Discovery Azerbaijan Mart sayi
-
Upload
discovery-azerbaijan -
Category
Documents
-
view
264 -
download
13
description
Transcript of Discovery Azerbaijan Mart sayi
Novruz with bÝÝèç
AÐüëàðûí ãàðàëäûüû éåð...
8 MART dÿrd ÷ûõäû÷ûõäû,
Øahdaüda TRASS!Bakuriani “pas”
3 manat
1
Əziz oxucu!
“Vaxtdandəyərlinəolarbilər?”-deyəfikirləşəndəçoxzamanbirsıravacibməqamlarıdüşünürük.Bəzənzama-nınqənşərindəçoxşeymənasınıitirəbilər.Bəzəndəin-sanyeni-yeniməqamlarıkəşfetdikcə,özünü,ətrafınıbirdahayenidənöyrənmişolur.Buandazamanındəyərininəvəzsizolduğubirdahaisbatlanır.Əsrimizəlahəzrət“İn-formasiyabolluğu”əsridirvəbeləbiryüzillikdəsürətləirəliaddımlamağıancaqvəancaqzamanlaayaqlaşmağaça-lışsaq,bacarabilərik.Budur, yenədəvaxtötdü, zamankeçdi,sizinləikinci-MARTnömrəsindəgörüşdük...
TanrıAzərbaycanaoqədərböyüknemətlərvəgö-zəlliklərbəxşedibki,bunlarıyazmaqla,sadalamaqlabirömürbəsetməz–nəyazana,nədəoxuyana!Mart,Azərbaycandaaylarsırasındaxüsusiçəkiyəmalikdir.Tarixi, irsi zəngin olan xalqımızınMARTı da olduqcazənginaydır.AzərbaycanınMilliBayramıolanNovruzbuayaxüsusigözəllikverir.Təsadüfideyilki,dahiNi-zamiözünün“İsgəndərnamə”sindəNüşabəninİsgən-dəriməhzNovruzBayramındaqonaqçağırmasından,tonqal qalamasından və masaya daş-qaşla bərabər,cürbəcürnemətlərdüzərəkonuqarşılamasındanbəhsedir.
Yazfəslindəoxucuüçünmaraqlıjurnaltərtibetmək,həqiqətən,məsuliyyəttələbedir.Jurnalımızınkollektivibuməsuliyyətiəzmkarcasınayerinəyetirərək,busa-yımızdamarağınızasəbəbolabiləcəkmövzularhaq-qındaməqalələr hazırlayıb. “Discovery Azerbaijan”ınəsasvəzifələrindənbirikimi,həminmateriallarmədə-niyyətimizindünənivəbugününüözündəəksetdirir.
Bugünümüz dünənimizin, sabahımız isə bugünü-müzündavamıdır.Hərbirinsanınhəyatındaürəkaçan,onunvəyaxınlarınınsevincinəsəbəbolanməqamlardahaçoxdur.Deməli,çöhrəmizdəbol-boltəbəssümünolmasıqaçılmazdır!
Hökmverən,bütünağrıvəacıları,uğurvəuğursuz-luqlarıunutduranZAMANdırsa,hərANIdəyərləndirənisəİNSANınözüdür!
Həyatınhəranınıdəyərləndirənoxucumuzu za-manınsınağındanüzüağçıxmışNovruzBayramımü-nasibətilətəbrikedirəm.
Hör mət lə, Ca van şir Fey zi yev,
Baş re dak tor
2
MÜNDƏRİCAT
Mart - Aprel 2011
Təsisçi və baş redaktorCavanşirFeYZİYeV
DirektorŞakireMİNBƏYlİ
Baş redaktorun müaviniGülnarMƏSİMlİ
İctimaiyyətlə əlaqələr üzrə menecerReyhanASlANOVA
Marketinq və reklam meneceriRuqiyəƏşrəfli
MüxbirlərŞirməmmədNƏZƏRlİBəhruzHeYDƏRİ OsmanVƏlİYeV
KorrektorRənaHƏSRƏTOVA
DizaynerİlqarTAHİRİ
MühasibZaurMÜSlÜMOV
FotoqrafDadaşADNA
Texniki direktorNamiqƏlƏkBƏROV
Ünvanımız Azərbaycan,Bakışəhəri,
İzmirküçəsi-1 indeks:1014-5175
Tel./Fax:5308791
[email protected]www.discoveryazerbaijan.az
CBSmətbəəsindəçapedilib.Qiyməti:3manat
Tiraj:5000
BAş ReDAKToRDAN.............................1
VƏTƏNİMİN SeYRiNƏ... Şahdağdatrass!Bakuriani“pas”..............4
CənnətinŞimalqapısı..............................10
GahAtəş,Gahdaod..................................20
MƏN-zərrə.................................................34
QoNAQ-QARA Birgülləiləikidovşan...............................26
ƏNƏNƏ Novruzwithbiz.........................................36
NovruzBayramı.......................................42
8Martçıxdı,dərdçıxdı.............................44
eLM DÜNYASI NanoTexnologiya.....................................48
ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM oLUNMUşLAR Şəbihicran,MadeinƏmircan..................50
GÖZÜM YoLLARDA QALANDA Ayrılıqhekayəsi........................................56
ÜZQABIĞINDA:leylaCAVANŞİR
Geyimmodelyer GülnarəXƏlİlOVANINkolleksiyasındandır.
3
İNCƏ SƏNƏT Misiqicanverirruhaəzəldən....................62
DoST-DoSTA TƏN GƏRƏK Qaralarınağardığıyer..............................68
ADAMA GƏZMƏK QALIR “SantaBarbara”“Santaklaus”unnəyidi...72
Ağlarınqaraldığıyer.................................78
GÖRDÜN YeMƏK, DAHA NƏ DeMƏK?! kubamətbəxi............................................84
BəhramGurman.......................................86
CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT! Novruzsüfrəsisağlamlığınrəhnidir..........88
DAş-QAş Daşınnəfərqivarki..................................94
TARİXİ-NADİR “Qədimdəndəqədim...Binəqədi”m..........98
İKİNCİ BİRİNCİLƏR Yoahim Zauer - dash kischi...................102
AXI DÜNYA FIRLANIR... Fərqlidövlət,fərqsizmillət-koreya.........106
TƏBİƏT AşİQLƏRİ “Türküntürkdənbaşqadostuvar”-Qurd...112
DeYİLƏNƏ GÖRƏ... Uzunincəbiryoldayıq..............................116
VeNİ! VİDİ! VİÇİ! İgidölər,şəkliqalar...................................126
4
36
78
4
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...
İ nşasınacəmi17ayəvvəlstartverilənŞahdağQış-YayTurizmkompleksinin2nömrəlikanatvəxizəkenişininbugünlərdəhazırolması,beləirimiqyaslıbirlayihəninbuqədərqısamüddətdədünyastandartları
səviyyəsindəgercəkləşdirilməsi,sözünhəqiqimənasında,möcüzə sayıla bilər. Xatırlayırsınızsa, Prezidentin 2009-cu ilinsentyabrındaQusar rayonunasəfəriçərçivəsindəbumöhtəşəm kompleksin təməlqoymamərasimi keçiril-
mişdi.Ölkə rəhbərinin tapşırığı iləQusarşəhərindən30kilometrşimalda,rayonunDağlıqAlayankəndiərazisindəyerləşənŞahdağQış-YayTurizmkompleksindəinşaatiş-ləri yüksəkstandartlarauyğunolaraqhəyatakeçirilməli,tikintiişləriningedişinəMədəniyyətvəTurizmNazirliyinə-zarətetməliidi.Qeydedəkki,ŞahdağMilliParkıərazisin-dəyerləşənbukompleksölkəmizdədağxizəkvədigərqışidmannövləriiləməşğulolmaqməqsədiləsalınır.
Шahdaьda TRASS!Bakuriani “pas“
5
BugünlərdəŞahdağQış-YayTurizmkompleksinin2nömrəlikanatvəxizəkenişininaçılışmərasimindəiştiraketməküçünPrezident İlhamƏliyevvəxanımıMehribanƏliyevaQusarrayonunasəfəretmişdilər.kompleksinin-şaolunduğuəraziyəbaşçəkənPrezidentİlhamƏliyevivəxanımıMehribanƏliyevanıburadaçalışanyerlivəxaricişirkətlərin rəhbərləri və nümayəndələri qarşıladılar.Mə-dəniyyət və turizmnaziriƏbülfəsQarayev görülən işlərbarədəPrezidentİlhamƏliyevəətraflıməlumatverdi.Pre-zidentkompleksinliftbazasınınanbarıilə
tanış olduqdan sonra, 2 nömrəli kanat yolunu sınaqməqsədiləişəsaldı.Qeydetməklazımdırki,kompleksinbaşlayihəsidünyadaxüsusilədağ-xizəkmərkəzləriüzrəböyüklayihələrhəyatakeçirənİsveçrə-Avstriyaşirkətitə-rəfindənhazırlanıb.
AzərbaycanPrezidentikompleksinyenitexnikaları ilədətanışoldu.Bildirildiki,kanatyollarınınçəkilişiqışturizmkompleksininəsasinfrastrukturlarındansayılır.komplek-sinərazisindəbirincimərhələdədoqquzkanatyoluçəki-ləcək.kanatyollarınınçəkilişinibusahədəböyüktəcrü-bəsiolanAvstriyaşirkətihəyatakeçirir.İlkinşaedilən982metrlikməsafəsiolanliftisəartıqistifadəyəverilib.
Onudaqeydetməkyerinədüşərki,komplekslətanışlıqvəaçılışmərasmindəPrezidentİlhamƏliyevvəMehribanxanımƏliyevaxizəkdəsürdülər.Onlarınbuməharətinəyalnızheyranqalmaqolardı.Prezidentvəxanımıxizəkçi-liküzrəözlərinipeşəkaridmançısaymırlar,lakinkənardanonlarıseyretdikdə,bunainanmaqolmur.Yerigəlmişkən,buaçılışdanbirneçəgünsonra,RusiyaPrezidentiDmitriMedvedevin dəvəti ilə Soçi şəhərində üçtərəfli görüşdəermənistan prezidentinin nəinki xizək sürdüyünü, həttaonunxüsusigeyimdəolduğunubeləgörmədik.Hərhalda,bəlliolduki,“xizəksürməkhəroğulunişideyil”.
Mərasimdə Prezidentə məlumat verildi ki, mərkəzdəsüni qardüzəltmə komplekslərinin layihələndirilməsi vəsüniqardüzəltməqurğularınınquraşdırılması işlərini İta-liyanınbusahədədünyaşöhrətli“TeknoAlpeneC”şirkətihəyatakeçirib.ŞahdağQış-YayTurizmkompleksindəla-zımolanqarörtüyünütəminetməküçünisə“T-60”mar-kalı69ədədsüniqarlandırmageneratorlarıquraşdırılıb.Buzgeneratorlarxizəkzolaqlarındakeçirilənilksınaqza-manıözsəmərəliliyinigöstərdi.
Yaradılan şəraitlə yaxından tanış olan dövlətimizinbaşçısıidmanınvəturizmininkişafıistiqamətindəhəyatakeçiriləngeniş infrastruktur layihələrindənbiriolanŞah-dağQış-YayTurizmkompleksinintikintisininölkəmizüçünmühüməhəmiyyətdaşıdığınıqeydedərəkdedi:«Bugün
6
ölkəmizinhəyatındaçoxgözəlvəəlamətdarbirgündür.İlkdəfə olaraq Azərbaycanda dağ xizəyi kurortu fəaliyyətəbaşlayır.Birincixizəktrasıhazırdırvəbugünbizbutrasınaçılışınıqeydetdik.Bu,doğrudandaböyükvətarixihadi-sədir.Azərbaycantarixindəheçvaxtdağ-xizəkkurortlarıolmayıb.Heçsovetdövründədəolmayıb.Bugünisəmüs-təqilAzərbaycanartıqböyükişlərəqadirdir.Bizölkəmiziinkişaf etdiririk, müasirləşdiririk. Müstəqil Azərbaycanınbütünbölgələriinkişafetməlidir.Budağ-xizəkkurortununfəaliyyətəbaşlamasınəticəsindəburadaminlərləyeni işyeri açılacaq, insanlar işlə təmin olunacaq, yaxşı maaşalacaqlar.Şimalzonasının inkişafıüçünbukurortunçoxböyükəhəmiyyətivar.Qusar,Qubavəətrafrayonlardaya-şayanvətəndaşlarişlətəminolunacaq,buradaənyüksəkxidməttəşkilediləcəkdir.Müasirhotellər,əyləncəyerləriti-kilir.Buqaldırıcılarartıqfəaliyyətəbaşlayır.Birsözlə,əmi-nəmki,ölkəsakinləri və respublikamızagələnqonaqlarüçünburadaənyüksəkşəraityaradılacaq.Bizbuturizmmərkəzini yaratmaq fikrində olarkən bir məqsəd güdür-dükki,buradatikiləcəkvəyaradılacaqbütüninfrastukturənyüksəksəviyyəyəcavabversin.Dünyanınənqabaq-cıltəcrübəsiöyrənildi,əninkişafetmişölkələrindağ-xizəkimkanlarıaraşdırıldıvəburadaənqabaqcıltexnologiyalar,əngözəltəcrübətətbiqolunur.Mənümidedirəm,buradabirincimərhələniəhatəedənbütünişləryaxınzamanlardabaşaçatacaqvəbeləliklə,bu ilinsonunaqədərartıqbugözəlkurortqapılarını insanlara,Azərbaycansakinlərinəaçacaq.Bu,böyük tarixihadisədir. İlkdəfəolaraqAzər-baycandadağ-xizəkkurortuyaradılır.Mənümidedirəm,gələcəkillərdəburadaəlavəinvestisiyalarqoyulacaq.Bi-
rincimərhələdəbütüninvestisiyalardövləttərəfindənqo-yulur.Yollar,elektrik,qaz,suxətləridövləttərəfindənçə-kilir.Bütüninfrastuktur,birincimehmanxanadövləthesa-bınatikilir.Mənçoxümidedirəmki,bundansonraisəözəlsektor, investorlar və yerli iş adamları bugözəl bölgəyəsərmayəqoyacaqlar.Buradaçoxmüasirvəböyükturizmmərkəziyaradılacaq.BuilAzərbaycanda“Turizmili”elanolunubvəbuilBakıdavəbaşqaşəhər,rayonlarımızdabirneçəmüasirmehmanxanaistifadəyəveriləcək.Onlardanbiridəbaxburada-QusarrayonundaŞahdağQış-YayTu-rizmMərkəzindəaçılacaq.Gələcəkillərdəisəqoyulacaqsərmayə buranı dünyanın bir nömrəli turizm mərkəzinəçevirəcək.Bureallığıbizyaratdıq.
Mənbirincidəfəburadaolarkənərazidəheçnəyoxidi.Boşdağlaridi,qaridi.Buətrafdaheçyaşayışməntəqəsidəyoxdur.Buyeriseçməkləvəxaricimütəxəssisləribuişə cəlb etməklə əfsanəni reallığa çevirdik. Bu kurortunyaradılması turizmin inkişafı ilə bərabər, eyni zamanda,onagörəəhəmiyyətlidirvəonugöstərirki,müstəqilAzər-baycanböyük işlərəqadirdir.Bizqarşıyavəzifəqoyuruqvəənyüksəkkeyfiyyətlə,ənyüksəksəviyyədə icraedi-rik.Fürsətdən istifadəedərək,bütünAzərbaycanxalqınıbugözəlhadisəmünasibətilə təbriketmək istəyirəm.Bugözəlmərkəzdəfəaliyyətgöstərənşirkətlərə,Azərbaycanmütəxəssislərinə, inşaatçılara minnətdarlığımı bildirməkistəyirəmki,buradaişləryüksəksəviyyədəgörülür.Yenədəümidvarolduğumubildirmək istəyirəmki, ilinsonunaqədərAzərbaycanvətəndaşlarıbugözəlimkanlardanisti-fadəetməyəbaşlayacaqlar.Birdahasizitəbrikedirəm!»
Dahasonradövlətbaşçısıvəxanımıistifadəyəverilən
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...
7
8
ilkkanatyolunusınaqdankeçirdilər.PrezidentİlhamƏli-yevinşaatişlərinihəyatakeçirənyerlivəxaricişirkətlərinrəhbərləri iləmüşavirəkeçirdi.Onlarlayihəninicrasıisti-qamətindəgörülənvəgələcəkdəhəyatakeçiriləcəkişlərbarədədövlətimizinbaşçısınaməlumatverdilər.ŞahdağQış-Yay Turizm kompleksinin 2 nömrəli kanat və xizəkenişininaçılışınınmühümhadisəolduğunudeyənPrezi-dentİlhamƏliyev,ilkdəfəölkəmizdədağ-xizəkkompleksi-nininşaedilməsiniböyükuğurkimidəyərləndirdi.
Dövlətbaşçısıbusahəniinkişafetdirməkvədünyasə-viyyəli beynəlxalq turizmmərkəzinə çevirmək üçün qar-şıyaqoyulanəsasişlərəartıqbaşlanıldığınıbildirdi.Pre-zident İlham Əliyev kompleksin ərazisində lazımi sosialinfrastrukturun və təcrübə bazalarının yaradılmasının, o
cümlədən,yollarıngenişləndirilməsininzəruriliyinivurğu-ladı.
AzərbaycanPrezidentilayihəninikincifazasınınhəya-ta keçirilməsi ilə bağlı inşaatçılaramüvafiq tapşırıqlarınıverdi.
P.S. Azərbaycanınbirçoxsahələrdəartıqregionöl-kələri ilədeyil,ümumilikdə,Avropanınvədünyanınapa-rıcı dövlətləri ilə rəqabət apara biləcək qüdrətli dövlətəçevrilməsi göz önündədir. Böyük işlər görülüb, görülürvəgörüləcəkdir...Regionagəldikdəisə,yəqinki,bundansonranəinkiNəcəfovlarailəsinin3-cü,4-cü,5-ci,15-ci...azərbaycanlıların indikivəgələcəknəslininnümayəndə-lərixizəksürməküçündahaBAkU-danBAkUrianyəyox,doğmaŞahdağımızatərəfüztutacaqlar!
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...
9
10
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...
Шimal Qapыsы Cяnnяtin
11
C oğrafimövqeyinəgörə“Şimalqapısı”adlan-dırılan Qusar Azərbaycanın şimaldakı sonyaşayışməntəqəsidir.Qı sa ara yış:BöyükQafqazdağlarınınətək-
lərində,dənizsəviyyəsindən715metryüksəklikdə,Dağıs-tanlasərhəddəyerləşir.AzərbaycanınənyüksəkzirvələriolanBazardüzü(4466metr),Şahdağ(4242metr),eləcədəSamur-Dəvəçikanalı,Qusarçay,SamurçayıQusarərazisindədir.BakıiləQusararasındakıməsafə180kilo-metrdir.Bakı-Dərbənd-Mahaçqala-Moskvaşoseyoludaburadankeçir.Xudatdəmiryolundan35km,Xaçmazdəmiryolundan40kmaralıdadır.
Qu sar to po ni mi: Qusar sözünün tayfa və ya tayfabaşçısıadındangötürüldüyü,həmçinin,Hisarqəbiləsininadındanyaranmasıhaqqındaiddialarvar.Söhbətvaxtiləburadayaşamışvəyerliəhalininetnogenezindəroloyna-mış,zamaniçərisindətədricənyoxolmuşhisartayfasın-dangedir.
Digərbirməlumataəsasən,bölgəninadımacardilində“kiçiksüvariatlıdəstəsi”mənasınıverən“qusar”sözün-dəngötürülüb.
ŞəhərkeçmişdəbuərazidəyerləşənQusarsüvariala-yınınadınıdaşıyır.İndikiQusarınbünövrəsi1810-cuildəqoyulub.
Başqabirmənbəyəgörə,QusarınilkadıQeysəriolub.Deyilənlərəgörə,qədimdəburadaqeysərtayfalarıyaşa-yıb.Həmin tayfalarköçüb-getsələrdə,buadıburalardayaşayanbəzikəndlərqəbuledib.Sözdətədricənəvvəlkiformasınıitirərək,Qusarşəklinialıb.
Xalqarasındagəzənrəvayətəgörə,Qusaradışəhərətrafındakıyüksəkliklərdəyerləşən4qəbirləbağlıdır.Be-ləki,Qusaradıləzgidilindəki“qud”(mənası4)və“srar”(mənası qəbir) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib,“dördqəbir”mənasınıifadəedir.
Bəziehtimallaragörə,QusarsözüləzgilərinIminillikdəetiqadetdiyiQutsardinidünyagörüşününadındanəmə-ləgəlib.Digərmənbədəisəqeydolunurki,busözləzgixalqınaxasolancəsarət,qorxmazlıq,mərdlikvəs.kimixüsusiyyətləri özündə birləşdirən “kas” (kişi), “ksar” (ki-şilər)kəlmələrindənyaranıb.Qonşu tayfalarbuyerlərdəmeydanagələn ilkyaşayışməntəqəsinəksarxur(kişilərkəndi)adınıverib,zamankeçdikcə“kənd”mənasınıve-rən “xur” hissəsi sıradan çıxıb. ksar sözü isəmüəyyənzamandansonraQusarformasınıalıb.
Rayondayaşayanəhaliyəgəlincə,Qusarsakinlərinin95faizi ləzgilərdənibarətdir.Bəzimüəlliflər ləzgietnoni-
12
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...
mini “dağ əhli” kimi mənalandırırlar. Azərbaycanda ya-şayanazsaylı xalqlar arasındaönəmli yer tutan ləzgilər, əsasən,ölkəninşimalındavəşimal-qərbhissəsindətop-laşıblar.QafqazAlbaniyasınınəsasxalqlarındanbiriolanleqlər ləzgilərinəsillərisayılır.Strabonyazırki,26albandialektindənməhzqar-qarvəleqlərinləhcəsiəsasalbandilinin formalaşmasında böyük rol oynayıb. Azərbaycanəhalisinintoplam2,2%-nitəşkiledənləzgilərİslamdininəsitayişedirlər.
ƏhalisininböyükəksəriyyətiləzgilərolanQusardatürk-lərinyaşadıqlarıdördkəndvar:Bədişqala(13km),Gün-düzqala(15km),Bədirqala(8km),Həsənqala(10km).Bukəndlərləbağlımaraqlıbirrəvayətvar.Deyilənlərəgörə,XVI-XVIIəsrlərdəOsmanlı İmperiyasınınTrabzonşəhə-rindənburayaBədiş,Gündüz,HəsənvəBədiradlı4qar-daşköçedib.Onlarbubölgəniözlərinəməskənseçibvəyerləşiblər. Vəfat etdikdən sonra, doğmaları babalarınınadlarınıbukəndlərəveriblər.
