

b. 75

c. 85d. 95

e. 100

17. Tabloda yer alan temsili ekonomi iin szntlar top-lamn enjeksiyonlar toplamna eflitleyen denge gelir

dzeyi afladakilerden hangisidir?

a. 100

b. 300

c. 500

d. 600

e. 700

(Cevabnz 10ncu sorudaki cevapla karfllafltrnz)

18. Tabloda yer alan temsili ekonomi iin yazlacak tke-tim fonksiyonu afladakilerden hangisidir?

a. C = 20 + 0.75(Y)

b. C = 30 + 0.90(Y)

c. C = 50 + 0.80(Y)

d. C = 40 + 0.80(Y)

e. C = 25 + 0.95(Y)

19. Tabloda yer alan temsili ekonomi iin yazlacak netihracat fonksiyonunu afladakilerden hangisidir?

a. X = 20 0.10(Y)

b. X = 10 0.20(Y)

c. X = 10 0.10(Y)

d. X = 40 0.25(Y)

e. X = 20 0.30(Y)

20. Tabloda yer alan temsili ekonomi iin yazlacak top-lam harcama fonksiyonu afladakilerden hangisidir?

a. AE = 55 + 0.75(Y)

b. AE = 120 + 0.4(Y)

c. AE = 90 + 0.60(Y)

d. AE = 80 + 0.50(Y)e. AE = 100 + 0.80(Y)

322 Kendimizi Snayalm


23/30

Yaflamn inden

Uygulanan Kavramlar:

Makro ekonomik denge, enflasyonist ak.

Trkiye uluslararas ekonomik kurulufllar (IMF, OECD,

Dnya Bankas gibi) tarafndan rnek lke olarak gs-

terildii 1981-1987 dneminde ylda ortalama yzde 6lk

bir byme hz yakalamflt. Ancak 1988 ylndan itibaren

Trk ekonomisi siyasi ve ekonomik alandaki olumsuz-

luklardan daha fazla etkilenmeye bafllad. Siyasi istikrar-

szlk ekonominin performansndaki roln arttrrken,

ekonominin byme trendi de ciddi bir bozulmaya u-rad. Makro iktisadi kavramlar incelediimiz ilk nitemiz-

de, ekonominin daralma srecinin sonunda dibe oturup

yeniden canlanmaya gemesi srecini U dnfl olarak

adlandrmfltk. Ancak Trkiye ekonomisi zellikle 1988

ylndan sonra daha ksa srelerle dip yapmaya bafllad

iin, konjonktr U seyrinden ok W seyri izlemeye bafl-

lad. Bu durumu aflada verilen ve Trkiye ekonomisin-

de 1980-2002 dnemindeki 23 yllk byme oranlarn

gsteren grafikten net olarak grebilmek mmkndr.

Grafie gre, zellikle 1980lerin ortalarndan itibaren

ekonomik bymede belirgin bir temponun bulunmad

grlyor. Ekonomik byme dnemleri dflk hzdave ksa soluklu iken, ekonomi sk sk durgunluk dnem-

leri ile karfl karflya kalyor. Yani Trkiyede ekonomi

ar sorunlarn basksndan kurtulamyor. Oysa byk

bir potansiyeli olduu Dnya Bankas tarafndan da kabul

edilen Trkiye, yllk ortalama yzde 7lik bir byme

hz ile bugn sahip olduu refah dzeyinden ok fark-

l bir noktada bulunabilirdi. Bir dier deyiflle, Trkiye

ekonomisinin 1988 ylndan sonra dur-kalklarla kay-

bettii yllarda ortalama yzde 7lik bir byme gerek-

lefltirebilmifl olsayd, bugnk kifli baflna gelir 2850

Dolar civarnda deil, 5500 Dolar civarnda olabilirdi.

Bu dur-kalk sendromunun Trkiye ekonomisine yk-

ledii maliyetin basit bir gstergesi. Nitekim 1987 yln-

daki GSMH dzeyini 100 olarak kabul edersek, ekono-

mi 2002 ylna dek, ylda ortalama yzde 7 bymfl ol-

sayd, bugn mevcut olacak GSMH dzeyi ile gerek-leflen GSMH dzeyini afladaki grafikten izlemek mm-

kndr. Grafikte yer alan iki deiflken arasndaki fark

dur-kalk sendromunun Trkiyeye ykledii maliyeti net

olarak gstermektedir.

Baflvurabileceimiz KaynaklarBerberolu, C.N. (1999). Makro Ekonomi Teorisi.

Eskiflehir. s. 30-80.

