Gandan taniltsuulga

Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà 1

ÓÄÈÐÒÃÀË

Ýä¿ãýýñ 2500 æèëèéí ºìíº çàìáóó òèâèéí òºâ áîëñîí Ýíýòõýã îðíîî Øàãæàìóíè áóðõàí áàãø ìýíäëýí ãýãýýðëèéí õóòãèéã îëæ íîìûí õ¿ðäèéã ãóðâàíòàà ýðã¿¿ëñýí (äýýäèéí íîìûã àéëäñàí) áºãººä ò¿¿íýýñ õîéø áóðõàíû øàøèí íèéò Ýíýòõýã áîëîí àçè òèâèéí îðíîîð ò¿ãýí äýëãýðñýí. Áóðõàí áàãø áýýð “Ìèíèé øàøèí óìðààñ óìàð ç¿ãò óëàì ò¿ãýí äýëãýðíý õýìýýí” àéëäñàí÷ëàí Ìîíãîë îðîíä ãóðâàíòàà äýëãýðñýí áàéäàã þì. ¯¿íèéã Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ ã¿í óõààíòàí Çàâà Äàìäèí ãàâæ áýýð ãóðâàí ¿å÷ëýë áîëãîí ¿çñýí áàéíà. ¯¿íä: Ò¿ð¿¿ ¿åèéí äýëãýðýëò íü 2000 øàõàì æèëèéí ºìíº Ìîíãîëä áóðõàíû øàøèí Ýíýòõýãýýñ äóíäàä Àçè, Ëè, Õîòîí îðíîîð äàìæèí äýëãýðñýí. Ò¿ð¿¿ ¿åèéí äýëãýðýëòèéí ¿åä Ýíýòõýãèéí áóðõàíû øàøíû èõ, áàãà õºëãºíèé ¸ñûã Ñîãä, Óéãàðûí áàãø íàð ìîíãîë ãàçàð íîìëîæ, ñ¿ì õèéä áàéãóóëæ õóðàë íîì õóðæ áàéñàí ãýäýã. Ýíý ¿åèéí øàøíû äýëãýðýëòèéí ãîë äóðñãàë áîëîõ Ýðäýíý çóó õèéä, Áèé áóëãûí çóó õèéä õî¸ðûã îíöëîí äóðäàõ õýðýãòýé þì. Áóðõàíû øàøèí Õÿòàä, Ò¿âäýä äýëãýðýõýýñ ºìíº Ìîíãîëä äýëãýðñíèéã Çàâà Äàìäèí ãàâæ ýø, áàðèìòààð îëîíòàà íîòëîí ãàðãàñàí áàéíà.

Äóíä ¿åèéí äýëãýðýëò íü ýçýí ×èíãýñ õààíààñ Þàí ã¿ðíèé ñ¿¿ë÷èéí õààí Òîãîîí Òºìºð õ¿ðòýë 16 èõ õààäûí ¿åä Ò¿âäèéí Ñàæàâà õèéãýýä Ãàðìàâûí óðñãàë ÷èãëýëèéí òýðã¿¿í ëàì áàãø íàðòàé õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîæ, òýäíèéã óëñ ã¿ðýíäýý çàëàí àâ÷èð÷ òºðèéí õèéãýýä îðäíû áàãøèéí õýìæýýíä ºðãºìæëºí òàõèæ áàéâ. Æèøýýëáýë: ªãººäýé õààíû õ¿¿ Ãîäàí áýýð ñàæàâà ÷èãëýëèéí òýðã¿¿í áàãø ñàæà áàíäèäà Ãóíãààæàíöàíã çàëæ îðäíû áàãøààð, Õóâèëàé öýöýí õààí áýýð Ïàãâà ëàì Ëîäîéæàíöàíã òºðèéí áàãø ãýõ ìýò ºðãºìæëºí ø¿òýæ áàéñíûã äóðäàæ áîëíî. Þàí ã¿ðíèé ¿åä áóðõàíû øàøíû îëîí íîì çîõèîë Ò¿âä, Ñàíñêðèò, Óéãàð õýëíýýñ Ìîíãîë õýëýíä îð÷óóëàãäàí ãàðñàí íü ×îéæèé Îäñýð ëàìûí îð÷óóëñàí Æîíæ¿ã (Áîäè÷àðè ÿâàòàðà), Áàíçðàã÷ çýðýã íîìíîîñ õàðàãääàã þì. Ýäãýýð õààäóóä íü Áóðõàíû àðèóí ¸ñ ñóðòàõóóíûã äýëãýð¿¿ëýõèéí òºëºº èõýýõýí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéñàí íü ò¿¿õýýñ õàðàãääàã þì.

Ñ¿¿ëèéí äýëãýðýëò áóþó õîæóó ¿å íü XVI çóóíààñ ýõëýí òîîëîãäîõ þì. Ò¿ìýäèéí Àëòàí õààí áýýð Ò¿âäèéí øàøíû òýðã¿¿í Ñîäíîìæàìö ëàìûã 1578 îíä Õºõ õîòîä çàëæ øàðûí øàøíûã óëñ íèéòèéí øàøèí áîëãîí òóíõàãëàæ Ñîäíîìæàìö ëàìä “Äàëàé ëàì” ãýäýã öîë ºðãºìæèëæýý. Ìîíãîëûí Àâòàéñàéí õààí áýýð 1578 îíä III Äàëàé ëàì Ñîäíîìæàìöòàé óóëçàæ øàðûí øàøíûã àð õàëõ Ìîíãîëûí àëáàí ¸ñíû òºðèéí øàøèí áîëãîí àâ÷ýý. Ýíý ¿åä áóðõàíû øàøèí òýð äóíäàà XIV çóóíû ýöñýýð ¿¿ññýí Áîãä Çîíõàâà Ëóâñàíäàãâûí (1357-1419) øàðûí øàøèí (ãýë¿ãáà) Ìîíãîëûí õààä íî¸äîîñ õàðö àðäûã õ¿ðòýë íèéòèéã õàìàð÷ ÷àäñàí áèëýý. III Äàëàé ëàì Ñîäíîìæàìö òààëàë áîëñîíû äàðàà ò¿¿íèé õîéä ä¿ð IV Äàëàé ëàì ¨íäîíæàìö íü Àëòàí õààíû ä¿¿ Ñ¿ìýð õóíòàéæèéí ãýðò òîäîðñîí íü Ìîíãîë Ò¿âäèéí øàøèí íîìûí õàðèëöààíä îíöãîé ¿éë ÿâäàë áîëæýý. Ìîíãîëûí øàøíû ýíý ¿åèéí ò¿¿õýíä îíöãîé ¿éë õýðýã á¿òýýñýí ëàì íàð ÿàõ àðãàã¿é Ìîíãîëûí àíõäóãààð

2 Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà

Áîãä ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð (Ëóâñàíäàìáèéæàíöàí) áîëîí ò¿¿íèé øàâü Ëàìûí ãýãýýí Ëóâñàíäàíçàí, Çàÿ ãýãýýí Ëóâñàíïðýíëýé çýðýã îëîí øàøíû ç¿òãýëòí¿¿ä èõ ç¿éëèéã á¿òýýñýí þì. 1639 îíä Øèðýýò öàãààí íóóðò Ìîíãîëûí àíõäóãààð áîãä ºíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûã Ìîíãîëûí Áóðõàíû øàøíû òýðã¿¿íýýð ºðãºìæèëñºí þì. ªíäºð ãýãýýí áýýð 1649 îíä Ò¿âäýä î÷èæ áóðõàíû øàøíû ýðäýìä ñóðàëöàæ ýðãýí èðæ øàøíû òîì òºâ áàéãóóëàõûã çîðèí Õàí õýíòèé óóëàíä 1654 îíä Èõ õ¿ðýýã Ðèáîãýæàé Ãàíäàíøàä¿âëèíã Öîã÷ýí õóðàë ãîëëîí Àíäóó íàð, Æàñ, Ñàíãàé, Çîîãîé, Õ¿¿õýí íî¸í, Äàðõàí ýì÷, ªðë¿¿äèéí ãýñýí àéìàãòàéãààð áàéãóóëñàí þì. Öîã÷ýí íü íèéò äàöàí, àéìãèéã æàÿãèéí ¸ñîîð åðºíõèéëºí çàõèðàõ òºâ ãàçàð áºãººä ¿¿íèéã õî¸ð õàìáà, òàâàí öîðæ, äºðâºí ãýñã¿é íàð óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ áàéæýý. ªíäºð ãýãýýí áýýð áóðõàíû øàøíûã äýëãýð¿¿ëýõäýý Ìîíãîëûí ýðñ òýðñ öàã óóð, èðýýä¿éã áîëãîîæ ëàì íàðûí äýýë õóâöàñ, óíøëàãà, õóðëûí äýã ¸ñ, àÿ ýãøèã á¿õíèéã ººðºº óäèðäàí äýëõèéä ÿëãàðàõ Ìîíãîëûí îíöëîã áóðõàíû øàøíûã ¿íäýñëýñýí þì. Öîã÷ýí õóðàë íü òîì ãýð äóãàíä õóðæ ýõýëñýí áîë Ìîíãîë íóòãèéí òºâ Õàíãàéí íóðóóíû àð áýë Öýöýðëýãèéí Ýðäýíýòîëãîé õýìýýõ ãàçàð 1706 îíä ªíäºð ãýãýýí áýýð Öîã÷ýí äóãàíàà òîìñãîõ á¿òýö á¿õèé öîã÷ýí õóðëûí Áàòöàãààí äóãàíûã ººðèéí çóðàã òºñëººð áàðüæ, Ø¿òýýíèé, Ñýöýíòîéíû, Áàðãûí, Áàíäèäûí ãýñýí äºðâºí àéìãèéã íýìæ áàéãóóëæýý. ªíäºð ãýãýýíèéã Ìîíãîëûí Áóðõàíû øàøíû òýðã¿¿íýýð ºðãºìæëºí Îðä ºðãººã òóñãàé áàéãóóëàí “Øàð á¿ñèéí òýã” òàòñàíààñ, Õàí õýíòèé óóë, Öýöýðëýãèéí Ýðäýíýòîëãîé õýìýýõ ãàçðóóä áîëîí îëîí ãàçàð Èõ õ¿ðýý í¿¿äýëëýñýíýýð 1778 îíä Õ¿í ÷óëóóíû õîíõîðò èðæ ñóóðüøñàí áàéíà. Ýäãýýð íü ºíººãèéí Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë Óëààíáààòàð õîòûí ýõëýë áîëñîí þì.

V Áîãä Ö¿ëòýìæèãìýääàìáèéæàíöàí áýýð áóðõàíû øàøíû èðýýä¿éä ÷óõàë ç¿éë áîëãîõ íîìëîë á¿òýýëèéí ñóðãóóëü äàöàíãóóäûã íýãýí äîð òºâëºðñºí õàìãèéí íàíäèí õèéä îðíûã áèé áîëãîõûã òààëàí áîëãîîñîí. Èíãýýä 1838 îíä Äàëõûí äýíæ ãýäýã ãàçàðò, óðüä ªíäºð ãýãýýíèé ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí Ðèáîãýæàé Ãàíäàíøàä¿âëèí õèéäèéí íýðèéã õàäãàëñàí Ðèáîãýæàé Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéã áàéãóóëæ ò¿¿ãýýð òºâëºðñºí íîìûí àðèóí ãàçðûã áàéãóóëàõûã áîëãîîí òààëæ Ç¿¿í õ¿ðýýíýýñ Äàø÷îéíïýë, Ãóíãàà÷îéëèí, Áàäàì ¨ãî, Ëàìðèí äàöàíãóóäûã øèëæ¿¿ëýí àâ÷èð÷ áàéãóóëàõäàà “Ãàíäàíòýã÷ýíëèíãýýð òºâëºñºí øàøíû èõ ìºðºí õèéä ýíý áýýð èðýýä¿éä Øàìáàëûí øàøíû äàëàéä íèéëýí îäíî” õýìýýí àéëäàæ Öîãò Íàëàíäàðûí èõ ñóðãóóëèéí õèð ¿ã¿é íîìûí ã¿éöýä ̧ ñ óëàìæëàëûã õàäãàëñàí Ìîíãîëûí Áóðõàíû øàøíû ñóðãàëòûí òîì òºâ áèé áîëãîæýý. Èõ õ¿ðýý íü ªíäºð ãýãýýíýýñ VIII Áîãäûí ¿å õ¿ðòýë 300-ààä æèëèéí äîòîð ºðãºæèí òýëñýýð ò¿ì ãàðóé øàâüòàé 12 äàöàí 30 àéìàãòàé Ìîíãîëûí Áóðõàí Øàøíû òîì òºâ áîëñîí áàéíà. Áàäìà ¨ãî, Ìàéäàð, Ìýãæèä Æàíðàéñàã, Çàíõàí çýðýã íü áàãà äàöàíãûí ýðõòýé äàöàíãóóä áàéæýý. Àéìàã áîëáîîñ õîøóó õîøóóíû ëàì íàðûã àíõàí äóð ñàíàëààð õóâààí ñóóëãàæ õóðààìæëàí çàõèðàõ ¿íäñýí áàéãóóëëàãûí ãàçàð þì.


12 äàöàí:

1. Äàø÷îéíïýë2. Ãóíãàà÷îéëèí3. Èäãàà÷îéíçèíëèí4. Æ¿ä5. Ä¿éíõîð6. Ìàíáà7. Çóðõàé8. Áàäàì ¨ãî9. Ëàìðèì10. Ìàéäàð11. Ìèãæýäæàíðàéñèã12. Çàíõàí

30 àéìàã:

1. Ø¿òýýíèé àéìàã2. Äîíä¿âëèíãèéí àéìàã3. Æàäàðûí àéìàã /Æèäîð/4. Òîéñîìëýíãèéí àéìàã5. Ä¿éíõîðûí àéìàã6. Öýöýíòîéíû àéìàã7. Àíäóó íàðûí àéìàã8. Äàíäàðëýíãèéí àéìàã

9. Ìàõàìàÿàãûí àéìàã10. Æàñûí àéìàã11. Íîì÷èéí àéìàã12. Ñàíãàéí àéìàã13. Çîîãîéí àéìàã14. Äóãàðûí àéìàã15. ×îéíõîðëèíãèéí àéìàã16. Õàìáûí àéìàã17. Áèçüÿàãèéí àéìàã18. Ýðäýíýñýöýí íî¸íû àéìàã19. Äàðõàí ýì÷èéí àéìàã20. Ýðõýì òîéíû àéìàã21. Ýðõ äàãíèéí àéìàã22. Âàíãàéí àéìàã23. Ýðäýíý õóâèëãààíû àéìàã24. Áàðãûí àéìàã25. Íàìäîëëýíãèéí àéìàã26. Áàíäèäûí àéìàã27. Æàìúÿíñ¿íãèéí àéìàã28. Ìýðãýí íîìîí õààíû àéìàã29. Ëàì íàðûí àéìàã30. ªðë¿¿äèéí àéìàã


Èõ õ¿ðýýíèé ¿íäñýí á¿òýö íü Ç¿¿í õ¿ðýý, Ãàíäàí ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí íýãæýýñ á¿ðäýæ áàéâ. Ç¿¿í õ¿ðýýíä Áàò öàãààí äóãàí, Áàðóóí ºðãºº, Áîãäûí øàð îðäîí ò¿¿íèé äîòîðõè ºðãºº ñ¿ì¿¿ä çýðãýýñ á¿ðäñýí Èõèéíõ Ìàíáà, Æ¿ä, Çóðõàé, Ìàéäàðûí äàöàí, àéìãóóäààñ á¿ðäýæ áàéâ. Ýäãýýð äàöàí, àéìãóóä íü 1937 îí õ¿ðòýë õóðàë íîì, ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãààä òóõàéí ¿åèéí òºðèéí õàðàëãàí áîäëîãîîñ áîëæ õóðàë íîìûí ¿éë àæèëëàãàà á¿ðýí çîãññîí áèëýý. Êîììóíèñò õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åä îëîí ìÿíãàí ýðäýìòýí ëàì õóâðàãóóä àìü íàñàà àëäàæ, çóóí çóóí æèëèéí òóðøèä óëàìæëàãäàí õºãæñºí áóðõàíû øàøíû àãóó ºâ ñî¸ë óñòàæ, íýð òºäèé áîëñîí àâ÷ åðººë áóÿíû õ¿÷ýýð Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä 1944 îíä ìºðãºëèéí äóãàí íýðòýéãýýð äàõèí íýýãäýæ, òóõàéí êîììóíèñò íèéãìèéí õàòóó õàðàà õÿíàëòûí äîð õóðàë íîìîî õóðæ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéñàí öîðûí ãàíö õèéä áàéâ. 1944 îíä äàõèí ñýðãýõ áîëñîí ó÷èð íü 1943 îíä ìàðøàë ×îéáàëñàí, Áóìöýíä, ßíæìàà, Öýäýíáàë íàð Îðîñò î÷èæ, àðä ò¿ìýíä òºð çàñãààñ ýõ îðíû áýëýã, òóñëàìæ õ¿ðãýõýýð ÿâæýý. Òýð ºãñºí òºëººëºã÷äèéã ÑÑÑÐ îðíîîð þì ¿ç¿¿ëæ çî÷ëîîä íýãýí îðîé òîì öàéëëàãàíä óðüæýý. Òýíä Êàëèíèí Áóìöýíä äàðãààñ “Ìîíãîëûã øàøèíòàé ãýæ äóóëñàí, òàíàé øàøèí ÷èíü õýâýýðýý áèçäýý” ãýõýä Áóìöýíä ãóàé ñàíäðàíãóé áàéäàëòàé “ìàíàé øàøèí áàéõã¿é áîëñîí, ëàì íàð ñàéí äóðààðàà õàìòðàë, àðòåëü, êîììóíí áîëîîä òàð÷èõñàí” õýìýýí õàðèóëæýý èíãýæ õýëýõýä íü Êàëèíèí èõýä ãàéõàæ áàéæýý. Ýíý á¿õíýýñ ¿¿äýí Ìîíãîëä øàøíû ÿìàð íýãýí ¿éë àæèëëàãàà áàéõ õýðýãòýé õýìýýñíýýñ ãàäíà, 1944 îíä Àìåðèêèéí Äýä Åðºíõèéëºã÷ Æýéìñ Óéëëñ Ìîíãîëä ìîðèëæ èðýýä áàéõäàà øàøèí íîìûí òàëààð àñóóæ ñîíèðõñîí íü ÷ íýëýýä íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áºãººä ýäãýýð øàëòãààíóóäûí óëìààñ òºð çàñãèéí óäèðäëàãóóä òóõàéí îíäîî Öîã÷ýí ãýñã¿é áàéñàí Ã.Ãîìáîäîðæèéã äóóäàí äîëîîí õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áîëîîä õóðàë õóðàõ, íýýõèéã õ¿ññýí ºðãºäºë áè÷ ãýñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ ãýñã¿é Ã.Ãîìáîäîðæ, Í.Ýðäýíýïèë, Ã.Áàò-Î÷èð, Ð.Ãàðàìñýä, Ì.Ãàëààðèä, Ë.Ëóâñàí, Î.Äàãâàæàíöàí íàðûí 7 ëàì á¿ðä¿¿ëýí “Îëîí çóóí æèëèéí òóðø Áóðõàíû øàøíûã ø¿òñýýð èðñýí ìàíàé àðä ò¿ìýí øàøèí íîìîî ýðýëõèéëæ áàéíà” ãýñýí óòãàòàé ºðãºäºë áè÷ñýíèé äàãóó 1944 îíû 5-ð ñàðûí 25-íû ºäðèéí Óëñûí áàãà õóðëûí 34-ð òîãòîîëîîð óðüä ëàì áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýëòýýð Óëààíáààòàð õîòîä “Ìºðãºëèéí äóãàí” íýðòýéãýýð Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéã äàõèí íýýõýýð áîëñîí áàéíà. XVI-ð æàðíû “Íàðàí ãýòýëãýã÷” (íèäîëæýä) õýìýýõ õºõ áè÷èí æèëèéí çóíû òýðã¿¿í ñàðûí øèíèéí íàéìàíä õóðëàà ýõýëæ áàéæýý. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü äàõèí ñýðãýñíýýð äàëä íóóãäàæ áàéñàí ýðäýìòýé ëàì õóâðàã, íàíäèí áóðõàí ø¿òýýí, íîì ñóäàð öóãëàðñíû çýðýãöýý ªâºð Ìîíãîëîîñ, Äîðíîä àéìàãò ¯çýì÷èí, Áàðãûí õóðàë, Ñ¿õáààòàð àéìàãò Õóó÷èäûí õóðàë, Äîðíîãîâü àéìãèéí Õàð àéðàã, Í¿äýíä Áàëäàí çàñãèéí õîøóó, Ãîâü Ò¿øýý ã¿íèé õîøóó, Ìýðãýí âàíãèéí õîøóóäûí õóðàë, Õîâäûí Áóëãàí ñóìàíä Òîðãóóäûí õóðàë çýðýã íü í¿¿í èðæ, óëìààð òºâäºº íýãäñýí þì. Èíãýýä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü “Ìºðãºëèéí äóãàí” íýðòýéãýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãààä, Ìîíãîëûí Áóðõàíû øàøíû òºâ çàõèðãàà áîëæ, 1947 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õýìýýõ íýðýý äàõèí àâñàí. 1960 îíû ñ¿¿ëýýð Ìîíãîëûí Áóðõàíû


Øàøíû Òºâèéí òýðã¿¿í èõ õàìáà ëàì Ñ.Ãîìáîæàâ ñàíàà÷ëàí “Ýíõ òàéâíû òºëºº” Àçèéí áóðõàí øàøèíòíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîéãîîð Àçèéí Áóääèñò Ýíõ Òàéâíû áàãà õóðëûã 1970 îíä çîõèîí áàéãóóëñàí. Ýä¿ãýý ýíý áàéãóóëëàãà íü ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà. 1960-ààä îíû äóíäóóð Îðîñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Íèêîëàé Ðåðèõ Ìîíãîë óëñàä àéë÷ëàõäàà õàìáà ëàì Ãîìáîæàâ áîëîí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìûí ýðäýìòýí Ö.Äàìäèíñ¿ðýí íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàõäàà Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ëàì íàð íýëýýä ºíäºð íàñòàé áîëñîíûã õàðãàëçàæ øèíý çàëóó ëàì íàðûã ñóðãàõ ñóðãóóëü áàéãóóëàõ ñàíàë ãàðãàæ áàéñàí áàéíà. Ìºí Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí óðèëãààð ÎÕÓ-ûí Áóðèàä óëñûí áàíäèäà õàìáà ëàì Ãîìáîåâ Ìîíãîë óëñàä àéë÷èëæ èðýí Ìîíãîëûí õàìáà ëàì, íîì÷ ìýðãýí ãàâæ Ãîìáîæàâ ëàìòàé óóëçàõäàà Óëààíáààòàð õîòîä Øàøíû Äýýä Ñóðãóóëü áàéãóóëàõ òàëààð ÿðèëöæýý. Óëìààð 1970 îíä Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷èëýí õèéäèéí äýðãýä Øàøíû Äýýä Ñóðãóóëü áàéãóóëàãäàí ýíý ñóðãóóëüä Ìîíãîë, Áóðèàä îþóòíóóä ñóðàëöàæ ýõýëñíýýð Áóðõàíû øàøíû çàëãàìæ õîé÷ ¿åèéã áýëòãýæ ýõýëñýí þì.

Ìîíãîë îðîíä 1990 îíä àðä÷èëñàí íèéãýì òîãòîæ, èðãýäèéí ø¿òýí áèøðýõ ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íýýãäýí, øàøèí ñî¸ëîî äýýäëýõ ¿íäýñíèé óõàìñàð ñýðãýâ. Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü ¿éë àæèëëàãààãàà ÷ºëººòýé ÿâóóëàõ áîëñíîîð èõ õýëìýãä¿¿ëýëòýíä ºðòºæ õààãäñàí äàöàíãóóäàà õóó÷èí øàâü ºâãºäèéã òóëãóóðëàí ñýðãýýí, áîñãîæ õóðàë íîìûíõ íü ¿éë àæèëëàãààã æèãäð¿¿ëñýí.

Îäîî ýäãýýð äàöàíãóóä íü õóó÷èí õóðæ áàéñàí õóðàë íîìîî á¿ðýí õóðæ áàéíà. Ýíý äàöàíãóóäûí øàâü íàðûã ìîíãîëäîî áîëîí ÁÍÝÓ äàõü Ãîìàí, Ñýðà ìºí áóñàä äàöàí ñóðãóóëèóäàä ñóðãàæ áàéíà.

Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí óðèëãààð Äýýðõèéí ãýãýýí XIV Äàëàé áàãø Ìîíãîëä íàéìàí óäàà ìîðèëæ ëàì õóâàðãóóä áîëîí ñ¿ñýãòýí îëîíä àéëäâàðàà àéëäñàí. Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü äýýðõèéí ãýãýýí àâðàëò èòãýëò Ìîíãîëûí IX Áîãäîî öàã òºðèéí áàéäëààñ áîëæ Ìîíãîëäîî çàëæ ÷àäààã¿é áàéæ áàéãààä 2009 îíä ó÷ðàë á¿ðäýí çàëñàí þì. Ìîíãîë óëñûí èðãýí áîëñîí IX Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòàà 2011 îíä Ìîíãîëûí íèéò ëàì ñ¿ñýãòýí õàìòàð÷ Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû òýðã¿¿íýýð ºðãºìæèëæ òàìãûã ºðãºí áàðèâ.

Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøèíòíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøèíòíû Òºâèéí òýðã¿¿í ëàì íàðûí çºâëºëèéí õóðëûã æèëäýý 2 óäàà õóðàëäóóëæ, øàøíûõàà ¿éë õýðãèéã õýëýëöäýã áîëíî. Ýíýõ¿¿ õóðëûã Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøèíòíû Òºâèéí òýðã¿¿í õàìáà ëàì äàðãàëäàã þì.

Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü õàìàã àìüòíû ýíõ àìãàëàí ñàéí ñàéõàí ¿éëñèéí òºëºº õóðàë íîì, áîëîâñðîëûí ¿éë õýðãèéã ã¿éöýòãýæ áóé Âèíàéí ¸ñíû çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áóðõàíû øàøíû áàéãóóëëàãà þì. Òóñ õèéä íü:


Ëàì õóâàðãóóäûí øàãøààáàäàä ñóóðèëñàí ñîíñîõ, ñàíàõ, áÿñàëãàõûí çýðãýìæèò áîëîâñðîëûã ãîë áîëãîõ, ñ¿ñýãòýí îëíû ñýòãýëèéã Áóðõàí ãýãýýíèé ýíýðýíã¿é, ã¿í ñóðãààë íîìëîëîîð àðèóñãàæ õîòîë áóÿíûã äýëãýð¿¿ëýõ, Áóðõàíû øàøíû îëîí òàëò øàâõàãäàøã¿é ºâ ñî¸ëûã õàäãàëàí õàìãààëæ õîé÷ ¿åäýý äàìæóóëàõ çîðèëãîîð ýä¿ãýý õóðàë íîìûí ¿éë àæèëëàãààãàà ýðõëýí ÿâóóëæ áàéíà.