şah la rı hey rə tə sa lan mə kanQusarqədimtarixləyanaşı,valehedicitəbiətədəma-
likdir. Qarabulaq adlı istirahət zonası da bu rayondadır.Hələ sovet dövründən insanların istirahət məqsədilə üztutduqlarıQarabulaqindidəqonaq-qaralıolur.DağlarvədüzənliklərdiyarıQusardaQarabulaqlayanaşı,xeyligö-zəlyerdəvar.Birsözlə,ərazisinin20 faizimeşəzolağıiləörtülüolanrayonunböyükhissəsiturizmüçünçoxəl-verişlidir.
Belərəvayətedirlərki,qoşunuylabirlikdəhazırkıQu-sarərazisinəhücumedənİranhökmdarıNadirşah(1688-1747)Şahdağınətəyindəməskənsalır.Buralaraeləhey-ranolurki,QusarçayınınbaşlanğıchissəsinəözarvadıŞahnabatınadınıverir.eləovaxtdanbuyeribeləçağırır-lar.“Şahnabat”yaylağıbugünQusarüzrəgerçəkləşdiri-ləndaxilituristmarşrutlarındanbirinitəşkiledir.
Şahdağhaqqındabaşqabirrəvayətdəisədeyilirki,bu-ragələnŞahAbbasdağınətəyindəçadırqurduğuüçün,
lazapiri
13
dağonunşərəfinəŞahdağadlandırılıb.Hökmdarınçadı-rının qurulduğu düz ərazi isə indiyədəkŞah düzü adla-nır.Həminrəvayətəgörə,mənbəyiniŞahdağdangötürənŞahnabatçayı isəguyaŞahAbbasınarvadıŞahnabatınşərəfinəonunadıiləadlandırılıb.
Ra yo nun tu rizm im kan la rı Yerigəlmişkən,respublikamızdamövcudolan9 iqlim
tipinin4-nəburayonərazisindərastgəlinir.Əlverişliiqlimşəraitiburadakurortlar, istirahətzonalarıvəturistkomp-lekslərinin təşkilinəgeniş imkanlar verir.Zəngin flora vəfaunasıolanQusardaekoturizmüçünhərşərait var.Bubölgədəekolojimarşrutları3istiqamətdəbölməkolar:
1. Qu sar - Qa zan bu laq marş ru tuBuistiqamətdəsahəsi7kmolanƏlistanbabaadlıfıstıq
meşəsivar.Marşrutboyuncayerləşənkəndlərdəqədiməlsənətlərindənparçaüzərindətikmə,ağacüzərindəoymaişlərinivəməşhur“Sumax”xalçalarınıəldəetməkolar.
2. Qu sar - Su dur marş ru tu (102 km)Samurçayıboyuncauzananbukəndlərdəxalqsənəti
nümunələriniəldəetmək,yerliəhalininmilliadət-ənənələ-rini,simpəhləvanlarınınçıxışınıizləmək,ləzgiməişətivəfolkloruylayaxındantanışolmaqmümkündür.
3. Qu sar - La za - Su var marş ru tu (42 km)BumarşrutüzrəhərəkətedərkənilkdayanacaqƏniğ
kəndiolabilər.Əniğ kəndi rayonmərkəzindən27 kmcənub- qərb-
də,Qusar-Zindanmuruqyolununkənarında,Qusar(Şah-nabat)çayınınsağsahilindəyerləşir.9kəndiəhatəedənQusarçayvadisiburanınşərəfinə “Əniğdərəsi”adlanır.Qusarçayınsağsahilindəsalınmışqədimyaşayışyerinə-həng,əlverişlitəbiimaneələrəmalik,hündürtəpəninüzə-rindəyerləşir.Gözəlmənzərəsivar.
SudurkəndiQusar-Sudurmarşrutununsondayana-cağı,eləcədəQusarınənsonkəndidir.Dənizsəviyyəsin-dən 1 800m hündürlükdə, Şahdağın ətəyində yerləşənSudur füsunkar təbiətə sahibdir.Dağ-turizm istirahəti vəsağlamlıq zonasının yaradılması üçün burada yaxşı po-tensialvar.
Hil kən di. Rayonmərkəzindən17kmaralıdayerləşənHil,1960-cı illərəqədərrayonmərkəziolub.kəndinXIXəsrdənqalmaməşhurməscidiölkəəhəmiyyətlitarixiabi-dələrsiyahısındadır.Toponim“gil”kəlməsiiləbağlıdır.Bu-radatorpağıntərkibindəbolmiqdardagilvar.
Həz rə kən di. Şah İsmayıl Xətainin babasıŞeyxCü-neydinvəmüridlərininqəbriyerləşən,turizmimkanlarıbö-yükolanHəzrəkəndiisəmərkəzdən53km.-likməsafədə-dir.Adınınmənasımüxtəlifcürizahedilir.
YuxarıTahircal-mükəmməltəbiəti,çətinyollarıolandağkəndidir.Əhalisiarıçılıqlaməşğulolur.kəndinemble-miarıpətəyidir.kəndiəhatəedənmeşələrmeyvəağac-ları,xüsusilədəcıralmaağaclarıiləməşhurdur.Tahircalçayının üst, yuxarı dağlıq hissəsi qədim kəndərazisidir.1964-cüildəburdakızəlzələdənsonragözüqorxankənd
Xərəkçörəyi
14
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...
camaatı nisbətən aşağı hissədə yerləşən ça-yınsolsahilinətərəfköçməyəbaşlayıb.Vaxtiləkənddə 3məscid və bir neçə pir olub. Ateist-kommunist rejimi illərində bunlar baxımsızlıq-dansökülüb.kəndiniçindəaddımbaşıhəryer-dəqəbirlərgörməkmümkündür.Çoxböyüköl-çülərivəformalarıiləseçilənqəbirləriniçindənkənd sakinləri qiymətli metal əşyalar çıxdığınıdeyirlər.
kənddəkiənqiymətli tarixiabidəüçyaruslunəhəng qəbiristanlıqdır. Ərazisi insanı heyrət-ləndirir.Sankinəvaxtsaburadaböyükdöyüş-lərbaştutubvəminlərləinsanhəlakolub.Qə-ribədirki,hamısınabaşdaşıqoyulub.Buradakıbaşdaşlarıdaqəribəformaları ilədiqqətçəkir.QəbirlərdənçıxanbəziəşyalarınTuncdövrünəaidolduğunuiddiaetsələrdə,ərazidəindiyədəkelmiaraşdırmaaparılmayıb.
La za kən di. ləzgicə latsar adlananbu kənd dağla-rınarasındayerləşirvə2hissədənibarətdir.İkincihissə-siQəbələrayonuərazisində,Dəmiraparançayıüzərindəyerləşir.Deyirlər ki,məhzbukəndinsakinləri orayaköçedərəkyeniməskənsalıbvəyeniyerlərinidəlazaadlan-dırıblar.BöyükQafqazsıradağlarının,Şahdağyüksəkliyi-nin (4242metr),Şahyaylaqdağınınətəklərindəyerləşir.kənd Baş Qafqazdan keçən karvan yollarının üzərində
yerləşir.Yerlilər1800metryüksək-likdəkibuyerə“kurvepereval”deyir-lər.lazanınənməşhurvətəktarixiabidəsimərkəzdəki300 ilyaşıolanməsciddir. kənd əhalisi ləzgilərdir.lazaAzərbaycanınənpopulyar tu-ristik məkanlarının başında durur.Yay-qış, kənd qonaqlarla dolu olur.Ən çox da xaricilərin rəğbət etdiyiyerdir. kəndlilər turistləri evlərindəsaxlayırlar.Həyətlərdətikilmişxüsu-si otaqlardaonların yaşaması üçünşərait yaradılıb. Xidmətlərə ev xa-nımlarınınevdəhazırlayıbtəqdimet-diyiqazanyeməkləridədaxildir.
Su var. lazadan 2 km aralıda,yüksək dağlıq ərazidəki məkanınadıdır. Azərbaycanın ən yüksəkdəyerləşən istirahətmərkəzi, eyni za-
manda turist bazasıdır. Yük-səklikdəki süni göllər əraziyətamambaşqayaraşıqverir.
Dağ yürüşlərinə çıxmaq,yüksəkliyi 4 000mindən artıqolan zirvələri fəth etmək istə-yənlər Suvar istirahət komp-leksində çalışanlardan yardımalabilərlər.Yaxuddağlarınən
15
yaxşıbələdçiləri sayılanvəburalar-dakıhərqarışabələdolanyerlikəndsakinlərinə dəmüraciət etməkolar.Onlar sizi 3000metr yüksəklikdəkiŞahyaylağa,Şahnabatyaylağınavəya 4 243metrlik Şahdağ zirvəsinə,eləcə də Qızılqaya massivindəki 3751metr yüksəklikdəki Heydər Əli-yevzirvəsinəçıxarabilərlər.
Şahdağ (4 243metr) - ucqar vəəlçatmaz kimi görünən möhtəşəmdağdır.Onufəthetməkmümkündür.BununüçünSuvaraqədəravtomo-billəgəlməkolar.Yolunqalanhissəsiisəpiyadagedilməlidir.Şahdağıfəthetmək 3 gün vaxt aparır. Şahdağınzirvəzinəikimarşrutlaqalxmaqolar.Bu,yerlidağçılarınişləyib-hazırladığışimal və cənubmarşrutlarıdır. Yük-
səyəçıxmaqtəhlükəlivəçətinolsa da, Şahdağın möhtəşəmmənzərəsi,mükəmməlhavası,yolboyuqarşınızaçıxanQara-bulaq,yüksəkdağgölləri,kan-yonlar və digər möcüzələr in-sanıheyranedir.Ərazidəpirlər,qədim karvan yolunun keçdiyicığırlar,antikkörpüqalıqlarıvə
tarixinbaşqaizləriqalmaqdadır.Azərbaycanınbuənəzəmətli zirvəsinə aparan ənasan yolcənubdan keçir. Təhlükədən uzaq, hər hansıxüsusi alpinist avadanlığı tələb etməyən yol-dur.Bu,1892-ci ildədağsilsiləsininxəritəsiniilkdəfətərtibedəntopoqrafAnfreyPastuxovunqətetdiyiyoldur.
Qo şa şə la lə. Təxminən, 2 000 metr yük-səklikdəyerləşənQoşaşəlaləəraziyəxüsusigözəllik verir. Bu tərəflərdəki şəlalələrin spe-sifik xüsusiyyəti var. Onlar qışda donur. Şə-lalənin altında diqqəti çəkən qara taxta evləbağlımaraqlıbirəhvalatvar.eviburayavax-tiləAzərbaycankommunistPartiyasıMərkəzikomitəsininikincikatibiolmuşViktorPolyaniç-kogətirdib.Birvaxtgəzməyəgələnikincikatibburalardaneləxoşlanıbki,özünəyay istirahət
guşəsihazırlamaqqərarınagəlib.kəndlilər, keçənəsrin80-ciillərindəhərbitexnikailəbuevinburayanecəgətiril-diyiniindiyədəkxatırlayırlar.İndihəminyeryaydaistirahə-təgələnlərinvazkeçilməzpiknikməskənidir.
Əniğ qa la sı(IXəsr).Şahdağınətəyindəyerləşənstra-tejiəhəmiyyətliƏniğkəndindəərəbyürüşlərindənqorun-maqüçünortaəsrlərdəbirqalatikilib.Qaladivarlarıkən-din içindəbugünəqədərqalıb. IXəsrdənmövcudolanƏniğqalasınındivarlarınınhündürlüyü9,3,eni2metrdir.
16
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...
Buqalanınxristian-müsəlmanmüharibəsindədağıdılmasıhaqqındarəvayətkəndsakinləriarasındabugünəqədərdolaşır.1288-ci ildəHülakilərdövlətininhökmdarıArqunxanın qoşunlarındakı xristian-gürcü dəstələriQızılOrdaqoşunlarınıdəfedərkən,Əniğdəkidöyüşlərdəxüsusifəal-lıqlaiştirakediblər.Ərəbdilindəyazılmış“Əbumüslümüntarixi”xronikasındaXəsrAzərbaycankəndlərininbirne-çəsinin,o cümlədən,Əniğkəndininadı çəkilir.Yerlilərinrəvayətinəgörə,kəndadınıvaxtiləburadayaşamışAnığağanınadındanalıb.
Digər fərziyyəyə görə isə, Əniğ hun tayfalarının adıiləbağlıtoponimdir.Əvvəllərünüğolub,sonradəyişərəkƏniğformasınıalıb.
MahalınTacı(XIXəsr)-kəndinmərkəzindəyerləşənməsciddir. Hindistandakı Tac-Mahala bənzədiyinə görəbelə adlanır. Əniğdə göstərişli, dəbdəbəli evlər tikməkadəti çoxdan var. Deyilənlərə görə, bu məscidi tikdirənadamHindistana səyahəti zamanıTac-Mahalı görüb vəelə bəyənib ki, öz kəndində buna bənzərməscid tikdir-məyəqərarverib.Çiykərpicdəntikilənməscidin,əslində,300-əyaxınyaşıolduğunusöyləyirlər.Məscidindivarla-rındakırəsmlərdiqqətiçəkir.Burəsmləryenilənməsədə,rənglərparlaqlığını itirməyib.Təbiibitkiköklərindənəldəedilmişboyalarlaçəkilib.
Dər viş Ba ba pi ri. Əniğ kəndində, həmçinin, bizimeranın Iminilliyinə aid qəbiristanlıq var. QəbiristanlıqdaDərvişBabapiriyerləşir.DərvişBabadindarvəxeyriyyə-çibirşəxsolduğuüçünxatirəsini indiyədəkəziztuturlar,qəbriniziyarətedirlər.
Ha cı Se yid Ba ba pi ri kəndinəndiqqətçəkənyeridir.Buradamaketəbənzəyənucuşişbirqayavar.Ətrafıxırdaağdaş,çınqıllarladoludur.Pirəgələnlərəvvəlcəürəyindəniyyəttutub,ayaqqabılarınıçıxarıbbudaşlarınüstüilə3dəfədövrəvurmalıvəbuzamanyalnızarzusuhaqqındadüşünməli,heçnədanışmamalıdır.Dahasonrabuniyyətitəkraredərək,ərazidənçıxanbulağınsuyundaniçməlidir.Ritualdansonrapirüçünbirmiqdarpulqoyulmalıdır.Yer-li əhali qayanın içindəkiməzarı bugünədək ziyarət edir.Adətən,ziyarətdansonraarzularıbaştutanlarburayaye-nidəngələrəkqurbankəsirlər.
şeyx Cü neyd tür bə si. Şah İsmayıl Xətainin babasıŞeyxCüneydinşərəfinəucaldılmıştürbəQusarınənmü-himtarixi-memarlıqabidələrindənsayılır.BunaŞıxcənnətməscididədeyirlər.1460-cı ildəŞirvanşah IXəlilullahınqoşunlarıiləvuruşmadahəlakolmuşvəburadadəfnedil-mişƏrdəbilşeyxiCüneydinqəbriüzərindədir.ŞeyxCü-
17
neydin cənazəsinin qalıqları nəvəsi - Səfəvi hökmdarıŞahİsmayıl tərəfindənƏrdəbiləköçürüldükdənsonra,ITəhmasibingöstərişiilətikdirilib.Abidəninfasadındakıki-tabədə1544-cüildəinşaedildiyigöstərilir.
Həzrəkəndipəhləvanlarıylaməşhurdur.BuradaAzər-baycan folklorunun ən populyar nümunələrindən olan“Simpəhləvanı”tamaşalarınıyaşadırlar.Bu,millibayram-larınvazkeçilməzoyunudur.
“Ləz gin ka“ və mət bəx Qusardan söz açarkən “ləzginka“ rəqsi və bu rayo-
nunmətbəxibarədədanışmamaqdüzgünolmazdı.Qeydedəkki,Qusarda“ləzginka”rəqsfolkloransamblıfəaliy-yətgöstərir.
Rəqsinbirləzgiqızınınşərəfinəqoşulmasıdeyilsədə,əksəriyyətbufikriqəbuletmir.“ləzginka”yaləzgilər“ləz-gihəngi”dədeyirlər.Folklorşünaslarbununhəzindüşün-dürücü rəqs olduğunu, səhnədə rəqqasların hərəkət vəmimikalarıyla tarixdanışdığınıvəhərrəqsinözhekayətiolduğunudeyirlər.
Xə rək çö rə yi. Qusarçörəyinəbelədeyirlər.Çörəyişi-malzonasınaxasolanvəxərəkadlandırılantəndirdəbi-şirirlər.Butəndirlərdigərbölgələrdəkitəndirlərdənfərq-lənir.Torpaqdanhazırlananxərəyinquruluşudördbucaqformadadır,sobayabənzəyir.İçindəçörəkdənbaşqa,ləz-gimətbəxinin başqa xəmir yeməkləri də bişirilir. Xərəkçörəyiniuzunmüddətsaxlamaqmümkündür.Normalotaqşəraitində7gün,soyuducudaisə10-12günqalsaxarabolmur. Bişirilmə qaydası belədir: hazır xəmir kündələrəbölünür.Sonrayayılır.ləzgiçörəyininüstündəxərəyəsal-mazdanəvvəlhinduşka,yadaxoruzlələkləriilədeşikləraçılır.Bu,xəmiriniçinəhavagirərəktezbişməsinəköməkedir.Çörək5dəqiqəmüddətindəhazırolur.Bəzənxərəyəsalınmışçörək tambişməmişonuçıxarır,üstünəpendirvəyumurtasürtür,yenidənxərəyəsalıbbirneçədəqiqəbişirirlər.Buna“ləzgipitsası”dadeyirlər.Qusarın“afar”ı,yəni ləzgiqutabıdaməşhurdur.Çörəkxəmirindənnazikyuxayayır,dağdanvəyahəyətdəntoplanmışmüxtəlifgö-yərtinixırda-xırdadoğrayır,quruşor,yadapendirləqarış-dırılaraqyuxanınüstünədüzürlər.Sonraüzərinəikinciqatyuxanıdayayırvəxərəkdəbişirirlər.
Tsıkan- ləzgimətbəxininənməşhuryeməyidir.Odaxərəkdəbişir.Çörəkxəmirindənhazırlanankündələryağ-layoğrulur.Dahasonrakündəyayılırvədərintavanıniçi-nədöşənir.Əvvəlcədənyağdaqovrulmuşqiyməvəxırdakartofparçalarıqabın içinə tökülür.Onunüstünüdəyu-
18
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...
xaylaörtürvəxərəyin içində, təxminən,1saatbişirirlər.Tsıkanıninqridientləriistəyəgörədəyişəbilər.Beləki,tə-rəvəzdən,pendirdən,toyuqətindəndəhazırlanantsıkanhazırlamaqmümkündür.
«Can...» Bu ifadə Qusarda ən populyar müraciət formasıdır.
Qusardahərcümləbusözləbaşlayırvəbitir.Xüsusilədələzgixanımlarındilindəndüşməyənbukəlməonlarında-nışığınabaşqabirsəmimiyyətvəşirinlikverir:“Can,xoşgəlmisən,can”,“Can,nəistəyirsən,can”,“Can,harage-dirsən,can?”,“Can,gəlinqonağımızolun,can”…
Aynur TALIBoVA
lazadağları
Üçyarusluqəbiristanlıq-başdaşı
19
reklam
20
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...
GAH da... od
ATЯШ, Gah
21
Ö l kə mi zin müx tə lif böl gə lə rin də is ti fa-də olu nan «od haq qı», «ocaq haq qı», «oca ğın sön mə sin» ki mi de yim lə rin əsa sı bi zim era dan əv vəl VII əs rə ge-
dib-çı xır. Hə min dövr də in di ki Azər bay can əra zi sin-də ya şa yan in san lar oda si ta yiş edir di lər. Zər düşt Pey ğəm bər tə rə fin dən əsa sı qo yu lan bu inanc atəş-pə rəst lik ad la nır. Atəş pə rəst lə rin “Aves ta” ad lı di ni ki ta bı, ta ri xi mən bə lə rə gö rə, 12 min öküz də ri si üzə-ri nə ya zı lıb.
Zərdüşt Peyğəmbərə görə, həyatın əsası 4 ünsürləbağlıdır:Od,Su,Torpaq,Hava.
Qeydedəkki,şifahixalqədəbiyyatımızdabuinanclabağlıxeyliəfsanəvərəvayətvar.Atəşpərəstlikdənbizəyadigarqalanodlabağlıadət-ənənələrvəinanclardır.
Alov lu qı zın əf sa nə siFolklorumuzdamövcudəfsanələrdənbiriQızQalası
iləbağlıdır.Həminəfsanədədeyilirki,Xəzərsahilindəkiatəşpərəstməbədi(Qızqalası)90gün-90gecədüşmənmühasirəsində qalır. Qalanı mühasirədə saxlayan Nu-rəddinşahguyababasındanalınmışmüqəddəs dənizqalasınınəyinbahasınaolur-olsun,geri -atəşpərəstliyidövlətdinielanetmişqüdrətliİranaqaytarmalıdır.
Qala sakinləri təslim olmağa hazır idilər. lakin başkahininadındanəlçəkmir;deyirki,müqəddəsməbədinodu-alovu bizimütləq xilas edəcək.Qəflətənməbədinqapılarıaçılırvəəlindəoddanqılınctutanalovluqızpey-daolur.kahinondanköməkistəyir.kahinidinləyənalov-luqızNurəddinşahınyanınagedirvəgənchökmdardanxoşlanır.Şahdaonubəyənirvəəlindəkiqılıncıburaxa-cağıtəqdirdə,onaeşqelanedəcəyinibildirir.Təklifiqə-buletməyənalovluqızbütüngecənitərəddüdiçərisindəkeçirərkən, Nurəddin şah eyş-işrət məclisindən sonradərinyuxuyagedir.Nəhayət,səhərəyaxınatəşpərəstləriibadətəçağırantütəksəsinieşitdikdənsonra,odluqılıncıiləhökmdarıöldürürvəgeriqayıdır.kahinəvəzifəsiniye-rinəyetirdiyinibildirdikdənsonra,eyniqılınclaözünüdəöldürür.Bundansonraqiyamətqopur.7gün-7gecəda-vamedəntufanbütünalovlarısöndürür.Hərkəstəlaşadüşür.Buzamanbaşkahinuzaqdakıalovugöstəribhərkəsisakitləşdirir.DoğrudandaQızqalasındanxeyliara-lıda7başlı,7rənglialovyenidənparıldayırdı.Ovaxtdanhəminyerdəməbədtikdilər.