Kargl, .D. (1983). Makro Ekonomi. stanbul: Birsen,

s. 54-65fiahin, H. (1994). ktisada Girifl (4. Bask). Bursa: Ezgi,

s. 291-308.

323Yaflamn inden - Baflvurabileceimiz Kaynaklar

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

15

10

5

0

-5

-10

-15

Byme

290

240

190

140

90

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

GerekleflenVarsaylan

Mehter ritmininTrkekonomisinemaliyeti


24/30

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b Ayrntl bilgi iin Klasik Yaklaflmn Temelleri

konusuna baknz.

2. d Ayrntl bilgi iin Klasik Yaklaflmn Temelleri

konusuna baknz.

3. a Ayrntl bilgi iin Harcamalar ve Gelir konusuna

baknz.

4. a Ayrntl bilgi iin Harcamalar ve Gelir konusuna

baknz.

5. a Ayrntl bilgi iin Szntlar ve Enjeksiyonlar

konusuna baknz.

6. d Ayrntl bilgi iin Tam stihdam Gelir Dzeyi

konusuna baknz.

7. d Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Denge Geliri ve

Harcama Dzeyi konusuna baknz.8. a Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Denge Geliri ve

Harcama Dzeyi konusuna baknz.

9. b Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Denge Geliri ve


10. c Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Denge Geliri ve

Harcama Dzeyindeki Deiflmeler konusuna

baknz.

11. c Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Denge Geliri ve


12. b Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Denge Geliri ve

Harcama Dzeyindeki Deiflmeler konusunabaknz.

13. d Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Denge Geliri ve


baknz.

14. a Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Denge Geliri ve


baknz.

15. a Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Szntlar ve

Enjeksiyonlar konusuna baknz.

16. a Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Szntlar ve


17. c Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Szntlar ve


18. b Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Harcama arpan ve

Denge konusuna baknz.

19. a Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Harcama arpan ve


20. e Ayrntl bilgi iin Ek-2 ve Harcama arpan ve


Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Eer yatrm harcamalarn dn verilebilir fon talebi

olarak kabul edersek, borlanmann maliyeti faiz oran

olacaktr. Bu maliyet, yani faiz oran ne kadar yksek

olursa borlanlmak istenen miktar, yani fon talebi o

kadar dflk olur. Ayn yaklaflmla tasarruflar dn ver-

ilebilir fon arz olarak deerlendirirsek, bor vermenin

getirisi faiz oran ile belirlenecektir. Bu getiri, yani faiz

oran ne kadar yksek olursa bor verilmek istenen mik-

tar, yani fon arz o kadar yksek olacaktr. Buna gre

yatrmlarla (yani fon talebi ile) faiz oran arasnda ters

ynl bir iliflki, tasarruflarla (yani fon arz ile) faiz oran

arasnda doru ynl bir iliflki kurulabilir. Bu nedenle,

faiz oran karflsnda izilecek fon talebi erisi negatif,fon arz erisi ise pozitif eime sahip olacaktr. Afladaki

grafik bu amala kullanlabilir. Grafikte denge faiz oran

I = S eflitliini salayan i1 dzeyinde belirlenmektedir.

Dier koflullar sabitken, faiz orannn herhangi bir neden-

le i1den daha yksek bir dzeye kmas durumunda S

> I olmaktadr. Bu durumda ekonomide bor verilmek

istenen miktar borlanlmak istenen miktardan byktr.

Yani ekonomide bir dn verilebilir fon arz fazlas sz

konusudur. Byle bir ortamda faiz oran dflmeye bafl-

layacak ve tekrar I = S oluncaya kadar dflmeye devam

edecektir. Faizin i1den daha dflk bir dzeye inmesidurumunda I > S olacandan faiz oran ykselmeye bafl-

layacak ve I = S olana dek ykselmeye devam edecektir

324 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar - Sra Sizde Yant Anahtar

i (Faiz Oran)

1

I1 = S1Fon Miktar

I (Fon talebi)

S (Fon Arz)


25/30

Sra Sizde 2

Haberden ekonomide kamu kesimi bte dengesinin sa-

land anlafllmaktadr. Bte dengesinin salanmfl ol-

mas, genel anlamda, devletin toplamfl olduu vergilere

eflit miktarda harcama yaptn ifade eder. Buna gre,

G=T olacaktr. te yandan haberden anlafllan, ekono-

mide dfl ticaret dengesinin salanmfl olmasdr. Dfl ticaret

dengesinin salanmas ise ekonomide ihracattan elde

edilen gelire eflit miktarda bir ithalat harcamasnn yapl-

d fleklinde yorumlanabilir. Buna gre EX = IM yazmak

mmkndr. Bu tespitleri aklda tutarak, denge gelir

dzeyine ulaflabilmek iin szntlar toplamnn enjek-

siyonlar toplamna eflit olmas gerektiini hatrlayalm.