ÌÁØÒºâ ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü Öîã÷ýí, Äàø÷îéíïýë, Ãóíãàà÷îéëèí, Èäãàà÷îéíçèíëèí, Æ¿ä, Ä¿éíõîð, Ìàíáà, Áàäàì ¨ãî, Ìèãæýäæàíðàéñèã áîëîí Ýíýòõýã óëñûí Áîäüãàÿàãûí Ìîíãîë ñ¿ì, ªìíºä Ñîëîíãîñûí Àìàð àìãàëàí ñ¿ì, Õºâñãºë àéìãèéí “Äàÿí äýýðõ”, ªâºðõàíãàé àéìãèéí “Òºâõºí õèéä”, Öàãààí ñ¿ì, ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí íýðýìæèò ÌÁØÈÑóðãóóëü, øàøíû ñóðãàëòòàé 112-ð äóíä ñóðãóóëü, Öîã÷ýí ñóðãóóëü, “Áàÿí-Ýðõýò” øàøíû äóíä ñóðãóóëü, Ýðäýì ñî¸ëûí õ¿ðýýëýí, “Íèã¿¿ñýë” õàëàìæèéí òºâ, “Òºãñáàÿñãàëàíò” öýöýðëýã, “Ëàâàéí ýãøèã” 97.5 ðàäèî çýðãýýð ñàëáàð íýãæ¿¿äòýé áîëíî.


ÃÀÍÄÀÍ ÄÓÃÀÍ

Òóñ õèéäèéí Ãàíäàí äóãàí õýìýýõ àíõíû äóãàíûã Ìîíãîëûí V Áîãä Ö¿ëòýìæèãìýääàìáèéæàíöàí ñàíàà÷ëàí Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õýâ ìàÿã îðóóëæ, àëòàí øàðìàë îðîé áà àëòàí ãàíæèð á¿õèéãýýð 1838 îíä á¿òýýãýýä V Áîãä òóñ äóãàíä Ñàíäóéãààð äàãæèäëàí ðàâíàé óíøæýý. Èéíõ¿¿ Ñàíäóéãààð äàãæèäëàí óíøñàí íü Ñàíäóé áóðõàí ñóóãàà áàéäàã òóë ýíý äóãàí áîëîí õóðàë íîìûã ºíºä óäààí îðøèõûã áýëãýäñýí áàéíà. Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õýìýýí íýð ñî¸ðõîæ òóñ äóãàíä áóÿíû ñàäàí îëîí çóóãààð öóãëàñàíä V áîãä áýýð Áîãä Çîíõàâàãèéí áóìàí çàðëèãèéí àìíû ýø òýðã¿¿òýí çàðëèã íîìóóä îëíûã ñî¸ðõîæ õóðñàí á¿õíèéã ñýòãýëèéí ýãýýðýëèéã õàíãàí çîõèîæýý. Òóñ äóãàíû äýýâðèéã ßíæèâ Äàëàé ã¿í àëòàäæýý. Ãàíäàí äóãàíû äîòîð áàéðëóóëàí çàëñàí áóðõàí, íîìíóóäààñ çàðìûã äóðüäâàë: ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð ýõèéíõýý õ¿ñýëòýýð á¿òýýñýí ººðèéí õ¿ðýë öóòãàìàë ä¿ð, XIX çóóíû ¿åä Ìîíãîëûí ëàì íàðààñ õàð öààñàí äýýð àëòààð áè÷ñýí Áóðõàí áàãøèéí ñóðãààë Ãàíæóóð 108 áîòü, 1956 îíä Áóðõàí áàãøèéí ìýíäýëñýíèé 2500 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ëàì Äàìáàäàðæàà, Äàíçàí íàðûí çýðýã ëàì íàðààñ óðëàí á¿òýýñýí Áóðõàí áàãøèéí õºðºã, Ýíýòõýãèéí åðºíõèéëºã÷ àñàí Äæàâõàðëàë Íåðóãýýñ 1957 îíä äóðñãàë áîëãîí ºãñºí 2000 ãàðóé æèëèéí ºìíº á¿òýýñýí Áóðõàí áàãøèéí


öóòãàìàë ä¿ð, Øðè Ëàíêà /Öåéëîí/ óëñààñ äóðñãàë áîëãîí èð¿¿ëñýí Áóðõàí áàãøèéí ðèíñðýëýýñ îðóóëñàí æèæèã ìºíãºí ñóâðàãà, XX çóóíû ýõýýð Ìîíãîë óëñûí çàõèàëãààð Ïîëüø óëñûí íèéñëýë Âàðøàâ, ªâºðìîíãîëûí Äîëîîí íóóð õîòîä õèéñýí Àþóø áóðõàíû ä¿ð¿¿ä, Áàðóóí îéðàä Ìîíãîëä 15 êèëîãðàìì öýâýð ìºíãººð õèéñýí øàðûí øàøíûã ¿íäýñëýã÷ Áîãä Çîíõàâûí XVI çóóíû ¿åèéí ä¿ð /Ýíý õºðºã íü óã íóòãààñ Èæèë ìºðºí õ¿ðýýä Ìîíãîë íóòàãòàà áóöàæ èðñýí áîëíî/, ªºëäèéí


5 íàíäèí, Äîðíîä àéìãèéí Çîíõàâà, Îëîí õ¿ðýýíèé Ä¿éíõîð áîëîí îëîí íàíäèí ø¿òýýí õîæèì èðñýí áèëýý. Áýõýí ãàíæóóðûí 108 áîòü, Þìûí 16 áîòü, Ã¿íðýã, 10 õàíãàë, Áóðõàí áàãøèéí ÷îãà, Ñàíäóéí ÷îãà, Äýì÷îã, Àâèäûí ÷îãà, Æàìáûí ÷îãà, Ñ¿í÷ýíäýíàéí ÷îãà, Õàæèäûí ÷îãà, Öýâýãìýäèéí ÷îãà, Ìààíèéí ÷îãà, Ìèíò¿ãèéí ÷îãà, Òàðâûí ÷îãà, Èõ ìàíàë, Áèçúÿàãèéí ÷îãà, Æ¿äýðíàìæèëûí ÷îãà, Áîãä ëàìûí ÷îãà, Óóëûí ëàìûí ÷îãà çýðýã ÷îãóóäûí ñóäàð áàéäàã. Ýíý äóãàíä äýýð äóðäñàí ÷îãóóä áîëîí õàíãàëóóäûã óíøèæ òàõèäàã áîëíî. Ýíý äóãàíä øàøíû ¸ñíû èõ áàãà ¿ëýýã¿¿ð õºãæèì, Ìîíãîëûí ãàð óðëàëààð á¿òýýñýí ¿íäýñíèé õýý óãàëç á¿õèé õýíãýðýã, öàí çýðýã öîõèëóóð õºãæì¿¿ä 18 êèëîãðàììûí öýâýð ìºíãººð õèéñýí äàõèí äàâòàãäàøã¿é ìàíäàë, öºãö, áóìáà, öàð ìýòèéí ýðòíèé äóðñãàëò òàõèëûí á¿ðýí õýðýãñýë áèé. XIV Äàëàé áàãø ýíý äóãàíä 8 óäàà ìîðèëæ ëàì õóâàðãóóäàä àéëäâàðàà àéëäñàí.

70-ààä îíä ñàõèóñ òàõèæ áóé ¿åä õýíãýðýã öîõèæ, èõ á¿ðýý ¿ëýýæ áàéãàà íü

Ìºíãººð á¿ðñýí ÿñàí ãàíëèí

Ìºíãºí çàâúÿà

Ìºíãºí òîäîâ Æèæèã ìàíäàë Áèøã¿¿ðí¿¿ä

Ò¿éíèé ìºíãºí öàð, áóìáà, ãàíëèí

Èõ ìàíäàë Äóóò äàðàì


Î×ÈÐ ÄÀÐÛÍ ÄÓÃÀÍ

Òóñ äóãàí íü 1838-1841 îíû ¿åä ÷óëóó, òóïóéãààð õèéñýí àëòàí øàðìàë ãàíæèðòàé, âààðàí äýýâýð á¿õèé Î÷èð äàðûí äóãàí, ¿¿íèé äîòîð ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí 1677 îíä óðëàí á¿òýýñýí Ìîíãîëûí íèéòèéí íàíäèí ø¿òýýí Î÷èðäàðà õýìýýõ Ìàõàÿàíà (Èõ õºëãºí) ¸ñíû áóðõàíû ä¿ðèéã ãîëä íü áàéðëóóëàí çàëñàí áàéäàã. ªíäºð ãýãýýí áýýð Î÷èðäàðà áóðõàíûã á¿òýýãýýä ñ¿íøèãëýæ áàéõäàà:

Î÷èðäàðûí ýðõýò ÿçãóóð ¿íäýñíèé áàãø õèéãýýäßëãóóñàí àìèðëàíãóé, õèëýíò õºâã¿¿í õèéãýýä øàâü ñýëòýä¯íýí ¿ãèéã á¿òýýõ èõ òºðºëõèéòºí á¿ãä áýýð

Çîðèóëãà åðººëèéã çîðèóëàí ñýòãýë÷èëýí á¿òýýõèéã çîõèîí ñî¸ðõ õýìýýí ýíýõ¿¿ íîìûã àéëäñàí ò¿¿õòýé. 1000 ãàðóé æèëèéí ºìíº Áàëáà óëñàä ãîøàð çàíäàí ìîäîîð (¿íýðò óëààí çàíäàí ìîä) óðëàí á¿òýýñýí Ëîãèøóðà õýìýýõ áóðõàíû ä¿ð, æèë á¿ðèéí õàâðûí àäàã ñàðä ýðãýäýã Ìàéäàð áîëîí 1000 ìóòàðò Æàíðàéñèã, Áàðãûí íàéìàí ìàíëà, 1958 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ëàì Ñàìáàëõ¿íäýâ Ìîíãîë çóðãèéí àðãààð çóðæ á¿òýýñýí äºðâºí Ìàõà-ðàíçûí ä¿ð, ýâò äºðºâ õýìýýõ çóðàã çýðýã îëîí õîâîð íàíäèí, õîñã¿é ¿íýò á¿òýýë¿¿ä çàëàãäàæ áàéíà. Ìºí Æàäàìáà, Þìûí 16 áîòü, Ñóíäóé, ¯ëãýðèéí äàëàé /Äî çàíë¿í/, Àëòàíãýðýë, Ìààíü ãàìáóì, Ëàìðèì, Íèòèéí 4 áîòü, Òàðàâ÷ýíáî, Äîä¿äâà, Äàøçýâýã 8 ãýãýýí, Äîãñîì, Áàíçðàã÷ ãýõ çýðýã îëîí ÷óõàã íîì ñóäàð áàéäãààñ ãàäíà ºäºð òóòìûí õóðàë íü Öîã÷ýí õóðàë àæãóó. Ýíý äóãàíä ªíäºð ãýãýýíèé äýãýëñýí öîã÷ýí õóðëûã ºäºð òóòàì õóðäàã áîëíî. Ýíýõ¿¿ äóãàíûã Öîã÷ýí äóãàí, Î÷èð Äàðûí äóãàí ãýõ áîëñîí íü Öîã÷ýí õóðàë õóðäàã ó÷èð Öîã÷ýí äóãàí ãýñýí. Î÷èð Äàðûí äóãàí ãýñýí íü Î÷èð Äàðà ø¿òýýí çàëààòàé áàéäàã ó÷èð èéíõ¿¿ íýðëýñýí áàéíà.


ÇÓÓÃÈÉÍ ÄÓÃÀÍ

Àëòàí øàðìàë ãàíæèðòàé, ÷óëóó, òóóïóéãààð áàðüñàí, âààðàí äýýâýð á¿õèé Çóóãèéí äóãàí þì. Ýíý äóãàíû ãîë ø¿òýýí XIX çóóíû ¿åä Äîëîîí íóóð õîòíîî Áóðõàí áàãøèéã õî¸ð øàâèéí õàìò á¿òýýñýí ä¿ð, Î÷èðàäàðà (þìòàé). Ìîíãîëûí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí óð÷óóäûí íýãýí áîëîõ Øèð÷èíãèéí ìîäîîð ñèéëáýðëýæ õèéñýí çîðìîë Ëõàì áîëîí, Æèãæèä, Î÷èðâààíü, Ãîìáî, Ãîíãîð, ×îéæîî, Æàìñðàí, Íàìñðàé, Öàìáà, Ñýíäîì, Ãîâèéí ëõà, Äàëõ çýðýã ãàçàð

ãàçðààñ èðñýí. Ìàõàÿàíà ¸ñíû áóðõàäóóä çàëñàí áàéäàã þì. Õóðàë íü æàñàà áóþó 10 õàíãàë, Ãîâèéí ëõà, Äàëõ, Äàëëàãà, Ñýðæèìí¿¿ä áîëîí áóñàä àéëòãàë íîìóóäûã óíøäàã. Ñ¿ñýãòýí îëîí èäýýòýé íîì óíøäàã äóãàí ãýäãýýð íü ñàéí ìýäýõ áèëýý. Ýíý äóãàíä Çóó áóðõàí (òèòýì ÷èìýãòýé áóðõàí áàãøèéí ä¿ð)-èéã çàëñàí ó÷ðààñ Çóóãèéí äóãàíà ãýæ íýðëýñýí þì.

ÄÝÄÎÍ ÏÎÂÐÎÍ

Ìîíãîëûí V Áîãä Ö¿ëòýìæèãìýääàìáèéæàíöàíãèéí íîì ¿çýõ áàéð áîëãîí Äýäîíïîâðîí õýìýýõ àëòàí øàðìàë ãàíæèð á¿õèé, âààðàí äýýâýðòýé õî¸ð äàâõàð æèæèã äóãàíûã 1838 îíä áàðüæýý. Ýíý äóãàíä 1904 îíä Äýýðõèéí ãýãýýí XIII Äàëàé ëàì ñóóæ áàéñàí ò¿¿õòýé. Ìºí XIV äàëàé ëàì íàéìàí óäàà çàëàðñàí. Îäîî äóãàíû õî¸ð äàâõàðò Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí ãóðâàí áîëãîíä ñ¿íãèéí àéìãèéí Ëõàì áóðõàí òàõèäàã. Ìºí çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí çóðãààíààñ åñíèéã õ¿ðòýë Í¿éíàé õóðæ Ãîìáî òàõèäàã. Íýã äàâõàðò íü Àëòàíãàíæóóðûã ¿ñýã òîîëîí óíøäàã áîëíî.


ÍÎÌÛÍ ÑÀÍ

VIII Áîãäûí ã¿äýíã çàëàõàä çîðèóëàí 1924-1925 îíä àëòàí øàðìàë ãàíæèðòàé ÷óëóó, òóïóéãààð áàðüñàí âààðàí äýýâýð á¿õèé äóãàí þì. Ýíýõ¿¿ äóãàíã 1956 îíä Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí íîìûí ñàí áîëãîñîí. Îäîî òóñ íîìûí ñàíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ñàÿ ãàðóé íîìòîé áîëîé. ¯¿íä

Àëòàí ãàíæóóð ¿ñýã òîîëîí óíøèæ áóé íü


Áóääûí ñóðãààë àéëäâàðûí ýìõýòãýë 108 áîòü Ãàíæóóð, ò¿¿íèé òàéëáàð 225 áîòü Äàíæóóð, Ýíýòõýãèéí ìýðãýä áàíäèäà íàðûí á¿òýýë, Áîãä çîíõàâ, Áàí÷èí áîãä, Äàëàé ëàì òýðã¿¿òýé Ò¿âäèéí ëàì íàðûí ñ¿ìá¿ì áîëîí ªíäºð ãýãýýí òýðã¿¿òýé Áîãäóóä áîëîí Àãâààáàëäàí, Àãâààíõàéä¿â, Àãâààíäàíäàð, Ñ¿ìáýõàìáà Èøáàëæèð çýðýã ìîíãîë ýðäýìòýí ìýðãýä ëàì õóâðàãóóäûí èõ òàâàí óõààí, áàãà òàâàí óõààíû ÷èãëýëýýð áè÷ñýí îëîí çóóí áîòü íîì çîõèîë (ñóðãààë) õàäãàëàãäàæ áàéäàã. Èõ òàâàí óõààí õýìýýã÷ íü Ã¿í óõààí /äîòîîä óõààí/, Äóóí óõààí, Íîòëîõ óõààí, Àíàãààõ óõààí, Óðëàõóéí óõààí áîëîé. Áàãà òàâàí óõààí íü ßðóó íàéðàã, ¨ãò ¿ãñ, Ýâë¿¿ëýí íàéðóóëàõ, Îäîí çóðõàé, Äóó á¿æèã ýäãýýð áîëìîé. ¯¿íýýñ ßðóó íàéðàã, ¨ãò ¿ãñ, Ýâë¿¿ëýí íàéðóóëàõ ãóðàâ íü äýýðõ äóóí óõààíä Îäîí çóðõàé, Äóó á¿æèã ýíý õî¸ð óðëàõóé óõààíä áàãòàíà. 1959 îíä Óëààíáààòàð õîòîä õóðàëäñàí Îëîí óëñûí Ìîíãîë õýë áè÷ãèéí ýðäýìòäèéí àíõäóãààð èõ õóðàë äýýð Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí õàìáà, íîì÷ ìýðãýí ãàâæ Ñ.Ãîìáîæàâûí èëòãýëä äóðüäñàíààð îäîîãèéí áàéäëààð á¿ãä 208 ëàìûí ñóðãààë àéëäâàð /çîõèîë/ áàéíà ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîë, Òîä, Ñàíñêðèò, Ëàíç, Ïàëè çýðýã ¿ñãýýð áè÷ñýí ãàð áè÷ìýë íîìóóä àëò, ìºíãº áîëîí åñºí ýðäýíýýð á¿òýýñýí Ò¿âä, Ìîíãîë ñóäàðóóä, Äîðíî äàõèíû áîëîîä Ìîíãîëûí ýðòíèé ò¿¿õ ñî¸ëûí õîâîð íàíäèí äóðñãàëóóä õàäãàëàãäàæ áàéãàà þì. Òóñ íîìûí ñàíä Ìîíãîë, Ò¿âä, Ýíýòõýã çýðýã îðíû óð÷óóäûí õèéñýí 8 ìàíàë, Äàìæèí ×îéæîë, 16 áàòàä àã÷, òýðã¿¿òýí èõ, áàãà õºëãºíû ¸ñíû áóðõàä áîäüñàäâà íàðûí õºðã¿¿ä, Ìîíãîëûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãàð óðëàëààð á¿òýýñýí çýýãò íààìàë, çàäãàé óòñàí î¸ìîë, õàòãàìàë áóðõàíû õºðã¿¿ä Ìîíãîë çóðàã áà íàãòàí, ìàðòàí çýðãèéí õºðã¿¿ä îëîí áàéäàã áîëíî. 2007 îíîîñ ýõëýí Áýýæèí ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí äýìæëýãýýð “Ýðòíèé õîâîð íàíäèí ñóäàð áè÷ãèéã òîîí õýëáýðò õºðâ¿¿ëýí õàäãàëàõ, íèéòýä ò¿ãýýõ”íýðòýé òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà.

Òóñ äóãàíä ºãëºº áîëãîí Çàìáàë ãàðàâûí óíøëàãà, óñàí áàëèí óíøäàã þì.

Ìààðàìáûí ìýñ çàñàëûí áàãàæíóóä Óñàí áàëèí óíøèæ áàéãàà íü


ÈÕ ÃÝÐ

Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü Ìîíãîëûí áóðõàí øàøíû òºâ ó÷ðààñ ãàäíà, äîòíû çî÷èä òºëººëºã÷èä èõýýð èðäýã þì. Èéìèéí òóëä çî÷èä òºëººëºã÷èä õ¿ëýýí àâàõ, óóëçàëò, õóðàë ÷óóëãàí õèéõýä çîðèóëàí 11 õàíàòàé, 180 óíüòàé, 80 ãàðóé õ¿íèé áàãòààìæòàé ¿íäýñíèé õýý óãàëç, ç¿ìáýð ñèéëáýðòýé á¿õèé á¿ðýí õýðýãëýëòýé ìîíãîë ãýð óðëàí á¿òýýñýí áºãººä îäîî ýíý ãýðò Äýýðõèéí ãýãýýí Äàëàé ëàì òýðã¿¿òýé áóðõàíû øàøíû òîì ç¿òãýëòíýýñ ãàäíà áóñàä øàøíû íýð õ¿íäòýé çî÷èä òºëººëºã÷èä áîëîí óëñ ã¿ðí¿¿äèéí åðºíõèéëºã÷, åðºíõèé ñàéä, ïàðëàìåíòûí äàðãà ãýõ ìýò ãàäíà äîòíû òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàéäàã áèëýý.

ÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÓÐÕÀÍÛ ØÀØÍÛ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÜ

ªíäºð Ãýãýýí Çàíàáàçàðûí íýðýìæèò Áóðõàí Øàøíû Èõ ñóðãóóëü íü Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâèéí òýðã¿¿í õàìáà ëàì, íîì÷ ìýðãýí ãàâæ àãñàí Ñ.Ãîìáîæàâ, ÎÕÓ-ûí Áóðèàäûí áàíäèäà õàìáà àãñàí Ãîìáîåâ íàðûí ñàíàà÷ëàãààð Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí äýðãýä Øàøíû äýýä ñóðãóóëü íýðòýéãýýð àíõ 1970 îíä áàéãóóëàãäæýý. Òóñ èõ ñóðãóóëü íü áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà õîéø 20 ãàðóé óäààãèéí òºãñºëò õèéæ Áóðõàíû øàøíû äýýä áîëîâñðîëòîé îëîí çóóí ëàì íàðûã òºð¿¿ëýí ãàðãàñàí. Áóääûí ã¿í óõààí ñóäëàà÷, Ýì çóðõàé ñóäëàà÷,


Ø¿òýýí óðëàà÷, Ò¿âä õýë ñóäëàà÷, Óíøëàãà, çàí ¿éë ñóäëàà÷ çýðýã ìýðãýæëýýð áàêëàâð, ìàãèñòðûí ñóðãàëò ÿâóóëäàã áºãººä Áóðèàä, Òóâà, Õàëèìàã çýðýã óëñóóäààñ îþóòíóóä èðæ ñóðàëöäàã. Ýíý èõ ñóðãóóëèàñ îëîí ýðäýìòýí, ìýðãýä òºðºí ãàð÷, Ìîíãîë áîëîí Îðîñûí õîëáîîíû Áóðèàäàä Áóðõàíû øàøíûã äýëãýð¿¿ëýõ ¿éëñò ¿íýòýé õóâü íýìðýý îðóóëæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãàçðààñ 1995 îíä òóñ ñóðãóóëèéã Ìîíãîëûí øàøèí ñî¸ëûí íýðò ç¿òãýëòýí, ñî¸í ãèéã¿¿ëýã÷ “ªÍÄªÐ ÃÝÃÝÝÍ ÇÀÍÀÁÀÇÀÐ”-ûí íýðýìæèò áîëãîâ.

Öîã÷ýí ñóðãóóëü: Ìîíãîëûí Áóðõàí Øàøíû Èõ ñóðãóóëèéí õàðúÿà áºãººä 1992 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ëàì Á.Ýðäýíýõ¿¿ Ãàíäàí õèéä áîëîí õºäºº îðîí íóòãèéí õèéä¿¿äèéí çàëãàìæ ëàì íàðûã áýëòãýõ çîðèëãîòîé áàéãóóëæýý. Òóñ ñóðãóóëü íü ñóðàëöàã÷äàä õè÷ýýëèéí äºðâºí æèëèéí õóãàöààíä õóðëûí óíøëàãà, àÿ äàí, áàëèí òàõèë, æàÿã ä¿ëáà áîëîí çàðèì åðºíõèé áîëîâñðîëûí õè÷ýýëèéí ìýäëýãèéã îëãîäîã áºãººä àíõ áàéãóóëàãäñàí öàãààñ ºíººã õ¿ðòýë íèéò çóðãààí àíãè òºãñãººä áàéíà.

Øàøíû ñóðãàëòòàé 112-ð äóíä ñóðãóóëü: 1990 îíä Áóðõàí øàøíûã õºãæ¿¿ëýõýä ìýäëýã áîëîâñðîëòîé çàëãàìæ ¿å áýëäýõ, Áóðõàíû øàøíû óëàìæëàëò ¸ñ çàíøèë, ýíýðýíã¿é ñóðãààëèéã õîé÷ ¿åäýý óëàìæëóóëàí ¿ëäýýõ çîðèëãîòîéãîîð òóñ èõ ñóðãóóëèéí ñàëáàð áîëãîí áàéãóóëæýý. Ýíý ñóðãóóëèéí îíöëîã íü Áóðõàíû øàøíû ñóðãàëòûã åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãàëòòàé õîñëóóëàí çààäàãò îðøäîã áºãººä

Ñ.Ãîìáîæàâ õàìáà, Äàíçàí, Äàíèãà íàð øàøíû äýýä ñóðãóóëèéí àíõíû ñóðàã÷äûí õàìò


òóñ äóíä ñóðãóóëüä ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí íýðýìæèò Áóðõàíû Øàøíû Èõ ñóðãóóëèéí áîëîí Óëñûí Áîëîâñðîëûí Èõ ñóðãóóëèéã òºãññºí áàãø íàð õè÷ýýë íîì çààæ áàéíà. Òóñ ñóðãóóëü íü òºãñºã÷èääºº á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí ãýð÷èëãýý îëãîäîã. Ýäãýýð ñóðãóóëèéí òºãñºã÷èä íü õºäºº îðîí íóòàã áîëîí á¿õ õèéä¿¿äýä àæèëëàæ áàéíà.