22
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...
Su ra xa nı atəş ga hı Qeyd etdiyimiz kimi,
Atəşgah Zərdüştün tərəf-darlarının, atəşpərəstlərinibadətxanasına,ocaqvəmə-bədlərinə verilən ümumi addır.Şimali Azərbaycanda atəşpərəstməbədlərigenişəraziyəyayılıb.
Beləməbədlərdən biri də Bakıdan 21km şərqdə - indiki Suraxanı rayonu ərazisindədir.Tariximənbələrəgörə,XVIII əsrdəHindistandangələntacirlər tərəfindən tikilib.Buradaözbaşına yananqazınolduğunuöyrənənhindlilərQanqavəİnqasahillərindənaxın edərək ibadətə gəlirdilər. Hindli tacirlər gördükləriməkanlabağlıgetdikləridigərölkələrdədəməlumatve-rirdilər.Busəbəbdən,Suraxanıatəşgahınaibadətəgə-lənlərinsayısürətləartırdı.
TarixçiSaraAşurbəylininfikrincə,Suraxanıatəşgahıqədimatəşpərəstməbədininüstündəqurulub.Atəşgahkiçikqalanı xatırladır.Daşhasarlaəhatələnmişhəyətiniçərisindəhücrələrvar.Məbədisədüz,həyətinmərkəzin-dədir.Atəşgahınkünclərindəkiborulardanfasiləsizalovpüskürür.Suraxanıatəşgahımövcudolduğutarixdənbugünə qədər Bakıya gələn bütün səyyah və yazıçılarındiqqətinicəlbedib.ƏntəfərrüatlımaterialıAleksandrDü-ma1858-ciildəyazdığı“Qafqazsəfəri”kitabındaverib.
Qeydedəkki,indidəBakı-yagələnturistlərSuraxanıatəşgahına baş çəkməmişgetmirlər.
Xı na lıq atəş ga hı
Xınalıqdan 5 km məsafədə, 2600metr yüksəklikdə yerləşən Atəşgah,
əslində, yanardağdır.Budağlıqərazi təbiiqazehtiyatları ilə zəngindir.Yerlilərin dediyinəgörə,
ətrafdabununkimiyanandahabirneçədağvar.Yananalovunüstünə yığılmış hamar qayaparçaları və çınqıl-larburauçmuşqalagörüntüsüverir.Xınalıqkəndindənatəşgaha atla yarım saata, piyada 2-3 saata çatmaqmümkündür.
Xınalıqatəşgahıiləbağlıəfsanələrdəmövcuddur.De-yilənlərəgörə,soyuqgünlərinbirindəsürüsünüotararaqburalaragələnçobanqızışmaqüçünocaqqalamaqniy-yətinədüşür.Əlinəkeçənodunparçalarınıyığıb,yandır-maqistəyəndəətrafıalovbürüyür.Çobanqorxusundandizüstəçökərək,Allahaduaetməyəbaşlayır.Rəvayətəgörə,Xınalıqdakıatəşgahovaxtdanbərisönməyib.
Ya nar dağ Odlar Yurdu Azərbaycanın məşhur məkanlarından
biri də Abşeronun Məhəmmədi kəndi ərazisindəki Ya-
Yanardağ
23
nardağdır.kəndəgedənboztəpələrinarasındakıməkanminillərdir od içərisindədir.Yaşlılarındediyinəgörə,əv-vəllərbütövdağyanırmış.İndialovdilimləriazalıb.Am-ma təpələrdən birinin yamacı gecə-gündüz sönmədənalovlanır.SonillərdövlətsəviyyəsindəqeydolunanNov-ruzBayramıərəfəsindəYanardağətrafındadaşənliklərtəşkilolunur.
Ya nar bu laq larYanarbulaqAstaranınƏrçivankəndininənməşhurvə
populyarturizmobyektidir.Bubulaqdaniçməli-kükürd-lüsuçıxır.Gününbütünsaatlarındabulağınqarşısındanövbəyədurmuş insanlarburadansualıbyollarınada-vamedirlər.Adındandaməlumolduğukimi,yanarbula-ğınsuyuyanır.Bununüçünkibritigötürübsuyunüstündəyandırmağınızkifayətdir.Deyirlərki,iribirçaydanbusu-dançıxanalovunistisiilə45dəqiqəyəqaynayır.
Yardımlırayonunagedənyolunüstündəki“Yanardağ”adlananistirahətmərkəzidəbaşçəkiləsiməkanlarımız-
Quba,Xınalıqatəşgahı
Ağstafa,Poylukəndi,yanarbulaq
24
VƏTƏNİMİN SeYRİNƏ...dandır.Buradayüzillərdənbəriyananbulaqvədağvar.
DigərbiryanarbulaqMasallıda,Viləşçayyaxınlığın-da yerləşir. İlk baxışda sakitcə qaynayan sudur. kibritiyandırıb,yaxınlaşdırandasualovlanır.Ətrafayayılanqo-xudansuyunkükürdlüolduğunubaşadüşürsən.Çaybo-yuncabirneçəbeləkükürdlübulaqvar.Yerlilərayaqları-nıyananbulağıniçinəsalırvəsaatlarlabeləcəotururlar.Buayaqvannalarıinsanınyorğunluğunugötürməkləbə-rabər,ayaqağrılarınıdaaradanqaldırmağaköməkedir.Ammaənənəbununlabitmir.Dahasonraturistlərbulaq-dan bir az aralıdakıYanardağa çıxırlar - bu dəfə ziya-rətüçün.Məsələburasındadırki,dağınüsthissəsindəntəbiiqazçıxır.Çıxanqazalovlanırvəbeləcə,yanandağtəsəvvürüyaradır.Əlamətlərəinananyerlilərbutorpağımüqəddəshesabedərək,ziyarətgahaçeviriblər.
Ağstafanın Poylu qəsəbəsi yaxınlığında, QarayazıdüzütərəfdəkiYanarsudaənnadirtəbiətabidəsihesabedilir.Ağstafaşəhərindən11kmaralıdayerləşənbulaqyüzillərdirgecə-gündüzsönmədənyanır.
od lar Yur duYerigəlmişkən,bəzitədqiqatçılarAzərbaycanadının
Masallı,yanarbulaq
25
Astara,yanarbulaq
da odla bağlı olduğunu bildirirlər. Bəzimənbələrə görə,Azərpəhləvidilində“od”,bayqanisə“qoruqçu”vəya“odqoruyucusu”deməkdir.Beləliklə,busöz“odməbədi”,ya-xud“odkeşikçisi”anlamınıverir.Atəşgahların,yanardağ-larınvəbulaqlarınmövcudluğubufikribirqədərdəqüvvət-ləndirir.Tarixçi-filosofMirzəkazımbəy(XIXəsr)yazırdı:“AzərbaycansözününilkhissəsiAzər-odanlamıdaşıyır.Bundan başqa, Zənd dilindəki “atars” da “od”mənasın-dadır. Farslar həmin sözdən “ozar” ifadəsini düzəldiblər.Yenifarsdilindədanışanlarhəminsözüatəşşəklindəişlə-diblər.YusifVəzirÇəmənzəminliqışaetirazayinininazər(noyabr)ayındaZərdüştlərtərəfindənicraolunduğunuvəmuğlara(atəşpərəstkahini)Azərbaycandeyildiyinixatırla-daraq,Azərbaycansözününərəblərtərəfindənişlədildiyi-niehtimaledir.AzərbaycanAvestadakıAtarvanadıilədəbağlanır.
Aynur TALIBoVA Masallı,İstisu
26
QoNAQ-QARA
Иki dovшanilя
Бир gцllя
“Bir gül lə ilə iki dov şan vur maq” is tə yi, əs lin də, yax şı fi kir di, la kin bu na heç də hə mi şə mü yəs sər ol mu ruq. Azər bay can Mə-də niy yət və Tu rizm Na zir li yi nəz din də ya ra dıl mış Tu rizm As so-sia si ya sı nın səd ri Na hid Ba ğı ro vu is ti ra hət ba şın da ya xa la yıb, “dov şan ovu”nu uğur la ba şa çat dı ra ca ğı ma ümid edir dim. Nə giz lə dim, de yə sən, gül ləm bo şa çıx ma dı...
27
28
QoNAQ-QARA
Ke çək mət lə bə... D.A.: MTN-nin (yə ni Mə də niy yət və Tu rizm
Na zir li yi) tə şəb bü sü və ata lıq qay ğı sı nə ti cə-sin də, 2009-cu il də Azər bay can Tu rizm As so-sia si ya sı ya ra dı lıb. Hə min vaxt dan da İda rə He yə ti nin səd ri si niz. Sədr ola raq As so sia si ya-nın fəa liy yə tin dən ra zı sı nız mı ?
-Öncəonuqeydetməkistərdimki,Assosiasiyazamanınhökmündən,ölkəmizdəkiturizmsektoru-nunmürəkkəbvəziyyətindənvəturizmsahəsindəinkişafındahaeffektivhəyatakeçirilməsisəbəbin-dənyaradıldı.Həminvaxtölkədəəksəriyyətiözəlsektoraaidolan250-yəyaxınturistşirkətivətəqri-bən,370mehmanxanafəaliyyətgöstərirdi.AZTA-nınəsasvəzifəsiölkədəturizmininkişafınayardımgöstərmək, turizm bazarında bütün iştirakçılarınhüquqlarınımüdafiəetmək,ocümlədən,şirkətinfəaliyyətinəhərmənadadəstəkverməkdir.Dün-yanınqabaqcılölkələrindəbucür ictimaibirliklərturizminfrastrukturununinkişafındavəturizmdənəldəolunanvəsaitinölkəiqtisadiyyatındadövret-məsindəçoxmüsbətroloynayıb.
Əlbəttə,nəzərdətutduğumuzuhələkitamhə-yatakeçirəbilməmişik.İkiilyenicəyaradılmışAs-sosiasiyaüçünçoxqısamüddətdir.Dünyaprak-tikasıdagöstərirki,hərhansıbirtəşkilatın,quru-
29
mungözlənilənnəticəniverməsiüçünmüəyyənzama-naehtiyacvar.lakindeyəbilərəmki,Assosiasiyanınnüfuzuartır.Təşkilatımıza100-dənartıqşirkətüzvdür.Bu ilinoktyabrayındaAzərbaycanOtelkompleksləriAssosiasiyasıilə(AOkA)AzərbaycanTurizmAssosia-siyalarının (AZTA)birləşməsini əlamətdarhadisəad-landırmaqolar.Turizmsektorundahəllivacibproblem-lərazdeyil.Bütünşirkətlərmövcudçətinlikəritəkbaşı-naaradanqaldırmağaqadirdeyil.Yalnızgüclü,nüfuzlutəşkilatıntərkibindəbirləşməkləistənilənnəticəniəldəetməkmümkündür.
Bundanbaşqa,bugünturizmsahəsiiləbağlıprob-lemlərmüzakirəolunarkənAssosiasiyanınrəyinəzərəalınır.Məsələn,AZTAturizmləbağlıhazırlananqanu-naöztövsiyələriniverməklə,turizmfəaliyyətinəlisen-ziyalarınayrılmasında iştirakeləsədə,Azərbaycanınturizmbrendinibeynəlxalqsərgivəyarmarkalardafəalşəkildətəbliğedir.Fəaliyyətimizdəntamrazıolmasaqda,bədbinliyəəsasyoxdur.
D.A.: Səhv et mi rəm sə, 90-cı il lə rin əv vəl lə rin də be lə bir qu rum ya ra dıl mış dı...
-Doğrudur,ammaovaxtlaryaranmışqurumunüzv-lüyünəyalnızturizmşirkətləridaxildeyildi;onunbank-lardan tutmuş, otellər, sığorta şirkətlərinəqədər üzv-lərivaridi.Turizmsərbəstşəkildəfəaliyyətgöstərməliolanxidmətsahəsidir.Turizmşirkətləriturizmsektoru-
nunürəyidir.Otellərləgörüşlərimizdəonlaraanlatma-ğaçalışırdıqki,turizmşirkətlərisizindüşməninizdeyil.Buqurumxaricisərgilərkeçirir,Azərbaycanıntanıtımıiləməşğulolur.Yalnızşirkətlərbugünsərgilərdəolur,otelləriisənadirhallardagörməkolur.Şirkətgedir,pulxərcləyir,kadrlarınıaparır,yeni tanışlıqlarqurur.Baş-qadövlətlərdəbeləolmasada,Rusiya,Gürcüstanvəs.kimiölkələrdənazirlikbeləişlərədiqqətgöstərir,bukimitədbirlərinbaştutmasıbirbaşaonlarınxəttiiləhə-yatakeçirilir.
D.A.: Azər bay can da 250-yə ya xın tu rizm şir kə ti var. Siz cə, çox de yi l?
-Əlbəttə,Azərbaycankimibalacabazarüçün250şirkət həddindən artiq böyük rəqəmdir. Assosiasiya-nınyeniqanunlabağlıirəlisürdüyütəkliflərdənbiridəturizm şirkətlərinin təsnifatının aparılmasıdır. Dünyatəcrübəsində tamamilə gəlmə turizmlə məşğul olanşirkətlərin turoperatorlarda, turagentlərdə və kompa-niyalardabölgüsümövcuddur.Yalnız yüksəksəviyyəlişirkətlərgəlməturizmiləməşğulolanvə“çarter”qal-dırabilər.Onlarınüzərinə, həmçinin,maliyyə-sığortaməsələləriiləəlaqədarmüəyyənvəzifələrdəqoyulur.NümunəkimiTürkiyənigöstərməkolar.OradaA,BvəCkateqoriyalarımövcuddur.A-kateqoriyaaviabiletlərinvəmehmanxanalarınsatışı,B-kateqoriyayalnızA-ka-teqoriyanınpaketlərininsatışı,C-kateqoriyaisəölkənin
30
daxiliturizmiiləməşğulolur.Türkiyə,Rusiyavəbaşqadövlətlərdəmehmanxanalar və digər xidmət sahələrimüqavilələriyalnızA-kateqoriyailəbağlayır.Həminöl-kələrinmehmanxanalarında3qiymətmövcuddur:
“Reaprate”-otelinxidmətindənbirgecəlikis-- tifadə;
“Corporaterate”- istənilənkompaniya,qurum- vəyaturizmşirkətiiləözümüqaviləbağlayır;
“Travelagencyrate”-yalnızturizmşirkətləriilə- satışhəyatakeçirir,ənucuzqiymətlərburadaolur,sa-tışlisenziyailəhəyatakeçirilir.Bizdəisəbupraktikanınmövcudolmamasıböyükproblemlərəgətirir.
Təəssüflər olsun, hazırda yaranan turizm şirkət-ləri tambusahəüzrə ixtisaslaşmışşirkətlərdeyil.Birtərəfdən,bu,professional kadrların yoxluğunun təza-hürüdür. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin qoyduğutələbəəsasən,yaxınillərdəturizmşirkətlərininəmək-daşlarının,ənazı,yarısıalitəhsilliolmalıdır.Digərtərəf-dən,bazardaşirkətlərinçoxolması,xüsusiləyayaylarıərzindədempinqprobleminəsəbəbolur.Aktiv turizmmövsümündə(mayayındanoktyabraqədər)“müvəq-qəti”firmalaraçılırki,onlardabazardamövcudolma-yan turizmməhsullarını reklamedir və hətta Türkiyəistiqamətindəçarterlərdətəşkiletməyəcəhdgöstərir.Nəticədə,biznesinbucürmetodlarımüştərilərəkeyfiy-yətsizxidmətəgətiribçıxarır.Nazirlikləbirgəbizbucürhallaraqarşıfəalmübarizəaparırıq.Builinavqustundakeyfiyyətsizxidmətgöstərənşirkətvəotellərinsiyahı-sınıtərtibetmişik.Bununnəticəsində,birneçəturizmşirkətivəotellərturizmfəaliyyətilisenziyasındanməh-rumolunub.
D.A.: Qiy mət lə rin tən zim lən mə si üçün hər han-sı rəs mi qu rum ol ma lı dır mı ?
-Qiymətməsələsibizimsahədəənçətinproblem-lərdən biridir. Hər şeydən əvvəl bu, otellərdə qalmamüddətində göstərilən qulluğun qiymətinə aiddir. Bizdəbuməsələnidiqqətləizləyirik.QeydetdiyimTurizmAssosiasiyasınınMehmanxanalarAssosiasiyasıiləbir-ləşməsi mövcud problemin həlli məqsədilə yaradılıb.Deyəbilərəmki,ümuminizamasalmavəqeydolunanvacibprobleminhəlliüzrəhal-hazırdaturizmşirkətlə-rininvəotellərinnümayəndələrindən ibarətyerliqrupformalaşdırılıb. Bundan başqa, turizm şirkətlərinin vəotellərinəməkdaşlığıiləbağlımemorandumimzalanıbki,budaturizmşirkətləriüçünotellərtərəfindəngüzəşt-liqiymətlərinmüəyyənolunmasıüzrəyerlimehmanxa-
QoNAQ-QARA
31
nalariləturizmagentlikləriarasındaikitərəflirazılaşma-larınəldəolunmasınaxidmətedir.Zənnimcə,otellərinqiymətsiyasətinəbazariqtisadiyyatı,ocümlədən,gə-lənilBakıdaaçılacaqbrend-otellərdətəsiredəcək.
D.A.: Neft çi lər pros pek tin də, elə cə də Ba kı nın mər kə zi kü çə lə rin də dün ya nın məş hur brend mar-ka la rı nın bu tik lə ri fəa liy yət də dir...
-Nəyəeyhamvurduğunuzuanladım...Brendlərinçox olmasına biz yalnız sevinməliyik. Çünki bununböyükxeyrivar.Azərbaycanagələn turistlərinəksərhissəsiniiranlıqonaqlartəşkiledir.Bayramlardamər-kəzi küçələrdə hər addımbaşı onlarla qarşılaşmaqolur,məşhurbrendlərdənbazarlıqonlarazövqverir.Brendadınıqazanmışotelləridiqqətdənkənardaqoy-maqolmaz.Qiymətlərinbahalığıtəsiretsədə,3vəya4ulduzluotellərədahaçoxehtiyacduyulur.Bizimbukimiotellərimizinməzənnəsi,minimum,80-90manatarasındadəyişirsə,başqaölkələrdə30-40avromü-qabilindəxoşagələnoteldə istirahət təminedilir.Bu-tik-otellərdənsayılan“Hyatt”,“excelsior”kimişəbəkəotellərqrupubütündünyada100-120avroqiymətinə-dirsə,bizdəbuqiymətlərkəllə-çarxaçıxıb-300-320manatarasındadır.Fantastikqiymətlərşəbəkə-otellə-rinazlığı,sağlamrəqabətbazarınınolmamasısəbə-bindənyaranır.Həmçinin,bukimiotellərədövlətdəmüdaxiləedəbilmir.Özəlsektorunazadqiymətləriniotelinsahibimüəyyənləşdirir.Yaxınbirilərzində“Hil-ton”,“Mariott”,“Fourseason”kimiotellərinfəaliyyətəbaşlayacağınıplanlaşdırırıqvəümidedəkki,qiymət-lərqaneediciolacaq.
D.A.: Qon şu Gür cüs tan son iki il də azər bay can-lı la rın hə vəs lə is ti ra hə tə yol lan dı ğı öl kə yə çev ri lib. Azər bay can da isə gür cü tu rist lə ri nə rast gəl mək na ğı la bən zə yir...
- Şəxsən nə qədər dost, tanış tanıyıram ki, onlarAzərbaycana“shopping”əgəlirlər.Yənibazarlıqüçün,brendadıiləolsabelə,cəlbediriksə,artıqmüsbəthal-dır. Azərbaycanlı turistlərin Gürcüstana üz tutmaları,sırfqış turizmi iləbağlıdır.Azərbaycandada -Qusarrayonundaqış turizminə təsirgöstərəndağxizəkçiliyikompleksi tikilir. Başa çatsın, onda görərik bizimkilərGürcüstananecəgedir!
D.A.: Hər hal da, qiy mət si ya sə ti nə əl gəz di ril-mə sə, mil lət ye nə də al ter na tiv ax ta rı şı ilə öz pu lu-nu baş qa öl kə də xərc lə mə yə üs tün lük ve rə cək!
-Razıyam!
32
D.A.: Xid mət sa hə si nin key fiy yə ti ni qal dır maq üçün nəq liy yat dan, res to ran dan tut muş, mar ket lə-rə qə dər - han sı təd bir lə rə eh ti yac var?
-Çoxqlobalməsələyətoxundunuz.Xidmətvar,am-ma bütün problemlər yalnız səviyyəli kadrlarla həllinitapabilər.Restoranlarımızıdoğruolaraqvurğuladınız.Buradaartıqkadrdaroloynamır.Mentalitetdəngələnənənəyəgörə,bizdəçörəyisoruşmadansüfrəyəgətir-məkqəbulolunmuşhaldır.Ammabaşqaölkədəolan-daqarsonun ilksoruşduğuneçəqramçörəkdirsə,bubizimüçünanormalhaldır,çünki beləolmasınaalış-mamışıq.Busahədəstandartlaracavabverməküçünmüxtəlifkurslara,maarifləndirməseminarlarınavətə-limlərəehtiyacvar.
Vəbucürtədbirlərkeçirilir.Azərbaycanındigərrayonvəşəhərlərindəotel,res-
toran,nəqliyyatvəs.kimisahələrdahaağırvəziyyətdə-dir.Əgərbaşqaölkələrdəbuxidmətlərsadəgörünürsə,buradafərqdahaqabarıqdır.Dünyadaturizmsahəsin-dəənyüksəkservisgöstərənTürkiyədir.İstənilənhal-da,turizmisonillərdahaparlaqzirvədəolanbirölkəiləAzərbaycanımüqayisəetməkdüzgündeyil.
D.A.: Bey nəl xalq sər gi lər də Azər bay can ne cə təm sil olu nu r? Xa ri ci tu rist lər nə yə gö rə Azər bay-ca na təş rif bu yur ma lı dı r? Axı bu ra da qiy mət lər od tu tub-ya nır! Bu nu, yə qin ki, özü nüz də bi lir si niz...