Yani,

olmaktayd. G = T ve EX = IM olduuna gre, bu deer-

ler yukardaki eflitliin her iki tarafnda da yer ald iin

birbirini gtrecek ve denge flart

olacaktr. Biz buna ksaca yatrm-tasarruf eflitlii flart

diyoruz.

Sra Sizde 3

Ele alnan temsili ekonomiyi dfl ekonomik iliflkilerden

soyutlarsak, ihracat geliri ve ithalat harcamas sz konusu

olmayaca iin toplam harcama fonksiyonu

olarak yazlacaktr. Bu durumda arpann paydasnda yer

alan marjinal ithal eilimi (MPI) de arpan eflitliinde yer

almayacaktr. Yani arpan,

halini alacak ve ksaca marjinal tasarruf eiliminin (MPS)

tersi olarak tanmlanacaktr. rneimizde marjinal tke-

tim eilimi (MPC) 0.70 olduu iin, marjinal tasarruf

eilimi, MPC + MPS = 1 iliflkisinden yararlanarak, 0.30

olarak elde edilmiflti. Bu deeri yukardaki arpan eflit-

liinde yerine koyarsak,

olarak elde edilecektir. Hatrlarsanz, metin ierisinde ar-

pann deerini 2.5 olarak elde etmifl ve rnein, kamu

harcamalarnda meydana gelen 40 trilyon liralk artfln

geliri 40 x 2.5 = 100 trilyon lira arttracan grmfltk.

Oysa elde edilen yeni arpan deerine gre ayn miktar-

daki kamu harcamas artfl geliri 40 x 3.33 = 133.2 trilyon

lira arttrmaktadr. Bunun nedeni, tahmin edebileceiniz

gibi, ithalatn gelir-harcama akmndan bir sznt nitelii

taflmasdr.

325Sra Sizde Yant Anahtar

S = I

AE = C + I + G

1MPS

10.30

= 3.33

S + T + IM = I + G + IM


26/30

EK: DENGE GELRNN CEBRSEL ANALZMetin ierisindeki aklamalarmzdan hatrlayacanz gibi, ekonomideki toplam harcama-

lar (AE), tketim harcamalar (C), yatrm harcamalar (I), kamu harcamalar (G) ve net ih-racat gelirinin (X) toplamna eflit olmaktayd. Eer bu bileflenlerin her biri iin ayr bir eflit-

lik gelifltirir ve bunlar daha sonra toplarsak toplam harcamalar farkl bir biimde tanmla-

mfl oluruz.

Tketim fonksiyonu, genel biimiyle,

olarak yazlabilir. Burada C0 otonom tketim harcamalarn, c marjinal tketim eilimini,

Yd ise harcanabilir geliri ifade etmektedir. Modelimize bu aflamada vergileri dahil etmedi-

imiz iin gelir ve harcanabilir gelir zdefltir. Bu nedenle, en azndan bu aflamada,

yazmamz mmkndr. Metin ierisinde ele aldmz rnek erevesinde hesapladmz

deerleri yerine koyarsak, tketim fonksiyonu

olacak ve fiekil Ek-II.1deki tketim fonksiyonu izilebilecektir.

Tasarruf fonksiyonu ise, gelirden tketim harcamalarnn karlmas ile bulunduu iin,

olarak yazlabilir. Bu eflitliin ifade ettii tasarruf fonksiyonu ise fiekil Ek-2de grlmektedir.

326 EK

C = C0 + c (Yd)

C = C0 + cY

C = 30 + 0.70Y

S = -30 + 0.30Y

fiekil Ek-II.1

Tketim Fonksiyonu500

400

300

200

100

Tketim(

C)

0100 200 300 400 500

DC =70

DY =100

GSMH (Y)

C = 30 + 0.70Y


27/30

Yatrm harcamalarotonom (I0) kabul edildii iin her gelir dzeyinde 50 trilyon liraya

eflittir.

Kamu harcamalarda otonom (G0) kabul edildii iin her gelir dzeyinde 70 trilyon lira-

ya eflittir.Net ihracat fonksiyonu, ihracat (EX) ile ithalat (IM) arasndaki fark olarak tanmlanmflt.