Ã¯Í ÓÕÀÀÍÛ ÃÓÐÂÀÍ ÄÀÖÀÍ

Ã¿í óõààíû 3 äàöàí íü áóðõàíû øàøíû ã¿í óõààíû òàâàí áîòèéã àðàâ ãàðóé çèíäààíû ýðýìáýýð Öîãò Íàëàíäàðûí õýëýëöýí ìýòãýëöýõ àðãàä òóëãóóðëàí íàðèéí ñóäàëäàã. Òàâàí áîòü íü ó÷èð øàëòãààíû (Ïðàíà), Áèëýã áàðàìèä (Ïðàìèäà), Òºâ ¿çýë (Ìàäüÿàìàêà), Àâèäàðìà, Âèíàé çýðýã áîëíî. 2000 æèëèéí ò¿¿õò Ýíýòõýãèéí ýðòíèé àëäàðò Öîãò Íàëàíäàðûí èõ ñóðãóóëèéí ñóðãàëò ÷àíàð, áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã Ò¿âäýä áàãø Áîãä Çîíõàâà áýýð ¸ñ äàãóó àâñàí. Óëìààð Ãàíäàí, Ñýðà, Áðàéâ¿í çýðýã äàöàí ñóðãóóëèóäàà áàéãóóëñàí. ̄ ¿íä Ìîíãîëûí àëäàð öóóò Ìýðãýä ýäãýýð ñóðãóóëèóäàä ñóð÷ áîëîâñðîí, ýðäýì ìýäëýãèéí èõ ñàíã ýõ íóòàãòàà çàëæ èðöãýýí ¿¿ñãýñýí íü Äàø÷îéíïýë, Ãóíãàà÷îéëèí, Èäãàà÷îéíçèíëýí äàöàíãóóä þì. Ýäãýýð äàöàí íü Áóðõàí áàãø, Ìàéäàðûí ãýãýýí õèéãýýä Çàìáóóòèâûí õî¸ð äýýä õýìýýõ Íàëàíäàðûí áàíäèäà íàð Íàãàðæóíàé, Àñàíãà áîëîí åðòºíöèéí çóðãààí ÷èìýã õýìýýí àëäàðøñàí Àðúàäýâ, Äàðìàêèðäè, Äèãíàãà, Âàñóáàíäó, Ã¿íàïðàáà, Ñàêúÿàïðàáà õèéãýýä áóñàä àëäàðòàé Ýíýòõýã, Ò¿âä, Ìîíãîë ýðäýìòýí ìýðãýäèéí ã¿í óõààíû çîõèîë á¿òýýëèéã ñóäàëäàã.


ÄÀØ×ÎÉÍÏÝË ÄÀÖÀÍ

Äàø÷îéíïýë äàöàíä Ò¿âäèéí àëäàðò ã¿í óõààíòàí Ã¿í÷ýí Æàìúÿíøàäâèéäîðæ ëàìûí òàâàí áîòèéí çîõèîë á¿òýýëèéã ãîëëîí ñóäàëäàã. Ýíýõ¿¿ äàöàíã II Áîãä Ëóâñàíäàìáèéäîíìý Æýâç¿íäàìáà õóòàãò, ò¿¿íèé ¨íçèí áàãø áóþó Ìàíçóøðè õóòàãò Äîíõîð öîðæ Àãâààíæàìáàëäàíçàí ªâºð Ìîíãîëûí Äîëîîí íóóð õýìýýõ ãàçàðò 1736 îíä ¿¿ñãýí áàéãóóëæýý. Óëìààð 1756 îíä Àð õàëõûí Èõ õ¿ðýýíä í¿¿æ èðýí ñóóðüøñàí. Õîæèì 1937 îíû èõ õýëìýãä¿¿ëýëòýíä ºðòñºíººð äýëõèéí àíõíû èõ ñóðãóóëèàñ óëáààòàé îëîí çóóíû ò¿¿õòýé òóñ äàöàíãèéí óëàìæëàëò ñóðãàëò, õóðàë íîìûí ¿éë àæèëëàãàà á¿ð ìºñºí õààãäñàí áàéíà. 1991 îíä òóñ äàöàíãèéí íîìûí ¿éë àæèëëàãàà äàõèí ñýðãýæ îäîîãèéí ýíý äóãàíûã Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä áàðèóëñàíààð õóó÷íû ýðäýì íîìòîé ìýðãýä,áàãø íàðûí õè÷ýýë øàìäëààð óëàìæëàëò ã¿í óõààíû ñóðãàëòàà ÿâóóëñààð ºíººã õ¿ðñýí. 2002 îíä òóñ äóãàíû àðä òàëä Äîìûí ºðãººã äàöàíãèéí ëàì íàð áàðüñàí.Ò¿¿í÷ëýí XIV Äàëàé áàãøèéí à÷ èâýýëýýð Ýíýòõýã äýõ Ãîìàí äàöàíãààñ Áóääûí ã¿í óõààíä ìýðãýæñýí áàãø íàð õ¿ðýëöýí èðæ, äàöàíãèéí øàâü íàðò õè÷ýýë îðæ áàéñàí þì. Ýë äàöàí äàõèí ñýðãýñýí öàãààñàà ºíººã õ¿ðòýë 36 ãàâæ øèíýýð òºð¿¿ëñýí áîë ãýâøèéí äàìæàà áàðèõ ¸ñûã äàõèí ñýðãýýñíýýð 220 ãàðóé ëàì íàðò ãýâøèéí çýðýã öîë îëãîîä áàéíà. Òóñ äàöàí øàâü íàðàà äàöàíäàà ñóðãàõûí çýðýãöýý Ýíýòõýã äýõ Ãîìîí äàöàíä ñóðãàæ áàéãàà þì. Àíõíû ÿâæ ñóðàëöñàí øàâü íàð íü ýðãýí èðæ îäîî äàöàíäàà


õè÷ýýë îðæ çààæ ñóðãàæ áàéíà. Ýë äàöàíãààñ ýðäìèéí îðîéä õ¿ðñýí îëîí àðâàí ýðäýìòýí òºðºí ãàðñàí þì. Ýä¿ãýý ãýâø, ãàâæèéí äàìæààã áàðèóëæ áóé þì. ªäºð òóòìûí áîëîí öàãèéí õóðëàà õóðæ áàéíà.

ÃÓÍÃÀÀ×ÎÉËÈÍ ÄÀÖÀÍ

Ìîíãîëûí IY Áîãä Ëóâñàíò¿âäýíâàí÷¿ãæèãìýäæàìö ñàíàà÷ëàí Áóääûí ã¿í óõààíûã ñóäëàõ “Âàí÷ýí Ëîñîéëèí Èã÷àà”-ã ñóäëàõ äàöàíã 1809 îíä áóþó XIY æàðíû öàãààí õîíèí æèëèéí õàâðûí òýðã¿¿í ñàðûí øèíèéí íýãýíä Äý÷èíãàëâûí ¿¿äíèé Ãîíæèðò Áîãä ººðºº ëàìäàæ øàðæèí õóðæ ¿¿ñãýñíèéã Y Áîãä öààøèä äýìæèí òóñãàé äóãàí áàðèóëæ “Ãóíãàà÷îéëèí” õýìýýõ íýðèéã õàéðëàñàí áàéíà. Ò¿âäèéí îðîéí äýýä íîìûí ìýðãýäèéí íýã áîëîõ Áàí÷èí Ñîíîìäàãâûí ã¿í óõààíû ñóðàõ áè÷ãèéã ãîëëîí ñóäàëäàã. Ýë äàöàíä 1908 îíä VIII áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò


áýýð Õóâèëãààíû àéìãèéí Ëóâñàí÷îéíçèí Öîðæòîé õàìò ãàâæèéí äàìæàà áàðüæýý. Ýíýõ¿¿ äàöàíãààñ ýðäìèéí îðîéä õ¿ðñýí îëîí àðâàí àëäàðòàé ýðäýìòýí ìýðãýä òºðºí ãàð÷ýý. 1937 îíä õýëìýãä¿¿ëýëòýíä ºðòºí õóðàë íîì íü çîãññîí áºãººä 1992 îíä äàõèí ñýðãýýä ñóðãàëò íîìûí ¿éë àæèëëàãàà íü äàõèí ñýðãýæ, ýíýõ¿¿ äàöàíãèéí äóãàíûã 2001 îíä “Áîÿðñ êîíñòðàêøí” êîìïàíè áîëîí “Çàðóáåæ ñòðîé” êîìïàíè áàðüæ àøèãëàëòàíä îðóóëæýý. Ýä¿ãýý ýíý äàöàí ñóðãàëò íîìîî àìæèëòòàé ÿâóóëæ áàéíà. Ìºí ýíý äàöàí ëàì íàðàà äàöàíäàà áîëîí Ýíýòõýã äýõ Ãîìàí äàöàíä ñóðãàæ áàéíà.

ÈÄÃÀÀ×ÎÉÍÇÈÍËÈÍ ÄÀÖÀÍ

Èäãàà÷îéíçèíëèí äàöàíã V Áîãä Ëóâñàíö¿ëòýìæèãìýääàìáèéæàíöàí Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí øàâ òàâüæ ðàâíàéëñàí ãàçàð VIII Áîãä Àãâààíëóâñàí÷îéæèíÿì Æýâç¿íäàìáà õóòàãò 1910 îíû öàãààí íîõîé æèëä Ìîíãîëûí øàøíû ìàíäàë áàäðàëûã áîëãîîõ ã¿í òààëëûí ¿¿äíýýñ áàéãóóëæýý. Øàøèí, òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò áýýð 1912 îíîîñ ýõëýí æèë äàðààëàí Èäãàà÷îéíçèíëèí äàöàíä ò¿ìýí ãýëýíãèéí õàéëàíã ãóðâàí óäàà õóðóóëñàí íü Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû ìàíäàë áóóðëûã õàðóóëñàí ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áàéëàà. Ýíý äàöàíä Ò¿âäèéí àëäàðò Ñýð Æýâç¿íáà-×îéæèæàëöàíãèéí òóóðâèñàí áóääûí ã¿í óõààíû 5 áîòèéã ãîëëîí ñóäàëäàã. Àíõ Èäãàà äàöàíã áàéãóóëàõàä Äàø÷îéíïýë, Ãóíãàà÷îéëèí


äàöàíãóóäààñ ãýâø íàðûã VIII Áîãä áýýð ñîíãîí àâ÷ 1000 ãàðóé ëàì õóâðàãòàéãààð ýõë¿¿ëæ áàéæýý. Äàõèí ñýðãýñýí íü 1991 îíû öàãààí õîíü æèëèéí çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí ãóðâàíä íýýñýí áºãººä Çîïî ðèíáó÷èéí ºãëºã õàíäèâààð äàöàíãèéí øèíý äóãàí áóþó îäîîãèéí ýíý äóãàíûã 2003 îíû 12 ñàðä àøèãëàëòàíä îðæ ýä¿¿ãýý ñóðãàëò, áîëîí õóðàë íîìîî ÿâóóëæ áàéíà. Ýíý äàöàí íü ëàì íàðàà äàöàíäàà áîëîí Ýíýòõýã äýõ Ñýðà õèéäýä ñóðãàæ áàéíà.

Ä¯ÉÍÕÎÐ ÄÀÖÀÍ

Ä¿éíõîð äàöàí áóþó Äý÷èíãàëáà äàöàíã IV Áîãä 1803 îíä áàðóóí çóóä çàëðàí Ëõîõæàëñðàé ãýãýýíýýñ (Ä¿éíõîð)-ûí àâøèã õ¿ðòýæ èðýýä 1806 îíä äàöàíã ¿¿ñãýí áàéãóóëæýý. Ýë äàöàí íü “Öàãèéí õ¿ðäíèé íîì”-ûã ãîëëîí ñóäëàõ ñóðãóóëü áàéñàí áºãººä 1937 îíû èõ õýëìýãä¿¿ëýëòèéí óðøãààð õààãäñàí áàéíà 1944 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä äàõèí ñýðãýñíýýð 1961 îíîîñ ýõëýí (Ä¿éíõîð)-ûí õóðëûã æèëäýý íýã óäàà õóðäàã áàéæ áàéãààä 1990 îíä äýýðõèéí ãýãýýíòýí XIV Äàëàé áàãø Ýíýòõýãèéí Âàðíàñè õîòîä Ä¿éíõîðûí âàí àéëäàõäàà óäààõ (Ä¿éíõîð)-ûí âàíã Ìîíãîëä òàâèõàà àéëäñàí áàéíà. Èíãýýä Ä¿éíõîð äàöàíãèéí øèíý äóãàí


áàðèõ çóðãèéã íü óðëàãèéí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí óðàí Ä.Äàíçàí ëàì ãàðãàæ Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøèíòíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí ãîëëîæ Áàÿíñàéõàí çàõèðàëòàé “Áîÿðñ Êîíñòðàêøí”, ìºí ×èìýäðýãçèí ëàì, XIV Äàëàé áàãø ýíýõ¿¿ äóãàíûã áàðèõàä èõ äýìæèæ òóñàëñàí áàéíà. Äàöàíã ñýðãýýõýä àõìàä õóâðàã Ä.Äàíçàí, Í.Ñýðýýòýð íàð èõ ç¿òãýë ãàðãàæ, Ä¿éíõîðûí óíøëàãà, áàëèí òàõèë, ñàãàð, ÷îãîð, æàíõàðûã òóñ òóñ çààæ ñóðãàñàí áèëýý. XIV Äàëàé áàãø 1995 îíä Ìîíãîëä çàëðàõäàà òóñ äàöàíä ñààòàí ìîðèëñîí, ìºí 1996 îíä çàëðàõäàà òóñ äàöàíä “Ä¿éíõîðûí âàíã” àéëäñàí. Äý÷ýíãàëáà äàöàí áîëâîîñ òàðíèéí ¿íäýñíèé ýöýñ òóóëü Ä¿é÷ýíõîðëîîãèéí ×îãî áà áóñàä Ñàíäóé, Äýì÷îã, Ã¿ð÷ýí, Ã¿íðýã, Íàìíàí, Öà÷îã, Ìàíëà, Íàéäàíãèéí çýðýã ¿íäýñèéã öýýæëýõ ìºí îëîí ç¿éëèéí òýã ä¿ë÷ýí ¿éëäýõ ñàãàð õèéõ ÷îãàð ýðãýõ çýðýã ÿâóóëàõûã ýðõýëäýã. Ýä¿ãýý ýë äàöàíä Ä¿éíõîðûí ¸ñíû õóðàë íîì çàí ¿éëýý ¸ñ÷ëîí ÿâóóëæ áóé çýðýãöýý ëàì íàðàà äàöàíäàà áîëîí Ýíýòõýãò ñóðãàæ áàéãàà þì. ªäºð òóòìûí õóðëàà áîëîí öàãèéí õóðëóóäàà õóðæ áàéíà.


ÌÀÍÁÀ ÄÀÖÀÍ

Òóñ äàöàí íü III Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí ¿åä Èõ õ¿ðýýíä 1760 îíä ¿íäýñëýí áàéãóóëæýý. Òóõàéí ¿åä ýë äàöàí óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíû õàìãèéí ÷óõàë ñóðãàëòûí òºâ áîëæ, ýíý ñàëáàðò íýí ÷óõàë ãàéõàìøèãòàé á¿òýýë òóóðâèñàí îëîí ìýðãýäèéã òºð¿¿ëæýý. Ìàíáà äàöàí íü òàâàí óõààíû ýðäýì äóíäààñ õ¿ì¿¿í, àìüòàíû ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, ºâ÷íèéã àíàãààõ óõààíä ìýðãýøñýí ýì÷ íàðûã áýëòãýõ óëàìæëàëò ñóðãóóëü þì. Ìàíáà äàöàí áîëîí ëàì õóâàðãóóä íü õ¿íèé ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, ºâ÷íèéã àíàãààõûí òóëä æ¿øè /äºðâºí ¿íäýñ/ íîìîíä áîëîâñðîõ, ñóäàë áàðèà õèéõ, ºâ÷íèé áàéäëûã òàíèõ, îëîí ç¿éë ºâ÷íèéã äàðàõ ýìèéã íàéðóóëàõ, õýðýãëýãäýõ¿¿í óðãàìëûã øèíæëýí òàíèõ òýðã¿¿òíèéã ýðõýëäýã áîëíî. 1937 îíû èõ õýëìýãä¿¿ëýëòèéí øóóðãàíä ¿éë àæèëãàà íü çîãññîí õýäèé ÷ 1991 îíä Õîîâîé ëàì Ãàíäàíòýã÷ýíëèíãèéí “Ìàíáà äàöàí” íýðòýéãýýð áàéãóóëæ, Ãýñýð ñ¿ì äýõ îäîî Áàäàì-¨ãî äàöàí áàéãàà äóãàíä õóðæ áàéãààä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí àðä í¿¿í èðæ øèíý äóãàí 2001 îíä áàðèàä õóðëàà õóðæ áàéíà.

ÆÀÍÐÀÉÑÈÃ ÄÀÖÀÍ

1911 îíû 7-ð ñàðûí 30 áóþó Öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí çóíû èë¿¿ ñàðûí øèíèéí àðâàíä VIII áîãä Æàâç¿íäàìáà õóòàãòûí ë¿íäýíãýýð Ìýãæèä Æàíðàéñèã áóðõàí á¿òýýõ àæèë ýõýëæýý. 1913 îíû VIII ñàðûí 13íä Ìîíãîë óëñûí îëíîî ºðãºãäñºíèé III îíû çóíû ñ¿¿ë ñàðûí 8-íä Ìýãæèä Æàíðàéñèã èõ ø¿òýýíèé öîãöîëáîðûã á¿òýýí äóóñãàæ àðàâíàéëæýý. Èéíõ¿¿ èõ áóðõàíã á¿òýýæ Áîãä ãýãýýíèé áèëãèéí ìýëìèéã àìãàëàí áîëãîõ, Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ìýëìèéã àìãàëàí áîëãîõ õî¸ð èõ ¿éëñ íýãýí öàã ¿åä äàâõöàí òààðñàí íü îãòîîñ ñàíàìñàðã¿é òîõèîë áóñ, îíöãîé ó÷èð óòãûí íýãäëèéã èëýðõèéëæ àâàé. Òºð ò¿ìíèé ø¿òýýí 80 òîõîé ºíäºð Ìýãæèä Æàíðàéñèã ø¿òýýíèéã Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîëûí áèëýã òýìäýã áîëãîæ íèéò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñýòãýë, ç¿òãýëýýð á¿òýýñýí áèëýý. Ãýòýë 1937 îíä èõ õýëìýãä¿¿ëòýíä ºðòºæ èõ ø¿òýýíèéã Îðîñûí àðìèéí öýðýã, òåõíèêèéí õ¿÷ýýð áóóëãàí íóðààæ, óëìààð õîéø çººâºðëºí àâ÷ îäæýý. Òóóðãà òóñãààð Ìîíãîë óëñûí áàõàðõàõ íàíäèí ø¿òýýí,


óëñ ¿íäýñòíèé áèëýãäýë Èõ Ìýãæèä Æàíðàéñèã áóðõàíûã îðîñóóäàä àëäñàí íü Ìîíãîëûí ýäèéí áà îþóíû ñî¸ëä ó÷èðñàí àñàð òîì ãàìøèã áîëîé. 1940-1960-ààä îí õ¿ðòýë ýíý äóãàíä Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé Òºâ àðõèâ áàéðëàæ áàéñàí òºâ àðõèâûã ºíººãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíä õ¿ðýõýä íü òîì ãàðàà áîëñîí þì. 1990 îíä øàøèí äàõèí õóðàë íîì ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áîëîõ áîëñíîîð Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí óäèðäëàãóóä Ñî¸ëûí ñàéäààð äàìæóóëàí ÿðüæ õýëýëöñýíèé ýöýñò 1991 îíû 2-13íä “Ìèãæýä Æàíðàéñèã ø¿òýýíèéã á¿òýýí çàëàõ òóõàé ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàòûí 33 äóãààð çàðëèã ãàðàâ. Èíãýñíýýð äàõèí á¿òýýõ àæèëäàà îðæ, 1996 îíû 10-ð ñàðûí 27-íä 11.40-ä” ãàë õóëãàíà æèëèéí íàìðûí àäàã ñàðûí 16-íû èõ òýðãýë ºäºð ìîðèí öàãò íýýâýé. ¯ëýìæ àìãàëàí ãàðàõûí îðîí áèëãèéí ìýëìèé íýýã÷ Ìýãæèä Æàíðàéñèã èõ ø¿òýýíèéã á¿òýýõ ¿éëñýä Ìîíãîë óëñûí õî¸ð ñàÿ àðä ò¿ìýí áèå, õýë, ñýòãýëýýðýý îðîëöæýý. Øàøèíû èõ ñóðãóóëèéí îþóòíóóä 2000 àþóø áóðõàí ñ¿íøèãëýæ çàëæýý, îäîî àðä ò¿ìíèé ºðãºñºí àþóø áóðõàí 4500 áèé, IX Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí ñàíàà÷ëàãààð Ìýãæèä Æàíðàéñèã áóðõàíû 2 òàëä íü íóóöûí ýçýí áóþó Î÷èðâààíü Áóðõàíûã (2011.2.17-íä) á¿òýýí çàëñàí. Ìºí Ìàíçóøðè Áóðõàí á¿òýýí çýðýãö¿¿ëýí (2011.9.29-íä) çàëñàí þì. Òóñ äóãàíû õóðàë íü 1996-10-30-íä ýñãèé ãýðò àíõ õóðëàà õóðæ áàéãààä 2004 îíä Ãàíäàíãààñ îäîîãèéí øàâàð ãýð äóãàíûã áàðèóëæ ºãñºí. Ýä¿ãýý õóðàë íîìîî õóðæ áàéíà.


“Ìèãæýä Æàíðàéñèã Ø¿òýýíèéã á¿òýýñýí ò¿¿õýíä çîðèóëñàí ãýðýëò õºøººã 1996 îíä á¿òýýæýý.


Æ¯Ä ÄÀÖÀÍ

Ìîíãîëûí II Áîãä Æýâç¿íäàìáà Ëóâñàíäàìáèéäîìý áýýð Èõ õ¿ðýýíä ñóäàð, òàðíèéí ã¿í óõààíûã ñóäëàõ ñóðãóóëü áîëîõ öàíüä äàöàí, Æ¿ä äàöàíã ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí ò¿¿õòýé þì. ÕII-ð Æàðíû Øàðãà÷èí õîíü æèë /1739/-îíä Ìîíãîëûí II Áîãä íàñ ñ¿¿äýð àðâàí çóðãààã çîîãîëñîí æèëýý àíõ ñàíàà÷ëàí ¿¿ñãýæ çàðëèãàñàíààð “Æ¿ä ñàíàãäý÷ýíëèí” Ò¿âäèéí Æ¿ääîäìàä äàöàíãèéí äýãòýé ýí ò¿ð¿¿íèé æ¿äèéí äàöàíãèéí ¿íäýñ ñóóðü òàâèãäæýý. IV Áîãä ãýãýýíòýíýýñ òààëæ Æ¿ä äàöàíä àíõ àãðàìáûí äàìæàà áàðèóëñàí. Æ¿ä äàöàí íü äºðâºí àéìàã ¿íäýñíèé íîìä ñóðàëöàõ ãîë ñóðãóóëü áºãººä ýë äàöàíä ñóðàëöàã÷ íü ÷îéðûí ãóðâàí äàöàíä ã¿í óõààíû ñóðãàëòàà òºãñãºæ, ãàâæèéí çýðýã öîë õàìãààëñíûõàà äàðàà äýâøèí ñóðàëöäàã áºãººä äàíäàðûí äºðâºí ¿íäýñíèé íîìûã ñóäëàí ä¿¿ðãýæ “Àãðàìáà”-ûí çýðýã öîë õàìãààëäàã áàéâ. Àãðàìáûí äàìæàà áàðèã÷èä óã îðíû òîãòîîñîí ¸ñûã äàãàëäàí ñàéí ñàéõíààð ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð 1937 îíä èõ õýëìýãä¿¿ëýëòýíä ºðòñºí áàéíà. Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä 1998 îíû çàõèðãààíû øèéäâýðýýð Æ¿ä äàöàíã ñýðãýýí áàéãóóëñàí. Ýíý äàöàí íü àíõíû õóðëàà Äýäýíïîâðîíä õóðæ áàéãààä 2004-îíîîñ ãýð äóãàíä õóðæ áàéñàí þì. Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí òàìãûí ëàì, öîã÷ýí õóðëûí ëîâîí ëàì Á.Ýðäýíýõ¿¿ íü ºâëèéí àäàã ñàðûí øèíèéí 27-íû õóðëûã õóðóóëæ ýõýëñýí. 20 æèëèéí îéã áóÿíû àðãà õýìæýýãýýð óãòàæ àíõ ñàíàà÷ëàí øàâü íàðàà îðîëöóóëàí òýð äóíäàà Õóðä èíòåðíýøíë êîìïàíèéí åðºíõèé çàõèðàë Á.Áàëäîðæ ìàíëàéëàí îðîëöîæ øèíý äóãàí, áóðõàí ø¿òýýí¿¿ä, àðñëàíò øèðýý, ëàì íàðûí áàéð, ñóâðàãà, ãàäíà äîòíî òîõèæèëò òýðã¿¿òíèéã Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýä 2011 îíû 10 ñàðûí 27-íä õ¿ëýýëãýæ ºãñºí. 17-ð æàðíû /Èëæèã õýìýýõ Öàãààã÷èí òºìºð òóóëàé æèëèéí íàìðûí àäàã øàð íîõîé ñàðûí øèíèé íýãýíä øèíý äóãàíä Äàø÷èéðýâ ðàâíàé, Æèãæèä äàíæ¿ã. Øèíèéí õî¸ðîíä Ñàíäóéí ÷îãî, øèíèé ãóðâàíä Äýì÷îã õóðñàíààð Îäîî ºäºð áîëãîíû óíøëàãàà õóðæ ñ¿ñýãòýí îëîíä íîì àéëòãàëàà óíøèæ áàéíà. Äàöàíãèéí ãîë ø¿òýýí íü Ñàíäóé, Æèãæèä, Äýì÷îã, Ãîìáî, Äàìæèí÷îéæèë, Äàìæèíäîðëèã þì. Øèíý äóãàí íýýñýí ¿åýð Äýýðõèéí Ãýãýýí XIV Äàëàé áàãø Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýä ìîðèëîí ñààòàæ òààðñàí


þì. Óëìààð òóñ äóãàíä çàëàð÷ áóðõàí ø¿òýýíä ðàâíàé ºðãºñºí. Ìºí ýíý äóãàíä Äàëàé áàãø á¿õ õèéä¿¿äèéí ëîâîí ëàì íàðûã õ¿ëýýí àâ÷ àéëäâàðàà àéëäñàí þì.