-Azərbaycandünyanınturizmxəritəsindəyeniölkə-dir.Baxmayaraqkibizimxalqçoxəsrliktarixə,mədəniy-yətəvəənənələrəmalikdir.Bizdəistirahətüçünlazımibütünşəraityaradılıb,turizmininfrastrukturudaimtək-milləşdirilir.Buhaqdabizbütündünyayadanışmalıyıq.MədəniyyətvəTurizmNazirliyiillərərzindəbütündün-yaüzrəturizmsərgivəyarmarkalarınınəksəriyyətindəiştirakedib.Bucür tədbirlərdə bizimAssosiasiyavəayrıcaşirkətlərdəiştirakedir.
D.A.: Bü tün dün ya da məş hur olan CNN, “euro-news”, “Al Ja zee ra” və baş qa te le ka nal lar da gös tə-ri lən rek lam çarx la rı Azər bay ca na tu rist lə rin cəlb edil mə sin də ki çik rol oy na mır. Tək cə bu ilin ilk 6 ayı ər zin də Azər bay ca na gə lən tu rist lə rin sa yı 13% ar-tıb. Mən cə, bu ra gə lən xa ri ci tu rist lə rin yad da şın da yax şı xa ti rə qal ma sı üçün on la ra mak si mum ra hat şə rai tin ya ra dıl ma sı bi zim ən əsas və zi fə miz dir.
Öl kə də fes ti val la rın, ekst rim id man növ lə ri üz-rə ənə nə vi yı ğın caq la rın təş ki li, elə cə də ku li nar şou la rı, aş paz və bar men lər üçün us tad dərs lə ri-
QoNAQ-QARA
33
nin ke çil mə si tu rist axı nı nı güc lən di rə bi lər di... Bu is ti qa mət də hər han sı bir iş gö rü lür mü ?
-Əlbəttə,hərbirtədbirbəhrəsiniverir.Azərbaycanauzaqölkələrdən,yaxınqonşulardanmətbəximizəbö-yükmaraqvar.RusiyanınORTkanalındabeləbirveri-lişvar:«ХочузнатьсМихаиломШирвиндтом».Stu-diyadaolanqonaqlardanbirisualverir:“Doğrudanmı,Azərbaycandagözəbənzəyənyeməkvar?”.BusualagörəORTkanalı,verilişihazırlayanredaksiyaAzərbay-canagəlmişdi.AssosiasiyatərəfindəntanınmışrusiyalıaparıcıYanaÇurikovaBakıyadəvət olunmuşdu. İçə-rişəhərdəyerləşən“köhnəBakı”restoranınınaşpazıŞahsuvarbəyləYanaxanımxəmiryoğurmağabaşlayır;çəkilişlərgedirvəbirlikdədüşbərəhazırlayaraqgözə-bənzər yeməyi bişirirlər. Bax, bu, doğrudan da bizimüçünçoxböyüktəbliğatidi.Odüşbərəyəgörə,sonra-danYananındostlarınıdaturistkimiqonaqetdik.
Sizin diqqətinizi bəzi faktlara yönəltmək istərdim.Mədəniyyət və TurizmNazirliyi və TurizmAssosiasi-yası,dövriolaraq,Azərbaycanaxaricijurnalistlərüçünpress-turlar təşkil edir;misal üçün, keçən ilin sonun-da bizim ölkəyə Rusiyanın aparıcı mətbu orqanlarıolan“Aeroflot”,“Discovery”,“Cosmopolitan”,“GeoTra-veller”, “Эхо Москвы”, “Новые известия” jurnalları,“МосковскийКомсомолец”, “ТаймаутМосква”qə-zetləri,almanvəukraynalıjurnalistvəteleaparıcılarınınböyükbirqrupusəfəredib.2009-cuilinnoyabrayındarusjurnalı“Вокругсвета”da“Azərbaycanüzrəbələd-çi”adlıməqaləçapolunub.Artıqbuil“Azərbaycanüz-rəbələdçi”ParisNəşriyyatevi “Mondeos”vəBritani-yanəşriyyatı“HedonistGuide”tərəfindənçapolunan“КаталогпоБаку” tərəfindən fransızdilindədə işıqüzügörüb.Bütünbuişlərölkəmizinturizmpotensialınıntəbliğatıməqsədiləgörülürvəöznəticələriniverir.
Bütünbayramlaravə festivallaraaid isəaşağıdakıfaktıgöstərməkistərdim.MədəniyyətvəTurizmNazir-liyininməlumatınaəsasən,NovruzBayramıgünlərindəAzərbaycana təkcə 150 000 iranlı turist təşrif buyur-muşdu!Axın,həmçinin,muğam,cazvəklassikmusi-qifestivallarıkimimühümmədəniyyəttədbirlərindəvəböyükidmanturnirlərindədəmüşahidəolunur.
D.A.: AZ TA-nın Ni zam-İn ti zam Ko mis si ya sı nın reyd lə ri za ma nı han sı şir kət lər cə za lan dı rı lı b?
-lazımiaddımlaratılmazdanöncə,nizam-intizamkomissiyasımonitorinqkeçirir.Hərhansıprobleməyolverilibsə,qərarçıxarılır,həminkompaniyaAssosiasiya-
nınüzvlüyündənazadolunur.Əgərbununlaişdayan-dırılmırsa, idarəheyəti tərəfindəncənabnazirəyazılışəkildəmüraciətolunurvənazirözrəyinibildirir.Builinyayında “Hurkan travel”şirkəti ciddisəhvlərəyolver-mişdi.Əvvəlcədənşirkətəxəbərdarlıqedilməsinəbax-mayaraq,vəziyyətindavametməsinənazirözümüda-xiləetdivəhəminşirkətinlisenziyasıgeriyəalındı.
D.A.: Bu il Azər bay ca na gə lən xa ri ci tu rist lə rin sa yın da ar tım mü şa hi də olu nub mu ? elə cə də “Xə-zər-Tra vel”in xət ti ilə öl kə mi zə gə lən xa ri ci tu rist lə-rin sa yın da da ar tım var mı ? Əgər var sa, bu ar tı mın sə bə bi, siz cə, nə di r?
-Ölkəninhəmdaxiliturizmində,həmdəxaricituriz-mindəildən-ilə13%inkişafnəzərəalınıb.GöstəricilərMədəniyyətvəTurizmNazirliyi,DövlətStatistikakomi-təsiiləbirlikdəaparılır.İkigündənçoxqalanvəikixid-mətdən istifadəedənqonaqlarartıq turisthesabolu-nur.“Xəzər-Travel”turizmşirkətindəbugöstərici40%-əqədərqalxıb.
D.A.: Siz tu rizm şir kə ti nin rəh bə ri ki mi baş la yıb, bu və zi fə yə gə lib-çıx mı sı nız. Tu rist ki mi, Azər bay-can da və dün ya da han sı tu rist mə kan la rı xo şu nu-za gə li r?
-Azərbaycanındaxiliturizmində,xidmətdəntutmuş,təbiətinə,istirahətinəqədərQəbələrayonubütünstan-dartlaracavabverir.Şəhərinsəs-küyündənuzaq,sakitatmosferdəistirahətəgəldikdə,yəqinki,mənimdədə-babayurdumolanTərtərəyollanardım.Azərbaycanınhüdudlarındankənara çıxdıqda,Ukrayna yalanolar...Çoxböyükehtimalla,Türkiyəürəyimcədir.Oradayaymövsümündəxidmətservisisəviyyəlidir....
P.S. Gün ke çir di. Ba şı mız söh bə tə elə qarş dı ki, quş la ra atı lan gül lə lə ri miz bo şa çıx-
dı. ona gö rə yox ki, ov hə vəs ka rı olan cə nab Ba ğı-rov sər rast atı cı de yil. Yox! Sa də cə, bi zim söh bət-dən tən gə gə lən quş lar on lar la ma raq la nan baş qa ov hə vəs kar la rı na üz tut du. evə əli boş qa yıt ma ğa məc bur ola caq dı Na hid bəy.. Am ma bi zim üçün əsas ola nı mə nim “gül lə min hə də fə tuş gəl mə si idi”. De yə sən, bu nun öh də sin dən gə lə bil miş dim. Re dak si ya nın tap şı rı ğı tam ye ri nə ye ti ril miş di. Həm zi ya rət, həm də ki... zi ya rət!
Gülnaz QƏNBƏRLİFoTo: ş.NƏZƏRLİ
34
MƏNzərrə
35
Rəssam:CəbrayılQUlİYeV
36
ƏNƏNƏ
Novruzwithбиз
37
A zər bay can xal qı na AL LAH elə xoş bəxt lik bəxş edib ki, ta ri xi bi lin mə yən za man lar-da, tə biə tin gə li şi ilə bağ lı dün yə vi yaz bay ram la rın dan olan Nov ru z - bu bay ram
ərə fə sin də xal qı sə fər bər edə bi lib. Bu, mə də ni sə fər-bər lik idi ki, yük sək etik, es te tik də yər lə rin, mil lət lər, tay fa lar, et nos la ra ra sı mə də niy yə tin for ma laş ma sın-da müs təs na ro la ma lik ol du. Si vi li za si ya nın ta ri xi-nə nə zər sal saq gö rə rik ki, in san lıq si nif li cə miy yət ya ran dıq dan son ra o qə dər də uğur lu yol keç mə yib, hər kəs “par ça la, ha kim ol” möv qe yin dən çı xış edib və nə ti cə də, es te tik-mə də ni də yər lər ar xa plan da qa-lıb. Am ma Nov ruz Azər bay can xal qı na, Azər bay can əra zi sin də ki et nos la ra im kan ver di ki, hu ma nist də-yər lə rə yi yə lə nə bil sin, qar şı lıq lı mə həb bət və hör mət hiss lə ri ni mə nə vi dün ya la rı na qə bul et sin lər.
“HÖR MÜZ” YoX, “NoV RUZ”... Novruzun adı ilə bağlı bir çoxmülahizələr var.Qay-
naqlar bəzən bu bayramımüxtəlif qonşularımızın, həttabəzidinlərinadıiləbağlayırlar.Birmənalıolaraqanlamaqlazımdırki,Novruzbütündinlərdənvətəriqətlərdənəvvəl
AZAD NƏBİYeV,professor,AMeA-nınmüxbirüzvü
BDU-nun“Folklor”kafedrasınınmüdiri
yaranan bayramlardandır. Bu bayramda xalqı birləşdir-mək, ümumi əməkdəhəmrəy etməküçünqüvvətli ənə-nələrvaridiki,müxtəlifdinlər,təriqətlərtərəfindənAzər-baycanaməxsus bu bayrama qarşımaraq oyadırdı. Bumərasimləri özününküləşdirməyə cəhd edənlərdən biriatəşpərəstləroldu.Beləliklə,zərdüştlərNovruzuözünün-küləşdirdilər. Atəşpərəstlər buna qədərmövcud olan özbayramlarınıdacilalayaraq,Novruzadıaltındabirləşdirdi-lər.BuyazbayramınazərdüştlüyünXeyirtanrısıHörmü-zünadınıqoydular.Minilliklərarasındansüzülən,cilalananNovruzərəbistilasınaqədərinkişafdövrünüyaşadı.XəlifəMüaviyyənin(661-680)dövründəHörmüzbayramıyasaqedildi.BirmüddətAzərbaycandaNovruzgizli,qeyri-rəs-miformadaqeydedildi.Əhalininənənələrəbağlılığınıgö-rənislamxadimlərixəlifələrəmüraciətedərək,bayramınbərpaedilməsiniistədilər.Əl-Biruniyazır:“Alimlərxəlifəniinandırdılarki,Hörmüz,əslində,yaxşıbayramdır,siyasətəvəideologiyayabağlılığıyoxdur,xəlifəvəərəbistilalarınaqarşıçıxmır.Üstəlik,bayramdabütünxalqxəlifəyətəzimedir,onuxatırlayır,onunüçünduaedir”.Beləliklə,xəlifə(Əbdülməlik(685-705)vəyaIVəlid(705-715)-red.)bay-ramınkeçirilməsinəicazəverdi,ammaHörmüzyox,Nov-ruz,yəni“yenigün”adıilə.Novruzunmahiyyətcəinsanlararasındasəfərbərlikgücünəmalikolduğunuanlayandigər
xəlifələr bu bayramın daha geniş arealda keçirilməsinəşəraityaratdılar.
NoV RU ZUN BÜ TÜN Rİ TU AL LA RI NI AZƏR BAY CAN XAL QI YA RA DIB!
İstərBiruni, istərsə İranınelmxadimlərininəsərlərin-dəNovruzunnəvaxtyaranmasıvəkiməməxsusolmasıhaqqındaheçbirmülahizəyoxdur.Əsasfaktodurki,Nov-ruztamformatda,yənibugünkeçirilənözününilkinəzəliformasındayalnızAzərbaycandayaşadılır.konkretolaraqbizdəbütünrituallar,ayrı-ayrıayinlər,su,od,yel, torpaqçərşənbələriiləbağlışənliklər,deməkolarki,heçbirdə-yişikliyəuğramayıb.Birsıraoyunlar,tamaşamədəniyyətinümumnələri, rituallar,4çərşənbəiləbağlıadətlər,dün-yanınNovruzubayramedənxalqları içindəyalnızAzər-baycandatamqorunub-saxlanıb.Məsələn,İrandaancaqaxırıncı,Suçərşənbəsiayrıcaqeydedilir.Digərtərəfdən,Azərbaycan dünyanın 5 ən qədim antropogen zonasın-dan biridir, bizim Azıxmədəniyyətimiz, azlıxantropumuzvar.Bu,Novruzunqeydedildiyi ölkələr ərazisində ilk vəənqədim insanınantropoloji strukturudur.Bukontekstləyanaşsaq,birmənalıdeməkolarki,Novruzunbütünritu-allarınıAzərbaycanxalqıyaradıb.Novruzmərasimlərininilkinekspertizasıdabunutəstiqedir.
38
ƏNƏNƏ
39
BU AMİL SoN RA DAN AV Ro PA DA Te ATR ƏNƏ NƏ LƏ Rİ NİN ƏSA SI NI QoY DU
Novruz personajlarındankeçəl vəkosa təbiətləmü-qayisədə yaranıb.Qışın əməkçi insana verdiyi əziyyət,bufəslinzülmkarxarakteri,bumübarizəkeçələ,kosayakeçirilibvəbu,ilkinibtidaitəsəvvürdeməkdir.Builkinta-maşamədəniyyətnümunəsihesabedilir.Təbiiki,buamilsonradan Avropada teatr ənənələrinin əsasını qoydu.Ümumilikdə,bugünAvropadaənənələrinbirçoxuŞərq-dənkeçib,qocaqitəninictimaifikrinə,fəlsəfəsinədəŞər-qintəsiriböyukolub.Məsələn,oyunənqədimmədəniyyətdetalıdır.Novruzdaoyun-tamaşamədəniyyətindənkənardeyil;atüstü,otüstüoyunlar,qılıncoynatma,kəməndatma.BütünbunlarAvropayabizdənkeçib,əsrlərsonraindiAv-ropadanbizəqayıdır.Məsələn,hokkeybizimçovkanoyu-nunu,rapirabizimqılıncoynatmanınmüasirformasıdırki,Avropadantəkrarözümüzəqayıdır.
Novruzundigərəhəmiyyətliparçasıhesabedilənəy-ləncətamaşainsanlarınqovuşmasıüçünbaşlanğıcmər-hələ idi; onları vəhşilikdən uzaqlaşdırıb estetik zövqə,estetik hisslərə qovuşdururdu. Dünyada Novruzdan da-haqədimənənələrəməxsusmüvafiq analogiyaolmadı-ğıüçünəminliklədeməkolarki,insanlığınözünüpsixolojidərketməsinin ilkinmərhələsinin ilknümunəsibizimfolk-lordadır.
BU XoN ÇA DÜN YA DIR!Bütünbayramlar,mərasimləronuyaradanxalqınhə-
yatında,müxtəlifmədənisahələrdəözizləriniqoyub.BuistiqamətdəNovruzsüfrəsininastrolojitəsəvvürlərinbən-zərsiz xəritəsinin hesab olunmasını xüsusi qeyd etməklazımdır. Burada düşüncələr şirniyyata keçib. Ağ Qubabükməsi – kəhkəşanın, üçbucaqlı, doqquz qatlı paxlavayaradılışın şəkərbura onbeşgünlük ayın rəmzidir. Bütünbunlar isə dəyirmi sinilərdə düzülən xonçada cəmlənir.Xonçaya,həttaehtiyacıolaninsanlarüçüngeyimdəqoyu-lurdu.Bunagörədəimkanıolan-olmayanhərkəsNovruznemətlərindəndada,bayramıqeydedəbilərdi.Xonçalarmüxtəlif ünvanlara - qocalara, xəstələrə, nişanlı qızlara,qohum-qardaşagöndərildiyiüçünrəngarəngolurdu.Nov-ruzsüfrəsimüqəddəshesabedilirvəəsasən,şirniyyatdanhazırlanırdı.Xonçayamaldarlıqvəəkinçilikləbağlı7növxüsusinemətqoyulardıki,budadünyayasülh,insanlarasağlamlıqarzulanır,budagələn ilinbolluğuüçünxüsu-siritualhesabedilirdi.NorveçlidünyaşöhrətlisəyyahTurHeyrdal Azərbaycana 2 dəfə gəlib, mən onu müşayiətedəninsanlardanidim.Qobustandao,qavaldaşınaqulaqasdı,dahasonraNovruzərəfəsiolduğuüçünonaxonçagətirdilər.Təəccübləndiki,bunədir?İzahetdim,bayramrəmzidir.O,xonçayabaxdıvədizçokdü:“Buxonçadün-
40
ƏNƏNƏyadır,boyalıyumurta - törəniş,noğul–ulduzlar,səməni–yazıngəlişi.Siznəqədərböyükxalqsınız.Mənheçbirxalqtərəfindəndünyanınbeləzəngintəsviredildiyinigör-məmişəm”.
Be LƏ UNU DUL MUş MƏ RA SİM LƏ RİN SA YI 20-dən ÇoX DUR!
Sonzamanlarbəziənənələrməlumolmayansəbəb-lərdəntədricənitməkdədir.Məsələn,Qubadasuçərşən-bəsindəinsanlarsəhər lalsuyagələr,dərdlərinidanışar,çarətapardılar.Sonraqurbankəsərdilər,şadlıqedərdilər.İndibuənənəqalmayıb.
Şamaxıdaisəçoban50qoyungötürübsayaçınəğmə-lərioxuya-oxuyakəndəgirər,qoyunluevlərdən1qoyunalıb sürüsünə qatar, qoyunsuz evlərə bir heyvan bağış-lardıvəbununladatarazlığıbərpaedərdi.Təəssüfki,buənənədəunudulub.Apardığımızhesablamalaragörə,be-ləunudulmuşmərasimlərinsayı20-dənçoxdur.
De Yİ LƏ NƏ GÖ RƏ, HƏ MİN ƏTİR DƏN CƏN NƏT Qo XU SU GƏ LƏR Mİş!
Novruzda ev işləri, təmizlik, biş-düş xanımların; hə-yət-bacanıntəmizliyi,arxlarıntəmizlənməsi,sugetməyənyerə arx çəkilməsi kimi işlər isə kişilərin üzərinə düşər.Novruz həmdəAzərbaycan xanımlarının ikinci bayramıhesabedilərmiş.Belə ki,minillərboyumartın5-ni İsfən-dərməz bayramı, qadınlar günü kimi qeyd ediblər. Hə-min gün bütün qadınlara bitmişik gülündən çəkilmiş ətirhədiyyəedərdilər.Həminağçiçəkmartınəvvəlindəqarüstündənçıxardı;təəssüfki,indibuçiçəyəvəonunətrinərastgəlinmir.Deyilənəgörə,həminətirdəncənnətqoxusugələrmiş.BitmişikgülündənətirqadınlarabirdəNovruzdahədiyyəedilirdi.Onudaqeydetmək lazimdırki,NovruzAzərbaycandagenderbərabərliyinidaimözündəəksetdi-rənənmühümvasitəolub.Məhzbubayramdaqadınlardakişilərləbərabəroyunlarda,tamaşalardaiştirakedərdilər.
Novruz bu günartıqUNeSkO-nun “Qorunan İrs” si-yahısınasalınıb.ÖtənilisəBMTBaşMəclisindəmartın21-ni-Novruzgünükimiqeydetməkbarədəqərarqəbulolundu.Düzdür,hələlikcəmi5dövlətbuqəraraqoşulub.Ammaprosesləronugöstərirki,Novruzunbeynəlxalqsə-viyyəlibayramaçevrilməsiartıquzaqolmayanreallıqdır.
ƏzimƏzimzadəninəsəri
41
42
ƏNƏNƏ ƏNƏNƏ
ƏNƏNƏ
43
Türk lə rin ən qə dim bay ram la rın dan olan Nov-ruz təq vim lə mart ayı nın 20-21-22-də ke çi ri-lir. Bu bay ram bol luq, fi ra van lıq eti qad la rı ilə bağ lı olub, ya zın gə li şi ni müj də lə yir. Ta-
ri xin sı naq la rın dan mə ha rət lə çı xa raq, döv rü mü zə gə-lib-ça tan Nov ruz Bay ra mı, adət-ənə nə lə ri, ya ran ma sı haq qın da bir cox əsa tir və mif lər möv cud dur. Ən ge-niş ya yıl mış mif be lə dir: “Ma ğa ra da ya şa yan oğuz oğ lu so yuq qış dan ya man qor xar dı. ona gö rə də hər il qı şa güc lü ər zaq tə da rük edər di. Bir il qış uzun çək di. onun ər zaq eh ti ya tı tü kən di.
ÇarəsizqalanOğuzoğluyeməyəbirşeytapmaqüçünbayıraçıxmalıolur.Heçnətapmır.Geriqayıdandabirqurdbalasınarastgəlir.Onunlasöhbətedirvəvəziyyətibaşasalır.Oğuzoğlunudinləyənqurdbalası deyir ki, irəlidə-kibiryolayırıcındasənibirsürüqoyun,birqucaqsünbül,bircəhrə,birdəəldəyirmanıgözləyir.Onlarıözünləgö-tür.Qoyunukəsibətiniyeyər,yunundancəhrədəipəyirər,paltartikər,dərisinidətikibəyninəgeyinərsən.Sünbülündəniniəldəyirmanındaçəkib,unundançörəkbişirərsən,yazaçıxarsan.Ancaqgərəksünbülüvəqoyunuözünartı-rasan.Quzularıgözqabağındaböyüdüb,sünbülündəniniyerəsəpib,alıntəriiləonusuvararsan.Dediklərimietmə-sən,yaşamaqsəninüçünçoxçətinolacaq.