Bu erevede ihracatn otonom (EX0) olduunu ve her gelir dzeyinde 50 trilyon liraya eflit

olduunu, ithalatn ise gelirin artan bir fonksiyonu olduunu biliyoruz. Yani, ithalat

fonksiyonu,

olarak yazlabilir. Burada im marjinal ithal eilimini ifade etmektedir. Buna gre nitedeki

rneimiz iin ithalat fonksiyonu,

olacaktr. Bu aklamalarmza gre net ihracat fonksiyonunu,

fleklinde yazmamz mmkn olacaktr. Elde edilen bu eflitlie gre izilen net ihracat fonk-

siyonu fiekil Ek-II.3de verilmektedir.

327EK

Net ihracattakiDeiflme = -10

x = 50 - 0.10YGelirdekiDeiflme = 100

Netihracat(X)

GSMH (Y)

IM = IM0 + imY

IM = 0 + 0.10Y

X = 50 - ( 0 + 0.10Y )

X = 50 - 0.10Y

50

0

-10

-20

500 600 700

S = -30 + 0.30Y

TasarruftakiDeiflme = 30

GelirdekiDeiflme = 100

GSMH (Y)

Tasarruf(S)

150

120

0

-30100 500 600

fiekil Ek-II.2

Tasarruf Fonksiyonu

fiekil Ek-II.3

Net hracat Fonksiyonu


28/30

Toplam harcama fonksiyonu ise yukarda elde edilen drt bileflenin toplanmas ile elde

edilecektir:

Elde edilen bu toplam harcama fonksiyonu fiekil Ek-II.4de verilmektedir.

Eer toplam harcama fonksiyonunu biliyorsak, bu fonksiyondan yararlanarak denge gelir

dzeyini kolayca elde edebiliriz. nk denge durumunda harcamalarn gelire eflit oldu-

unu bildiimize gre, denge durumunda,

yazabiliriz. Burada daha nce elde ettiimiz toplam harcama fonksiyonunu yerine koyarsak,

yazlabilir. Elde edilen son eflitlik Y iin zlrse, denge gelir dzeyi,

olarak bulunur. Aslnda yukarda ele aldmz model arpann da cebirsel olarak zle-

bileceini ifade etmektedir. Bunun iin toplam harcamalar oluflturan bileflenleri genel gs-

terimleri ile toplam harcama fonksiyonunda yerine koyarsak,

328 EK

Y = AE

Y = 200 + 0.60 Y

Y - 0.6Y = 200

0.4Y = 200

0.4Y

0.4

= 200

0.4Y = 500

AE = 200 + 0.60Y

Harcamalardaki

Deiflme =60GelirdekiDeiflme =100

GSMH (Y)

ToplamH

a

rcamalar(AE)

500

440

200

400 500

x

y

AE = C + I + G +XAE = C0 + cY +I0 +G0 +EX0 - IM0 - mY

AE = 30 + 0.70Y + 50 70 + 50 - 0 - 0.10Y

AE = 200 + 0.60Y

fiekil Ek-II.4

Harcama Fonksiyonu

AE = C + I + G +X

AE = C0 + cY + I0 + G0 + EX0 - IM0 - imY

AE = (C0 + I0 + G0 + EX0 - IM0) + cY - imY


29/30

olacaktr. Harcamalar gelire eflit olaca iin,

yazlabilir.

Bu eflitlikte yer alan ve Y ieren terimleri eflitliin sol tarafnda toplar ve gerekli sade-

lefltirmeyi yaparsak,

elde edilir. Son eflitlii Y iin zersek,

olacaktr. Son eflitlie gre, otonom harcamalarda meydana gelen bir deiflme,

terimi ile arplarak gelire yansmaktadr. Ek blmmzn bafllangcnda cnin marjinal

tketim eilimini (MPC), imin ise marjinal ithal eilimini (MPI) ifade ettiini belirtmifltik.

Metin ierisinde kullandmz simgeleri yerine koyarsak,

yazlabilir. te yandan, marjinal tketim eilimi (MPC) ve marjinal tasarruf eilimi (MPS)

toplam 1e eflit olaca iin, 1-MPC = MPS olacaktr. Bu iliflki de yukardaki arpan eflit-

liinde yerine konursa, arpan,

olarak elde edilir.

329EK

11 - MPC + MPI

1

MPS + MPI

Y - cY + imY = (C0 + I0 + G0 + EX0 - IM0)

Y (1 - c + im) = (C0 + I0 + G0 + EX0 - IM0)

Y = 11 - c + im

(C0+ I0+ EX0 - IM0)

11 - c + im

Y = (C0 + I0 + G0 + EX0 - IM0) + cY - imY


30/30

İktisada Giriş unite14

Documents

Transcript of İktisada Giriş unite14