ÁÀÄÌÀ ¨ÃÎ ÄÀÖÀÍ

II Áîãä Ëóâñàíäàìáèéäîìý áýýð øàøèí, àìüòíûã õàðøèëàõ øàëòãààíààñ õàìãààëæ ýíõ àìãàëàíãèéí òóñûí òóõàéä ÕII Æàðíû ìîäîí ¿õýð æèë /1745 îí “Àã äàöàí” íýðòýé àíõ áàéãóóëæýý. Õîæèì 1806 îíä IV Áîãä “Áàäàì-¨ãî” õýìýýõ íýðèéã õàéðëàæýý. Èõ õ¿ðýýíèé Ãàíäàí õèéäýä îðøèæ ã¿ðìèéí Áàäàì ¨ãî äàöàí 1937 îíä á¿ð ìºñºí õààãäñàí. 17-ð æàðíû öàãààã÷èí ìîãîé æèëèéí ºâëèéí àäàã ñàðûí øèíèé 4-íû ºäºð 2002-îíû 1-ð ñàðûí 16-íä ãýñýð ñ¿ìä ñýðãýýí Äàìäèí ßíñàíãèéí ¿¿äíýýñ óíøëàãà íîìîî ãîë÷èëæ óíøäàã. Áàäàì ¨ãî äàöàí íü Áóääûí øàøíû íóóö òàðíèéí ¸ñíû òàâàí ÿçãóóðûí äîòðîîñ Áàäìûí ÿçãóóðûã ãîëëîí ñóðàëöàæ, áÿñàëãàë á¿òýýë õèéõ îðîí áºãººä òóñ äàöàíãààñ Äàìäèí ßíñàí áóðõàíû äàìæëàãûí áàãø íàð îëíîîð òºðñºí áàéäàã. ªíººäºð òóñ õèéä íü ºäºð òóòìûí õóðàë íîìîî õóðæ áàéíà.


ÌÎÍÃÎËÛÍ ÁÓÐÕÀÍÛ ØÀØÍÛ ÒÝÐÃ¯¯Í ÁÎÃÄÓÓÄÛÍ ÍÀÌÒÀÐÛÍ ÒÎÂ×ÎÎÍ

Àíõäóãààð áîãä Æàâç¿íäàìáà Ëóâñàíäàìáèéæàíöàí (1635-1723)

ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð õýìýýí àëäàðøñàí Ìîíãîëûí àíõäóãààð áîãä Æýâç¿íäàìáà íü Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Èëäýí áýéëèéí õîøóóíû íóòàã Óñàí ç¿éë õýìýýõ ãàçàð \îäîîãèéí ªâºðõàíãàé àéìãèéí Ç¿éë ñóì\ 1635 îíû ìîäîí ãàõàé æèë Ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæ, õàòàí Õàíäæàìö íàðûí ãýðò ìýíäýëæýý. Ãóðâàí ñ¿¿äýðòýéäýý Ìàíçóøðè áóðõàíû ìàãòààë Æàìáàëöàíæîä íîìûã öýýæýýð óíøèõ, 4 íàñòàéäàà Ýíýòõýã, Ò¿âä õýëýýð çàðëèã çîõèîëûã óíøèõ, àçàðûí õýëýýð ÿðèõ çýðýã ñîíèí ãàéõàìøãèéã ¿ç¿¿ëæ áàéâ. Ìºí Æàìáàëèí íîìóí õààíààñ óâø ñàíâààð, åíñà áð¿ëã¿ Ëóâñàíäàíçàíæàìöààñ ðàâæóí ñàõèë õ¿ðòýæ Ëóâñàíäàìáèéæàëöàí õýìýýõ àëäàðòàé áîëæýý. Ò¿âäèéí V Äàëàé ëàì Àãâààíëóâñàíæàìö,

Áàí÷èí áîãä Ëóâñàí÷îéæèæàíöàí, Íàé÷óí ÷îéæèí íàð Æýâç¿í Äàðíàòûí õóâèëãààí ìºí áîëîõûã òîäðóóëæ òàâàí ñ¿¿äýðòýéä íü Èõ Ìîíãîë óóëûí ýíãýðò áàéõ Øèðýýò öàãààí íóóðûí äýíæèä Ìîíãîëûí øàøíû òýðã¿¿í àíõäóãààð Áîãäîîð ºðãºìæëºí øèðýýíä çàëæýý. Ãýãýýíèé àðâàí ãóðâàí ñ¿¿äýðòýéä íü Ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæ, Øîëîé ñýöýí õàí íàð Èõ Ìîíãîë óóëûí ýíãýðò ¿ðãýëæèä ñóóõ ñ¿ì áàðüæ ºãñºí íü õîæìîî Áàðóóí õ¿ðýý ãýæ àëäàðøèæ áàéæýý. Àðâàí òàâàí ñ¿¿äýðòýéäýý 1649 îíä Òºâäºä õ¿ð÷ V Äàëàé ëàì, Áàí÷èí áîãä íàðààñ ñóäàð òàðíè, ã¿í óõààíû íîìëîëóóäûã õ¿ðòñýí áàéíà. Òºðºëõ íóòàãòàà ýðãýæ èðýýä Õàíãàé õàíû Øèâýýòýä Á¿òýýëèéí ñ¿ìèéã, 1654 îíû ìîðèí æèëä Õýíòèé íóðóóíä Èõ õ¿ðýýã, 1702 îíä Ç¿¿í õ¿ðýýã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí áàéíà. Ìºí Ò¿âäèéí Ãàíäàí, Ñýðà, Äàøëõ¿ìáý çýðýã õèéäýä ëàì ÿâóóëæ øàøíû ã¿í óõààíä ñóðàëöóóëæ áàéæýý. ªíäºð ãýãýýí 1686 îíä Á¿òýýëèéí ñ¿ìä çàëàð÷ áàéõäàà Ìîíãîë, Ýíýòõýã, Ò¿âä ãóðâàí óëñûí íîìûí õýëèéã òýìäýãëýæ áîëîõ Ñî¸ìáî ¿ñýã çîõèîæ Ãàíæóóðûã ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàõ àæëûã ýõýëñýí àæýý. Ìîíãîë îðîíäîî “Æàëçý òýìáàí” õýìýýõ Ãàíæóóðûã çàëæ ººðèéí ìóòðààð


ãóðàâ äàõèí áè÷èæ á¿òýýõ, Äàíæóóðûí 225 áîòèéã çàëæ îëîí øàâü íàðûí õàìò øèíýýð áè÷èõ, Õóðëûí óíøëàãà, Íàéìàí ìÿíãàò, Òîãòîîëûí õóðààíãóé, Àëòàíãýðýë, Áàíçðàã÷, Èõ áîäü ìºðèéí çýðýã, Õàíãàë çýðýã íîìûí áàðûã ñèéë¿¿ëæ õýâëýëèéí åðººëèéí ¿ãèéã áè÷æýý. ªíäºð ãýãýýí “Ìààíü á¿òýýõèéí ã¿í àðãà”, “Æèíëàâöîãçîë”, “Ïóíöàãã¿ñ¿ì” çýðýã çóó ãàðóé íîìîîñ á¿ðäñýí íýã áîòü çîõèîë òóóðâèæýý. Ýíäýýñ “Ìààíü á¿òýýõèéí ã¿í àðãà” á¿òýýë íü Ý, Âàì õî¸ð ¿ñãèéã àðãà áèëãèéí èëýðõèéëýë áîëãîí òàðíèéí äýýä ̧ ñ “Öàãèéí õ¿ðä”-íèé ̧ ñ ëóãàà õîñëîí áÿñàëãàõ àðãûã íîìëîñîí áàéíà. Ìºí 5-ð Äàëàé ëàìûí íàìòàð, “Øàë¿âà ëîçâàãèéí “Äàã-Èã-Ñà-Ìà-Äîã” õýìýýõ íîìóóäûã øàâü íàðûí õàìò îð÷óóëñàí áàéíà. Òýðýýð Î÷èðäàðà áóðõàí, Íîãîîí Äàðü ýõ òýðã¿¿òýé 21 äàðü ýõ, ßçãóóðûí òàâàí áóðõàí, Àþóø, Ìàíàë çýðýã áóðõàä îëíûã á¿òýýñýí íü ýä¿ãýý ìîíãîëûí ñî¸ëûí õîñã¿é íàíäèí ºâä ç¿é ¸ñîîð òîîöîãäîæ áàéíà. ªíäºð ãýãýýí øàøíû ç¿òãýëòýí òºäèéã¿é Ìîíãîëûí íèéãýì óëñ òºðèéí àìüäðàëä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí íü ò¿¿õýí áàðèìòààð íîòëîãääîã þì. Çàðèì ñóäëàà÷èä ò¿¿õèéí ýýäðýýòýé íºõöºëä ò¿¿íèé ÿâóóëñàí õîë÷ ìýðãýí áîäëîãûã óõààðàëã¿é óðâàæ øàðâàñàí ìýòýýð áóðóó òàøàà òàéëáàðëàæ áàéñàí íü õàðàìñàëòàé. ªíäºð ãýãýýí Ìàíæèéí Ýíõ-Àìãàëàí õààíû äýðãýä îëîí æèë ñóóæ øàøèí íîìûíõîî ¿éëèéã òàñðàëòã¿é ÿâóóëàõäàà ººðèéí ýðäýì ÷àäëààð Ìàíæèéí õààíä ø¿òýãäýí õ¿íäëýãäñýýð áóëààí ýçëýõ áîäëîãûã íü ñóëðóóëæ ìîíãîë÷óóäûí õèë õÿçãààðûí äàðõàí áàéäàë, ñî¸ë çàíøëûí õýâ ìàÿã õýâýýð õàäãàëàãäàí ¿ëäýõ ò¿¿õýí áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí þì. Ìàíæèéí Ýíõ-Àìãàëàí õààí ªíäºð ãýãýýíèéã îëîí ç¿éëýýð ñîðüæ áàéñíûã òýðáýýð îþóí óõààíûõàà ãàéõàìøèãò ÷àäâàðààð äàâàí òóóëæýý. Æèøýý äóðäâàë: Íýã óäàà Ýíõ-Àìãàëàí õààí ªíäºð ãýãýýíèéã îðäîíäîî çàëàõäàà òóñãàéëàí çàññàí ñýíòèé ñóóäëûíõ íü äîîð Ãàíæóóð çàëààä “Õóòàãò òà ìîðèëîí ñóó” õýìýýí óðüñàí áàéíà. Èíãýõýä ªíäºð ãýãýýí ñýíòèé ñóóäàëäàà ñóóõûíõàà ºìíºõºí æèæèã áººðºíõèé øèëèéã ñýíòèéä õ¿ðãýýä ñóóæýý. Ìàíæèéí Ýíõ-Àìãàëàí õààí “Õàëõûí Áîãä ìèíü áóðõàí áàãøèéí çàðëèãëàñàí Ãàíæóóð àõ óó? Òà àõ óó?” ãýñýíä ªíäºð ãýãýýí “Áóðõàí áàãøèéí çàðëèã àõ áàéëã¿é ÿàõàâ” ãýñýíä Ýíõ-Àìãàëàí õààí “Òà òýãâýë áóðõàí áàãøèéí àéëäñàí ñóäàð íîìîí äýýð ñóó÷èõëàà” ãýæýý. Òýãýýä ¿çñýíä ªíäºð ãýãýýíèé ñóóäëûí äîð äàí õîîñîí öààñ áàéñàí ãýäýã. Ãýãýýíòýí òýð ñóóäàëä ñóóõûíõàà ºìíº øèë õ¿ðãýñýíýýð íîìûí á¿õ ¿ñãèéã øèëýíä õóðààñàí áàéæýý. Èéìýðõ¿¿ îëîí óäààãèéí ñîðèëãî õèéãýýä äàâæ ÷àäààã¿é ó÷èð Ìàíæèéí õààí ªíäºð ãýãýýíä ¿íýõýýð ñ¿æèã áèøðýë òºð¿¿ëñýí ãýäýã. Èéì ÷ ó÷ðààñ Ýíõ-Àìãàëàí õààí îðäíû äîòîîä ò¿øìýë¿¿ääýý õýëýõäýý “Áè ãàçàð ãàçðûí îëîí ñàéí ëàì íàðòàé óóëçàæ ó÷èð÷ ÿâñàí. Õàëõûí ýíý áîãä øèã èéì ñàéí ëàìûã ¿çýýã¿é” õýìýýí ¿íýëæ áàéñíûã ªíäºð ãýãýýíèé òºâä íàìòðóóäàä òýìäýãëýñýí áàéíà. Øàøèí, òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòýí ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð 12-ð æàðíû õàâðûí òýðã¿¿í ñàðûí 14 áóþó àðãûí òîîëëûí 1723 îíû 2 äóãààð ñàðûí 18-ä æàí÷ õàëñàí áàéíà. Ìàíæèéí ýçýí õààí Íàéðàëò òºâ õààíû çàðëèãààð ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí äóðñãàëä çîðèóëæ Àìàðáàÿñãàëàíò õèéäèéã øèíýýð á¿òýýí áàéãóóëæ 1736 îíä Òýíãýð òýòãýã÷ õààíû ¿åä áàðüæ äóóññàí þì.


ªíäºð ãýãýýíèé çîõèîñîí ñî¸ìáî ¿ñýã

ªíäºð ãýãýýíèé á¿òýýñýí Î÷èðäàðà, Íîãîîí äàðü ýõ á¿ðõàäóóä


II áîãä Æýâç¿íäàìáà Ëóâñàíäàìáèéäîíìý (1724-1757)

Õî¸ðäóãààð Áîãä íü Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Äàðõàí ÷èí âàíãèéí õîøóóíû íóòàã Òóóë ãîëûí ñàâ ªãººìºð õýìýýõ ãàçàð /Îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí Àëòàíáóëàã ñóì\ ýöýã Ýô¿ ÷èí âàí Äîíäîâäîðæ, ýõ Áàÿðò íàðûí ãýðò 1724 îíä ëóó æèëä ñîíèí ãàéõàìøãèéã ¿ç¿¿ëýí ìýíäýëæýý. 1727 îíä äºðâºí íàñ ñ¿¿äýðòýéä áîãäûí äàðàà ä¿ð ìºí ýñýõèéã òîäðóóëàõààð Áàí÷èí áîãä Ëóâñàí-Èøèä àéëòãàñàíä òýðýýð Ìîíãîëûí áîãäûí õî¸ðäóãààð ä¿ð ìºí õýìýýí òîäðóóëæ Ëóâñàíäàìáèéäîíìý õýìýýõ íýðèéã õàéðëàæýý. 1729 îíä çóðãààí íàñ ñ¿¿äýðòýéä íü Ñààäàã òîëãîé õýìýýõ ãàçàðò Ìîíãîëûí õî¸ðäóãààð Áîãäîä ºðãºìæèëæ äàíøèã ìàíäàë ºðãºí èõ ¸ñëîë ¿éëäýæ óðüä ä¿ðèéí á¿õ ýðõ ÿìáà, õýðãýì öîë, øàãíàëûã îëãîæýý.

Ýíý ¿åýñ óðä ä¿ðèéí ýðõ ÿìáà, õýðãýì öîë, øàãíàëûã äàðàà ä¿ð¿¿äýä îëãîæ áàéõààð æóðàìëàæýý. Òýãýýä Õºõíóóðûí Äîíõîð õóòàãò Àãâààíæàìáàëäàíçàíã ¸íçèí áàãøèä ø¿òýæ ñóäàð òàðíèéí íîìûí ðàøààí öàãëàøã¿éã õ¿ðòñýí áàéíà. Õî¸ðäóãààð áîãä 13 ñ¿¿äýðòýéäýý 1737 îíä ººðèéí ¸íçèí áàãø Ìàíçóøðè ëàìòàí Àãâààíæàìáàëäàíçàíãèéí õàìò Ìàíæèéí ýçýí õààí Òýíãýð òýòãýã÷èä áàðààëõàæ òýð æèëäýý íóòàãòàà ýðãýæ ìîðèëîí 1739 îíä Èõ õ¿ðýýíä Æ¿ä äàöàí, 1745 îíä Äàìäèí ÿíñàíãèéí õóðàë, 1750 îíä Ìàíçóøðè ëàìûí õèéäèéã áàéãóóëæ áàéæýý. II áîãä 1756 îíä Èõ õ¿ðýýíä ã¿í óõààí ñóäëàõ Äàø÷îéìïýë äàöàíã Èõ õ¿ðýýíä í¿¿ëãýí àâ÷èðñàí. Òýðýýð øàøèí íîìûí ¿éëèéã òàñðàëòã¿é çîõèîñîîð XIII æàðíû ãàë ¿õýð æèëèéí ºâëèéí àäàã ñàðûí 27 áóþó àðãûí 1757 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 5-íä òààëàë òºãñ÷ýý. Õî¸ðäóãààð áîãäûí àìüäàð÷ áàéñàí ¿å íü ìîíãîëûí íèéãìèéí áàéäàëä Ìàíæèéí ò¿ðýìãèéëýë õ¿÷òýé ºðíºæ, Ìàíæèéã ýñýðã¿¿öñýí Õîòãîéäûí ×èíã¿íæàâ, Àìàðñàíàà íàðûí áîñëîãî ãàð÷ äàðàãäñàí ¿å áàéñàí áºãººä ò¿¿íèé àõ Ðåí÷èíäîðæ âàí ×èíã¿íæàâ, Àìàðñàíàà íàðûí Ìàíæèéã ýñýðã¿¿öñýí õºäºëãººíä îðîëöñîíû ó÷èð Áýýæèíä öààçààð àâàõóóëæ áàéæýý. Ìàíæèéí òºðººñ øàäàð âàí Ðåí÷èíäîðæèéí ä¿¿ òóë II áîãä Æýâç¿íäàìáûã ÷ õàðàà õÿíàëòàíäàà öàãäàí ñýðãèéëæ áàéñàí þì. II áîãä íü ñ¿ì õèéä íîìûí ¿éëèéã èõýýõýí õºãæ¿¿ëñýí ìîíãîëûí øàøíû òîì ç¿òãýëòýí áàéâ.


III áîãä Æýâç¿íäàìáà Èøäàìáèéíÿì (1758-1773)

Ãóðàâäóãààð áîãä Æýâç¿íäàìáà Èøäàìáèéíÿì íü 1758 îíä Ò¿âäèéí Ëèòàíä ò¿øìýë Äàíçàíãîìáî, ýõ Íîðæèíáàììî íàðûí ãýðò ìýíäýëæýý. Ìàíæèéí òºðººñ II áîãäîîñ õîéø Æýâç¿íäàìáà õóòàãòóóäûã ò¿âäýýñ çàëæ áàéõààð òîãòñîí íü Ìàíæèéí òºðèéí áîäëîãî áàéâ. III áîãäûã IY Áàí÷èí-Ýðäýíý Õàëõûí áîãä III Æýâç¿íäàìáà ìºí õýìýýí òîäðóóëæýý. Ò¿¿íèéã çàëàõûí òóëä Øèæèðáààòàð òýðã¿¿òýé õ¿ì¿¿ñ åðäèéí õºñãººð ñààä áýðõøýýëèéã òóóëæ Ëèòàíä õ¿ðñýí ÷ III áîãäûí õóâèëãààí ä¿ðèéã Òºâä¿¿ä ìàø èõ íóóæ ãàðãàæ ºãºõ äóðã¿é áàéæýý. Òýð ¿åä Øèæèðáààòàð ýð çîðèãèéã ¿ç¿¿ëýí òîäîðñîí õ¿¿õäèéã òàíèí ìýäýæ áóëààæ àâààä çóãòàæ èðñýí áàéíà. Òýðýýð Æàíæàà õóòàãò

Ðîëáèéäîðæîîñ ãýöýë ñàíâààð õ¿ðòýæ íîìóí õàí Æàìáàëäîðæèéã ¸íçèí áàãøèä ø¿òýæ ñóäàð òàðíèéí íîìûí ðàøààí õ¿ðòæýý. 1763 îíä ãóðàâäóãààð Áîãäûã øèðýýíä çàëæ èõ ¸ñëîëûã ¿éëäýí óðüä ä¿ðèéí ýðõ ÿìáà, öîë õýðãýì, øàãíàëûã ºðãºæýý. Áîãä ãýãýýí Èõ õ¿ðýýíä Âèíàéí çóíû èõ õàéëàí, 1760 îíä Ìàíáà äàöàí, 1765 îíä Äàìáàäàðæààãèéí õèéäèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëæýý. Ñýëáý, Áýëõèéí áýë÷èðò ìîä ÷óëóó, òîîñãî âààðààð íîìèí ýðäýíý ìýò ºíãºòýé âààðààð äýýâýðëýæ, õàíà òóóðãûã íü ºíãº çîõèöñîí õýýãýýð ÷èìæ îðîéä íü àëòàí ãàíæèð çàëñàí “Øàøíûã áàäðóóëàã÷” õýìýýõ ñ¿ì áàéãóóëñàí íü Äàìáàäàðæàà õýìýýí õîæèì àëäàðøñàí áàéíà. Ãóðàâäóãààð áîãä XIII æàðíû õàðàã÷èí ìîãîé áóþó 1773 îíä òààëàë áîëñîí áàéíà. Èøäàìáèéíÿì áýýð ìîíãîë ¿ëãýð äîìîã ñîíñîæ, ø¿ëýã, ç¿éð öýöýí ¿ã öýýæèëæ ò¿¿èé ¿çýë ñàíààãààð õ¿ì¿¿æñýí àæýý. Ò¿¿õ÷ Äàðìàäàëà áýýð “Èøäàìáèéíÿì áîë óìàð ç¿ãèéí àìüòàí á¿õíèé îðîéí ÷èìýã”, “Ñóäàð òàðíèéí ãîë ¸ñíîî áîëîâñîðñîí, ýðäìèéí íàðààð äîðîéòëûí õàðàíõóé á¿õíèéã íýðýí äîð àðèëãàí çîõèîã÷, øàøíû ãóðâàí ¿íäýñíèé ̧ ñûã áàéãóóëàã÷, øàøèí ýðäýíèéã èõýä ñýðãýýí áàäðóóëñàí” õýìýýí äóðüäæýý.


IY Æýâç¿íäàìáà Ëóâñàíò¿âäýíâàí÷¿ãæèãìýäæàìö

(1775-1813)

Äºðºâä¿ãýýð áîãä íü 1775 îíû 3 äóãààð ñàðûí 28-íä Ò¿âýäèéí Ëõàñûí íóòàã Æèäøîäûí ãîë õýìýýõ ãàçàð ò¿øìýë Ñîäíîìäàø, ýõ ßíæèíëõàì íàðûí ãýðò ñîíèí ãàéõàìøãèéã ¿ç¿¿ëýí ìýíäýëæýý. IY áîãä íü YIII Äàëàé ëàì Æàìáàëæàìöûí îéð òºðëèéí ñàäàí þì. YI Áàí÷èí-Ýðäýíý Áàëäàí-Èø, Ëàìî ×îéæèí õî¸ð Õàëõûí áîãä Æýâç¿íäàìáûí äºðºâä¿ãýýð ä¿ð ìºíä òîäðóóëæýý. Ìºí Áàí÷èí-Ýðäýíýýð ¿ñýã óíøëàãà çààëãàí YIII ä¿ðèéí Äàëàé ëàìààñ Æàìáàëæàìö Ëóâñàíò¿âäýíâàí÷¿ãæèãìýäæàìö àëäðûã õ¿ðòæýý.

Áðàéâ¿í Ãîìàí ãýâø Ëõàðàìáà Àãâààíïðèíëýéã ¸íçèí áàãøèä ø¿òýæ ñóäàð òàðíèéí íîìûí ðàøààíûã õ¿ðòæýý. Äîëîîí

ñ¿¿äýðòýéä íü 1781 îíä Èõ õ¿ðýýíä çàëæ Õàëõûí áîãä Æýâç¿íäàìáàä ºðãºìæëºí áàÿð ̧ ñëîëûã ¿éëäýí äàíøèã ìàíäàë ºðãºâ. Òýðõ¿¿ ºðãºìæëºëä “Ëàì ÷àìàéã øàøíûã ìàíäóóëàã÷, àìüòàíûã æàðãóóëàã÷ IY ä¿ðèéí Áîãä õýìýýí ºðãºìæèëæ àëòàí íàâ÷èò ºðãºìæëºë îëãîâ” ãýæýý. IV áîãä îäîîãèéí Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä áàéãàà ãàçàðò Äàëõ áóðõàíû òàõèëãûã óíøèí ñàí òàâèí àðèóëæ, ñ¿ìèéí øàâ òàâüñàí. Ýíý ¿åýñ õîéø Äàëõûí äýíæ õýìýýí íýðëýæýý. Òýðýýð Èõ õ¿ðýýíä 1789 îíä Çóðõàéí äàöàíã, 1806 îíä íóóö òàðíèéí ¸ñíû Ä¿éíõîð äàöàíã, 1807 îíä áÿñàëãàë äèÿàíû Øàä¿âëèí õèéäèéã, 1809 îíä Ò¿âäèéí ã¿í óõààíòàí Áàí÷èí Ñîäíîìäàãâûí èã÷àíû äàãóó Ãóíãàà÷îéëèí äàöàíã áàéãóóëàâ. Ìºí ìîíãîë îðîíä ñóäàð òàðíèéí ¸ñ õºãæèõºä èõýýõýí õóâü íýìýð ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. IY áîãä âèíàéí ¸ñûã ñàéòàð ñàõèñàí àðèóí ñàíâààðòàí áàéñíààðàà àëäàðòàé áèëýý. Áîãä ãýãýýí 1803 îíä Áàðóóí çóóä çàëàð÷ øàøèí íîìûí ¿éëãèéã àãóó èõ çîõèîãîîä 1806 îíä íóòàãòàà ýðãýí çàëàð÷ Ä¿éíõîðûí óíøëàãà, Ñàãàð, ×îãàðûã äýãëýí òîãòîîæýý. Áîãä ãýãýýí “Áè íàñàí áàãûí ñàðóóë óõààíààð öàíèäûí ñóðãóóëüä ñóðñàí, îäîî òýð ìààíü Ä¿éíõîðûí õóðàëä èõ õýðýã áîëæ áàéíà. Öàíèäûí ñóðãóóëü áîë ñóäàð òàðíè á¿ãäèéí ãîë ò¿ëõ¿¿ð ìºí” õýìýýí àéëäàæ áàéæýý. Ìºí “Áîäü ìºðèéí çýðýã”-èéã óíøèõ, áÿñàëãàõ, ñóäëàõ àæëàà ¿ë ñóëòãàñàíû äýýð ø¿òýýí áóðõàí îëíûã á¿òýýæýý. Áàñ 1813 îíä õ¿ðýý öàìûã äýãëýñýí


áàéíà. Äºðºâä¿ãýýð áîãä XIY æàðíû ìîäîí íîõîé æèëèéí ºâëèéí äóíä ñàðûí 16 áóþó 1813 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðíû 7-íä òààëàë áîëæýý. Ìàãòààë, çàëáèðàë, ëàìûí èîãà òýðã¿¿òýí 517 á¿òýýë òóóðâèë íýã áîòü íîì íü Èõ õ¿ðýýíä õýâëýãäæýý.