Oğuz oğlu yolayırıcına gəldi. Qurd balası haqlı idi.Oğuzoğluonundediklərinətək-təkəməletdi.Onabirbol-luqüzverdiki,gəlgörəsən.
HəminildənOğuzoğlubütünili işlədi.Qurdbalasınarastladığıhəmintarixdən–böyükçilləninotuzuncugünün-dənetibarənisəbayramhazırlığınabaşladı.İlinaxırdördçərşənbəsini yedi, içdi, çaldı, çağırdı, qohum-qardaşlabayramlaşmağa,təbrikəgetdi.Oğuzoğluilinbaşlanğıcınıogündənhesabladı.OgünəNovruzadınıverdi.Bayrametməyəbaşladı.Novruzonabərəkətvəuğurgətirdi.
Başqabir türkmifində isəNovruz ilk insanövladınındünyayagəldiyigünhesabedilir.Əskitürktəqvimihesab-
lamalarıisəhəmingünüAdəmindünyayagəldiyigünkimitəqdimedir.
Novruzbir tarixihadisə ilədəəlaqələndirilir.Rəvayətolunurki,İranvəTuranövladıkeykavusunoğluSəyavuş(“Avesta”daSiyavarşarap)Əfrasiyabınölkəsinəgəlir.Əf-rasiyabonuyaxşıqarşılayır.Həttaqızınıonaərəverərək,qohumvəyaxşı dost olur.SəyavuşƏfrasiyabölkəsindəözündənyadigarBuxarahasarınıtikdirir.lakindüşmənlə-rionlarınarasınıvurmağanailolurlar.BundansonraƏfra-siyabSəyavuşuöldürtdürüb,Buxarahasarınınüstündənatdırır. Atəşpərəstlər isə onu Şərq qapısı ağzında dəfnedirlər.HəmindövrdənxalqarasındaSəyavuşunadı iləbağlıyarananmərsiyyələronundəfnedildiyigününNov-ruzadlandırıldığınıgöstərir.Məlumolurki,həmintarixdənatəşpərəstlərbugünütəzəilinilkgünükimiqeydetməyəbaşlayıblar.
Nov ruz qə dim mən bə lər dəƏ.Firdovsinin“Şahnamə”sində,bayramın,İrantəqvimi-
nəgörə, ilkayolanmartınəvvəllərindəkeçirildiyigöstə-rilir.
N.Gəncəvinin “İsgəndərnamə”sində və Ə.Nəvainin“Səddi-İsgəndər”indəbizimeradan350iləvvəlNovruzuntürkxalqlarıarasındaböyükxalqbayramıkimikeçirildiyigöstərilir.Təsadüfi deyil ki, “İsgəndərnamə”əsərində İs-gəndərin Bərdə hökmdarı Nüşabəyə qonaq gəldiyi güneləNovruzBayramıgünüidi.
Atəş pə rəst lər də Nov ruz Atəşpərəst dünyagörüşünə görə,Novruz insan yara-
dılışınındördrəmziolanSu,Od,YelvəTorpağabağlıidi.ZərdüştlükNovruzunod-atəşetiqadıəsasındabayramlarsilsiləsini yaratdı.Axır çərşənbələrdənhərəsi bir rəmzinadını daşıyır. Zərdüştlərin qanun kitabı olan “Avesta”daNovruzBayramı,onunetiqadvəayinləri,bayramsüfrəsi-ninsimvollarıəksolunur.
Ay nur TA LI Bo VA
olub, var vя olacaq!Novruz Bayramы №1
ƏNƏNƏ ƏNƏNƏ
44
ƏNƏNƏ
“KA Pİ TA LİST DÜN YA SI” 50 İL DİR BU BAY RA MI TƏM TƏ RAQ LA QeYD eDİ R
1966-cıilmartayının5-dəMərkəziTe-leviziya və Radio vasitəsilə SSRİ rəhbərileonidBrejnevin“Sovetqadınınamüraci-ət”i yayımlandı.kommunizmquruculuğun-daqadınlarınrolunudönə-dönəvurğulayan
A ris to tel de yir di ki, mə nə is ti nad nöq-tə si ve rin, ayı ye rin-dən tər pə dim. Əsr-
lər bo yu xa nım la ra da məhz elə bir is ti nad nöq tə si la zım olub ki, Yer pla ne ti ni ye rin dən oy-nat sın lar. Be lə bir da yaq nöq tə-si ni tap maq üçün qa dın la ra nə az-nə çox, düz, 7 min il vaxt la-zım ol du. Si nif li cə miy yə tin ya-ran dı ğı gün dən bə ri ax ta rış da olan zə rif cin sin nü ma yən də-lə ri hə min is ti nad ga hı, nə ha yət ki, 8 Mart da tap dı lar.
45
“dahirəhbər”zəhmətkeşxanımlarınqarşısınaəliboşçıxma-mışdı.Pafosdolumüraciətininsonundarəhbərözününim-zaladığısərəncamıoxudu;məzmunubundan ibarət idiki,cariildənetibarən,martayının8-iSSRİ-dəQadınlargünükimiqeydediləcək.Təbiiki,“dahilider”in“böyükəta”sıbü-tünSovetlərBirliyini “titrətdi”, hətta gözyaşlarını saxlayabilməyənkövrəkkommunistzəriflərdətapıldı.Ömrünün77-ciiliniyaşayanvəixtisascamüəlliməolanBakısakiniSaraİbrahimovahəmingünüyaxşıxatırlayır:“İndisizindilləde-sək,buqərarhamımızdaşokyaratmışdı,həttabəzilərimizelədüşünürdükki,artıq80-ciillərəvədedilənkommunizmqadınlarüçünindidənquruldu.Ammaharadanbiləydikki,“mənfurkapitalistdünyası”50 ildir,bubayramı təmtəraqlakeçirir”.Düzdür,bubayramRusiyaərazisindəilkdəfə1913-cü ildəayrı-ayrı təşkilatlar,cəmiyyətlərsəviyyəsindəqeydedilib.Oktyabrinqilabındansonra,təbiiki,bütün“burjuacə-miyyətləri”bağlandı.AmmaSovetlərBirliyi8Martqarşısın-dayalnız49il,yəni1966-cıiləqədərdavamgətirəbildi.
Kİ şİ LƏR LƏ BƏ RA BƏR ƏMƏK HAQ QI!
1857-ciilmartın8-dəNyu-Yorkuntikişfabriklərininbirin-dəağırişşəraiti,əməkhaqlarınınazlığındancanagələnbirqrup tikişçiqadın işləməkdən imtinaedirvəəllərindəpar-çalarküçəyəçıxırlar.Qadınlarınprimitivtələblərisırasındaxüsusiləbirməqamdiqqətçəkirdi–kişilərləbərabərəmək-haqqı!Məsələningedişatıiləbağlımüxtəlifversiyalarortaya
atılıb,ammaaksiyanınkonkrethansınəticələrəgətirib-çı-xardığıbarədədəqiqməlumatyoxdur.1908-ci ilmartayı-nın8-dəNyu-Yorkunsosial-demokratqadıntəşkilatıoxşartələblərləyenidənaksiyakeçirir.Ammabudəfə14-15tikişçiiləyox,15000qadınla.Budəfəzərifcinsinnümayəndələribiraddımda irəligedərək,kişilərləbərabərseçkihüququtələbedirdilər.Budalğanıntəsirisovuşmamış,1909-cuildəABŞ-ınSosialistPartiyasıilinbirgününüqadınlarınbayra-mıkimiqeydetməyitəklifetdi.Müzakirələrdənsonraqəraraalındıki,hərilfevralınsonbazargünüqadınlarınbayramıkimiqeydolunsun.Beləliklə,həminilinfevralın28-dəAme-rikaqadınlarıözlərininilkbayramlarınıqeydetdilər.BudalğatezlikləAvropaölkələrinidəvurdu,Almaniya,Avstriya,Dani-marka,İsveç19mart,Norveç,Finlandiya12mart,Fransa2martıqadıngünükimitəqviməsaldı.Ammafərqlitəqvimgünlərihəmrəyliyəimkanvermirdi.Almaniyavəümumilikdə,Avropasosializmininanası–klaraSetkinbuboşluğuduyduvəonunsəylərinəticəsində1914-cüilənetibarən,1857-ciilNyu-Yorkdaqadınlarıntətilininxatirəsinə8MartBeynəlxalqQadınlarGünükimiqeydedilməyəbaşlandı.
Kİ şİ LƏR, NƏ HA YƏT, 365 GÜN DƏN Bİ Rİ NİN QA DIN LA RA AY RIL MA SI NA RA ZI LIQ VeR Dİ LƏR
8Mart illərərzindəbeynəlxalqsəviyyədəqeydolunsada,məsələyəBMTçərçivəsində1975-ciildəbaxıldı.Hə-minildünyada“qadınili”elanedilmişdi.BuçərçivədəBaşMəclis8Martınbeynəlxalqsəviyyədəqeydolunmasıüçün
çıxdı, dərd çıxdı
46
ƏNƏNƏqətnamə hazırlamağı qərara aldı və 1977-ci ildə sənəd üzvlərə təqdim olundu.1976-85-ciillərisəqadındekadasıelanedildi.Beləliklə,Nyu-Yorkdatikişfabrikin-dəınbaşlananyol120ilsonra,eləNyu-Yorkdacaməntiqisonluğunaçatdı.kişilər(odövrdəBaşMəclisdə1nəfərdəxanımtəmsilolunmurdu),nəhayət,365gündənbirininqadınlaraayrılmasınarazılıqverdilər.
KLA RA SeT KİN: «AZƏR BAY CAN QA DI NI, KÜT LƏş Dİ Rİ Cİ şƏ RAİ TƏ BAX MA YA RAQ, HÜ QUQ LA RI NI ƏL DƏ eT MƏK BA XI MIN DAN DÜN YA YA ÖR NƏK oLA Bİ LƏR”
BuillərdəRusiyaimperiyasının,dahasonralarSovetlərBirli-yininayrılmazparçasıolanAzərbaycandaproseslər-dən kənarda qalmamışdı. Təsadüfi deyil ki, xanımSetkin özü Azərbaycan qadınının bu mübarizədərolunu yüksək qiymətləndirmişdi. Əfsuslar olsun,klaraSetkininAzərbaycansəfəribarədəməlumat-lar,deməkolarki,yoxsəviyyəsindədir.Üstəlik,buistiqamətdəaraşdırmalarda aparılmayıb.Bildiyi-mizodurki,klaraSetkin1924-cüildəBakıdasə-fərdəolub.PaytaxtdaƏliBayramovadınaklubdaAzərbaycanqadınları iləgörüşüb,onlarınprob-lemləriiləmaraqlanıb,buklubuisə«inqilabiqüv-vələrintoplanışməntəqəsi»adlandırıb.«Qafqazod içində» kitabında o yazırdı: «Azərbaycanınmüsəlmanqadınlarısonəsrlərboyu,həyatınküt-ləşdiricişəraitinəbaxmayaraq,insanlıqləyaqətivəinsanhüquqlarınıəldəetməkbaxımındanbütündünyayaörnəkolabilər”.
Bəh ruz HeY DƏ Rİ
Sən de mə...
Amerikasosioloqlarınınaraşdırmalarınagörə,8Martüçünənyaxşıhədiyyəgülimiş.Xüsusəndəsəbət-•dəsadəbəzədilmişgülçələngi...evxanımlarıvəsıravidövlətqulluqçularıolanxanımlarhədiyyəolaraqşirniyyatıməmnuniyyətləqəbul•edirlər.Birqutukonfetionlarabağışlayacağınızgülbuketinəəlavəetməkyerinədüşər.25-50yaşarasırəhbərqadınlar,onlarahədiyyəolaraq,zinətəşyalarıalınmasınısevir.•İctimaimövqeyindənvəsosialstatusundanasılıolmayaraq,qadınların5%-ihədiyyəolaraqrestorana•dəvətedilmələriniarzulayır.Qadınların15%-ihədiyyəəvəzinə,onlarapulverilməsiniarzulayır.Burayafəhlələrvəpensiyayaşlıqa-•dınlardaxildir.Nəqədərqəribəolsada,qadınların6%-iəks-cinsdənhədiyyəqəbuletməyisevmir.•
reklam
48
eLM DÜNYASI
vəbuyolla tarixdəənböyükenerjininəldəolunmasınıngöstəricisi idi.Onagörədəbuəsrinatoməsriadlanca-ğıgümanedilirdi, lakincəmi ikionillikdənsonra insanınkosmosayolaçmasıbuada ikincibirşərikyaratdı:kos-mosəsri.Əsrinsonlarınayaxınisətexnologiyalarınsürətliinkişafıyenibirterminyaratdı-kompyuterəsri.Cəmibiryüzillikdəinsanlarınəldəetdiklərinailiyyətlərəncəsarətliproqnozlarıvəxəyalpərəstlərintəxəyyülünübeləötüb-ke-çirdi.
Artıqhansıkəşflərinhəyatımızadahaçoxtəsiredəcə-yiniproqnozlaşdırmaqçoxböyükçətinlikyaradırdı.kimyavə fizikasahəsindəalimlərinatomsəviyyəsindəkəşfləribiologiyasahəsindədəhüceyrədaxilinəmüdaxiləolun-masıideyasınıortayaqoyduvəgenetikasahəsindəelmikəşfləryüksəksürətləönəçıxmağabaşladı.Ənpraqma-tikvənikbinalimlərinbeləartıqelmikəşflərintükəndiyinihesabetdiklərizamanda,genetikasahəsindəəldəolunankəşflər insanıncanlı aləmlə təmasına tam fərqli vəmö-cüzəvimünasibətyaratdı.kimyavəfizikadaolduğukimi,canlıaləmdədəmikrohissəciklərənüfuzedilməsialimlə-rin fəaliyyətməkanınımakroaləmdənmikroaləmə keçir-di.Buideyanınmüəllifi isəməşhuramerikalıfizik,NobelmükafatılaureatıRiçardFeynmanidi.Oözünün“Aşağıdayerçoxdur”məqaləsindəatomvəmolekulsəviyyəsindəbaşverənproseslərinməkanındahəddənartıqgenişvəküllimiqdardaboşyerlərinolduğunudeyirdi.Feynmanınfikrincə,bizhəminyerlərədaxilola,atomvəmolekullarıhəminyerlərəistədiyimizkimidüzəbilsək,imkanlarıqey-ri-məhdud olan texnologiyanın əsasını qoya bilərik. Bu-nunladaFeynmansankielmikəşflərintükəndiyinihesabedənalimlərəçağırışetdi:“Dayanın!Hələkəşfediləsiçoxşeyvar”.Buideyanıkeçənəsrin80-ciillərindəatomqüv-vətvəskaynermikroskoplarınınkəşfindənsonrareallaş-
Son kəşf lər nə vəd edi r?Son2-3əsrelmitərəqqininsürətliinkişafınınənməh-
suldardövrühesabolunmalıdır.Bumüddətərzindəbəşə-riyyətin inkişafında insan həyatını əhəmiyyətli dərəcədədəyişənbirçoxelmisıçrayışlarbaşverib.Ötəntarixiza-manlarıhəminkəşflərinadıiləbağlayırlar.
NA No tex no lo gi ya ya doğ ru…XXəsrinIyarısındaYaponiyanınHerosimavəNaqasa-
kişəhərlərindəpartladılanikiatombombasıinsanınmad-dəninənkiçikhissələrinə,atomunanüfuzedəbilməsinin
LOGİYATEXNO
NANO
49
taparaqməhvedəcək.Nanotexnologiyanınistifadəsferasıqeyri-məhduddur.
Nanotexnologiyaavtomobilhəvəskarlarınıdaunutmayıb.Artıqminikmaşınlarıüçünnanohissəciktərkiblielərəng-ləralırlar ki, bu rənglər suburaxmır, çirklənmir, cızılmır,parıldayır və gününmüxtəlif vaxtlarındamaşınmüxtəlifrənglərdəgörünür.Digərbir sevindirici xəbər isəondanibarətdirki,bugünnormalmaşınınhərəkətiüçün10-15litrbenzinlazımdırsa,çoxyaxıngələcəkdəbu,1litrdəndəazolacaqvətəbiiki,mühərrikingücüdəartacaq.
Yuxarıda sadalanan inanılmaz və əfsanəyəbənzərkəşflərin reallaşması üçün yeganə problem qeyri-üzvialəmləüzvialəmarasındaötürücününkəşfedilməsidirvəbukəşfinyaxınzamanlardareallaşmasışübhədoğurmur.Buötürücününkəşfindənsonratəsəvvürəsığmayankəşf-lərreallaşacaq.Təsəvvüredin,beynəmikroçipyerləşdiribonaproqramverməklə1-2saatainsanın2-3dildəsərbəstdanışmasına nail olmaqmümkündür. Bu gün sağalmazolanxəstəliklərçoxadibirşeyəçevriləcək. İqtisadiyyat,istehsalat kökündən dəyişəcək və çox ucuz vasitələrlədaha böyük nəticələr əldə olunacaq. ekoloji çirklənməproblemxarakteridaşımayacaq.Birsözlə,nanotexnologi-yainsanınhəyatşəraitindədəhşətlidərəcədəböyük,ina-nılmazvəağlasığmazdəyişikliklərəsəbəbolacaq.
Bu sahədə azərbaycanlı alimlərin də fikirləri özünə-məxsusluğu iə diqqət cəlb edir. Məlumat üçün bildirəkki, bir neçə il öncə nanotexnologiyalar üzrəmütəxəssiskamilQasımlı insankimidüşünüb-davranabilənvəheçvaxt insanahücumetməyəcəkandroidlərin istehsal nə-zəriyyəsinihazırlamışdır.Bunəzəriyyəəsasında“Amster-dam”TədqiqatlarMərkəzi tərəfindən süni intellektəma-likandroidvəkiborqlarolanilkvirtualuşaqlarhazırlanıb.“ekki”adlıbuvirtualvarlıqbirhəftəərzindəçağadan18yaşlıgəncədönür.Onunböyüməsivətərbiyəsiilə“MSNMessenger”texnologiyasıvasitəsiləikişəxs-atavəanaməşğulolur.
Nanotexnologiya sahəsində Azərbaycanda da inten-sivişlərgedir.Yaxıngələcəkdənanotexnologiyaməhsul-larının ölkəmizə də daxil olacağı proqnozlaşdırılır. ArtıqBDU-dabusahəüzrəkadrlarhazırlanır,müasirlaboratorsəviyyədəmüxtəlifhissəcikləralınır,onlarınfizikivəkim-yəvixassələriöyrənilirvəs.Ölkədəelmi-texnikitərəqqinininkişafınavətətbiqinə,yenitexnologiyalarıngətirilməsinəböyükdiqqətyetirilir.Ümidedəkki,birneçə ildənsonraAzərbaycannanotexnologiyalarsahəsindəliderolanABŞvəYaponiyailərəqabətəhazırolacaq.
dırmaqmümkünoldu.Feynmanınideyası,eynizamanda,nanotexnologiyanınəsasınıqoydu.
Na no tex no lo gi ya nə di r?Nanotexnologiya0,1-100nanometrölçüdəhissəcikləri
və bu səviyyədə baş verən fiziki, kimyəvi və bioloji ha-disələriöyrənir(1nanometr(1nm)metrinmilyarddabirinəbərabərdir).Müqayisəüçünonudaqeydedəkki,insantü-künündiametri5000nm.-dir.Nanotexnologiyaterminkimiilkdəfə1974-cüildəyaponfizikiNorioTaniquçitərəfindənişlədilib.
Nanotexnologiya, sadəcə, nanoölçülü hissəciklərin,materialların, məhsulların hazırlanması deyil, həmçinin,kimyavəmateriallar,yeyintivəbiotexnologiya,elektronikavəmateriallarsənayesini,elminvətexnikanın,deməkolarki,bütünsahələriniəhatəedənsondərəcə incəbir tex-nologiyadır.Bu texnologiyaartıqcisimlərlədeyil,onlarıntərkibhissələriolanatomlarla işləyir.Onudaqeydedəkki, nanotexnoloji araşdırmalar kimya və fizika elmlərininəsasındaaparılır.Hələlikbutexnologiyainsanfəaliyyəti-ninbütünsahələriniəhatəetməsədə,buçoxyaxıngələ-cəküçünplanlaşdırılır.
Ağ la sığ maz kəşf lər göz lə ni lirSənaye sahəsində yaxın zamanlarda nanotexnologi-
yaəsasındayeni robotlar yaradılacaqki,bu robotlardaatomdan istənilən əşyanı hazırlaya biləcək. Molekulyarrobotlar kənd təsərrüfatı bitkiləri və heyvanlarının əvə-zinə qida məhsullarını özləri hazırlayacaqlar. Məsələn,inəyiniştirakıolmadansüdübirbaşaolaraqotdanalmaqmümkündür. Nanotexnologiyalar ekoloji mühiti də sabit-ləşdirmək iqtidarındadır,planetbu texnologiyanın tətbiqiiləətrafızəhərləyəntullantılardanazadolacaq.Məsələn,avstraliyalıalimlərqarğıdalınişastasıtərkiblipolimerma-terialdançoxəlverişliplastikqablardüzəldiblər.Buqablarbirmüddətdənsonraöz-özünəəriyərəkheçbirçirklənmə-yə səbəbolmur.eyni zamanda, nanorobotlar digər pla-netlərdəinsanınyaşamasıüçünmühityaradacaq.