Y áîãä Æýâç¿íäàìâà Ëóâñàíö¿ëòýìæèãìýääàìáèéæàí

öàí (1815-1841)

Òàâäóãààð áîãä íü Ò¿âäèéí Ëõàñûí îéðîëöîî Çàí ìóæèéí Ãýäèíõàíñàð õýìýýõ ãàçàð ò¿øìýë Ãîìáîäîíäîâ, ýõ Ðèãçýíá¿òýä íàðûí ãýðò XIY æàðíû õºõºã÷èí ãàõàé æèëèéí çóíû äóíä ñàðûí øèíèéí äîëîîí áóþó 1815 îíû 6 äóãààð ñàðûí 15-íä îíöãîé øèíæ òýìäýãèéã ¿ç¿¿ëýí ìýíäýëñýíèéã äîëäóãààð Áàí÷èí-Ýðäýíý Äàìáèéíÿìä àéëòãàñàíä Ìîíãîëûí V Áîãä ìºí õýìýýí òîäðóóëæ Ëóâñàíö¿ëòýì-æèãìýääàìáèéæàíöàí õýìýýõ àëäðûã õàéðëàæýý. 1820 îíû íàìðûí äóíä ñàðûí 16-íä áîãäûí çóðãààí íàñ ñ¿¿äýðòýéä øèðýýíä çàëæ èõ ¸ñëîëûã ¿éëäýí á¿õ õýðãýì öîë, ýðõ ÿìáûã ºðãºæýý. Ëîñàëèí ãýâø Æ¿äìàäáà Ëóâñàíæàìúÿíã ¸íçèí áàãøèä ø¿òýæ ãýöýë ñàõèë õ¿ðòýí ñóäàð òàðíèéí íîìûí ðàøààíûã õÿçãààðëàøã¿é õ¿ðòæýý. Áîãä

õîðèí ñ¿¿äýðòýéäýý 1834 îíä Èõ õ¿ðýýíä ìîíãîë ìàÿãèéí õýâ çàãâàðòàé Ìàéäàðûí ñ¿ì áàðèóëæ 80 òîõîé Ìàéäàð áóðõàí, Áàðóóí ×îéðò /Ãóíãàà÷îéëèí/ Àëòàí Ãàíæóóð òóñ òóñ á¿òýýëãýí çàëæ áàéæýý. 1835 îíä Ëõàñàä ìîðèëîí íîìûí àâøèã îëíûã õ¿ðòýõèéí õàìò Ìîíãîëûí øàøèí íîìûí àñóóäëûã àéëòãàí çºâëºëäºæ 1836 îíä íóòàãòàà áóöàæ çàëðààä 1837 îíä æàðààñ äýýø íàñíû õºãøèä, 15-ñ äîîø íàñíû õ¿¿õä¿¿äòýé çºâëºëäºí Äàëõûí äýíæèä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéã í¿¿ëãýí èðæýý. 1841 îíä Y áîãäûí çàðëèãààð Áðàãðè ¨íçèí Äàìöàãäîðæ Ëàìðèì äàöàíã óäèðäàí áàéãóóëæýý. Y áîãä Æýâç¿íäàìáûí ¿åä Èõ õ¿ðýýíä Ç¿¿í õ¿ðýýíýýñ ãàäíà ã¿í óõààíû áîëîí Ëàìðèì, Áàäìà ¸ãà äàöàíãóóä òºâëºð÷ Ãàíäàí õ¿ðýý ãýæ íýðëýãäýõ áîëñîí þì. Ã¿í óõààí ñóäàëäàã áàðóóí äàöàíä Ãóíãàà÷îéëèí, ç¿¿í äàöàíä Äàø÷îéíïýë


õýìýýõ íýðèéã òóñ òóñ õàéðëàñàí þì. Òàâäóãààð áîãäûí ¸íçèí áàãø íü Ëõààðàìáà Ëóâñàíæàìúÿí, Îíãèéí ãîëûí Áðàãðè ¸íçèí Äàìöàãäîðæ íàð áàéâ. ªºðèéí ¸íçèí áàãø Áðàãðè Äàìöàãäîðæîîñ Íàðîõàæèä áóðõàíû àâøèã óâäèñûã õ¿ðòýæ, áÿñàëãàë á¿òýýëèéã õèéæ ºâëèéí àäàã ñàðûã 25-íä Èõ õ¿ðýýíä æèíñðýã öóòãàñàíààð ¿äýø íü äºðâºí óóëûí õîîðîíä óëààí òóÿà òàòñàíûã Íàðîõàæèä áóðõàí áîäèòîé çàëàðñàíû øèíæ òýìäýã ãýæ õóó÷èí õ¿ðýýíèé íàñòàí áóóðëóóä èõýýõýí áèëýãøýýæ ÿðüöãààäàã áàéñàí àæ. Òýãýýä îäîîãèéí óäèðäëàãûí àêàäåìèéí áàéðíû ºìíºõºí òàëä Òóóë ãîëûí õºâººíä Íàðîõàæèä ñ¿ìèéã áàéãóóëæýý. Åð íü õóòàãòûí òàâäóãààð ä¿ð íü ãàéõàìøèãòàé èä øèä ¿ç¿¿ëæ áàéñàí îëîí áàðèìòûã õóó÷íû ëàì íàð òîäîðõîé ÿðüäàã áàéâ. Y áîãäûí Äàãíàí, Ñýãíàí õýìýýõ áÿñàëãàë äèÿàí ç¿¿ä íîéðîíä íü óðãàñíû çóðñàí çóðàã Ãàíäàí õèéäýä õàäãàëàãäàæ áàéãàà áèëýý. Ýíý çóðàã íü Ãàíäàí õèéäýä ºðãºæèí òýëæ õºãæèõèéã áýëãýäýæ õàðóóëñàí áàéâ. Òýðýýð XY æàðíû òºìºð ¿õýð æèëèéí ºâëèéí ýõýí ñàðûí øèíèéí 3-íä áóþó àðãûí 1841 îíû 11 ñàðûí 18-íä òààëàë òºãñ÷ýý. Òàâäóãààð áîãäûí àéëäñàí áîøãî ë¿íäýí Îð÷ëîíãèéí ñàâ øèìèéí äóóëàë çýðýã çîõèîë á¿òýýë áàãòñàí íýã áîòü áàéäàã àæýý.

YI Æýâç¿íäàìáà Ëóâñàíáàëäàí äàìáèéæàíöàí

(1843-1848)

Çóðãààäóãààð áîãä íü Ò¿âäèéí Ëõàñûí óìàðòàä XIY æàðíû õàðàã÷èí òóóëàé æèëèéí õàâðûí ýõýí ñàðûí 25 áóþó àðãûí 1843 îíä ýöýã Ñîäíîìäàðæàà, ýõ Ëõàìäîëãîð íàðûí ãýðò îíöãîé øèíæèéã ¿ç¿¿ëýí ìýíäýëæýý. ¯¿íèéã YII Áàí÷èí-Ýðäýíý Äàìáèéíÿìä àéëòãàñàíä Ìîíãîëûí áîãäûí VI ä¿ð ìºí õýìýýí òîäðóóëæ óâø ñàõèë õ¿ðòýýí Ëóâñàíò¿âäýí÷îéæèæàíöàí õýìýýõ àëäðûã õàéðëàæýý. Ò¿¿íèéã XIY æàðíû øîðîîí áè÷èí æèëèéí 9-ð ñàðûí 7-íä çóðãààí ñ¿¿äýðòýéä íü áóþó 1848 îíä ìîíãîëä çàëæ Ìîíãîëûí áîãä Æýâç¿íäàìáûí 6-ð ä¿ðä ºðãºìæëºí èõ áàÿðûã ¿éëäýí óðüä ä¿ðèéí á¿õ õýðãýì öîë, ÿìáûã ºðãºñºí áàéíà. 1848 îíä Ò¿âäýýñ çàëæ øèðýýíä ºðãºìæëºí äàíøèã


ìàíäàë ºðãºñíººñ õîéø óäàëã¿é õ¿íä ºâ÷íèé óëìààñ òààëàë òºãñ÷ýý. Çóðãààäóãààð áîãäûí ¸íçèíãîîð Òºâäèéí Ãàíäàí õèéäèéí Òèâà õóâèëãààí Èøò¿âäýíæàìö èðæ áàéæýý. Ìîíãîëä èõ õ¿ðýý îðîõ çàìä íü òààëàë òºãññºí áàéæýý.

YII áîãä Æýâç¿íäàìáà Àãâààí÷îéæèâàí÷¿ãïðèíëàéæàìö

(1849-1868)

Äîëäóãààð áîãä íü 1850 îíä Ò¿âäèéí íóòàã Ëõàñûí îéðîëöîî ã¿í Ìÿãìàð, ýõ Íîðîâëõàì íàðûí ãýðò îíöãîé øèíæèéã ¿ç¿¿ëýí ìýíäýëæýý. XI Äàëàé ëàì Õàéäàâæàìö Ìîíãîëûí YII áîãäûí ä¿ðä òîäðóóëæýý. Ò¿¿íèé øèíæ òºðõ, ààø çàí, áèåèéí áàéäàë íü ò¿ð¿¿÷èéí ä¿ðòýé òºñòýé, í¿äýíä äóëààõàí, ñýòãýëä òààòàé áàéñàí òóõàé ìýäýýã Ìàíæèéí ýçýí õààí ñîíñîîä “Ýíý áîë ¿íýõýýð ñàéí õýðýã” õýìýýí ìýäýãäýæ áàéæýý. Òýðýýð Ðàäýí õóòàãò Íàâààí-Èø÷îéæèëæàìöààñ ñàíâààð õ¿ðòýæ, íîì ñîíñîâ. Öàñò Òºâäèéí îðíîîñ 1855 îíä áóþó

XIY æàðíû õºõºã÷èí òóóëàé æèë çóðãààí íàñòàéä íü çàëæ Èõ õ¿ðýýíä Õàëõûí áîãä Æýâç¿íäàìáûí äîëäóãààð ä¿ðä ºðãºìæëºí ò¿ð¿¿ ä¿ðèéí ýðõ ÿìáà, õýðãýì öîë, äàíøèã ìàíäàë ºðãºí èõ áàÿðûã ¿¿ñãýí çîõèîæýý. Äîëäóãààð áîãäûí ¸íçèí áàãø íü ëõàðàìáà Àãâààí-Îäñýð áàéâ. Òýðýýð XY æàðíû øàð ëóó æèëèéí ºâëèéí äóíä ñàðûí 12 áóþó àðãûí 1868 îíû 12 äóãààð ñàðûí 26-íä òààëàë òºãñ÷ýý. Ò¿¿íèé àðàâ ãàðóé íàñàíäàà àéëäñàí ã¿ð äóóëàë íü Èõ õ¿ðýýíèé íîìûí ìýðãýäèéí äóíä àëäàðøñàí áàéäàã.


YIII áîãä Æýâç¿íäàìáà Àãâààíëóâñàí÷îéæèíÿì äàíçàíâàí÷¿ã (1869-1924)

Íàéìäóãààð áîãä íü 1869 îí 10 äóãààð ñàðûí 13-íä Ò¿âäèéí Ëõàñò ò¿øìýë Ãîí÷èãöýðýí ýõ Îéäîâäóëàì íàðûí äºðºâä¿ãýýð õ¿¿ áîëîí ìýíäýëæýý. XII Äàëàé ëàì Ïðèíëýéæàìö Áàí÷èí áîãä Äàìáèéâàí÷¿ã íàð ò¿¿íèéã Ìîíãîëûí YIII áîãä õýìýýí òîäðóóëæ ðàâæóí ñàõèë õ¿ðòýýí Àãâààíëóâñàí÷îéæèíÿìäàíçàíâàí÷¿ã õýìýýõ àëäðûã õàéðëàæýý.

Ìàíæ ÷èí óëñûí õààí Á¿ðýí çàñàã÷èéí ¿åä Ìîíãîëä çàëæ 1874 îíä áóþó áèëãèéí XY æàðíû õºõºã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðä Èõ õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí íàéìäóãààð áîãäîä ºðãºìæèëæ äàíøèã ìàíäàë, õýðãýì öîë, ýðõ ÿìáûã ºðãºæýý. Íîìûí áàãøèä ̧ íçèí

Àðè áð¿ëã¿ Õàéäàâäàíçàí÷îéæèíÿì, Ãà÷èí Áàëäàí÷îéíáýë, ¸íçèí Ëóâñàíõàéì÷èã íàðûã çàëæ ñóäàð òàðíèéí íîìûí ðàøààí õÿçãààðã¿éã õ¿ðòæýý. Íàéìäóãààð áîãäûí ¸íçèí áàãø ãýæ àëäàðøñàí Áàëäàí÷îéìáýë, Ëóâñàíõàéì÷èã íàð íü Èõ õ¿ðýýíèé õàìáà Íîìóí õàí áàéâ.

Áîãä ãýãýýí 1908 îíä Ãóíãàà÷îéëèí äàöàíä ãàâæèéí äàìæàà áàðüæ ãàâæ ìÿíäàã öîëòîé áîëñîí áºãººä 1910 îíä Èõ õ¿ðýýíä áóääûí ã¿í óõààí ñóäëàõ Ñýðà èã÷ààíû äàãóó Èäãàà÷îéíçèíëèí äàöàíã, 1912 îíä Æàíðàéñèã äàöàíã áàéãóóëæýý. Ìºí 1910 îíä YIII áîãäûí çàðëèãààð Èõ õ¿ðýýíä õ¿ðýý áàðûí Ãàíæóóðûã á¿ðýí õýâëýæ õýâëýëèéí åðººëèéí ¿ãèéã áè÷èæ áàéæýý.

1911 îíû öàãààã÷èí ãàõàé æèëä Ìîíãîë÷óóä ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàæ YIII áîãäûã Ìîíãîë óëñûí øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷, õýìæýýã¿é ýðõò õààíä ºðãºìæèëæ ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí åñºí áóþó àðãûí 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29-íä òóñãààð òîãòíîñîí Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëñàí þì. Òýðýýð 1911 îíû ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûã óäèðäàí ìàíëàéëæ, Ìàíæèéí äàðëàëààñ ñàëãàæ, òóñãààð óëñ áîëãîæ ÷àäñàí, íèéò ìîíãîë÷óóäûí îþóí óõààíû èõ óäèðäàã÷ áàéñàí þì.


Áîãäûã õààíä ºðãºìæèëñºí ýíý ºäðººñ “Îëíîî ºðãºãäñºí” õýìýýõ øèíý îí òîîëîëòîé áîëæýý. YIII áîãäûí ñàíàà÷ëàãààð ªíäºð ãýãýýíèé çîõèîñîí Ñî¸ìáî ¿ñãèéã 1911 îíä òºðèéí òóã, äàëáààíä õ¿íäýòãýëòýéãýýð îðóóëñàí áàéíà. ªíäºð ãýãýýí àéëäàõäàà: “Ìèíèé õóâèðøã¿é íîìûí ¿ñýã çàìáóòèâèéã á¿ðõýíý” õýìýýí àéëäñàí ãýäýã.

Ìîíãîë îðîíä ºðíºñºí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí íü õóâüñãàëò ¿éë ÿâö áîëîí ºðíºæ óëìààð 1921 îíä õààíò òºðèéã õàëæ YIII áîãäûã õýìæýýò ýðõýò õààíä ºðãºìæèëñºí áàéíà. Ìîíãîë÷óóäûí ýâ íýãäýë, òóñãààð òîãòíîë, òºð, øàøíû òºëºº òýìöýã÷ YIII áîãä ãýãýýí XY æàðíû õºõ õóëãàíà æèë áóþó àðãûí 1924 îíä 56 íàñòàéäàà òààëàë òºãñ÷ýý. YIII áîãäûí ãàéõàìøèãò èä øèäèéí òóõàé àðä ò¿ìíèé äóíä ÿðèãäàí ¿ëäñýí îëîí æèøýý äóðäàæ áîëíî.

Íýã æèøýý äóðäâàë: 1920 îíä Ãàìèí öýðýã õ¿ðýýã ýçýëæ Áîãäûí íîãîîí îðäíûã èõ áóóãààð ãàëëàæ áàéõàä Áîãäûí íîãîîí îðäîí îãòõîí ÷ ñ¿éäýæ ãýìòýýã¿é áàéíà. ¯¿íèéã Áîãä ãýãýýíèé çàëáèðàëûí à÷ ãýæ ºäãººã õ¿ðòýë äóðñàí ÿðüöãààäàã. YIII áîãäûí ñóðãààë, ìàãòààë, çàëáèðàë, áÿñàëãàë, ë¿íäýí çýðýã çîõèîë á¿òýýë¿¿äýýñ á¿ðäñýí íýã áîòü íîì áàéäàã àæýý.

Àâðàë èòãàëò IX Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí òîâ÷

íàìòàð (1932-2012)

IX Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò Æàìáàëíàìäîë÷îéæèæàíöàí íü Òºâäèéí ¯é ìóæèéí Ëõàäàíáð¿ë \Ëõàñ õîò\ õèéäèéí õîéä òàëä Òîìñèãèéí äàâààíä ýöýã Ðàëî \Ðà ëîçîâà\ îâãèéí Ëóâñàíæàìáàë, ýõ ßíæèíëõàì õî¸ðûí õºâ¿¿í áîëîí 16-ð æàðíû óñàí áè÷ æèë áóþó 1932 îíä îëîí ÿíçûí ñîíèí ãàéõàìøèãò øèíæ òýìäýã ¿ç¿¿ëýí ëàãøèí ìýíäýëæýý.

Áîãäûã ýõèéí õýâëèéä á¿ðýëäýõ ¿åä Ðàäýí íîìóí õààí Æàìáà÷îéäàã ðèíá¿÷è íàð “Áóñäààñ ìàø ÿëãààòàé èõ äýýäýñ áàéíà” ãýæ õýëñýí áºãººä Ñîäíàìäàðæàé íýð ºã÷ýý. Äàðàà íü áîãä Ïàâîíõàâà Äý÷èííèíáó ò¿¿íä Ñîäíàìäàíçàíäàðæàé ãýñýí àëäàð íýìýí ñî¸ðõæýý. Ýäãýýð ¿éë ÿâäàë


íü ò¿¿íèéã åð áóñûí ãàéõàìøèãòàé íýãýí áîëîõûã áàòàëñàí õýðýã þì. Áàñ Õàðàã ¸íçèí ðèíá¿÷è áýýð “Æàìúÿí öîðæèéí õîéä ä¿ð ìºí áàéíà”, Íàé÷¿í÷îéæèë áýýð “Æàìúÿàí öîðæèéí õóâèëãààí ýíä¿¿ðýëã¿é ìºí” ãýæ áàòàëñàí áàéäàã.

Áîãäûã äºðâºí íàñ ñ¿¿äýðòýéä íü Ðàäýí ðèíá¿÷è Ò¿âäýíæàìáàë-Èø Õàëõûí íàéìäóãààð Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí õîéä ä¿ð ìºí áîëîõûã òîäðóóëñàí ÷ òóõàéí ¿åä Ò¿âäèéí çàñãèéí ãàçàð õ¿÷ äîðîé áàéñàí þì. Ìºí Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð IX Áîãäûã çàëàõ ýðõ ç¿é á¿ðäýýã¿é áàéñàí þì. Èéìä Ò¿âä, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð óðüä ºìíºõ øèãýý õàðèëöàà õîëáîîòîé áàéæ ÷àäààã¿éí óëìààñ íóóöëàæ áàéñàí áàéíà.

IX Áîãä íü Ìîíãîëûí àíõäóãààð áîãä Çàíàáàçàðààñ ýõëýí òîîëáîë åñ, Æàìúÿíöîðæîîñ òîîëáîë àðâàí äºðºâ, áàíäèäà Áàðáèçîâóãààñ òîîëáîë õîðèí ãóðâàí òºðºë, áîäèñàäâà Äîâ Òàìýäýýñ ýõëýí òîîëáîë õîðèí íàéì äàõü òºðºë íü þì.

Áîãä íàéìàí ñ¿¿äýðòýéäýý Ðàäýí ðèíá¿÷è Ò¿âäýíæàíáàë-Èøýýñ ãýö¿ë ñàõèë õ¿ðòýæ ëàì õóâðàã áîëæ Æàìáàëíàìäîë÷îéæèæàíöàí õýìýýõ àëäðûã õ¿ðòýæ Áðàéá¿í õèéäèéí, Ãîìîí äàöàíãóóäàä ýãýë øàâèéí ̧ ñîîð øàâèëàí ãýâø Àãâàí÷îéäàí, Áóðèàä äóëáà õàìáà Ò¿âäýííÿì, õàëõ ãýâø Äàøæàìö òýðã¿¿òíèéã ¿íäñýí áàãøèä ø¿òýæ ñóäðûí ãîë íîì ïàð÷èí, óì òýðã¿¿òýíä õè÷ýýí ñóðàëöàæ òóéëä íü õ¿ðãýí çîõèîâ. Áîãä õîðèí ñ¿¿äýðòýéäýý Ã¿íä¿ëèí Äàöàã ðèíá¿÷èãýýñ æîäûí íèéò áà íèéò áóñûí àâøèã, ë¿í, õºòºëáºð, óâèäàñ, ãàðûí àâëàãà çýðãèéã ñîíñîí òààëæ áóëãèéí æàðç õèéñýí áºãººä ñîíññîíû óòãûã ¸ñ÷ëîí òààëàëäàà òºð¿¿ëýâ. Õîðèí íýãýí ñ¿¿äýðòýéäýý 1952 îíä ººðèéí Äàãäàí õèéäýä çàëàð÷ õèéäèéí õî¸ð ¸ñíû áàðèõ, òýòãýõ òààëëûã óðüä ìýò÷èëýí òààëæ, ¸ñ äýãëýìèéã ñàéòàð çàñàæ, ìàõ èäýõèéã õîðèãëîí, õèéäèéí ø¿òýýí á¿ãä õèéãýýä ýðãýí òîéðîí äàõü ãàéõàìøèãò àðâàí çóðãààí äóãàí, äîòîð ãàäíà ýâäýðñýíèéã ñýðãýýæ, çàðèì ä¿é÷èíã¿¿äýä òàõèë ìºðãºë ºðãºäºã óðüäûí çàíøèë, ¸ñ äîðîéòñîíûã ñýðãýýæýý. Ñ¿ñýãòýí õàð, øàð îëîíä Áîäü ìºðèéí çýðýã, Ëîæîí òýðã¿¿òýí îëîí íîìûã õàéðëàí äàøðàìä íü ººðºº òààëàë, àíõààðàë, á¿òýýëèéã ãîë÷ëîí çîõèîñîí áàéíà.

Õóòàãò õîðèí íàéìàí ñ¿¿äýðòýéäýý 1959 îíä öàãèéí îðîî áóñãàà áàéäëààñ øàëòãààëàí íóóö áàéäëààð ä¿ðâýí Ò¿âä, Áàëáûí õèëèéí Áàë¿í ãýäýã ãàçàð íýã æèë ñóóõ ¿åäýý Áàäìà÷îéëèí ðèíá¿÷èãýýñ Ò¿âäèéí óëàìæëàëò óõààí ñ¿ìäàã \õýëç¿é\, çîõèñò àÿëãóó \ÿðóó íàéðàã\, ÿíæèí äàäèã\äóóí óõààí\ òýðã¿¿òýíä øàìäàí ñóðàëöæýý. Äàðàà æèë íü Ýíýòõýãò ìîðèëîí Äîðæýëèí áîëîí ºìíºä Ýíýòõýãò ò¿ð õóãàöààãààð ñóóæ áàéâ. Óëìààð 1981 îíä òºâäèéí öàãàà÷äûí Ìàíáàð òîñãîíû Ïàíäýëèíä ñóóðüøæýý. Òýðýýð äº÷èí äîëîîí ñ¿¿äýð çîîãëîñîí 1986 îíä Ò¿âäèéí Çàñãèéí ãàçðààñ çºâøººðºë àâñíû äàãóó Äàãäàí õèéäèéí ãîë ø¿òýýíèéã á¿ðòãýí òîîëæ, óðüäûí ëàì õóâðàãóóäûã õèéäýä íü ýðã¿¿ëýí óðèí öóãëóóëæ, õóðàë íîìûí ¸ñûã ýðòíèé óëàìæëàëààð íü ñýðãýýñýí áàéíà.

1990 îíä Äýýðõèéí ãýãýýí Äàëàé ëàì Ìàíáàðä ìîðèëîõ ¿åä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí õîéä ä¿ðèéã òîäðóóëàõ àñóóäàë äàõèí ñºõºãäºæ ýíý òàëààð ÿðèëöàõ ¿åä


Äýýðõèéí ãýãýýí áýýð “Òºðèéí õýìæýýíä òîäðóóëæ øèðýýíä çàëàõ ó÷èðòàé” õýìýýí çàðëèã õàéðëàæýý.

Ò¿âäèéí Øàøèí Ñî¸ëûí ßàìíààñ óðüä íü ýíý õ¿í Ìîíãîëûí Æýâç¿íäàìáûí õîéä ä¿ð ìºí ãýæ òîäîð÷ áàéñàí áàðèìò ò¿¿õèéã íÿãòëàí Äýýðõèéí ãýãýýí Äàëàé ëàìä ºðãºñºíèé õàðèó çàðëèãò “Ìîíãîë Æýâç¿íäàìáûí åñä¿ãýýð ä¿ðä Æàìáàëíàìäîë÷îéæèæàíöàíã óðüä ºìíºõ ä¿ð¿¿äèéí òîäðóóëäàã æóðìûí äàãóó ¿íýõýýð ìºí ãýæ ¿çýýä øàøèí àìüòàíä ¿ëýìæ ñýòãýë, òààëëûã ìàøèä òºð¿¿ëñýí, ñóäàð òàðíèéí ¸ñîíä ñîíñîæ, ñàíàõûã íàðèéí ñóäàëæ ìýðãýøñýí ýíýõ¿¿ ëàì íü Ìîíãîëûí Æýâç¿íäàìáûí åñä¿ãýýð ä¿ð ìºí áàéíà. Íàñ ñ¿¿äýð ºíºä áàò îðøèæ ýðòíèé òàâüñàí ñàéí åðººëººð õîëáîãäñîí èõ Ìîíãîë îðîíä øàøèí àìüòíû òóñ àìãàëàíã àðâèæóóëàí çîõèîæ ¿éëñ íü äýýøëýí äýëãýðýõèéí åðººë äýâø¿¿ëüå. Äàëàé ëàì. 1991îíû 9-ð ñàðûí 20” ãýæ áè÷ñýí äóãòóéòàé çàõèäàë Øàøèí Ñî¸ëûí ßàìíààñ ºìíº íü òîäðóóëæ áàéñàí áàðèìòûí õóóëáàð, ººðèéí íýðèéã áè÷ñýí çàõèäëûã Ìîíãîëûí áîãäîä ºðãºñíººð îëîíä òóíõàãëàãäæýý.

Áîãäûí æàðàí íýãýí ñ¿¿äýð òîõèîñîí óñàí áè÷ æèë áóþó 1992 îíä Ò¿âäèéí Çàñãèéí Ãàçðûí Øàøèí Ñî¸ëûí ßàìíààñ òºð ¸ñíû õ¿íäýòãýëèéí øèðýýíä çàëàõ ºäðèéã òîâëîñîíû äàãóó Äàðàìñàëàä ìîðèëæ, òýð æèëèéíõýý 12 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäºð Òýã÷èí÷îéëèí îðäîíä òºðèéí øèðýýíä ñóóõ ̧ ñëîëûí íýýëòèéã ºðãºí äýëãýð òýìäýãëýæýý. Ýíý ¿åýñ ýõëýí Äàðàìàñàëàä çàëàð÷ Äýýðõèéí ãýãýýíýýñ ã¿íçãèé äýëãýð íîìûí óâèäàñ áóìáàíä óñ ä¿¿ðýí õàëèõ àäèë ºìíº õîé÷èä ñîíñîæ àâñíààð ¿ë áàðàì áóðõàí áàãøèéí çàðëèãò íèéöñýí àã òàðíèéí õàìãèéí äýýä ¸ñ áîëîõ Ä¿éíõîðûí íèíáààñ ýõëýí æèäðèì, çîãðèìûí åã¿çýð äîð íýãýí ¿ç¿¿ðò õè÷ýýæ á¿òýýëèéí øèíæ òýìäýã èëðýõ õ¿ðòýë ñóóâ. Ëõàäàíä ñóóæ áàéõ ¿åäýý 13-ð Äàëàé ëàìûí èðýýä¿éã çºãíºí áîëãîîñîí ë¿íäýíä ¿ç¿¿ëñýí÷èëýí Äýýðõèéí ãýãýýíèé íàñ ñ¿¿äýð îëîí çóóí ãàëàâò áàòàä îðøèæ Ò¿âäèéí òºð, øàøèí àìãàëàí òàéâàí áàéõûã òààëààä Çóó Áóðõàí áàãø çýðýã ãîë ø¿òýýí¿¿äèéí íèãóóðò íü àëò ºðãºñºí áàéíà. Ìºí õèéäèéí ëàì íàðò ìàíç, çîîã, çýä áàðüæ Ëàí÷àãäîðîì ìÿíãàí óäàà, Ëõàì ìàì òóãàí\ Áàëäàí ëõàìûí òàõèëãàòàé õîëáîí óíøäàã àä çýòãýðèéã íîìõîòãîõ\ òýðã¿¿òíèéã á¿òýí äîëîî õîíîã õóðóóëæ áóÿí ¿éëäæýý.

Áîãä ãýãýýí 1995 îíîîñ ýõëýí áóðõàíû øàøíû íèéò áà ÿëàíãóÿà ã¿í ìºðèéí Õàíäîíèíæ¿äèéí ¿íäýñ óâèäàñ äîðîéòñîíûã äàõèí ñýðãýýñýí. Äîðîéòîîã¿é ¿íäýñ äàìæëàãûã òýòãýõèéí òóëä Äàðàìñàëàä ãàçàð óñûã ñàéòàð øèíæèëæ Äàãäàí Ëàâðàíã áàéãóóëñàí. Äºðºâä¿ãýýð äàâõàðûí òîì õóðëûí òàíõèìûí ãîë ø¿òýýí áîëãîí àëò, çýñýýð Ìàæèãëàâäîíìà, Áîãä Çîíõîâûí òîì õºðºã çýðýã îëîí ø¿òýýí øèíýýð áîñãîæýý. 1997 îíä Ãîëîãë¿íæà õèéäèéí õàìáà Àãâààíäîðæ Ýíýòõýãò àéë÷ëàõ ¿åäýý Æýâç¿íäàìáà õóòàãòòàé óóëçàõûã õ¿ññýí áºãººä èðýýä¿éä Æîíàíáûí íîìûí ¿íäýñ õóòàãòûí îðîí Ýíýòõýãò öààøèä äýëãýðâýë íýí ñàéøààëòàé ç¿éë áîëîõ íü äàìæèãã¿é ãýæ àéëòãàñàí áàéíà. Äýýðõèéí Ãýãýýí ÷ íèã¿¿ëñýí òààëæ, õàíüöàøã¿é õ¿íäýòãýí çºâøººðñºíèé äýýð “Æýâç¿íäàìáà õóòàãò ýðòíèé õîëáîãäîëòîé ó÷èð ò¿¿íèé óäèðäëàãûí äîð Äàðàìñàëàä ñóóæ Æîíàíáûí íîìûí ¿íäýñ ø¿òýýí îðîí


õèéäèéã øèíýýð áàéãóóëæ ÷àäâàë áóÿíòàé ¿éë áîëíî. Àâàõ ãýýõèéí ¸ñûã ñóðãàñàí çàðëèã äýëãýðýíã¿é õàéðëàñàí áºãººä Ñàíæàé÷îéëèí õýìýýõ õèéäèéí ø¿òýýí õýðýãëýë, Áîãä ëàìûí ººðèéí àëäàð íýðòýé äýëãýìýë õºðãèéã ºðãºí Æîíàíáûí øàøíû á¿ðýí ýðõò ýçíýýð ºðãºìæèëñºí òóë Æîíàíáûí ̧ ñûã ̧ ñ÷ëîí áàðèõ äº÷ ãàðóé ëàì õóâðàãèéã óðèí öóãëóóëæ, äýãëýæ íîìûí ¿íäýñ Æîíàíáàä óðâóóëæ “Æîíàíáà õèéä Äàãäàíïóíöîã÷îéëèí’’ õýìýýõ íýð ºã÷ýý.

Áîãä ãýãýýí æàðàí íàéìàí ñ¿¿äýð òîõèîñîí 1999 îíä øàøèí àìüòàíä òóñëàõ öàã áîëñîí òóë Ìîíãîë îðîíä çàëàð÷ýý. Õàð øàð ñ¿ñýãòýí îëîí àâðàë èòãýëò áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí äàðààëàí çàëàðñàí àëòàí øèðýýíä çàëæ “Àâðàë èòãýëò Æýâç¿íäàìáà õóòàãò óìàð ç¿ãèéí øàøíû ýçýí” ãýñýí àëäàð öîë, õ¿íäýòãýë ºðãºìæëºë õàéðëàæýý. Áîãä ãýãýýí ÀÍÓ, ÎÕÓ, Õàëèìàã, Áóðèàä, Êàíàä, Ñèíãàïóð, Òàéâàíü, Øâåéöàðü òýðã¿¿òýí äýëõèéí îëîí îðîíä ìîðèëæ, ñ¿ñýãòýí îëíû òîîãîîð îðîí íóòàã, ñ¿æèã áèøðýëä íü òààðóóëàí íîì ñóðãààë íýí èõèéã àéëäàâ.

Áîãä ãýãýýí äàëàí íýãíèé ñ¿¿äýð çîîãëîñîí àðâàí äîëäóãààð æàðíû Ýëäýâ õýìýýõ óñàí ìîðèí æèëèéí çóíû äóíä ñàðûí øèíèéí àðâàí íýãýíä (2002.6.23) Äýýðõèéí ãýãýýí Äàëàé ëàì Æîíàíáûí õèéä Äàãäàíïóíöîã÷îéëèíä ìîðèëîí äºðâºí ºäðèéí òóðø Æîíàí òèäæà-ãèéí õºòºëáºð, Ä¿éíõîð ëõàíæý, Ä¿éíõîðûí äîðø¿ã ñýëòèéí æýíàí çýðýã ìàãàä óòãûí íîìûí áàÿñãàëàíãèéí õóðèì óðüä ãàðààã¿é àãóó èõèéã ñàéòàð õàéðëàñíû çàðëèãèéí à÷èéí õàðèó òàõèëä èõ àâøèãèéã Äàìäèíñàíä¿âæèéí ¿¿äíýýñ äàíø¿ã (áàò îðøèë) äýëãýðýíã¿é ºðãºæ õèéäèéí øàâü ëàì íàð Óì, Ïàð÷èí, Íàìäèëýýð äàìæàà òàâüæ õîîñîí ÷àíàðûí òóõàé ñîíèí èøëýë õýëöýýíèé ãàéõàìøèãòàé ¿ãñèéí óðàí çóðãèéí òàõèëûí ¿¿ë ìýò ºðãºñºí ó÷ðààñ Äýýðõèéí ãýãýýí ìàøèä áàÿñàí òààëæ ìàãòàí ñàéøààâ. Çàìáóó òèâèéí îëîí îðíîîñ äýýäèéí íîìûã ÷óõàë÷èëàí èðýõ ñ¿æèã òºãñ õàð øàð îëîí äîð ñóäàð òàðíèéí çàðëèã àâøèã îëîí õèéãýýä Íàëæîðìà ¿íäýñ àðâàí çóðãààí æèâàà øèìèéí øèì îõü ìºð èõ åã¿çýðèéí ñîíñãîëûí äàìæëàãà øàëãàðñàí äºðºâ òºãñ Õýð¿ãà ýöýã, ýõèéí íîìûí àéìàã õèéãýýä ÿëàíãóÿà ã¿í óòãûí æîäûí óâèäàñ “Ä¿øäèéí (ãàíäàí) ñîíñãîëûí äàìæëàãà”, “Äàãèíàñûí ñîíñãîëûí äàìæëàãà” õî¸ðûí àâøèã, ë¿í, õºòºëáºð ãóðâûí íîìûí ¿ðãýëæëýë òàñðàõàä îéðòñîíûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí çàëãóóñíààð äýýäèéí íîìûí ðàøààíû õóâèéã öàã ¿åä íü õàéðëàæ Æîíàíáûí õèéä Äàãäàíïóíöîã÷îéëèíãèéí õî¸ð ¸ñûã áàðèí òýòãýõ èõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñíýýð ºíºº ¿åèéí Æîíàíáûí øàøíû á¿ðýí òºãñ ýçýí äîð òààëñàí áºãººä ëàãøèíãèéí íàñ óðâàëòã¿é ìºíõ áàòòàé õàñ òýìäãèéí ìºí ÷àíàðòàé àìèðëàíãóé îðøèí õàéðëàãòóí.

2009 îíä Ìîíãîëûí Áóõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷èíëèí õèéäèéí óðèëãààð Ìîíãîë îðîíä çàëàðñàí. Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷èíëèí õèéäèéí Ãàíäàí äóãàí, Èäãàà÷îéíçèíëèí äàöàí, Ãóíãàà÷îéëèí äàöàí, Äàø÷îéíïýë äàöàí, Ä¿éíõîð äàöàí áîëîí Ò¿äâýíïýëæýýëèí çóðõàéí äàöàí, Íàðõàæèä õèéä çýðýã ìîíãîëûí ñ¿ì õèéä¿¿äýýð àéë÷ëàí àéëäâàð àéëäñàí þì. Ìèãçýì, Ìààíèéí ë¿í, Öàãààí äàðü ýõ, Íàñíû àâøèã õàéðëàñàí òýðã¿¿òýé îëîí íîì àéëäñàíààñ ãàäíà ìîíãîëûí ñ¿ì õèéäèéí ëàì õóâðàãóóäàä á¿ãäýýð ýâòýé íàéðòàé áàéæ Áóðõàíûõàà


øàøíûã ººäºº äýýø íü äýëãýð¿¿ëæ ººðºº ººðñäèéãºº óëàì äýýø íü ñàéõàí àâ÷ ÿâöãààãààðàé, ýâòýé áàéãààðàé ãýæ äàõèí äàõèí çàõèâ. Ìºí òºð ò¿ìíèé ø¿òýýí Æàíðàéñèã ø¿òýýíèé 2 òàëä íü 2011 îíû 2-ð ñàðûí 17-íä íóóöûí ýçýí Î÷èðâààíü Áóðõàíûã, 2011 îíû 9-ð ñàðûí 29-íä Ìàíçóøèð Áóðõàíûã á¿òýýí çàëñàí þì. Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû õ¿ðýý õèéä¿¿äèéí òýðã¿¿í ëàì íàðûã õ¿ëýýí àâ÷ àéëäâàð àéëäñàí. Ìîíãîëûí íèéò ëàì õóâðàãóóä, ñ¿ñýãòýí îëîí IX Áîãäîî Ìîíãîë óëñûí øàøíû òýðã¿¿íýýð ºðãºìæëºí øàøíû òàìãà ºðãºí áàðüñàí. Ýäãýýð Ìîíãîëûí øàøèí ñî¸ëä ãàðãàñàí ãàâúÿàã ¿íýëæ òºð çàñãààñ 2011 îíû 11-ð ñàðûí 28-íä “Àëòàí ãàäàñ” îäîíãîîð øàãíàñàí þì.

Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä äàõèí ñýðãýõýä Ò.Ãîìáîäîðæ (Ãîìáîäîî) ãýñã¿é ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Ò¿âøèíãèéí Ãîìáîäîðæ ãýñã¿é íü õóó÷èí Áîãäûí èõ øàâèéí íóòàã îäîîãèéí òºâ àéìãèéí Áàÿíöàãààí ñóìûí Æàðãàëàíò õýìýýõ ãàçàð 1886 òºðæýý. 5 íàñòàéãààñàà èõ õ¿ðýýíèé Äàíäàðëèíãèéí àéìàãò îðæ Öîã÷ýíä õóðñàí áàéíà. Óëìààð Äàø÷îéíïýë, Æ¿ä äàöàíãóóäàä õóðæ áàéâ. Ãîìáîäîî ãóàé áàãà çàëóóãààñàà Øàíçàâûí ÿàìàíä áè÷ýý÷, ò¿øìýëèéí àëáûã õàøèæ áàéâ. 1920 îíä Áýýæèíä Äà Æóíòàíä áýëýã áàðèõ ×èí Âàí Äàøäýíäýâèéã äàãàëäàí Øàíçàâûí íî¸íû òóøààëààð ÿâæ áàéñàí. Íýãýí óäàà Áîãä áýýð Ãîìáîäîîã äóóäàí Öîã÷ýí äºðâºí ãýñã¿éí íýãýýð òîìèëæýý. ¯¿íèéã áóñàä ëàì íàð íàñ çàëóó òóðøëàãàã¿é õ¿íèéã èéì ºíäºð àëáàíä òàâèëàà ãýæ èõýä äóðãóéöýæ áàéæýý. Õàðèí çàðèì ó÷èð ìýäýõ õ¿ì¿¿ñ Áîãä õîæìûã õàðààä òàâèëàà õýìýýí ÿðüæ áàéæýý. ̄ ¿íèé äàðààõàí èõ õýëìýãä¿¿ëýëò ýõýëæ øàøèí õààãäààä ýðãýí 1944 îíä äàõèí ñýðãýõýä Ãîìáîäîî ãýñã¿é àíõëàí 7 õ¿íýý á¿ðýëä¿¿ëæ Óëñûí Áàãà Õóðàëä ºðãºäºë áè÷èæ

Ãîìáîäîðæ ãýñã¿é


ºðãºñºíººð õóðàë äàõèí ñýðãýõýä ãàíäàí õèéäèéí Öîã÷ýí èõ ãýñã¿éí àëáûã 16 æèë õàøæýý.

Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä äàõèí ñýðãýñíýýñ õîéø ºäãºº õ¿ðòýë èõ õàìáààð çóðãààí õàìáà ñóóãààä áàéíà.

Ýä¿ãýý õàìáà Äýìáýðýë îâîãòîé ×îéæàìö íü Òºâ àéìãèéí ªíæ¿¿ë ñóìûí íóòàã Ñàâñàã ãýäýã ãàçàð 1951 îíû 4 ñàðûí 15 íä ìýíäýëæýý. Íèéñëýëèéí 8 æèëèéí 22-ð ñóðãóóëü, 10 æèëèéí 28-ð ñóðãóóëèéã òºãññºí áàéíà. 1970 îíä øàøíû äýýä ñóðãóóëü áàéãóóëàãäàõàä ýëñýí îðæ 1976 îíä îíö ä¿íòýé òºãñºæ 001 íîìåðûí äèïëîì àâñàí áàéíà. Ãàíäàí õèéääýý 7 æèë óíçàäûí òóñëàõ ãîë÷îîð õóðæ áàéãààä 1983 îíä Ýíýòõýãèéí Äàðìàñàëà

äàõü Äèàëåêòèêèéí èõ ñóðãóóëüä Áóääûí ã¿í óõààíû ÷èãëýëýýð 3 æèë àìæèëòòàé ñóðàëöñàí áàéíà. 1986-90 îí õ¿ðòýë äýä õàìáà, 1990-91 îíä õóðëûí ëàì, 1991-92 îíä Äà ëàì, 1992 îíîîñ îäîîã õ¿ðòýë Ãàíäàí õèéäèéí èõ õàìáà ëàìûí àëáûã õàøèæ áàéíà. Òýðýýð 1992 îíä Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøèíòíû àíõäóãààð ÷óóëãàíààð Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøèíòíû Òºâèéí òýðã¿¿íýýð ºðãºìæëºãäñºí áîëíî. Ìºí ¿¿íèé çýðýãöýý Àçèéí Áóääèñòóóäûí Ýíõòàéâíû Áàãà õóðëûí åðºíõèéëºã÷, Ìîíãîëûí õ¿¿õäèéí òºëºº ¿íäýñíèé òºâèéí ãèø¿¿í çýðýã îëîí óëñàä áîëîí Ìîíãîëä íýð íºëºº á¿õèé áàéãóóëëàãóóäàä àæèë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéíà. 1990-1993 îíä Óëñûí èõ õóðëûí äåïóòàòààð ñîíãîãäñîí Ìîíãîë óëñûí àíõíû àðä÷èëñàí ¿íäñýí õóóëèéã áàòëàëöñàí þì. Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû òºâèéí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûã óëàìæëàëò ¸ñíû äàãóó óëàì á¿ð áîëîâñðîíãóé áîëãîõûí òóëä Èõ Öîã÷ýí Áàòöàãààí äóãàíûã áàðüæ áàéãóóëàõ àæëûã ñàíàà÷ëàí óäèðäàæ áàéíà. Ìºí Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíûã äýëõèé íèéòýä ñóðòàë÷èëàí òàíèóëàõ çîðèëãîîð Ýíýòõýã óëñûí Áîäüãàÿàä Ìîíãîëûí ñ¿ìèéí öîãöîëáîðûã áàðüæ áàéãóóëàõ èõ àæëûã àìæèëòòàé óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Òýðýýð 2000 ãàðóé æèëèéí ò¿¿õòýé õ¿í òºðºëõòíèé îþóíû ãàéõàìøèãò ºâ ñî¸ë Öîãò Íàëàíäàðûí èõ ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûã Ìîíãîëä ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõ òºñëèéí Ìîíãîë äàõü òýðã¿¿íýýð àæèëëàæ áàéãàà áºãººä òóñ ñóðãóóëü Ìîíãîë îðîíä áàéãóóëàãäñàíààð Ìîíãîëûí áóðõàíû øàøíû âèíàéí ¸ñ äàãóó öýâýð àðèóíààð ìàíäàí äýëãýðýõ øàëòãààí áîëîìæ á¿ðäýõèéí çýðýãöýý äýëõèé íèéòýä èõ õºëãºíèé øàøíû ñóðãàëò, ñóäàëãààíû ãîë òºâ áîëîõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ä.×îéæàìö íü 1992 îíä Áóääûí ã¿í óõààíû ÷èãëýëýýð äîìûí äàìæàà, 1997 îíä ãàâæèéí äàìæàà òóñ òóñ áàðüæ, ãýâø, ãàâæ ìÿíäàã öîë õ¿ðòñýí.


1. Íàéäàíãèéí Ýðäýíýïýë “1887-1960” Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ÷îéíõîð âàíãèéí õîøóó îäîîãèéí Çàâõàí àéìãèéí èõ óóë ñóìûí íóòàãò 1887 îíä òºðñºí. Áàãàäàà õîøóóíûõàà ãîë õèéä Òàðèàòûí õ¿ðýýíä øàâèëàí ñóóæ áàéãààä èõ õ¿ðýýíä èðæ Äàø÷îéíáýë äàöàíä øàâèëæ áàéãààä 1933 îíä ãàâæ ìÿíäàã õ¿ðòæýý. 1944 îíä Ãàíäàí õèéäèéã äàõèí ñýðãýýõýä Õàìáà ëàìààð ºðãºìæëºãäººä 16 æèëèéí òóðø Ãàíäàí õèéäèéã óäèðäñàí þì. 1950 îíä îëîí àìüòàí àìãàëàí æàðãàëàíòàé áàéõûã åðººñºí Ýíõ òàéâíû èòãýë ãýäýã íîìûã Ìîíãîë õýëýýð çîõèîæ õóðàëä óíøóóëàõ áîëãîñîí Ýðäýíýïýë õàìáûí çîõèîñîí ýíý íîìûã îäîîã õ¿ðòýë Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ëàì íàð òºðºëõ õýëýýðýý ºãëºº á¿ð çàëáèðàí óíøñààð áàéíà. 1956 îíä “×èí áèøðýë” öîëîîð øàãíàñàí áàéíà.

2. Ñàìààãèéí Ãîìáîæàâ “1901-1980” Ñýöýí õàí àéìãèéí Õàðöàã ÷èí âàíãèéí õîøóó îäîîãèéí Õýíòèé àéìãèéí Áàÿí-Îâîî ñóìûí íóòàãò 1901 îíä òºðñºí. Èäãàà÷îéíçèíëèí äàöàíä ÷îéðûí íîì ñóäàëæ áàéãààä 1935 îíä ìºí äàöàíäàà ãàâæèéí ìÿíäàã õ¿ðòñýí áàéíà. 1960 îíä Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí õàìáà ëàìààð ºðãºìæëºãäººä õèéä îðíûõîî ¿éë õýðãèéã ñàéí óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí òóë 1961 îíä íîì÷ ìýðãýí ãàâæ öîëîîð øàãíàñàí áàéíà. Ãàíäàí õèéäèéí ãàäààä äîòîîä õàðèëöààã ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, ÀÁÝÒÁÕ áîëîí øàøíû äýýä ñóðãóóëèéã áàéãóóëàõ çýðýãò èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áàéíà.

3. Äîêòîð Õàðõ¿¿ãèéí Ãààäàí 1923 îíä Óâñ àéìãèéí Áºõ Ìºðºí ñóìûí íóòàãò ìýíäýëæýý. 1930 îíä Óâñ àéìãèéí Ò¿ðãýí ñóìûí íóòàãò áàéñàí Òºãñ-áóÿíòûí õèéäýä øàâèëæ áàéæýý. 1980-90 õ¿ðòýë Ãàíäàí õèéäèéí õàìáà ëàìûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Ìîíãîë óëñûí Èõ Ñóðãóóëüä áàãøëàõ õóãàöààíäàà Ýíýòõýãèéí ÿðóó íàéðãèéí îíîë áîëîõ Çîõèñò àÿëãóóíû òîëèéã ñóäëààä õýë áè÷ãèéí óõààíû äýä äîêòîðûí çýðýã õàìãààëñàí. Ýíýòõýã Ò¿âä õýëíèé øèíæëýëä áîëîí øàøèí, ýíõ òàéâíû õºäºëãººíä îðóóëñàí ãàâúÿàã íü ¿íýëæ 1990 îíû 2-ð ñàðä Ýíýòõýãèéí Ñàðíàòûí ñàíñêðèò ò¿âä èõ ñóðãóóëèàñ


“Õýëíèé ýðõýò” (àãûí áàíáî) õýìýýõ õ¿íäýò äîêòîð öîëûã äàãàëò æóóõ, æàí÷ íºìðºã ñýëòèéí õàìòààð îëãîñîí áàéíà.

4. Ñóãèðûí Äàãâàäîðæ íü õóó÷èí ò¿øýýò õàí àéìãèéí Áàëäàí çàñãèéí õîøóó îäîîãèéí ªìíºãîâü àéìãèéí Õ¿ðìýí ñóìûí íóòàãò 1924 îíä ìýíäýëæýý. 5 íàñíààñàà ýõëýí íóòãèéíõàà Ãàíäàíøàä¿âëèí õèéäýä ñóóæ áàéæýý. 1990-91 îíä Ãàíäàí õèéäèéí èõ õàìáààð ñóóñàí áàéíà. 1991 îíä ãàâæèéí ìÿíäàã õ¿ðòæýý.

5. Òºìðèéí Äàìäèíñ¿ðýí õóó÷èí Äàðõàí ÷èí âàíãèéí õîøóóíû Ã¿íæèéí ñ¿ìèéí ñ¿ì÷èí îòãûí íóòàã îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí Áàðóóí Áàÿí õýìýýõ ãàçàð 1900 îíä ìýíäýëæýý. 11 íàñòàéäàà ëàì áîëæ Õýðëýíãèéí ç¿¿í õ¿ðýýíä áàéãààä óäàëã¿é Èõ õ¿ðýýíä Öýöýí òîéíû àéìàãò Ãàíäàíãèéí Äàø÷îéìïýë äàöàíä öàíèä ÷îéðûí íîì ¿çýí ñóäàëñàí áàéíà. 1990 îíä ãàâæèéí äàìæàà áàðüñàí, 1991-93 îíä Ãàíäàí õèéäèéí èõ õàìáààð ñóóñàí áîëíî.

ÀÇÈÉÍ ÁÓÄÄÈÑÒÓÓÄÛÍ ÝÍÕ ÒÀÉÂÍÛ ÁÀÃÀ ÕÓÐÀË

Ýíýòõýã Õÿòàä óëñûí äàéí ã¿íçãèéð÷ Àçè áîëîí Äýëõèéí ýíõ òàéâàíä àþóë çàíàëõèéëñýí 1960 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Ìîíãîëûí Áóðõàí Øàøíû òýðã¿¿í èõ õàìáà ëàì Ñ.Ãîìáîæàâ ñàíàà÷ëàí ýíõ òàéâíû òºëºº Àçèéí Áóðõàí øàøèíòíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîéãîîð Àçèéí Áóääèñòóóäûí Ýíõ Òàéâíû áàãà õóðëûã ÁÍÝÓ, ßïîí, Ìàëàéç, Áàëáûí âàíò óëñ, Ñèíãàïóð, ÎÕÓ, Õîéä ºìíºä Âüåòíàì çýðýã îðíóóäòàé õàìòðàí 1970 îíä áàéãóóëñàí þì. ÀÁÝÒÁÕ íü ýíõ òàéâíûã äýëãýð¿¿ëýõ, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, øóäðàãà ¸ñ, õ¿í òºðºëõòíèé ñàéí ñàéõíûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ, äàÿí äýëõèéí ýíõ àìãàëàí, ýâëýðýë çîõèöëûí òóõàé àéëäñàí Áóðõàí áàãøèéí äýýäèéí ñóðãààëûí ìºí ÷àíàðûã îëîí óëñàä òàíèóëàõ çîðèëãîòîé Àçèéí áóðõàí øàøèíòíóóäûí ñàéí äóðûí õºäºëãººí áèëýý. Òóñ áàãà õóðàë íü 2-4 æèëèéí çàéòàé


õóðàëääàã. Àíõíû õóðëûã Óëààíáààòàð õîòîä 1970 îíä çîõèîí áàéãóóëñàí áîë óäààõ õóðëûã 1972 îíä Øðè Ëàíêûí Êàíäè õîòîä 1974 îíä Ýíýòõýãèéí Øèíý Äåëè õîòîä, 1976 îíä ßïîíû Òîêèî õîòîä, 1979 îíä Óëààíáààòàð õîòîä 1982 îíä Óëààíáààòàð õîòîä, 1986 îíä, Ëàîñä 1990 îíä Óëààíáààòàð õîòîä, 1998 îíä Óëààíáààòàð õîòîä, 2003 îíä Ëàîñä òóñ òóñ çîõèîí áàéãóóëààä áàéíà.