Nanotexnologiya hərbi əməliyyatların da xarakterinidəyişəcək. Bu özünü silahlanmada, silahlarda, müdafiəgeyimlərindəvəs.büruzəverəcək.Təqribən,200mikronölçüdə olan gözəgörünməz silah – “həşərat” insanlarınbədəninəzəhəryeridərəkonlarıməhvedəbilər.50mil-yardsaydabucürsilah,həttabütünplanetiməhvetmə-yəbəsdir.Busaydasilahıisəbirçemodanayerləşdirməkmümkündür.Nanotexnologiyaəsasındayaradılansilahlarçoxgüclüolacaq,onlarıngüllələriisəhədəfiözüaxtarıb-
50
ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR
“Шяbi-hicran”.ЯMИRCANMADE ИN
51
Ö mrünü qızıl-gümüşdən məmulat hazırlama-ğasərfedənsənətkarlarvar.Onlara ZƏR-GƏRdeyirik.Həyatınısözdüzüb-qoşmaqlakeçirənşəxs-
lərmövcuddur.OkəsləriŞAİRçağırırıq.BirdəŞAİRinZƏRGƏRkimidüzüb-qoşduğunuilmə-
lərəhəkkedənRƏSSAMyaşayıraramızda.Onunadınıisəözxahişiilə,sadəcə,“xalçaçı-rəssam”yazırıq.Bu,sadəlik,təvazökarlıqdır.
Təvazökarlıqisəucalıq,böyüklüknişanələrindəndir.BütünbunlaryaradıcılıqemalatxanasıBakıda–İçəri-
şəhərindarküçələrininbirindəyerləşənvəbuünvandangenişdünyayaişıqlıilmələrinmöcüzəsiniünvanlayanHacıEldarMikayılzadəyəaiddir.
Uşaqlıqdan rəsməmeyilli olub.Onagörədə ilk ixti-
sastəhsilini“Əzimzadəməktəbi”ndəalıb,sonratəhsiliniartırmaq üçünMoskvaya gedib; orada olarkənmərhumLətifKərimovlarastlaşıbvəonuntəkidi-təklifiiləAzərbay-canDövlətİncəsənətİnstitutundaoxuyub.HələtələbəlikillərindəM.Füzulişeirininmotivləriəsasında“Şəbi-hicran”adlıxalçayaradıb.
EldarMikayılzadəƏmircanda(Xiləkəndi)yaşadığıil-lərdə Səttar Bəhlulzadə ilə sıx təmasda olardı. Bu ün-siyyət sonralar qüdrətli sənətkarı onunmənəvimüəllimisəviyyəsinəçatdırdı.
Görkəmli sənətkar Lətif Kərimov gənc Eldarı xalça“dünyası”ilətanışedərək,onunsənətmüəllimioldu.
Xarakterivəyaradıcılığıikitükənməzqaynaqdanqida-lananE.Mikayılzadəninadıxalçaçı-rəssamkimi1991-ciildənetibarənİngiltərə,Rusiya,Türkiyə,FransavəBelçi-
52
ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR
ka kimi ölkələrdə səslənməyə başlanıb, xalçaları nüma-yişetdirilib.Bununlayanaşı,SəudiyyəƏrəbistanı,Fransa,ABŞ,İtaliya,KüveytvəTürkiyəninbirsırakolleksiyaların-darəssamınişləriqorunur.
Təxminən, bir il əvvəl Bakıda – Muzey Mərkəzindərəssamın“Dahilərəithaf”şərtiadıiləsərgisikeçirildi.
Xalçaçı-rəssamHacıEldarMikayılzadəiləsöhbətimizonunemalatxanasındabaştutdu.
- Ha cı, xal ça çı lıq axı pul lu sə nət de yil... Yox sa səhv edi rə m?
-Hərşeyniyyətləbağlıdır.Niyyətinhərvasitə iləpulqazanmaqdırsa,onuqazanacaqsan.Yox,əgərsənətise-virsənsə,özünübunahəsretmisənsə,çoxlupulunolma-yacaq.Ammaacdaqalmayacaqsan.BirtikəçörəyiniAl-lahhəmişəyetirər.
- İş lə ri nə yüz də fə bax mı şam, in di ki yüz bi rin ci dir. De yi rəm, Ha cı nın iş lə ri bu qə dər gö zəl dir, gö rə sən, çox dü şün mə si nin nə ti cə si dir, yox sa il ham onu be lə iş lə di r?
-Yox,əvvəlAllahıngöndərdiyiilhamdır.Düşüncəonundalıncagəlir.Düşüncəilhamdanasılıdır,əksinədeyil.Bir
işdəvarki,əgərsənətəsəriinsanıdüşündürmürsə,on-dao,sənətəsəriyox,adievibəzəyənbirəşyadır.Xalqıxalq,millətimilləteləyəndüşüncətərzidir.Sənətdəözlü-yündədüşüncəninənunikaltəqdimetməvasitəsidir.
- Xal ça la rı nın ha mı sın da bir ür fan, ədəb-ər kan var. Am ma bi zim rəs sam la rı mız da bu, na dir mə ziy yət dir...
- Vallah, başqalarını deyə bilmərəm, amma mənimüçündediklərinvacibdir.Əvvəla,ürfanruhuntərbiyəsidir.Tərbiyəisə,qardaş,qorxuiləyox,sevgiiləbaşagəlir.Va-lideynuşağınısevə-sevətərbiyəedir.Uşağınata-anasın-danaldığıtərbiyədəonlaraolanməhəbbətininqədərin-dədir.Bumənadaharadaunudulmazsənət-ordaürfan!
- Şəx siy yət lə rə həsr et di yin xal ça la rın da var. Xal-ça öm rü şəx siy yə tin şöh rə ti ni uzat maq üçün dü ?..
-Sənətşəxsiyyətəxidmətedəndə,onunömrühəminşəxsiyyətinömrüqədərolacaq.BirdəfəİncəsənətMuze-yinin arxivinə getmişdim, zirzəmidə xalşa üzərində xeyliportretgördüm!Xalçalarınüzərlərinəkimyəviturşutökübyandırmışdılar.Nəqədərrəssam,xalçaçızəhmətinin,in-sanəməyininpuçolduğunutəsəvvüretməkbeləçətindi.Soruşandadedilərki,həminşəxsiyyətlər“xalqdüşməni”
53
elanediləndənsonra, turşu-qələvi,mürəkkəb,boya işədüşdü. Onda barmağımı dışlədim ki, gərək sənət şəx-siyyətə,siyasətəxidməteləməsin.Ancaqtarixyaratmış,özünü tamamilə və təmənnasız xalqa həsr etmiş, xalqyaşadıqcaxatirəsindəyaşatdığışəxsiyyətəxalçahəsret-məkolar.
- Ha cı, bu ne cə olur, İran da ki şi lər es ki zi cız maq la bə ra bər, xal ça nı da öz lə ri to xu yur lar. Biz də isə yal nız xa nım lar xal ça to xu yur lar, es kiz cı zan lar da ara la rın-da çox dur...
-Sənməsələningörünəntərəfindəndanışırsan.İrandakişilərcəmiyyətarasındaxalçatoxuyurlar,gözəlxalçalarıisəxanımlarıevdəyaradırlar.Bizdədətikmə-təkəlduzuntaməksəriyyətinikişilərərsəyəgətiriblər.Ötənəsriniyir-minciillərinəqədər,məsələn,Şəkidəbeləolub.
- So ruş sam, han sı xal ça nı da ha çox se vir sən, yə-qin ki, bə zi ya ra dı cı in san lar ki mi stan dart olan “Ha-mı sı öv lad la rım dır ” ca vab nı eşit mə yə cəm...
-Əlbəttə,yox.“Şəbi-hicran”ı1983-dəbitirmişdim,am-maüzəçıxarmırdım.Sonrasərgidənümayişolundu,mu-
zeyimiz tərəfindənalındı,beləliklə,məni xalçaçı-rəssamkimi tanıdan ilk övladım oldu. Sizcə, “Şəbi-hicran”ın bu“özəlxidməti”ninecəqiymətləndirməyim?
- De mək, “ Şə bi-hic ran” ay rı lıq ge cə si yox, sə nin üçün bir vü sal sə hə ri oldu?
-Belədədeməkolar.Yaxşıdedin,qoyolsunbelə...- Ha cı, sə nin de yim lə rin axı da ha yax şı dır. Xal ça
ilə bağ lı hər dən ba ya tı lar de yir din, bi ri ni ya dı ma sal, zəh mət ol ma sa.
-Deyimdə:Əzizinəm,getmərəm.Anamcanı,getmərəm.QışdaxalıkəsməsəmYazdaərəgetmərəm.(Bu yer də gü lü rük və Ha cı nın ya dı na sa lı ram ki, uni ver
si tet lə ri mi zin bi rin də bu ya xın lar da “Plov fes ti va lı” ke çi rildi, 50 növ mil li plov nü mu nə si gös tə ril di, mil li pal tar lı qız lar plov la bağ lı o qə dər qoş ma, ba ya tı söy lə di lər ki! )
- Be lə bir fes ti va l xal ça möv zu sun da da müm kün de yil, siz cə ?
54
ÇƏRÇİVƏYƏ MƏHKUM OLUNMUŞLAR
- Əlbəttə, mümkündür. Bakıda BeynəlxalqXalçaMərkəzinintikintisibaşaçatdıqdansonramöhtəşəm tədbirin keçiriləcəyi gözlənilir. Fəxretməlisənətimiz,onlarıüzəçıxaranlayiqliinsan-larımızvar,Allahaşükür.
- Tə əs süf lər ol sun ki, rəs sam lı ğı mı zın mil-li li yi ilə fəxr edə bil mi rik...
- Avropa uzun illər gördüyünü çəkib və bu-nudaöyrədib.BizimSultanMəhəmmədimizisə“bəsirət gözü” ilə görüb-düyduqlarını işləyib.Daxili gözlə görmək ruhani tərbiyədən, əxlaq-danirəligəlir.S.Məhəmmədkimisənətkarlarınsənətə münasibətləri ibadətə olduğu kimi idi.Yəniyaradıcılığınköküvardı.İndihəminruhani,milli kökünyoxluğuzamanıdır.Ammahissolu-nur ki, sənətkarlıqməktəblərimiz yavaş-yavaşözkökümüzdəköklənir.
- Hə lə lik cə mi iki də fə ke çi ril miş “Şərq-dən-Şər qə ” res pub li ka rəs sam lıq sər gi si ni de di yi nə mi sal gös tər mək ola r?
-Bəli,misaleləodur.Həminsərgininaçılışın-dahəmRəssamlarİttifaqı,həmdəMədəniyyətvəTurizmNazirliyininrəhbərliyiməhzbuməsə-ləniönəçəkdilər,eksponatları“özünəqayıdış”ki-midəyərləndirdilər...
- Ha cı, fo to ya, hey kə lə, ka ri ka tu ra ya, rəng kar lıq iş lə ri nə, qra fi ka ya və s. janr lar da
ya ra dıl mış əsər lə rə bir az ba xan ki mi, “Hər şey ay dın dır”, - de yib o bi ri si nə asan lıq la keç mək olur. Am ma tə rif üçün de mi rəm, sə nin xal ça la rın qa ba ğın da da ya nır san, bax dıq ca ye nə nə sə gö rür sən və fi kir lə şir sən: gö rə sən, bu de tal nə yə işa rə dir, nə yin rəm zi di r? Xü-su sən də Fü zu li mo tiv lə rin də...
-Süjetli xalçamonumental əsər-dir.Monumentaləsərinmövzusuvəişləməmanerasıdauyğunolmalıdır.Buradatəsadüflərəyeryoxdur,necəki onun özü mübahisəli məqamdır.Onagörədəqanunauyğunluqlarhə-yatda təsadüfənisbətən əksəriyyəttəşkiledir.Füzulişəxsiyyətivəonunyaradıcılığı mənim üçün tükənməzbir mənbə, açılmamış aləmdir. ”YaRəbb,bəlayi-eşqiləqılaşinaməni!
55
Birdəmbəlayi-eşqdənetməcüdaməni!”de-yəİlahieşqilənəfəsalanbirkamilinsanıbaş-qahansıvasitələrləvəsfetməkmümkündür?
- Am ma Mə həm məd Fü zu lu sağ ol say dı, “ka mil” sö zü nə eti raz edib de yər di ki, bu məf hum yal nız Al la hın Pey ğəm bə ri nə aid ola bi lər. Şa ir bu nu şe ir lə rin də be lə izah edir:
Şe ir bir zir vər dir, am ma biz ki mi na dan-la ra,
Ol ki ka mil dü, onu möh ta ci-zi vər qıl-ma mış...
-Qardaşım,bu təvazökarlığınözüeləka-millikdənxəbərverirdə.Bax(Füzulininport-retinigöstərir),mavisəmadakıritmikdüzümlübuludlar,əslində,yazıdır,bayaqdediyimbeyt-dir.Məcnununqollarınabağlanmışağırzəncir,yanıb-əriyən72şam,bugünkümeyvələrimizindüzülüşüvəbaşqaştrixlərdəocür.Gözümü-zünqabağındaaramlayanıb-tükənənşamqə-dərinsanaonunömrününbitməkdəolduğunubaşqanəbeləaydınlıqlaxatırladabilər?
Birinciİmamnəgözəldeyib:”İbrətçoxdur,götürənaz”.
- Gö rü rəm, ta mam lan ma mış əsər lə rin çox dur və on lar dan söz sal maq is tə mir-sən...
-Eynizamandabirneçəəsərüzərin-dəişləyirəm.Sənəisəonudeyəbilərəmki, bu ilin sonunda Bakıda, İnşallah,axırki,ürəyimcəolangenişfərdisərgimaçılacaqvəordahamınızıgörməyəçoxşadolaram...
Jur na lı mı zın bu sa yı nın sə nət kar qona ğı Ha cı El da rı di gər sə nət kar la rdan fərq lən di rən mə ziy yət lər ki fa yət qə dərdir. Am ma onu həm kar la rı ilə bir ləş di rən cə hət lər də az de yil. On lar dan ən əsa sı odur ki, o, hər han sı əsə ri ni bir bi ti rəndə se vi nir, bir də onu tə dim edən də. Tama şa çı la rın üzün də tə bəs süm gö rən də isə se vin ci iki qat ar tır.
Hə yat qə dər rən ga rəng, aləl van, can lı il mə lər mü əl li fi, şüb hə et mi rik ki, hə lə çox se vi nibse vin di rə cək dir...
Şirməmməd NƏZƏRLİ Fotolar müəllifindir
56
Çingiz Fərəcov, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin idarə rəisi
GÖZÜM YOLLARDA QALANDA
57
V a li deyn lə ri mi kör pə lik dən itir mi şəm və qar da şım la Fü zu li ra yo nu nun Xələf şə kən din də ya şa yır dıq. Mü ha ribə tə zə qur tar mış dı, ər zaq yox idi,
ye mə yə çö rək tap mır dıq. Ac lıq dan zə mi lər dən sün bül lə ri qo pa rıb əli miz də ovur, alı nan buğ dala rı ye yir dik. Bə zən kol xo zun fer ma sı na ge dib, malqa ra üçün nə zər də tu tu lan jı mı xı ye yə rək ac lı ğı mı zı öl dü rür dük. Jı mıx ye mək dən ada mın si fə ti, hət ta göz lə ri be lə sap sa rı olur du. Tə səvvür edin, in san dün ya nı sap sa rı gö rür dü.
Bİ Zİ SƏ FA LƏT DƏN QUR TA RAN BU ŞƏXS MİR CƏ FƏR BA ĞI ROV İMİŞ
1951-ci ilin iyun ayı idi, qar da şım la Qı zıl qa ya kən din də sün bül yı ğır dıq, bir də gör dük, “Ema din” ad la nan ma şın var di – sax la dı. Bir ki şi düş dü, bi li-nir di ki, şə hər ada mı dı. So ruş du, ney nir siz, biz də və ziy yə ti nəql et dik. Gö zün dən yaş ax dı. Bi zi ma şı-na min dir di, gə tir di Fü zu li ra yo nun da kı uşaq evi nə. Son ra dan bil dim ki, bi zi sə fa lət dən qur ta ran bu şəxs - Azər bay can SSR KP MK-nın bi rin ci ka ti bi Mir cə fər Ba ğı rov dur.
DE Dİ və HÖN KÜR TÜ İLƏ AĞ LA DI1952-ci il də mə ni Mosk va ya - Uşaq evi uşaq la rı-
nın Ümu mit ti faq top lan tı sı na apar dı lar. Bi zə de di lər ki, SSRİ Ya zı çı lar İt ti fa qın da gö rüş ola caq. Tər bi yə-çim mə nə bir şe ir ver di, son ra da əla və et di ki, Na-zim Hik mət ad lı şa ir var - Tür ki yə nin bö yük şai ri dir, Mosk va ya gə lib, bu onun şei ri dir, sa bah onu oxu-ma lı san...
Sə hə ri gün get dik Ya zı çı lar İt ti fa qı na, yu xu ki mi ya dım da qa lıb, ora da Kons tan tin Si mo no vu, Fa de-ye vi gör düm. Na zim əmi də bur da idi. Hün dür boy, göy göz, gur saç lı, ya ra şıq lı bir in san idi. Mən şei ri de dim. Bu şe ir ki tab lar da yox idi – Mosk va da al mış-dı lar şa ir dən. Təd bir dən son ra Na zim əmi ya xın laş-dı, adı mı so ruş du, de dim, Çin giz.
“Mə nim də Meh met ad lı bir oğ lum var, am ma o, Tür ki yə də dir”, - söy lə di və hön kür tü ilə ağ la dı.
KA TİB DE Dİ Kİ, NA ZİM HİK MƏT SƏ Nİ ÖV LAD LI ĞA GÖ TÜR MƏK İS TƏ YİR
Mosk va dan qa yıt dı qdan iki həf tə son ra, ka tib mə ni ça ğırt dı rıb de di ki, bö yük kom mu nist şai ri Na-zim Hik mət sə ni öv lad lı ğa gö tür mək is tə yir. O vaxt şə hər bi zim üçün mö cü zə idi; mə sə lən, de yir di lər ki, Ba kı elə işıq lı şə hər di ki, ge cə lər ye rə iy nə at san, ta par san...
58
Qı sa sı, gö tür-qoy et mə dim, on suz da ki mi miz var dı ki, bi zim dər di mi zi çə kəy di.
Mosk va vağ za lın da Na zim əmi mə ni qar şı la dı, qu caq la dı, ye nə ağ la dı...
NA ZİM ƏMİ BİR QA DI NIN YA NIN DA DAİ Mİ QƏ RAR LA ŞA BİL MİR Dİ
Mən or da cə mi 6 ay ya şa dım və ona gö rə də Na zim Hik mə tin oğul lu ğu ol ma ğım ba rə də tər cü-me yi-ha lım da yaz ma mı şam.
Na zim Hik mət iki mər tə bə li xü su si bağ evin də qa lır dı, am ma bi lir dim ki, Pal mi ro Tol yat ti nin də evi ni Na zim əmi yə ver miş di lər. Hər dən or da da qa lır dıq.
Ana lı ğım çox gö zəl bir qa dın idi - Ni na Qri qor-yev na Ko les ni ko va Na zi mi o qə dər se vir di ki, hət ta sü rü cü lü yü də öy rən miş di. Na zim əmi də ürək xəs-tə li yi var dı, sü rü cü ge ci kən də hirs lən mə sin de yə, ana lı ğım özü sü kan ar xa sı na ke çır di. Nə dən sə, Na-zim əmi 1957-ci il də Ni na Ko les ni ko va dan ay rı lıb, şe ir lə rin də “Mə nim sa man saç lı ar ka da şım”, - de yə xi tab et di yi re jis sor Ve ra Tur ya ko va ilə ev lən di.
Na zim əmi nin ye ga nə pis xü su siy yə ti onun bir qa dın la dai mi mü na si bət qu ra bil mə mə si, bir nə fə-rin ya nın da qə rar laş ma ma sı idi.
Si zə bir ma raq lı mə qa mı da de yim; bu 6 ay da Na zim əmi ni 1 də fə də ol sun çi mən gör mə dim. Bu in san su ya gir mir di - nə van na ya, nə du şun al tı na. Ona gö rə də bə də ni ni hə mi şə spirt li las yon la tə miz-lə yir di lər. Həbs xa na da aya ğı nı su da çox sax la yıb lar de yə, su dan qor xur du.
O hə mi şə həbs xa na xa ti rə lə ri ni dai mi qo naq la-rı mız olan Ək bər Ba ba yev, Rə sul Rza, Ni gar Rə fi-bəy li, Meh di Hü seyn lə bö lü şür dü. On lar isə Na zim Hik mə tə Ba kı ba rə də da nı şır dı lar. Na zim əmi Azər-bay ca na çox gəl mək is tə yir di. Am ma onu 1957-ci ilə qə dər Ba kı ya bu rax ma dı lar.
DA RIX DI ĞI MI NA ZİM ƏMİ YƏ DE MƏ YƏ ÜRƏ YİM GƏL MİR Dİ
Mosk va da çox qal ma dım. Al tı ay dan son ra da-rıx dım; əs lin də, bur da mə nə çox yax şı ba xır dı lar, am ma rus di li ni öy rə nə bil mə di yim üçün mək tə bə get mir dim. Bur da da rıx dı ğı mı Na zim əmi yə de mə-yə ürə yim gəl mə di və... ev dən qaç dım. Qon şu ya get dim, qa pı nı döy düm, ağ la dım və on lar mə ni elə hə min gün Ba kı ya gön dər di lər, ar dın dan Şu şa ya qa yıt dım.
Na zim əmi sar sıl sa da, bu nu heç vaxt mə nə mü-na si bə tin də bü ru zə ver mə di. Hər də fə Ba kı ya gə-lən də mə ni ax ta rar dı.
GÖZÜM YOLLARDA QALANDA
59
O İS TƏ YİR Dİ Kİ...Na zim əmi axı rın cı də fə Ba kı ya 1963-cü ilin ma-
yın da gəl di. Çox fi kir li gör dum onu. Mə ni qu caq la-dı, uzun-uza dı üzü mə bax dı və de di ki, oğ lum, mən çox tez lik lə ölə cəm. Hə qi qə tən, Ba kı dan dö nən ki mi və fat elə di. İyu nun 3-ü idi. Ar zu su na uy ğun ola raq onun dəf ni nə mə ni də apar dı lar. İkin ci ar va dı Mü nəv-vər xa nım və oğ lu Meh met də dəf nə gəl miş di lər. Na-zim əmi ni No vo de viç ye qə bi ris tan lı ğın da bas dır dı lar. Am ma Na zim əmi mə nə və siy yət elə miş di ki, onu Tür ki yə köy lə ri nin bi rin də - ağa cın al tın da dəfn elə-sin lər. O is tə yir di ki, ağac onun baş da şı nı əvəz lə sin, si nə si üzə ri nə isə ba la ca çay daş la rı dü zül sün...
ONU AZƏR BAY CA NA BAĞ LA YAN...