ÁÈËÃÈÉÍ ÌÝËÌÈÉ ÑÎÍÈÍ

Áèëãèéí ìýëìèé ñîíèí: Òóñ ñîíèíã ÌÁØÒºâèéí áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààã íèéãýìä õ¿ðãýõ. Áóðõàíû øàøíû ñóðãààë íîìëîë, ñî¸ë, ò¿¿õ, óëàìæëàëò çàí çàíøëûã òàíèí ìýä¿¿ëýõ, ñ¿ì õèéä áà ñ¿ñýãòíèé õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ, çîðèëãîòîéãîîð 1996 îíîîñ ýõëýí ýä¿¿ãýý õ¿ðòýë ýðõëýí ãàðãàæ, óíøèã÷ îëíû õ¿ðòýýë áîëãîæ áàéíà. Áèëãèéí ìýëìèé ñîíèíû äóãààð íü ñàðäàà íýã óäàà ãàðäàã áîëíî.

ËÀÂÀÉÍ ÝÃØÈÃ 97.5 FM

Ëàâàéí ýãøèã 97,5 FM ðàäèî: Ëàâàéí ýãøèã õýò áîãèíî äîëãèîíû Ôì 97,5 ðàäèîã 2008 îíä áàéãóóëñàí áºãººä íèéñëýëèéí èðãýäýä óëàìæëàëò øàøèí ñî¸ë, ìýäëýã óõààí, çàí çàíøèë çýðãèéã òàíèóëàí ñóðòàë÷èëæ áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð òóñ Ôì ðàäèî íü ºãëººíèé 7 öàãààñ ¿äøèéí 23öàã õ¿ðòýë õºòºëáºðºº öàöàæ, ººðèéí ãýñýí îëîí ñîíñîã÷òîé áîëæ ÷àäñàí þì.

ÒªÃÑ ÁÀßÑÃÀËÀÍÒ ÖÝÖÝÐËÝÃ

Òóñ öýöýðëýã íü 2009 îíä áàéãóóëàãä-ñàí áà Ìîíãîëûí èðýýä¿é õîé÷ ¿å áîëîí õ¿¿õýä áàãà÷óóäàä Áóðõàí øàøíû ýíýðýë íèã¿¿ñýë, óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ àðãà óõààíûã ýçýìø¿¿ëäýã áîëíî. Ýíý öýöýðëýã íü 60-70 õ¿¿õýä õ¿ëýýí àâ÷ ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áàãòààìæòàé áºãººä Áîãä õàí óóëûí Çàéñàíãèéí àìàíä áàéðëàäàã.

ÍÈÃ¯¯ËÑÝË ÕÀËÀÌÆÈÉÍ ÒªÂ

Íèã¿¿ëñýë õàëàìæèéí òºâ: Òóñ õàëàìæèéí òºâ íü 2007 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä áàãà îðëîãîòîé ÿäóó àéë ºðõèéí áîëîí õàãàñ ºí÷èí õ¿¿õä¿¿äèéã àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ, ñóðãóóëèéí ºìíºõ ìýäëýãèéã îëãîäîã áîëíî.


ÝÐÄÝÌ ÑÎ¨ËÛÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ

Ýðäýì ñî¸ëûí õ¿ðýýëýí: 1960 îíû ýõýýð Õàìáà ëàì, íîì÷ ìýðãýí ãàâæ Ñ.Ãîìáîæàâ óäèðäàí õýñýã ýðäýìòýí ëàì íàðûã îðîëöóóëàí “Íîìûí ãýðèéã” áàéãóóëñàí. Íîìûí ãýðèéí ýðõëýã÷ýýð ãàâæ Ò.Äàíçàí-Îäñýð, îð÷óóëàã÷ààð ãýâø Ø.Èøòàâõàé, ãýâø Ëàìààæàâ, çóðõàé÷ Æàìö íàðûí ýðäýìòýí ëàì íàðòàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áàéâ. Íîìûí ãýðèéí ýðäýìòýí ëàì íàðûí ãîë á¿òýýë íü 1966 îíä õýâë¿¿ëñýí ã¿í óõààíû ñóðãààëèéí öîìîðëèã áîëîõ ”Äàðìàáàäà” íîì þì. 1970 îíä Øàøíû äýýä ñóðãóóëèéã áàéãóóëàãäàõàä ýäãýýð ëàì íàð áàãøààð òîìèëîãäîí àæèëëàæ áàéâ. 2008 îíä òýðã¿¿í èõ õàìáà ëàì, ãàâæ Ä.×îéæàìöûí ñàíàà÷ëàãààð íîìûí ãýðèéã “Ýðäýì ñî¸ëûí õ¿ðýýëýí” íýðòýéãýýð äàõèí áàéãóóëñàí áºãººä Áóðõàíû øàøíû ìýäëýã áîëîâñðîëûã íèéòýä ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ, Ìîíãîëûí ìýðãýäèéí Ò¿âä õýë äýýð òóóðâèñàí çîõèîë á¿òýýëèéã ñóäëàõ, íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ, Ìîíãîë÷óóäûí Áóðõàí øàøèíä îðóóëñàí õóâü íýìðèéã òîäðóóëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã.

ÄÝÝÐÕÈÉÍ ÃÝÃÝÝÍ IX ÁÎÃÄ ÆÝÂÇ¯ÍÄÀÌÁÀ ÕÓÒÀÃÒÛÍ ÃÀÍÄÀÍ ËÀÂÐÀÍ

Ìîíãîëûí IX Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò áýýð 2009 îíîîñ Ìîíãîë îðíîî àëáàí ¸ñîîð ñààòàí ìîðèëæ õîò õºäººãèéí ñ¿ì õèéä¿¿äýýð çàëðàí ñààòàæ çàðëèã àéëäâàðàà àéëäàæ ñ¿ñýãòýí îëíîî íîìûí õóðààð òýòãýæ áàéñàí. Ìîíãîëûí íèéò ëàì õóâðàãóóä, ñ¿ñýãòýí îëîí IX Áîãäîî Ìîíãîë óëñûí Øàøíû òýðã¿¿íýýð ºðãºìæëºí øàøíû òàìãàà ºðãºí áàðüñàí. Ìîíãîë óëñûí áóðõàíû øàøíû òýðã¿¿í Äýýðõèéí ãýãýýí IX Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí òààëàë çàðëèãèéí äàãóó 2010 îíä ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí. Ãàíäàí ëàâðàí Äýýðõèéí ãýãýýí Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí íîìûí àéëäâàð, øàøèí ñî¸ëûí çàí ¿éë, õ¿ì¿¿íëýã áîëîâñðîëûí ¿éë àæèëä íü òóñàëäàã àæëûí àëáà þì.


ÑÓÂÐÀÃÀ Ø¯ÒÝÝÍ

1. Ñóâðàãûã 1958 îíä ç¿¿í ñóâðàãà áàðüñàí áàéíà. Ýíý ñóâðàãà íü ªíäºð ãýãýýíèé Åñºí ç¿éëèéí ñóâðàãûã í¿¿ëãýæ àâ÷ðàí ñýðãýýñýí áàéíà. Òóõàéí ¿åä Ãýâø Èøòàâõàé, Ãàâæ Äàíçàí-Îäñýð íàð ¿ñãèéã íü Ñî¸ìáîîð áè÷æýý. Õîæèì ÌÁØÒºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí Öîðæ ëàì, ãàâæ Ã.Äèâààñàìáóó ¿ñãèéã íü äàõèí ñýðãýýæ áè÷ñýí áàéíà.

2. Áàðóóí ñóâðàãà íü 1993 îíä Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ á¿òýýñýí þì. Ýíý ñóâðàãíû ñ¿íøãèéã íü ãýñã¿é áàéñàí Ò¿âäýí, Öîðæ ëàì Ã.Äèâààñàìáóó íàð ñ¿íøèãëýæýý.

3. Ýíýõ¿¿ ñóâðàãûã Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ëàì Æèãìýä-Îñîð ãóàéí õîéòîä çîðèóëæ Ñîä-Ìîíãîë ãðóïïûí çàõèðàë Ö.Àíàíäáàçàð 2000 îíä Áóðõàí áàãøèéí ñóâðàãûã á¿òýýæýý.

4. Ýíýõ¿¿ ñóâðàãûã 2001 îíä Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí öîðæ Ã.Îñîð ëàìä çîðèóëàí øàâü Ö.Ã¿í÷èí-Èø ëàì áàðèóëæ á¿òýýñýí áàéíà. Óðàí áàðèìàë÷ Ï¿ðýâñ¿ðýí, Íÿìäàâàà, Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ëàì Í.Ìÿãìàðñ¿ðýí íàð áàðüæýý.

5. Ìàíçóøèðûí ñóâðàãà áóþó Æàíðàéñèãèéí áàðóóí òàëûí ñóâðàãíóóäûí ýõíèé ñóâðàãûã Ç.Ï¿ðýâæàìö áóþó îëíîî Äàÿàí÷ ëàì ãýæ àëäàðøñàí ëàìûí 100-í æèëèéí îéä çîðèóëæ ò¿¿íèé ä¿¿ Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí èõ ãýñã¿é ëàì Ä.Äàâààñ¿ðýí, ìºí Äàÿàí÷ ëàìûí øàâü ̈ .Àìãàëàí áîëîí á¿õ øàâü íàð íü îðîëöîí 2006 îíä á¿òýýæýý.


6. Ýíý ñóâàðãà íü Æàíðàéñèãèéí áàðóóí òàëûí ñóâàðãàíóóäûí õî¸ð äàõü íü 2007 îíä á¿òýýñýí.

7. Î÷èðâààíèéí ñóâàðãà áóþó õºõ ñóâàðãûã Ýõ áîëñîí çóðãààí ç¿éëèéí õàìàã àìüòàí àìãàëàí áàéõûí òóõàéä 2007 îíä á¿òýýæýý.

8. Æàíðàéñèãèéí àðûí ñóâðàãàíóóäûí õàìãèéí áàðóóí òàëûí Áîäü ñóâàðãà ýíýõ¿¿ ñóâàðãûã Õºäºº Àæ Èõ Ñóðãóóëèéí áàãø äîêòîð Æàíäàãñ¿ðýíãèéí õîéòîä çîðèóëæ õàíü, ¿ð õ¿¿õýä, àõ ä¿¿, íàðààñ íü á¿òýýëãýæ Çýíäìýíý ñóâàðãà êîìïàíè áàðüæ, ñ¿íøèãèéã íü Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ãîë÷ ëàì ×.Î÷èðáàò õèéæýý. 2007 îíû 5-ð ñàðûí 19 íä á¿òýýæýý.

9. Æàíðàéñèãèéí àðä òàëûí áàðóóí òàëààñ õî¸ð äàõü ñóâàðãûã Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí Ä¿éíõîð äàöàíãèéí ãýñã¿é ëàì Í.Ñýðýýòýð ãóàéí õîéòîä çîðèóëæ øàâü, Ø.Îòãîíáààòàð òýðã¿¿òýé øàâü íàðààñ íü á¿òýýëãýæýý.

10. Æàíðàéñèãèéí àðä òàëûí áàðóóí òàëààñàà ãóðàâ äàõü ñóâàðãûã Õàìàã àìüòàíû òóñûí òóëä 2007 îíä Çýíäìýíý ñóâàðãà êîìïàíè á¿òýýæýý.

11. Æàíðàéñèãèéí àðä òàëûí áàðóóí òàëààñàà äºðºâäýõü ñóâàðãûã Äàãèé ãýäýã õ¿í 2007 îíä á¿òýýæýý.

12. Æàíðàéñèãèéí àðä òàëûí òàâäàõü áóþó Íîãîîí äàðü ýõèéí ñóâàðãûã Òºðòîãòîõ ãýäýã õ¿í 2007 îíä á¿òýýæýý.


13. Æàíðàéñèãèéí àðä òàëûí çóðãààäàõü ñóâàðãà íü Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí õàíñ¿ð Õ.Ãààäàíä çîðèóëæ 2008-îíû 6-ð ñàðûí 7-íä á¿òýýæýý.

14. Æàíðàéñèãèéí ç¿¿í õîéä òàëûí ñóâàðãûã Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøèíòíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ëàì Î.Äàìðèíñ¿ðýí íü ºâºº ×¿ëòýìä çîðèóëæ 2007 îíä á¿òýýæýý.

15. Æàíðàéñèãèéí ç¿¿í òàëûí 2 äàõü ñóâðàãûã òóñ õèéäèéí ãÿðãàí ëàì óðàí õýìýýõ Ä.Äàíçàíä ¿ð õ¿¿õýä, øàâü íàðààñ íü çîðèóëæ 2008-îíä “Áîÿðñ Êîíñòðàêøí” áàðèóëæýý.

16. Æàíðàéñèãèéí ç¿¿í òàëààñ õàìãèéí óðä òàëûí Çàðëèã óâäèñûí ñóâðàãûã 2008-îíä Ìîíãîëûí Áóðõàíû Øàøèíòíû Òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí ëàì, íîì÷ ìýðãýí ãàâæ Ñ.Ãîìáîæàâò øàâü íàðààñ íü çîðèóëàí á¿òýýæýý.

Ãóðâàí ø¿òýýíèé ãàðàë ò¿¿õ íü õ¿ì¿¿íèé íàñ áóìààñ äîîø õîìñäîõ ¿åä Õóòàãòûí îðíû Õ¿ðäýí îð÷óóëàã÷ èõ õààí Æèãò¿ë áýýð Ýñýðóà òýíãýð, óðëàëûí õààí Áèø¿ãàðìàà õî¸ðîîñ õóâü õýìæýýíèé îíîëûí ýõèéã àâñíààñ ýõëýí Áóðõàí áàãø åðòºíöèéí îðíîî ìýíäýëñýíèé äàðàà àíõëàí Ë¿ìáèíèé öýöýðëýãò ýöýã Àðèóí èäýýò õààí áýýð Ëÿíõ öîãöîëñîí ñóâàðãûã áîñãîñíîîñ ýõëýí áóðõàíû çóðìàë ä¿ð, áàðèìàë ä¿ð¿¿ä ãàðñàí íü, Áóðõàíûã òààëàë òºãññºíèé ñ¿¿ëä Ýíýòõýã, Ìîíãîë, Áàëáà, Õÿòàä, Ò¿âä îðíîî ãóðâàí ø¿òýýíèé óðëàë, ñ¿ì õèéä õýðõýí äýëãýðýí ò¿ãñýí ò¿¿õèéã îëîí íîì ñóäàðò òîäîðõîé íîìëîí ãàðãàæýý. Á¿õíèéã àéëäàã÷èéí áýëãý áèëãèéã èëòãýñýí òààëàëûí ø¿òýýíä ñóâàðãàíû àéìàã á¿õýí áàãòàõ þì.

Ø¿òýýí áîñãîñíèé òóñ ýðäýì íü

Ëàãøèí, çàðëèã, òààëàëûí ø¿òýýíèéã áîñãîñíèé òóñ ýðäýì á¿òýýñýí, á¿òýýëãýñýí òýäãýýð á¿ãä ò¿¿íä ø¿òñýíýýð õàíüöàøã¿é áîäèéã ò¿ðãýí îëíî, îþóí òîäîðõîé, ýäýýð áàÿëàã, íàñ óðò õ¿ðäýí îð÷óóëàã÷ õààí áîëîõ, ä¿ðñ ñàéí, ºâ÷èí ¿ã¿é, ÷àíàäûí äàéñíû àþóë ¿ã¿é, ñýòãýë àìãàëàí, áîäü ñýòãýëòíèé õóòãèéã îëîõ, òºðºëõòíèé äýýä áîëîõ òýðã¿¿òýí òóñ ýðäýì îëíûã äóðüäñàí áàéíà.

Ýðãýë áà òàõèë ¿éëäñýíèé à÷ òóñ íü

Ãóðâàí öàãèéí õàìàã áóðõàí áîäü ñýòãýëòýí íàðûí òààëàë, ø¿òýýí ò¿¿íýý áîäü òîìú¸î øèíãýæ îðøñîí ñóâàðãàíä çàëáèðàë õèéãýýä åðººë îþóíûã òàâèâààñ, õè÷ýýë ¿ã¿é, àÿí çºíäºº á¿òýí ¿éëäýã÷ ñýòãýë÷èëýí á¿òýýõ ýðäýíý ìýò ¿¿íä àëèìàä àìüòàí ¿ëýìæ àðèóí ñàíààãààð ìºðãºñºí áà ýðãýñýí õèéãýýä òàõèñíû à÷ òóñ íü äóðüäâàë:

Àëãààí õàìòàòãàñàí õýí á¿ãä ¿íýõýýð ìºð äîð îðøèíî.Àëèíä ìºðãºñºí á¿õýí ìÿíãàíòàà Õ¿ðäýí î÷óóëàã÷ õààí áîëæ òºðíº.Ýðãýë ¿éëäýã÷ á¿ãä ºíäºð çàÿàíû äîëîîí ýðäýì ë¿ãýý òºãñºíº.Çàëáèðàë òàëáèñàí á¿ãäèéí õî¸ð òóñ àÿí çºíäºº á¿òýõ áîëíî.Òàâàã óñ ºðãºñºí õýí á¿õýí óíäààñàõ ºâ÷èíã¿é áîëîí òºðºõ.Öýöýã ºðãºñºí á¿ãä ÷ºëºº ó÷ðàë õîòîë ÷óóëãàíûã îëíî.Õ¿æ ºðãºñºí á¿ãä àñàð àðèóí ñàíâààðûã îëîõ áîëíî.


Àìèí çóë ºðãºñºí á¿ãäèéí ìóíõàãûí õàðàíõóé, àðèëàõ áîëíî, ãýõ ìýò÷èëýí òîîëøã¿é îëîí à÷ òóñ èõ áàéíà.

Øàð õýðýìíèé óðä áàéãàà ç¿¿í òàëûí ãóðâàí õ¿ðäèéã 1947 îíä ÌÁØÒºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ õî¸ð íü ãàíæóóðûí õ¿ðä íýã íü ä¿í÷¿¿ð ìààíèéí õ¿ðä. Áàðóóí òàëûí äºðâºí õ¿ðäèéã 1999-2009 îíä á¿òýýæýý.

Ãàíäàí äóãàíû øàð õýðýìèéã 1958 îíä á¿òýýõäýý ×îéæèí ëàìûí ñ¿ì äóãàíû õýðýì õàøààíû õýâ ìàÿãèéã äóóðàéëãàí á¿òýýñýí áàéíà.

Ãàíäàíãèéí óëààí õýðýìèéã 1982 îíä ÌÁØÒºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ áàðüæýý.

Ãàíö áàãàíà: Ýä¿ãýý ñ¿ñýãòýí îëíû äóíä õ¿ñëèéã áèåë¿¿ëäýã ãýæ ÿðèãäààä áóé Áàãàíà íü Ãóíãàà äàöàíãèéí áàðóóí óðä áàãàíà áàéñàí áºãººä 1937 îíä ñ¿ì õèéäèéã íóðààæ áàéõ ¿åä òîì ñóóðü áàãàíóóäûã íü òðîñîîð òàòàæ óíàãàäàã áàéæýý. Ýíý áàãàíûã òàòàõ ¿åä òðîñ íü òàñàð÷ òóõàéí ¿åä èë¿¿ òðîñ áàéõã¿é ó÷èð íóðààæ ÷àäàëã¿é îðõèæýý. Äàðàà íü äàõèí íóðààõ ãýæ îðîëäîîã¿é ó÷èð ºäèé õ¿ðòýë èðñýí þì. Ìîíãîë÷óóä ñ¿ì äóãàíû áàãàíà ¿ëäýõèéã èõýä áýëýãøýýæ ¿çäýã ó÷èð ýíýõ¿¿ áàãàíûã õ¿íäýòãýí áèøèð÷ ýðãýë ìºðãºëèéí îðîí áîëæýý.

ÌÀÀÍÈÉÍ ÓÒÃÀ

Ýõíèé ÓÌ ¿ñýãò À, ¯, Ì ãóðâàí ¿ñýã áàãòàõ áºãººä ýíý íü ýõëýí ñóðàëöàã÷èéí àðèëààã¿é áèå, õýë, ñýòãýë õèéãýýä áóðõàíû ëàãøèí, çàðëèã, òààëàë ãóðâûã áýëýãääýã. Áèå, õýë, ñýòãýëèéí àðèóëààã¿é ÷àíàðóóäûã äýñ äàðààëàí òýâ÷èæ îðõèîä àðèóí ÷àíàðò áîëãîõûã ìààíèéí äàðààãèéí äºðâºí ¿ñãýýð áýëýãäýíý. Ìà ÍÈ íü ÷àíäìàíü ýðäýíèéã èëýðõèéëýõ óòàãòàé. Ýðäýíýýð àðãûí òàë áîëîõ àñðàë, íèã¿¿ñýë, áîäèéí ñýòãýëèéã áýëýãääýã. ×àíäìàíü ýðäýíýä ¿ã¿éðýë õîîñðîëûã àðèëãàõ ýðäýì õ¿÷ áàéäàã øèã áîäèéí ñýòãýëä ñàíñàð íèðâààíû äîðîéòîë á¿õíèéã àðèëãàõ õ¿÷ áàéäàã. ×àíäìàíü ýðäýíý àõóé ¿åñèéí ãîðèë õ¿ñëèéã õàíãàäàã øèã áîäèéí ñýòãýëýýð àøäûí õ¿ñëèéã áèåë¿¿ëæ áîëîõ þì. Áàä ÌÝ õýìýýõ õî¸ð ¿ñýã ëÿíõóà öýöãèéã èëýðõèéëýõ óòãàòàé. Ëÿíõóà öýöýã øàâðààñ óðãàäàã ÷ øàâðûí ãýìýýð õàëäààãäààã¿é áàéäàã øèã îþóí áèëèãò ÷ õàðø áóðóó á¿ãäýýñ àíãèæðàõ õ¿÷ áèé. Áèëèã ¿ã¿é áîë ãýì á¿õýí ¿¿ñýíý. ¯õýë ìºíõ áóñûã îíîõ, õîîñîí ÷àíàðûã îíîõ çýðýã îëîí áèëèã óõààí áàéæ áîëíî. Ìààíèéí ñ¿¿ë÷èéí ÕÓÌ ¿ñýã ººðèéí ãýìèéã àðèëãàõàä àðãà, áèëèã õî¸ð ÿëãàëòã¿éä ìàãàäòàé ø¿òýõ õýðýãòýéã èëýðõèéëäýã. Ìààíü áîë àðãà áèëèã õî¸ð ÿëãàëòã¿éä


¿ã¿éí õîñëîí áàðèëäñàí áîäü ìºðèéí äàäëàãàä òóëãóóðëàí ººðèéí àðèóí áóñ áèå õýë ñýòãýë ãóðâûã áóðõàíû ìºí ÷àíàðò óðâóóëàõ áîëîìæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Áóðõàíû õóòàãèéã ãàäíààñ ýðýõ õýðýãã¿é, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã á¿òýýõ óã øàëòãààí áóþó õºðºíãº á¿ãä íü ñýòãýëèéí ¿íäñýíä áàéäàã þì. ”õýìýýí àéëäæýý.

Óì ¿ñýã ¸çîîðûí íèñâààíèñ áóþó ìóíõàã õèéãýýä òýíãýðèéí åðòºíöèéí çîâëîíã àðèëãàæ äýýä øèä á¿òýýëèéã îëæ ºãëºãèéí áàðàìèäûã òºãñãºõèéí.

Ìà ¿ñýã ̧ çîîðèéí íèñâààíèñ áóþó óóð õèéãýýä àñóðûí çîâëîíã àðèëãàæ íèéòèéí øèä á¿òýýëèéã îëæ øàãøààáàäûí áàðàìèäûã òºãñãºõèéí.

ÍÈ ¿ñýã õàðàìûí ñýòãýë õèéãýýä õ¿íèé çîâëîíã àðèëãàæ ºâ÷èí àä àìàðëèóëàõ øèä á¿òýýëèéã îëæ òýâ÷ýýðèéí áàðàìèäûã òºãñãºõèéí.

Áàä ¿ñýã øóíàë òà÷ààë õèéãýýä àäãóóñûí çîâëîíã àðèëãàæ íàñ áóÿí àðèâæóóëàõ øèä á¿òýýëèéã îëæ õè÷ýýíã¿éí áàðàìèäûã òºãñãºõèéí.

Ìý ¿ñýã àòàà õèéãýýä áèðäèéí çîâëîíã àðèëãàæ áóñäûã ýðõýíäýý õóðààõ øèä á¿òýýëèéã îëæ ñàìàäè äèÿàíû áàðàìèäûã òºãñãºõèéí.

Õóì ¿ñýã òàìûí çîâëîí õèéãýýä îìãèéã àðèëãàæ òîòãîð á¿ãäèéã ãýñãýýõ øèä á¿òýýëèéã îëæ áèëèã áàðàìèäûã òºãñãºõèéí ýðäì¿¿äòýé.