Onu Azər bay ca na bağ la yan di gər bir in san - Sa-ra Qə di mo va idi.
Na zim əmi onu çox se vir di, axı Sa ra xa nım döv-rü nün bəl kə də ən gö zəl qa dı nı idi.
...Na zim əmi 1958-ci il də Ba kı ya gəl miş di. Meh-di Hü seyn gil də idik, qo naq lar çox idi. Sa ra xa nım “Aişə” ad lı bir türk mah nı sı nı oxu yar kən, Na zim Hik-mət hey ran lıq la göz lə ri ni on dan çək mir di. Mah nı dan son ra şa ir Sa ra xa nı mın göz lə ri nin içi nə ba xa-ba xa onun in cə əl lə ri ni sı ğal la ma ğa baş la dı. Bir dən Sa ra xa nım mə sə lə nin fər qi nə var dı:
- Na zim əfən di, sən nə edir sə n?Na zim əmi isə sa də cə gü lüm sün dü: - Mən pis iş gör mü rəm ki...Son ra lar 1997-ci il də Sa ra Qə di mo va Sü ley man
Də mi rə lin də və ti ilə Tür ki yə yə ge dər kən mən də onun la bə ra bər idim və sə fər çər çi və sin də biz İz-mir də Na zim Hik mət vəq fi nə baş çək dik. Ora da mən də, Sa ra xa nım da baş na zir Tan su Çil lə rə bil dir dik ki, Tür ki yə döv lə ti ar tıq Na zim Hik mə tə düş mən ki-mi bax ma ma lı dır. Axı 1951-ci il də Tür ki yə par la men ti Na zim əmi ni “və tən xai ni” elan et miş di.
YE GA NƏ AR ZUM.. .Mən çox mək tub lar yaz dım, mü ra ci ət et mə di-
yim yer qal ma dı, nə ha yət, ötən il Tür ki yə Bö yük Mil-lət Məc li si Na zim Hik mə tin üzə rin dən “və tən xai ni” dam ğa sı nı gö tür dü. İn di mə nə vi öv la dı ola raq, ye ga-nə ar zum Na zim Hik mə tin qəb ri nin Tür ki yə yə apa-rıl ma sı dır.
60
61
rekl
am
62
İNCƏ SƏNƏT
63
Min bir gö zəl lik lər dən zövq alı na raq ya radı lan əs ra rən giz mu si qi lə rin, hə qi qə tən, in sa na can, şə fa ver di yi ni, yə qin ki, bir çox la rı mız eşit mi şik.
Musiqininmüalicəvitəsirləriçoxdanbəllidir.700ilbundan əvvəl Azərbaycan alimi SəfiəddinUrməvi (XIII əsr)musiqi nəzəriyyəsi sahəsində traktatlar yazıb: «Şərəfiyyə» və «Musiqi pərdələri haqqında kitab». Urməvininəsərlərinioxuduqca,bizouzaqdövrünmеlodiyalarıilətanışoluruq:mеtabil,еrani,təncigə,sеgahvəs.Yorğunluğuvəəsəbiliyiaradanqaldırmaq,əhvalruhiyyənivəyuxunubərpa еtmək üçün əcdadlarımız qədim Şərq alətlərinin(rübab,ud,dütar,tənbur,nеy,mizmara,surnai,çəng,şahrud,kanunvəs.)müşayiətiiləifaolunanmusiqiyəqulaqasırdılar.
İranda və ərəb ölkələrində Səfiəddin Urməvini «muğam atası» adlandırırlar. Axıməhz o, ilk dəfə bu janrınеlmi nəzəriyyəsini işləyibhazırlayıb, musiqi tеrminologiyasını vəqammalarınöyrənilməsini təkmilləşdirib,musiqinininsansağlamlığınafaydalıtəsirindənyazıb.SonralaronunişinibaşqaAzərbaycanmusiqişünasları–ƏbdülqədirMarağayi (13531433)vəƏbdüllətifŞirvani (XVIəsr)davamеtdiriblər.
IXXIV əsrlərdə musiqinin müalicəvi əhəmiyyətindənqonşuмüsəlmanxalqlarınınməşhuralimləridəyazırdılar:ƏbuNəsrəlFərabi,MəhəmmədəlXarəzmi,ƏbuRеyhanBiruni,ƏbuƏliİbnSinavəb.
Musiqininmüalicəvitəsirinədənibarətdir?Еnsiklopеdikbiliyəmalik məşhurortaasiyalı türkalimiƏbuNəsrəlFərabi(873950)«Musiqihaqqındaböyükkitab»əsə
rinidəqеydеdir:«Musiqiəhvalruhiyyəninyaxşılaşmasına,mənəviəxlaqi tərbiyəyə, təmkinli olmağa vəmənəninkişafatəkanvеrir.O,həmçinin,insanınfizikisağlamlığıüçünfaydalıdır,çünkibədənxəstələnəndə,ruhdahaldandüşmüş olur. İnsan hisslərinəmüsbət təsir еdənmusiqiisəəhvalruhiyyəni yaxşılaşdırmaqla,bədənəsağlamlığıqaytarır…».
BöyükİbnSina(9801037)bеləməsləhətgörür:“Başınızağrıyır?Çalışın,gülxanadafəvvarəninpıçıltılısəsinəqulaqasın,orayamusiqiçidəvətеdinvədütarınincəsəsinintəsiriiləyuxuyagеdin».Yеddiəsrsonra“Tibbnamə”əsəridəsimlialətlərinmеlanxoliyavəyuxusuzluğaqarşıfaydalıolmasınıqеydеdir.
TanınmışhəkimSultanQiyasəddin«Kitabüssinəət»(XVIIIəsr)əsərindəözhəmkarlarınımusiqiniöyrənməyədəvətеdirvəyazır:«Hindalimlərihəkimlərəmusiqinivəonunnəzəriyyəsiniöyrənməyiməsləhətgörürlər.Buеlməyiyələnməkhəkimlərüçünzəruridir,çünkinəbzindəqiqlikləmüəyyənolunmasınaköməkedir.Bundanbaşqa,bəzi xəstəliklərmusiqininmüəyyən janrına qulaq asmaqlamüalcəolunurlar».
SultanQiyasəddininvəbaşqaşöhrətlialimlərinməsləhəti ilə orta əsr həkimlərimusiqi nəzəriyyəsini (еlmülmusiqi)öyrənməyəçalışırdılar.Məlumolduki,bu,asanişdеyil.Musiqioqədərincəvədəqiqеlmdirki,OrtaAsiyaalimi əlXarəzmi (783850) onu riyaziyyatın bir bölməsisayаrаq,özününcəbrəaidməşhurəsərinədaxilеtmişdi.
Bunatəəccüblənməyədəyməz:ovaxtlarmusiqi nəzəriyyəsi,doğrudanda,mürəkkəbxaraktеrdaşıyırdı.Hərhansıhəkimonuöyrənməkqərarınagələbilmirdi.Əgər
Musiqi can verir ruha əzəldən, Musiqi zövq alır min bir gözəldən... N. Gəncəvi
64
İNCƏ SƏNƏT
buişancaqonunlaməhdudlaşsaidiki,musiqidəüçsəs(yüksək,aşağıvəorta)vəüçkök(mеtr,mеlodiyavəjеst)var,ondaməsələbiroqədərdəmürəkkəbolmazdı.Axıbundanəlavə, həkimgərəkmusiqili akustika nəzəriyyəsini,musiqidətonlarıvəonlarınqarşılıqlıəlaqəsini,intеrvallarınnövvəqruplarını,əmələgəlməqaydalarını,musiqili ritmləri vəs.mövzularıöyrənəydi.BütünbumürəkkəbmətləblərhaqqındaƏbdülqədirMarağayinin«Musiqilitraktat»ındavəƏbuRеyhanBiruninin(9731048)«Təbabətəaidböyükkitab»ındaaçıqlamalarvеrilir.Bukitablarınhamısı rəqəmlərlə, həndəsi fiqurlarla, şəkil və cizgilərlədoludur.Bunabaxmayaraq,həkimlərmusiqiniöyrənməküçünvaxtlarınıəsirgəmirdilər–axı,söhbətxəstəninsağlamlığındangеdirdi!
OrtaəsrlərdəAzərbaycandahansımusiqiiləmüalicəеdirdilər?ŞərifXanBidlisi (XVI əsr)Azərbaycanhökmdarı Şah İsmayılSəfəvininziyafətməclisinibеlə təsvirеdirdi:«Gümüşüayaqlı,büllurçiyinli,sifətlərinursaçansaqilərvəqızılpaltarlargеyinmişcariyələrrəvanyеrişləgəldilər və əbədiyyət bulağından götürülmüş su kimi təmizçaxırladolubadələri təmtəraqlaəllərinəalıb,şadlığavə
çaxıriçməyəçağırdılar.Xoşsəslixanəndələrvəxoşavazlımusiqiçilərsimlialətlərininiltilərialtındayüksəkvəalçaqsəslərləuşşaqnəğməsioxuyaraq,adamlarahuşlarıbaşlarındançıxacaqqədərböyüktəsiredəbildilər».
Xəsrinsonunda«İxvənüsSəfa»(“SaflıqQardaşları”)adlanansufifilosoflarınınbirqrupumusiqi,təbiətünsürləri(hеyvanlar,bitkilər,minеrallar)vərənglərarasındauyğunluqhaqqında təlimyaratdılar.Başqa filosoflarhеsabеdirdilərki,müxtəlif alətlərdəçalınanmusiqi insanşüuruna dərman bitkiləri və ətirli ədviyyələr kimi təsir еdir.Məsələn,tardaçalınanmusiqiətirlizəfərankimi,nağara–mixəkvəjеnşеn,ud–pişikotu,nеy–badrəncbuyə,zurna–tündqəhvəkimitəsirgöstərir.
Qu laq üçün ən yax şı məşqSAZ. Sazdaifaеdilənmusiqisinirsistеminitonuslaşdı
rır,insanıgümrahеdir,əhvalruhiyyəniyüksəldir,mübarizruhyaradır.Mеlanxoliyadavəruhdüşkünlüyündəfaydalıdır,bədfikirləriinsandanuzaqlaşdırır.Ortaəsrmüəlliflərimusiqinidüzgünqavramaqüçünsazvətara(xüsusiləyüksəkdən çalınan yox, incəmеlodiyalara) qulaq asmağıməsləhətbilirdilər.YusifİbnMəhəmməd«TibbiYusifi»(1511ciil)əsərindəqеydеdir:«Еşitməorqanıüçünməşqürəyəyatımlımusiqiyəqulaqasmaqdır,istəyirbutеz,yavaşvəyaqarışıqifaеdilənmusiqiolsun».
ZUR NA.Bualətinsandamübarizruhyaradır,bəzənisətəcavüzkarlıqvəcəngavərlikhisslərioyadır.Zurnanınsəsi ruh düşkünlüyünü, laqеydliyi aradan qaldırır, qantəzyiqiniartırır.Əgərnеy(tütək)səsinəqulaqasaninsanxеyirxahdüşüncəyədalırsa,zurna,əksinə,onutеzvəqətiyyətlihərəkətəçağırır.Ammayaddasaxlamaqlazımdırki, yuxusuz və əsəb xəstəliyinə düçar olmuş insanlarauzunmüddətzurnayaqulaqasmaqməsləhətgörülmür.
NA ĞA RA. Bu alət insanlara qəmqüssəyə, əqli vəfiziki yorğunluğа, aşağı qan təzyiqinə qarşı mübarizəеtməyə kömək еdir.Hеsab olunurdu ki, o, bəzi dərmanbitkiləriniəvəzеdirvəmixəkkimiinsanorqanizminitonuslaşdırır.Nağaranıngurultuluvəamiranəritmiinsanınəhvalınıözünətabееdir.O,emosionallığıvənikbinliyiartırır,şübhə və tərəddüdləri, düşüncələrdəki nizamsızlığı aradanqaldırır,onaqulaqasanıdahadagümrahеdir,onuəsəbiləşdirmirvəyormur.Nağaranınsəsiorqanizməmüəyyənbirritmvеrir.Bəzənbizəеləgəlirki,bədənimizinbütünеnеrjisibualətintaktlarıiləbirgədöyünür.Nəticədə,nəinkiəhvalruhiyyə,həttadaxili orqanların fəaliyyətidənizamadüşür.
65
Əsəb lə ri sa kit ləş dir mək üçün…TAR. Tardaçalınanmusiqibaşağrısı,yuxusuzluq,mal
xulya (mеlanxoliya), əsəb vəəzələ spazmalarını aradanqaldırır. Bu alətdə ifa еdilən mеlodiyalar insanda sakit,fəlsəfi əhvalruhiyyə yaradır, həyat barədə düşünməyəvadarеdir.Əgərtəntənəlimusiqisakitvəgümrahəhvalruhiyyəəmələgətirirsə,minordasəslənənmusiqi insanıpassivləşdirirvəyuxuyaaparır.«Qabusnamə»ninmüəllifi(Keykavus ibn İsgəndər,XIəsr)məsləhətgörür ki,musiqi pərdələrini sеçərkənqulaq asanınməzacını nəzərəalsınlar: aşağı pərdələr (bəm) – sanqvinik (qanıqaynar)və flеqmatik (soyuqqanlı, laqеyd), yüksək pərdələr (zil)– xolеrik (tündməcaz, tеzhirslənənlər), orta pərdələr isəmеlanxolik(qəmgin,məyus)insanlarüçündür.
KA MAN ÇA.Kamançadasəslənənmusiqigüclümüalicəvi təsirəmalikdir. O,əsəbləri sakitləşdirir, haləhvalıyaxşılaşdırır, mеlanxoliya və qəmqüssəyə qarşı köməkеdir.Bualətinincəsəsiinsandalirikəhvalruhiyyə,müsbətеmosiyalaryaradır,ətraftəbiətingözəlliyinidahaincəhissеtməyəvəonaqiymətvеrməyəköməkеdir.KamançanınеcazkarsəsindəŞərqmədəniyyətininincəözünəməxsusluğunudərkеtməkolar.OrtaəsrlərdəkamançatimsalındaolanmusiqialətindənbəhsеdənSultanƏliXorasani«Dəsturüləlac»(1527ci il)əsərindəqеydеdirki,əsəblərisakitləşdirməkvəyuxusuzluğuaradanqaldırmaqüçünsimlialətlərin ifasındayaxşıbirmusiqiyəqulaqasmaqlazımdır.
NЕY (TÜTƏK).Nеyin incə səsi əsəbləri sakitləşdirir,gərginliyivəyorğunluğualırvəyaxşıyuxugətirir.Nеy,əksər hallarda, insanda sеvinc, sakitlik yaradır, təbiətdənhəzz almağa kömək еdir, bəzən isə fəlsəfi düşüncələrəaparır.
UD. Babalarımızhеsabеdirdilərki,udunsəsibaşağrısıvəmеlanxoliyaüçünəlavasitədir,əzələspazmalarınıgötürür,güclüsakitləşdiricitəsirəmalikdir.
Ecaz kar me lo di ya lar MU ĞAM. Tar və kamançada ifa olunan muğamın
еcazkarmеlodiyalarısinirsistеminisakitləşdirir,gərginliyialır,yuxusuzluğuaradanqaldırır.Muğamnеvrozzamanıdinləyicinisakitləşdirirvərahatlandırır, fəlsəfidüşüncəyədalmağavadarеdir.Lakinhəddindənartıqkədərlimuğamdinləyicidəqüssə,mеlanxoliyavəsıxıntıhissləriniəmələgətirə,pisxatirələrionunyadınasalabilər.«Qabusnamə»müəllifimusiqiçiyəbеləməsləhətgörür:«Gənclərinəhvalruhiyyəsiniqaldırmaqistəyirsənsə,məhəbbətvəçaxırıtərənnümеdənyüngül(xəfif)mahnılarçal…Dünyagörmüş,
ahıladamlaraciddi,kədərlimеlodiyalar(rah)çal,buonlaraxoşgələr».Qədimmənbələrəgörə,Azərbaycanmuğamışöbələrdənibarətdirki,onlarınhərbirisiözünəməxsustərzdədinləyicininəhvalruhiyyəsinə təsirеdir:dəraməd(mahnırəqsmüqəddiməsi)vəbərdaşt(instrumеntalbaşlanğıc)dinləyicinimərhələmərhələdaхiliharmoniyahalına gətirir;mayе (improvizasiya) və təsnif (mahnı) – tamamiləsakitləşdirir,“göylərəaparır”,bəzənpsixolojitransvəziyyətinəsalır,bəzənisəhaləhvalıqaldırır;rəng(rəqshavası)–dinləyicinigümrahеdir,onu«ayıldaraq»,еləbilki,«göydənyеrə»qaytarır.
OYUN HA VA LA RI. Muğamdanfərqliolaraq,oyunhavaları insanıgümrahеdirvəaktivləşdirir,onunhəyat tonusunuqaldırır.Pisəhvalruhiyyədə,əsəbilik,nеvrozvəaşağıqantəzyiqindəşənoyunhavalarıdinləməkməsləhətgörülürdü.Bumusiqininnikbintəbiətiorqanizməmüalicəvitəsirgöstərir.Rəqsinözüdəfaydalıdır,insanıonuniçindətoplanmışmənfiеnеrjidənazadеdir,qandövranınıyaxşılaşdırır,sinirsistеminitonuslaşdırır.
Pop mu si qi ül vi hiss lər oyat mır KLAS SİK SİM FO NİK MU Sİ Qİ. Üzеyir Hacıbəyovun,
MüslümMaqomayеvin,QaraQarayеvin,FikrətƏmirovun,QərbklassiklərindənŞopеnin,Bеthovеnin,Çaykovskininvəbaşqabəstəkarlarınmusiqisisakitəhvalruhiyyəvəincə hisslər oyadır, şəxsiyyətin mənəvi inkişafına təkanvеrir.Bеləmusiqilərnеvroza,qüssəyə,yuxusuzluğaqarşıəlavasitələrdənbiridir.Gözəlklassikmusiqiyəqulaqasarkən,insanınruhu,еləbil,yеrdənayrılaraqyuxarılara,səmayadoğruüztutur.Bunagörədəbеləmusiqiniçoxvaxtİlahimusiqiadlandırırlar.
RİT MİK ЕSTRA DA (POP) MU Sİ Qİ Sİ.Ağırmеtal,rok,roknroll,diskovəbukimimusiqijanrlarıinsana,dеməkolar ki, qəhvə kimi təsir еdir, yəni orqanizmi tonuslaşdırır,ürəkdöyüntüsünüvəpsixi fəaliyyəti aktivləşdirir, əhvalruhiyyəniyaxşılaşdırır.Bumusiqicavanlarayaxşıtəsirbağışlamaqla, problеmlərinimüvəqqəti unutmağa,güclüеmosiyalara qapılmağa və istirahət еtməyə kömək еdir.Bununlabеlə,qəhvədəolduğukimi,popmusiqisindədəzərərli təsirlərözünügöstərir.Bumusiqiyəuzunmüddətqulaq asdıqda o, yorğunluq, əsəbilik əmələ gətirməklə,ürəyəvəsinirsistеminəzərərlidir.Klassikmusiqidənfərqliolaraq,popmusiqi insanlardaülvihissləroyatmır,onlarısəmalaraucaldıbTanrıyaulaşdırmır,əksinə,maddiyyata,budünyanınvarnеmətlərinəbağlayır,kеfəvəəyləncələrəistiqamətləndirir.
66
İNCƏ SƏNƏT
Mu si qi və can lı tə bi ət Bəzi adamlarmusiqininmüalicəvi təsirinə inanmırlar.
Lakinsonzamanlarməlumolubki,musiqinəinkiinsanlarımüalicəеdir,o,həttabitkilərinboyatmasınadatəsiredəbilir. Profеssor В.Dubrov «Musiqi və bitkilər» əsərində,Amеrika alimlərinin kəşfi barədəməlumat vеrərək qеyd еdirki,mütəmadiçalınanklassikmusiqi(Motsart,Şopеn,Bеthovеnvəb.)bitkininböyüməsinivəinkişafınımüəyyənqədər tеzləşdirir. Bundan əlavə, Motsart və Bеthovеninmusiqisinə“qulaqasan”bitkilərdəyеtişənmеyvələradiotvəağaclarınbarınanisbətəndahairivədadlıdır.İlkbaxış
da,alimlərinnəticələritəəccüblüvəinanılmazkimiqarşılanır–axıbitkininqulağıyoxdur!Lakinsöhbətmüəyyənеdilmişеlmifaktdangеdir.Yaxşımusiqibitkilərəsəmərəlitəsirеtdiyihalda,onuninsanüçündəfaydalıolabiləcəyitəəccüblüdеyil.
Fə rid Ələk bər li,ta rix elm lə ri dok to ru
67
rekl
am
68
G ür cüs ta nın gö zəl mə kan la rın dan olan Baku ria ni yə bu də fə ki sə fə ri miz ötə nil ki səya hə ti miz dən xey li fərq lə nir di.İlkdəfəidiki,bizoraSəudiyyəƏrəbistanın
danAzərbaycana «ağarmağa» gəlmiş oğlumuzun ailəsiilə birlikdə getmişdik. Və beləliklə də Nəcəfovlar ailəsininüçnəslininnümayədəsiciyinciynə,ələlə,“qaralarınağardığıyer”dəqışidmannövlərindənbirlikdəhəzzalmışoldular.Digərtərəfdən,əgərikiiləvvəlbizcəmi3nəfər,2010cu ildəsə 18 səyahətçi idiksə, artıq bu il Azərbay
candanBakurianiyətəşrifgətirənlərinsayı41nəfərəçatmışdı.
Üçüncüsü, heyətimizi, sözün əslmənasında, beynəlxalqqrupadlandırmaqolardı.Çünki7nəfərgəncnorveçlidəbizəqoşulmuşdu.
Nəhayət,dördüncüsəbəb.Busəfərimizfərdixarakterdaşımırdı.Tədbirinkeçirilməsindəbirneçəictimaitəşkilatındapayıvardı.
Yeri gəlmişkən, səfərimizin devizi “Bakuriani 2011,Şahdağ2012” idi.Qarşımızdaduranbaşlıcavəzifə isə
yer...aьardыьыQaralarыn DOSTDOSTA TƏN GƏRƏK
69
azərbaycanlı gənclərə qış idman növləri snoubord vəxizəksürməninəsaslarınıaşılamaqidi.Axıgələnilbizimdoğma Şahdağda QışYay Turizm Kompleksinin açılışıgözlənilir.Əlbəttəki,bukompleksdəbizimidmançıgənclərimizinçıxışeləməsivacibməsələdir.