ÓÌ ÌÀ ÍÈ ÁÀÄ ÌÝ ÕÓÌ íü”×àíäìàíü ýðäýíý õèéãýýä ëÿíõóàã áàðèã÷ òà íü áè õèéãýýä õàìàã àìüòàíä àñðàõóé, íèã¿¿ñýõ¿é, áîäèéí ñýòãýëèéã ¿¿ñãýí ñî¸ðîõ” õýìýýí óðèí äóóäàæ áàéãàà ìºí áîëîé. Òàðíè ¿¿íèéã îëîõîä õýö¿¿, óòãûã îéëãîõîä õýö¿¿, á¿òýýõýä õýö¿¿. ÓÌ ÌÀ ÍÈ ÁÀÄ ÌÝ ÕÓÌ-ä áóðõàíû õàìàã íîì õèéãýýä àìüòíûã çîâëîíãîîñ ãýòýëãýõ àðãà àãóóëàãääàã. Ìààíèéí çóðãààí ¿ñýã áóðõàí á¿ãäèéí ìºí ÷àíàðààñ èë¿¿. Èë¿¿ íü þó âý ãýõýýð ãóðâàí ÿëãàâàðòàé. Ýíý íü õ¿íýýð çààëãàëã¿é ñóðäàã, ìàðòàãääàãã¿é, áè èõ þì ìýäñýí ãýæ îìîã òºðäºãã¿é þì. Èéìýýñ íèéò äàÿàðàà ºäºð á¿ð äîð õàÿæ ãóðàâ óíøèæ áàéõàä õè÷ýýâýýñ çîõèñòîé ãýäýã. Á¿òýýâýýñ à÷ òóñ íü ñàíààíä áàãòàìã¿é èõ. Ìààíèéí àðèóí øèìèéí äýýä óòãà íü òîíèëîõóé ìºí. Ìààíü áîë àðãà áèëãèéí äýýä íýãäýë ãýäýã.

Õ¯ÐÄ

Õ¿ðäèéã á¿òýýõýä äºðâºí ìàõ áîäèîð “Ñà, ×¿, Ìý, Ë¿í” áýëãýäýí á¿òýýõ áóþó äîòîð íü ìààíèéã ä¿í÷¿¿ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí òîîòîé áè÷èæ áàðëàõ ìºí ìèãçýì, ãàíæóóð, äàíæóóðûí ãýõ ìýò îëîí õ¿ðäèéã á¿òýýäýã áàéíà. Äºðâºí ìàõ áîäèîð ãýäýã íü ñàëõèíä ººðºº ýðãýõ, ãàëûí äºëººð áóþó çóëûí äºëä ýðãýõ, óñíû óðñãàëûã àøèãëàí ººðºº ýðãýäýã õ¿ðä ãàçàð ñóóëãàæ õ¿ì¿¿í áèåýð áóþó ãàðààð ýðã¿¿ëýõ áàéíà.

Õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõ ¿åñò àìàíäàà ÿìàð óíøëàãà óíøèõ õýðýãòýé âý? ãýõýýð çóðãààí ¿ñýãò /Óì ìà íè áàä ìý õóì/ òýðã¿¿òýí Áóðõàí áàãøèéí ç¿ðõýí òàðíè áîëîí ººðèéí ìýääýã òàðíèà óíøèõ ìºí çóóí ¿ñýãò òàðíèéã óíøèæ áîëíî. Ìààíèéí õ¿ðäèéã îëîí äàõèí ýðã¿¿ëâýýñ à÷ òóñ þóí áàéíà õýìýýâýýñ: ªºðèéã ñàõèõûí äýýä


áîëíî. Îð÷ëîíãèéí çóðãààí ÿçãóóðò òºðºõ ¿¿äèéã õààæ çóóðäûí òºðëèéã òýòãýõ òýðã¿¿òýé à÷ òóñûã öàãëàøã¿é îëíûã íîìëîñîí áàéíà. Äàõèí äàõèí ýðã¿¿ëñýí áóþó îëîí ýðã¿¿ëñýíèé òóñ ýðäýì íü óëàì èõ ãàðàõ íü ìàãàäòàé. Òîîíûõîî îëíîîð àðâèäàõ þì. Ìààíèéí õ¿ðäèéã íàð çºâ ýðã¿¿ëýõèéí õýðýã ó÷èð øàëòãààí íü: ìààíèéí õ¿ðä, ãàíæóóðûí õ¿ðä, äàíæóóðûí õ¿ðä, ìýãçýìèéí õ¿ðä òýðã¿¿òíèéã íàð çºâ ýðã¿¿ëýõ, äýì÷èã íàðõàæîäûí õ¿ðäèéã íàð áóðóó ýðã¿¿ëýõ ¸ñ áàéíà. Õ¿ðä ýðã¿¿ëæ áàéõäàà ìààíü óíøèõ ¿åñò þó áîäîõ âý? Æàíðàéñèã áóðõàíûã áîäîæ, Ýõ áîëñîí çóðãààí ç¿éë õàìàã àìüòíûã ýëäýâ çîâëîíãîîñ õóðäàí ãýòýëæ áóðõàíû õóòãèéã ò¿ðãýíýý îëîõ áîëòóãàé òà áýýð ò¿ðãýíýýð îëóóëæ õàéðëà õýìýýõ àñðàõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð ýçë¿¿ëæ óíøèõ õýðýãòýé þì.

ÌªÐÃªË

Ìºðãºë ãýäýã íü áèåèéí ¿éëäýõ òàëûã, çàëáèðàë ãýäýã íü õýë, ñýòãýëèéí ¿éë òàëûã èëýðõèéëæ áàéãàà áèå, õýë, ñýòãýëèéí ãóðâàí ¿¿äíèé íèéëìýë ¿éë þì. Ìºðãºëººð àâðàëûí îðíîî íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð çîðèí áóðõàíûã ëàãøèí, çàðëèã òààëëûí à÷èéã äóðüäàí ø¿òýýíèé ºìíº áîëîí ø¿òýýíèé îðíûã áîäîëäîî òºñººëºí áÿñàëãààä ò¿¿íèé ºìíº ¿éëäýíý.

Òà ìºðãºõ ¿åäýý ãàðûíõàà õóðóóíû ¿ç¿¿ðèéã íèéë¿¿ëýí áàäàì öýöýã äýëáýýãýý õóìèñàí ìýò, àëãûã õîîðîíä íü õ¿ðãýëã¿é õàâñàð÷ ýðäýíý àòãàñàí ìýò, õî¸ð ãàðûí ýðõèéí õóðóóã íèéë¿¿ëýí ¿åý äîòîãø íóãàëæ àëãàíû õîîðîíä îðóóëàí îðîé äýýð, õîîëîéí õàðàëäàà, ç¿ðõýí òóøààíàà áàðüæ çàëáèðíà. Àëãàíû äîòîðõè õîîñîí çàéã áóðõàíû íîìûí ëàãøèí ò¿¿íèé ¿íäýñ áîëîõ õîîñîí ÷àíàðûã áýëýãäñýí áàéäàã. Ãàðûã õàðàõàä ÷àíäìàíü ýðäýíý ìýò áàéõ áºãººä ýíý íü ä¿ðñò ëàãøèí, ò¿¿íèé ¿íäýñ ýõ íèã¿¿ëñýíã¿éã áýëãýääýã. Õî¸ð ýðõèéí õóðóóãàà äîòîãø õóìèõ íü Ñàìàíäà áàäðûí ìóòðûí òýìäãèéã áàðèõ áýëãýäýë àãóóëäàã. Îðîéäîî õ¿ç¿¿í òóøàà, ç¿ðõýí òóøàà ãóðàâò äýýðýýñ äîîø çàëáèðàõ íü áèå, õýë, ñýòãýë ãóðâààð ìºðãºæ áàéãàà çàí ¿éë þìàà, èíãýæ ìºðãºñíººð ëàãøèí, çàðëèã òààëëûí àäèñòýä ººðò øèíãýëýý èéíõ¿¿ øèíãýñýíýýð áèå, õýë, ñýòãýëèéí õèëýíö ò¿éòãýð àðèëàæ àðèóñëàà õýìýýí ñàíàí ìºðãººä áîñîõäîî ìàø õóðäàí áîñîõ õýðýãòýé ãýäýã íü õóðäàí ãýãýýðõèéí áýëãýäýë þì. Ìºðãºñºí ãàçðàà óäààí õýâòâýýñ áóðõàíû õóòãèéã îëîõ íü óäààøèðàõ.

Ìºðãºâººñ òóñ ýðäýì þóí áàéíà õýìýýâýýñ: Ìºðãºñíèé òóñ ýðäýì ñàíààíä áàãòàøã¿é ãóðâàí ýðäýíýä ¿ë ñ¿ñýãëýõ, ¿ë áèøðýõ òýðã¿¿òíýýð õóðààñàí õèëýíö ò¿éòãýðèéã àðèëãàõ áà àðèëãàñàí òýðõ¿¿ ñ¿ñýã áèøýðëýý áóÿíûã àãóó èõ õóðààíà. Áóÿí ëóãàà òºãºëäºð õ¿ì¿¿íèé þó ñàíàñàí á¿ãä íü á¿òýõ, ýëäýâ ñààä òîòãîð àäààð õºíººãäºõã¿é áîëîõ õèéãýýä ìºðãºë íü áàäãàíà, õºäºëãººí äóòàãäàõ çýðýã îëîí òºðëèéí ºâ÷èíä áîëîí ýð¿¿ë, óðò íàñëàõàä òóñòàé áèå àìãàëàí áîëíî õýìýýí çàðëèãëàñàí áàéíà.

Ìºðãºæ áóé ¿åä áèåýð ñóíàæ áóþó òàâàí ãèø¿¿íýýð òýðã¿¿íýýðýý ìºðãºæ áàéãàà íü áèåýð ¿éëäñýí ãóðâàí í¿ãëèéã àðèëãàæ îìãèéã äàðàõ þì. Ìºðãºæ áàéõäàà


àìàíäàà ººðèéí ìýäýõ ìààíü ìýãçýì óíøèæ áóé íü õýëýýð ¿éëäñýí äºðâºí í¿ãëèéã àðèëãàõ þì. Ìºðãºæ áàéõäàà ñýòãýëäýý áóðõàíû ýðäýì ÷àäàë, ýíýðýí íèã¿¿ëñýõ ¿çëèéã äóðüäàí ñàíàæ ñ¿ñýãëýí çàëáèðíà. Ìèíèé ýíý áà óðüäûí îëîí òºðë¿¿äýä ¿éëäñýí ñýòãýëèéí í¿ãýë õèëýíöèéã àðèóñãàëàà õýìýýí ñàíà.

ÕÓÐÀË ÍÎÌÛÍ ÒÎÂ× ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä íü ñàð á¿ðèéí øèíèéí íàéìàí, àðâàí òàâàí, õîðèí åñºí, ãó÷èíä èõ õóðàëòàé áàéäàã. Ìºí äýýð íü óëèðëûí õóðëóóä áîëîí æàñààí õóðëóóä íýìýãääýã þì. Øèíèéí íàéìàíä ºãëºº Öîã÷ýí äóãàíä áóþó Î÷èðäàðèéí äóãàíä áàéíãûí õóðàë Öîã÷ýí õóðëàà õóðààä Äàðü ýõèéí ìàíäàë øèâà õóðäàã. Ãàíäàí äóãàíä íü Öîã÷ýí äóãàíû õóðàëòàé çýðýãöýí ýõýëæ Èõ ìàíàë, Ìàíàëûí äîí÷èä, Ìàíàëûí ëõîãî, Áèçúÿàãèéí äîí÷èä õóðäàã. Øèíèéí àðâàí òàâàíä ºãëºº Öîã÷ýí äóãàíä Öîã÷ýí õóðæ, Ãàíäàí äóãàíä ãýëîí, ãýö¿ë íàð Ñîæèí õóðæ ãàäààëààä, Ãàíäàí äóãàíäàà ëàì íàð íü íèéëæ Ñàíäóéí æ¿ä õóðëàà õóðäàã. Øèíèéí õîðèí åñºíä ºãëºº ýðò Àðâàí õàíãàë áóþó Æèãæèä, Î÷èðâààíü, Ãîìáî, Ãîíãîð, ×îéæîî, Ëõàì, Øàëøè, Íàìñðàé, Æàìñðàí, Öàìáà ñàõèóñíóóä òàõèäàã. Ýäãýýð ñàõèóñíóóäàà òàõèæ áàéõàä 09:00 öàãò çàðèì ëàì íàð Öîã÷ýí äóãàíäàà Öîã÷ýí õóðëàà õóðæ, ìºí ñ¿ñýãòíèé ºìíºõ ºäºð íü àéëòãàñàí àéëòãàë íîìûã óíøäàã. ªãëºº áîëãîí Çóóãèéí äóãàí áóþó Æàñààíû äóãàíä ñ¿ñýãòýí îëíû àéëòãàñàí àðâàí õàíãàë, ãîâèéí ëõà, äàëõà, íàìñðàéí äàëëàãà, àëòàíãýðýëèéí äàëëàãà, äàðü ýõèéí äàëëàãà, á¿õ ñýðæèìòýé íîìíóóäûã óíøäàã. Ýíý äóãàíä øèíèéí åñºí, àðâàí åñºí, õîðèí åñºíä Ëõàìûí ìàì òóãàí, øèíèéí åñºí, àðâàí åñºíä ×îéæîî ä¿ãæ¿¿ óíøäàã. Øèíèéí àðâàí, õîðèí, ãó÷èíä Ëàìûí ÷îäâûí ëõîãî, ×à ñ¿ì íîìíóóäûã íýìæ óíøäàã. Äýýð äóðüäñàí Öîã÷ýí äóãàíä õîðèí åñíû õóðëààñ Öîã÷ýíãîî óíøñàí ëàì íàð ñàõèóñíû õóðàëäàà íèéëæ õóðäàã. Áèò¿¿í áóþó øèíèéí ãó÷èíä ºãëºº çàðèì ëàì íàð íü Öîã÷ýí äóãàíäàà õóðæ, ãýëîí, ãýö¿ë¿¿ä íü Ãàíäàí äóãàíäàà Ñîæèí õóðààä àðâàí íýãýí öàãò Ãàíäàí äóãàíäàà ëàì íàð íèéëæ Íàéäàí ÷îãà õóðäàã. Ìºí óëèðàë á¿ãäèéí äóíä ñàðûí øèíèéí õîðèí ãóðâàíä Ìàãòààë õóðäàã. Õàâðûí àäàã ñàðûí øèíèéí àðâàí òàâàíä Öîã÷ýí, Ñîæèí, Ñàíäóéí æ¿ä, Ä¿éæèä íÿì õóðäàã, Ìºí õàâðûí àäàã ñàðäàà Æàìáûí ÷îãà õóðæ, Ìàéäàð ýðãýäýã. Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí ãóðâàíä Ìààíèéí ÷îãî õóðæ, Äýäîí ïîâðîíä Ñ¿íãèéí àéìãèéí Ëõàì òàõèäàã. Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí 6-9 õîîðîíä Äýäîí ïîâðîíä Í¿íàé õóðäàã. Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí àðâàí òàâàíä Áóðõàí áàãøèéí Èõ ä¿é÷ýí ºäðººð Öîã÷ýí, Ñîæèí çýðýãöýæ Áóðõàí áàãøèéí ÷îãà õóðæ, ëàì íàð íü íîìûí õóâöàñòàé, ëàãàà, íàìæèð, äýíø¿ãòýé õóðäàã. Çóíû ýõýí ñàðûí øèíèéí àðâàí äîëîîíä Óóëûí ëàìûí ÷îãà õóðíà. Çóíû àäàã ñàðûí øèíèéí äºðâºíä Ò¿âèéí ÷îãî áóþó Áóðõàí áàãøèéí ÷îãà õóðæ, õóðæ áóé ëàì íàð íü íîìò õóâöàñ, Ëàãîé, íàìæèðòàé õóðíà. Çóíû àäàã ñàðûí øèíèéí äºðâºíä Ãàíæóóð õóðíà. Çóíû àäàã ñàðûí øèíèéí òàâàíä Æàìáûí ÷îãà /Ìàéäðûí ÷îãà/ õóðíà. Çóíû àäàã ñàðûí øèíèéí àðâàí òàâàíä Öîã÷ýí, Ñàíäóéí æ¿ä õóðààä îðîé íü Õàéëàíãèéí ñîæèí õóðíà. Ìºí àðâàí çóðãààíû ºãëºº ¿¿ðýýð


Õàéëàí õóðíà. Çóíû àäàã ñàðûí øèíèéí õîðèí ãóðâàí, õîðèí äºðâºí, õîðèí òàâàíä Âàíòàé ã¿íðýã õóðäàã. Çóíû àäàã ñàðûí øèíèéí ãóðâàíä ºãëºº ýðò Öîã÷ýí, Õàéëàí õóðàë õóðààä Ãàíäàí äóãàíä Äàøíÿì ðàâíàé æèíñðýãòýé õóðæ, îðîé ãàäààëíà. Íàìðûí äóíä ñàðûí øèíèéí íýãýíä ºãëºº ¿¿ðýýð õàéëàí ãàäààëæ, Æîíæ¿¿ ãàðíà. Íàìðûí àäàã ñàðûí õîðèí õî¸ðîíä Ëõà âàâèéí ä¿é÷ýí ºäðººð Äýì÷èã õóðíà. ªâëèéí ýõýí ñàðûí øèíèéí õîðèí òàâàí áóþó çóëûí õîðèí òàâàíä Áîãä ëàìûí ÷îãà õóðæ, îðîé ãàäàà Ìàíäàë ºðãºíº. ªâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí íýãýíä èõ ãýðò ßí íýýíý. ªâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí àðâàí òàâàíä áàëèíãèéí ººõíèé àæèë ýõëýíý. ªâëèéí àäàã ñàðûí øèíèéí íýãýíä Öàãààí ñàðûí áàëèí ýõëýíý. ªâëèéí àäàã ñàðûí øèíèéí àðâàí åñºíä áèò¿¿íèé Íàéäàí ÷îãûã õóðíà. ªâëèéí àäàã ñàðûí øèíèéí õîðèí òàâàíä Õàæîäûí ÷îãà õóðíà. /ëàì íàð óëààí äýýëòýé õóðíà/ ºâëèéí àäàã ñàðûí øèíèéí õîðèí çóðãààíä áàëèí àäèñëàíà. /ëàì íàð øàð äýýëòýé õóðíà/ ªâëèéí àäàã ñàðûí øèíèéí õîðèí äîëîîíä ºãëºº ýðò øèíý ÿíãààð Ãîìáî, Øàëøè, Æàìñðàí ÿàìëàí õóó÷èí íîìûí õóðàë áóþó àðâàí õàíãàë òàõèíà. /ëàì íàð øàð äýýëòýé õóðíà/ Ìºí õîðèí íàéìàíä Î÷èðâààíü, Ëõàì, Íàìñðàéã øèíý ÿíãààð àðâàí õàíãàë òàõèíà. /ëàì íàð óëààí äýýëòýé/ ªâëèéí àäàã ñàðûí øèíèéí õîðèí åñºíä ºãëºº ¿¿ðýýð ×îéæîî, Öàìáà øèíý ÿíãààð òàòàæ, àðâàí õàíãàë òàõèæ, îðîé íü ñîð ãàðãàíà. /ëàì íàð óëààí äýýëòýé/ ªâëèéí àäàã ñàðûí øèíèéí ãó÷èí áóþó öàãààí ñàðûí áèò¿¿íä ºãëºº Öîã÷ýí, Ñîæèí õóðàë õóðæ, îðîé 21:30 öàãò Ãàíäàí äóãàíû äýýð äºðâºí èõ á¿ðýý òàòàæ, ëàì íàð ñóóäëàà 22:00 öàãò áàðüæ áèò¿¿íèé Öýäîð “øèíèéí áàëèí” ëõàì õóðàõ ¸ñëîë ýõýëäýã. Õóó÷èí ÿíãàà òàòàæ óíøèæ áàéãààä ºãëºº ¿¿ðýýð øèíý ÿíãààð Öýäîð ëõàì óíøèæ íàð ìàíäàõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý. Ýíý ¿åýð Áàëäàí ëõàì áóðõàí ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíöèéã ýðãýæ á¿õ àéëä ìîðèëîäîã ãýæ ¿çäýã. Öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãýí Ëõàì õóðæ ñ¿¿ áóþó öàãààëààä, Î÷èðäàðà áóðõàíä èðýõ æèëäýý ýõ áîëñîí õàìàã àìüòàí àìàð àìãàëàí, óëñ òºð ò¿âøèí áàéõûí òóõàéä á¿õ ëàì íàð ìàíäàë ºðãººä Ãàíäàí äóãàíäàà îðæ ýõëýýä Áîãä ëàìäàà ìºðãººä, Èõ õàìáà, Äýä õàìáà, Öîðæ, Ëîâîí, Õî¸ð ãýñã¿é áîëîí ãàâæ, ìºí àõìàä ëàì äýýä çèíäààíû ëàì íàðòàé çîëãîæ àìàð ìýíäèéã ìýäýýä Öîã÷ýí äóãàíäàà Èõ õàìáà, Äýä õàìáà, Öîðæ, Ëîâîí, Õî¸ð ãýñã¿é, õî¸ð óíçàä ìºí ãîë÷ ëàì íàð, õóðëûí ëàì íàð áîëîí Çàõèðãààíû ãèø¿¿ä Öîã÷ýí õóðàëäàà õóðäàã. Øèíèéí íýãýíä ºäºð 16:00 öàãààñ øèíý íîìûí õóðàë áóþó åðººë õóðæ, ×îéðûí äàöàíãààñ òîìèëîãäñîí õàäàã çèíäààíû õî¸ð ëàì õàäãààð íîì õàÿëöàæ, ìýä áóþó áàéõã¿é ãýñýí þìààð õàÿäàãã¿é. Øèíèéí 2.3 íä 16:00 öàãààñ åðººë õóðíà. Øèíèéí äºðºâíººñ àðâàí òàâàí õ¿ðòýë ºäºð õî¸ð öàãààñ åðººë ìàãòààë õóðíà. Ëàì íàð áèò¿¿íýýñ øèíèéí ãóðâàí õ¿ðòýë øàð äýýëòýé õóðíà. Øèíèéí äºðºâíººñ àðâàí ãóðâàí õ¿ðòýë óëààí äýýëòýé, 14.15 íä øàðëàíà. Öîã÷ýí õóðàë íü ºäºð òóòìûí õóðàë ó÷èð ÿìàð ÷ ¿åä õóðæ áàéäàã. Ä¿é÷ýí ºäºð áèø ýíãèéí ¿åä Ãàíäàí äóãàíä á¿õ ÷îãóóä áîëîí ã¿íðýã, îðîéí åðººë çýðýã õóðëóóäûã óíøèæ áàéäàã. Ñ¿ñýãòýí îëíû àéëòãàñàí íîìûã Öîã÷ýí äóãàí, Ãàíäàí äóãàí, Çóóãèéí äóãàí áóþó Æàñààíû äóãàí, Äýäîí ïîâðîí, Íîìûí ñàí çýðã¿¿äýä óíøèãääàã áà òýð äóíäàà Öîã÷ýí äóãàíä èõýíõ íîì íü óíøèãääàã þì. 2004 îíîîñ ýõëýí Äýäîí ïîâðîí


äóãàíä Àëòàíãàíæóóðûã ¿ñýã òîîëîí óíøèæ áàéíà. Ìºí 2009 îíîîñ ýõëýí ªäðèéí õóðëûã õóðæ áàéíà. Ñ¿ñýãòýí îëíû àéëòãóóëñàí íîìûã îëîí õóâðàãóóä áîëîí íèéòýýð óíøäàã. Íèéòýýðýý óíøñàí íîìûí áóÿí öàãëàøã¿é áèëýý.

Õàìàã àìüòàí æàðãàëàí õèéãýýä æàðãàëàíãèéí øàëòãààí ëóãàà òºãºëäºð áîëòóãàé.

Õàìàã àìüòàí çîâëîí õèéãýýä çîâëîíãèéí øàëòãààíààñ õàãàöàõ áîëòóãàé.

Õàìàã àìüòàí çîâëîíã¿é æàðãàëàíãààñ ¿ë õàãàöàõ áîëòóãàé.

Õàìàã àìüòàí õîë îéðä óðèí òà÷ààõ õî¸ðîîñ àíãèæèðàí òýãøèä îðøèõ áîëòóãàé.


ÍÎÌ Ç¯É

Ìîíãîëûí Áóðõàí Øàøíû òºâ Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäèéí òîâ÷ òàíèëöóóëãà. 1971 îí

Äàø÷îéíïýë äàöàíãèéí ò¿¿õ. Ñ.Ã.Ç Ø.Ñîíèíáàÿð. 2007 îí

Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä äàõèí ñýðýãñýí ò¿¿õ. Ã.Äèâààñàìáóó. 2009 îí

Æàíðàéñèã áóðõàíû á¿òýýñýí òóõàé. Ã.Ìýíä-Îî¸îãûí áè÷ñýí “Áèëãèéí ìýëìèé íýýã÷”. 1997 îí”

Í.Áèçúÿà ëàìûí áè÷ñýí. 2011 îí Æ¿ä äàöàí.

Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéäýýñ ãàðãàñàí IÕ Áîãä Æýâç¿íäàìáàæàìáàëíàìäîë÷îéæèæàíöàí àéëäâàð ñóðãààë. 2009 îí

Ø.Ñîíèíáàÿð Ãàíäàíòýã÷ýíëèí õèéä Øàøíû Äýýä ñóðãóóëèéí õóðààíãóé ò¿¿õ”Óëààíáààòàð. 1995 îí”

Áèëãèéí ìýëìèé ñîíèí 2009 îíû 10 ñàðûí òóñãàé äóãààð “8”

Áóðõàí÷ ëàì Ã.Ï¿ðýâáàòûí ãàðãàñàí Èõ Ìîíãîëûí ñóâðàãà îíîë õèéãýýä á¿òýýõ ¸ñ. 2005 îí

Øèæý ãàâæèéí /Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí V ä¿ðèéí åð áóñûí öàäèã ñ¿ñãèéí õààëãûã íýýã÷ õýìýýãäýõ îðøèâ. Ìîäîí áàðûí 30-ð õóóäàñ/

Ãàíäàí õ¿ðýýíèé äîòîîä æóðàì

Çýâñýã áàðèí òýìöýã÷èä

Öýöýã áàðèí ýâëýëöýõ áîëòóãàé.

Ýíýòõýã óëñ, Áîäüãàÿà, Ìîíãîë ñ¿ì


1979 îí. Äàëàé áàãøèéí àíõäóãààð àéë÷ëàë

2005 îí. ªâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí øèíèéí 29-íä ñîð çàëæ áóé ¿åýð


Íîìûí ñàí Àéëòãàë àâàõ, àðö ðàøààí ò¿ãýýõ áàéð


Øèíèéí 8-íä Ìàíàëûí äîí÷èä õóðæ áàéãàà íü


Äîí÷èä ýðãýæ áàéãàà íü


Áàíøó ìàëãàé

Áàðãà ìàëãàé

Öîðæ ìàëãàé

Îâîîäîé ìàëãàé


ßìáàíû õ¿ðýì

Ç¿¿ îðîîæ î¸ñîí ìîíãîë ãóòàë

Õèàçòàé øàð õàìáà äýýë

Ãýëýíãèéí ÷àâðè

Ñýëìýí øàøèð

Õèëýí ìàëãàé

Øàøèð

Õàìáà æàí÷

Gandan taniltsuulga

Documents

Transcript of Gandan taniltsuulga