Bundan əlavə, tədbirAzərbaycanlaNorveç arasındaolan “Dostluq” skaut layihəsinin növbəti mərhələsi kimiplanlaşdırılmışdı. Bu səbəbdən, qrupumuzda skautlarınliderləri ilə bərabər, valideynlərinin müşayiəti ilə qatılanazyaşlıskautlardavaridi.
Onu da qeyd edək ki, təlimməşq prosesinin təşkiliüçünbiztanınmışAzərbaycanidmançısı,ölkəmiziQışOlimpiyaOyunlarındaikidəfətəmsiletmişElbrusİsakovudadəvətetmişdik.Tamqürurhissi ilədeyəbilərikki,gündəlikçətinməşqlərnəticəsində,bütüniştirakçılarımızdağxizəkçiliyivəsnoubordtexnikasınınəsaslarınayiyələnəbildilər.
Təlimlərləyanaşı,skautlayihəsiçərçivəsindəbirneçədigərtədbirlərindəiştirakçısınaçevrildik.BuraGürcüstanınTbilisi vəBatumişəhərlərindəngələnskautlarlagö
70
DOSTDOSTA TƏN GƏRƏK
rüş,ekologiyayaaidoyunlar,“küçəmədəniyyəti”və“fotosənəti”mövzularındatreninqləriaidetməkolar.Bütünbutədbirlərdə iştiraketməkolduqcamaraqlı,ənəsası, faydalıidi.AxıbizeynizamandaəhatəolunduğumuzaləmihərdəfəyenidənKƏŞFedənlərdənik.
Bir sözlə, bir həftə necəgəlibkeçdisə, xəbərimiz olmadı. Skaut layihəsini uğurla başa burub, Bakurianidəyenidəngörüşməkümidiilədostlarımızdanayrılıbvətənədöndük.
Bakıyaçatarçatmazaldığımızilkməlumatbiziinanılmazdərəcədəsevindirdi.Buxəbərəhvalruhiyyəmizədəuyğunidi.
Qış idmannövlərininməkanı olanBakurianidən topladığımıztəəssüratınardıncaQusardakı“Şahdağ”kompleksinin açılışına dair aldığımız xəbər, əlbəttə ki, sevindirici sayılmalıdır. Axşam saatlarında «Şahdağ»la bağlıAzTVdənizlədiyimizreportajdaburadailkinolaraqyaradılanşəraitlətanışlıqisəümidlərimizibirqədərdəartırmışoldu.Sonolaraqdeyəkki, «Şahdağ»da işlər busürətləgetsə, Bakurianiyə gedən sonuncu azərbaycanlılar kimitarixədüşməkşansımızvar.
71
rekl
am
72
“Santa Barbara” “Santa Klaus”un
nяyidi?
73
Ə n an la şı maz in sa ni mü na si bət lər, ən başgi cəl lən di ri ci toq quş ma lar, ən cə sa rət li, ağ la sığ maz ad dım lar mə nim yad da şımda, nə dən sə, “San taBar ba ra” sö zü ilə
bağ lı dır. Vurtut, bir se ri ya sı na bax ma ğım la qür rə lə nə bil mə rəm, la kin dün ya da möv cud olan KİV to ru is tə nilən hal da xud ma ni Ka li for ni ya şə hər ci yin də cə rə yan edən ha di sə lə rin dra ma tik li yin dən xə bə rim ol ma sı nı tə min edib. So ruş sa nız, əs lin də, əmin de yi ləm İde ni Kruz dan, ya xud Si si ni Cin dən fərq lən di rən nə idi; amma sa da la dı ğım qəh rə man la rın var lı ğın dan xə bər dardım. Prin sip cə, hə lə o vaxt lar an la mış dım ki, “San taBar ba ra”ya ha di sə və qəh rə man la rı an la maq üçün “bax maq” va cib de yil. O yer lə rə boy lan maq gə rək dir. Ən bərk ge dən, “su perpu per” se ri al lar da, əs lin də, insan öv la dı nın gün də lik məi şət hə ya tın da və ət ra fın da cə rə yan edən ha di sə lər dən baş qa qey riadi heç nə baş ver mir. Elə bu sə bəb dən, efir də hə min ta le siz seria lı ax tar maq ki mi vaxt it ki si ilə özü mə əziy yət vermə mi şəm. Ni yə ta le si z? Ona gö rə ki, san tabar ba ralı lar “San taBar ba ra”nı sev mir lər! “Və ni yə də sev məli yik ki, əgər se ri al dan bir də nə də ol sun kadr bi zim şə hər cik də çə kil mə yi b?” de yə bu haq sız lıq in di yə ki mi on la rın qə zə bi nə sə bəb olur. Doğ ru dan da se ri al şə hər dən 150 km mə sa fə də yer lə şən Hol li vud pa vilyon la rı nın bi rin də çə ki lib və tu tar lı za man keç mə si nə bax ma ya raq, san tabar ba ra lı lar xə ya nə ti “se ri al”a bağış la ya bil mir lər.
Am ma mə nə elə gə lir ki, on lar bir ba la ca hiy lə gərlik edir lər. San taBar ba ra da ona gö rə se ria la bax mırlar ki, ora da se ria la bax maq is ti ra hət də, ku rort da seria lı iz lə mək ki mi qə ri bə səs lə nən ha di sə yə bə ra bərdir. Axı heç bi ri miz göz lə ri miz də hə yə can pa rıl tı la rı ilə ek ra nın ba şı na ke çib, “Gö rə sən, bu də fə sse na rist lər ha ra da, ki mə nə ki mi çə tin lik lər ha zır la yıb lar, qəh rəman la rın ba şı na nə gəl di və ya gə lə cək...” fi kir lə ri ilə is ti ra hə tə get mi rik. Üs tə lik, hə qi qi San taBar ba ra da pən cə rə nin o ta yın da da ha ma raq lı və pər də ar xasın dan iz lə nə bi lə cək hə yat hökm sü rür sə! Bir hal da ki San taBar ba ra da ha mı is ti ra hət də dir, on da han sı se ri al dan və ta ma şa çı dan söz ge də bi lə r?!
San taBar ba ra ki çik ku rort şə hər ci yi dir. Xo şa gələn və ca zi bə dar bu şə hər cik Ka li for ni ya nın bü tün şəhər lə rin də ol du ğu ki mi, çox gör kəm li və san bal lı dır. Əgər Be ber li Hilz məq səd yön lü şə kil də təm tə ra ğa iddia lı dır sa, San taBar ba ra da bu təm tə raq və dəb də bə çə ki si ni qo ru yur, da ha azad dır, da ha ra hat dır, san ki
“Santa Barbara” “Santa Klaus”un
nяyidi?
74
ADAMA GƏZMƏK QALIR
oke an dan gə lən me hi xa tır la dır.Hol li vud məş hur la rı, ya zı çı la rı, akt yor la rı, səh nə ul
duz la rı, oli qarx lar, pu lu olan hər kə sin sa hil bo yu, da ha doğ ru su, di gər sa hil lər dən fərq lə nən oke an bo yu uzanan fü sun kar şə hər cik də müt ləq şə kil də evi var. Diq qətdən ya yın ma yan özü nə məx sus fakt lar dan bi ri də bu dur. Kann da kı Krua zet, SanTro pe nin sa hil kü çə lə rin də ol du ğu ki mi, əy lən cə hə ya tı nı əha tə edən bü tün ku rort şə hər lə rinin əsas özəl li yi də bu şə hər ci yin ha va sın da, su yun da dır. Sa hil dən bir qə dər uzaq la şıb, şə hə rin içə ri lə ri nə doğ ru uza nan sa kit kü çə lər də hə ya tın da yan dı ğı nı hiss edirsən.
San taBar ba ra da hər şey baş qa cür qu ru lub. Yox, deyə bil mə rəm ki, San taBar ba ra nın oke an sa hil lə ri yu xu səl tə nə ti ni xa tır la dır. “Ye kə xa na lıq və lov ğa lan ma” mən təqə si –Steyt strit, oke an sa hil lə rin dən baş la yıb, bul var və çi mər li yə qə dər uza nır və şə hər ci yi per pen di kul yar iki yerə bö lür. Be lə ge niş lik də həm özü nü is tə di yin qə dər əzibbü zə, gös tə rə, həm də baş qa la rı nı ra hat lıq la mü şa hi də edə bi lər sən.
Ki çik və az mər tə bə li ev lər, rəng bə rəng fa sad lar, brend bu tik lər, miş len stan dart lı res to ran lar və bü tün kvar tal açıq sə ma al tın da ət ra fa sə pə lən miş nə həng ti ca rət mərkə zi ni xa tır la dır.
Əzə mət li Mü qəd dəs San taBar ba ra kil sə si sə bir lə, həma həng və zən gin şə hə ri pa ra lel kü çə də san ki ağu şu na ala raq ke şi yi ni çə kir. Hət ta tu rist axı nı nın ən qız ğın mövsü mün də be lə, kil sə ni zi ya rət edən lə rin sa yı az dır.
Steyt strit bo yu av to mo bil lə və ya sa də cə, pi ya da gəzmək çox ürə ka çan dır. Və bəl kə də bu kü çə lər də ica rə yə
75
gö tür dü yün bö yük, ba ha lı və zor la sü ka nı nı dön dər di yin ame ri kan av to mo bi li nə tə əs süf lən mir sən. Av to ban lar dakı na ra hat lı ğı, ləng sü rət yığ ma sı və yön dəm siz li yi Steyt stri tə mü na sib və şə hə rin bey nəl xalq sə viy yə li ele qant kurort nü fu zu na tam uy ğun gə lir.
San taBar ba ra kü çə lə rin də tə ləs mə dən ötü şən 5060cı il lə rin av to mo bil lə ri hə min il lə rin ki no film lə ri ni xatır la dır. Ame ri ka nın nə vaxt sa fəxr lə is teh sal et di yi yöndəm siz nə həng kab rio let lə ri, də ri, tax ta, xrom la iş lən miş na xış lı in ter ye ri yaş lı dan ca va na, hər kəs ara sın da çə kisi ni qo ru yur.
Hə sir pa paq lı bəy lə rin və gü nəş dən qo run maq məqsə di lə yay lıq lı və çər çi və si müx tə lif bə zək lər lə iş lən miş ey nək li xa nım la rın ru hun da 60cı il lə rin kab rio let tər zi nə uy ğun dik tə qal maq da dır.
Yə qin ki, o za ma nın ta nın mış la rı be lə is ti ra hət edərmiş lər. Fi kir də, söz də ye ri nə çə kər. Qə ri bə səs lən sə də, bu ra da Zu ğul ba nın bağ hə ya tı na ox şar lıq ta pır san. Bu insan lar ha ra sa get mir lər, yal nız öz lə ri ni de yil, av to mo billə ri ni də gös tər mək üçün sa də cə, gə zin ti yə çı xır lar. Qısa sı, bia bır çı lıq ar zu la ma yan lar, mo da və qla mur hə yat la ayaq laş ma yan tam hü quq lu və tən daş lar şə hər da xi lin də de mok ra tik hə rə kət dən məh rum de yil lər; be lə ki, San taBar ba ra da dörd çarx lı ve lo si ped lər ol duq ca məş hur dur. Bu ve lo si ped lə rə ailə nin dörd üz vü nü ra hat lıq la yer ləş dirmək olar – ata ilə ana qa baq otu ra caq da pe dal la rı fır la dır, ba la ca də cəl lər isə ar xa da otu rub va li deyn lə ri ni yam sı layır lar.
Se vən cüt lük lər ara sın da bu ya rıya rım çıq mi nik növü heç bir nü fu za ma lik de yil. Gənc lə rin fik rin cə, həm
76
ADAMA GƏZMƏK QALIR
za hi rən ey bə cər, həm də çox lu ener ji sər fi nə sə bəb olan ve li so pe di sür mək dən sə, əsəb lə ri və gü cü da ha fay da lı, mi sal üçün, ge cə klu bun da kı rəqs lə rə sax la maq da ha doğ ru olar dı.
Ge cə nin düş mə si ilə də niz kə na rın da kı bü tün “akti vi tican lan ma” şə hə rin də rin li yi nə doğ ru hə rə kə tə baş la yır. Əgər sə hər və gü nor ta vax tı sa hil kə na rı daha səsküy lü və coş ğun dur sa, ax şa ma doğ ru cüt lüklər Steyt stri ti tərk edib, əy lən cə yə üz tut ma ğa baş la yır. Çi mər lik və id man ge yim lə ri ni ca zi bə dar qi ya fə lər lə də
yi şən xa nım lar, da maq la rın da si qar və ağqa ra ştib letli nə za kət li bəy lə rin mü şa yiə ti ilə Ne on alov lu res to ran, klub və bar la rın dər ya sı na atı lır lar. Cin gil də yən bo kal lar, qa dın gü lü şü və ürək par ça la yan sak so fon sə da la rı... Və yal nız bu sehr li şə hə rin hər kün cün də in san iz di ha mına qa rış dı ğın za man an la yır san ki, ni yə “San taBar ba ra” se ria lı nın mü əl lif lə ri qəh rə man lar üçün məhz San taBarba ra nı se çib lər.
Çün ki bu ra da hər şey in sa nı ma cə ra ya sövq edir...
Azər QƏRİB
77
rekl
am
78
ADAMA GƏZMƏK QALIR
A t lan tik okea nı da rıx dı rı cı, Ame ri ka qi tə si ma raq sız, si yasət Fi del siz, iq ti sa diy yat acı olar dı Ku ba ol ma say dı... Ko lum bun qı lın cı nın küt ləş di yi, gül lə si nin tü kən di yi yerdir Ku ba... Ku ba Ame ri ka nın sö yül dü yü, Çe nin öyül dü
yü, Lor ka nın dö yül dü yü, He min que yin se vil di yi bir yer dir. Sö zün əsl mə na sın da yer dir...
Tan rı nın in sa na bəxş et di yi, in sa nın isə Tan rı ya hör mət əla mə ti ola raq qo ru yubsax la ya bil di yi, dün ya da kı çox az yer lər dən bi ri dir Ku ba... Baş gi cəl lən di ri ci ecaz kar gö zəl li yi var. Hət ta pa xıl lıq dan Ba kı nın ad la rın dan bi ri nin Ba diKu bə ol du ğu nu da ya dı ma sa lıram. Zor la da ol sa, ey ni lik tap maq hə və sin də yəm. Ta pa ca ğam
Ame ri ka nın sö yül dü yü, Çe Gevaranın öyül dü yü, Lor ka nın dö yül dü yü, He min que yin se vil di yi yer...
Ba rat Ab dul la yev
yer...qaraldыьыAьlarыn
79
da... Açı ğı, çox ax tar ma ğa eh ti yac yox dur. Ora da da bi zim ki mi qo na ğa çox hör mət edir lər və on lar da bi zim ki mi son ra dan bu ço xun ağ rı sı nı çə kir lər. Amma şü kür Al la ha! Müa sir Ku ba ayı lıb və öz qəh və si ni özü içir. Qəh və də nis bə tən qa ra ol du ğun dan, is təris tə məz da ha bir ey ni li yə tə sa düf edi rəm...
İn di ku ba lı lar 1 qram şə kər çu ğun du ru, 2 qram rom, 3 qram tü tü nü də heç ki mə ha va yı ver məz lər. Am ma ürək lə ri ni ve rər lər. Elə bil, məhz ürək lə rini ver mək üçün ya ra nıb lar ku ba lı lar. Ada nın tür mə ki mi ol du ğu vaxt lar da bu ra ya gə ti ri lən gü nah kar ların və tən lə ri nə qa yıt maq, ailə lə ri nə qo vuş maq üçün ge cəgün düz et dik lə ri dua lar dır, bəl kə bu nun sə bə bi ?.. Ki çik bir tor paq sa hə si nə bu qə dər dua oxunub sa, bu ra da kı in san la rın mər hə mə ti nin bö yük lüyü nü ölç mək müm kün dür mü ? Ku ba dan da nı şan da ilk ya dı ma dü şən son gör dü yüm mən zə rə dir: ha va li ma nı na ge dər kən Ha va na nın ən axı rın cı kvar ta lında 34 gənc qı zın bi zə əl elə mə si. Sə mi mi və məsum ba xış lar... Elə hey baş la rı nı yel lə yib heyf si lənir di lər.
Qə ri bə dir, bü tün dün ya Ku ba ya get mək is tə yir, ku ba lı lar isə dün ya nın ha ra sı na olurol sun.
Ha va na da axı rın cı kvar tal lar çox dur. Çün ki şə hər vax tı ilə sa hil bo yu en siz bir zo na da sa lı nıb. Çox gö
zəl dir Ha va na. Yox sul kvar tal la rın bu qə dər tə miz sax lan ma sı na heç Av ro pa nın Pa ri sin də də rast gələ bil məz sən. Ku ba lı lar əc nə bi lə rə, de mək olar, hər şe yi sa tır lar. Bir ne çə ka sıb öl kə də ol muş dum. Oralar da da çox şe yi sa tır dı lar. Am ma lap bu qə dər çox şe yi yox da. Tə bii ki, bir ne çə şey var idi ki, on la rı heç tək lif də et mir di lər. Ağ lı nı za baş qa şey gəl məsin. Si qar, rom, qa ra ko ral dan söh bət ge dir. On la rı elə tu rist lər öz lə ri bö yük hə vəs lə alır lar. Ku ba ya bir ne çə sa at lıq gə lən adam da bu üçün dən bi ri ni alır. Vax tım çox ol du ğum dan, üçün dən də al mış dım.
Gör dü yüm şə hər lər ara sın da bu qə dər bö yük (bi zim tə bi ri miz cə de sək) İçə rişə hər gör mə miş dim. Ha va na baş danaya ğa İçə ri şə hər dir. Tə zə şə hər lə ri yox dur ku ba lı la rın. Bü tün bi na lar 80100 il lik ti ki li lərdir. Bu bi na lar da kı bir ne çə mən zil də ol dum. Bi rin də isə qo naq qis min də. Nə lə ri var, dü zür lər ma sa nın üs tü nə. “Kim sən, har dan gəl mi sə n?” so ruş maz lar. De yə sən, heç adı mı da so ruş ma dı lar. Ka sıb elə kuba lı olar.
Nə isə, otur dum Pres li tər zin də rəqs edən kə ti lə. Bu vur ha vur da Nyu ton da ya dı ma düş dü. Yı xıl madım. Bu boy da sə mi mi li yin qar şı sın da Pres li ni də, Nyu to nu da unu dur san. Elə də çox otur ma ğa qoymur lar. Sal sa əla rəqs dir. Mən də do mi no dan baş qa
80
ADAMA GƏZMƏK QALIR
heç nə oy na ya bil mə di yi mə gö rə, çə tin lik lə gir dim rit mə. Ha mı ya sal sa da rit mə düş mə yi ar zu la yı ram. Sal sa nın rit mi na şı adam üçün fan tas ti ka dır. Bir neçə takt dan son ra baş la yır san özü nün çox is te dad lı ol du ğu na inan ma ğa.
Nə isə... Bu sal sa nı qo yaq bir kə na ra. Bir xır da de ta lı de yim, son ra. Bu rəqs də sə nin ne cə oy na mağı nın heç bir əhə miy yə ti yox dur. Tə rəfmü qa bi lin hər şe yi özü edir.
Elə bil, heç kim iş lə mir. Ha mı sə hə rə dək şən lənmək is tə yir, vaxt isə az dır. Gə rək Tro pi ka na ya çatam. Möh tə şəm rəqs ta ma şa la rı na dün ya nın çox ye rin dən gə lib lər. Şouba let baş la yır. Sa kit pub li ka
bir ne çə də qi qə dən son ra rəq qas lar dan da çox hərə kət et mə yə baş la yır. Bir ne çə nə fər ye rin də yox, ara lıq da kı pil lə lər də otur ma ğa üs tün lük ve rir. Rəqqa sə lər elə ürək dən, elə hə vəs lə, elə fə da kar lıq la oy na yır dı lar ki, san ki elə bu temp də cə bur da kı əsra rən giz Ma ri kon bul va rın dan qa çıb, 1015 metr lik qa ya lar dan məş hur əl vi da mah nı sı nın sə da la rı altın da öz lə ri ni At lan tik okea nın ev boy da dal ğa la rı nın üs tü nə ata caq lar. Mu len Ruj dada bat mış dım, şə kil çək dir mək üçün oy na yır dı lar. Bur da isə san kı zaman xa rab olub. Gah qa ba ğa ge dir, gah da ki da la. Ayaq la rı nı yer dən üzüb hop pa nır, qış qı rır, oxu yur, şən lə nir ha mı. Var lı sı, ka sı bı, ağı, qa ra sı, bö yü yü,
81
kiçiyi,qadını,kişisi...HamısıbizimAzadlıqMeydanındankiçikbiryerdəxoşbəxt idi.Yazayazaözümü itirmişəm, bilmirəm, hardayam, Bakıda, yoxsaHavanada.Yenədənəisə...
KubanıdünyadaməşhuredənbirdəVaraderoturistmərkəzidir.Buradünyanınhəryerindəngəlirlər.Buralar heçKubaya bənzəmir; sankiMayamidəsən. Hər çeşiddə içkilər, məzələr; çox baxımlı,maraqlı animasiya proqramları, rahatotaqlı otellər,istirahət üçün nə lazımdırsa, hər şey. Varaderoyagiriş üçün xüsusi buraxılışın olmalıdır. Burda yerliəhalidincəlmir.Çoxbahalıdıronlarüçün.Kubalınınortaaylıqəməkhaqqısı 2025$dır.Bupulabir ayyaşayarlar?!Bununlabeləölkədəçoxazsəfilgörərsiniz.Kubalılarçoxqürurluxalqdır.FidelKastronun ən böyük xidməti, yeni nəsil kubalı yaratmaqolub. 5060 il bundan əvvəllərdən fərqli olaraq,müasirkubalıözünükubalıkimihissedir,Vətəninisevir.Həryerdəntəcridolunmalarınabaxmayaraq,çoxsavadlı vədünyagörüşünəmalik insanlardılar.
Fidelvəonunqurduğurejimbarədəistədiklərifikrisöyləyirlər.Kastrokubalılarınqəlbindədir.Rejimölkəsiolmasınabaxmayaraq,Fidelinportretlərinəvəheykəllərinə çox az rast gələ bilərsiniz.Əvəzində,həryerdəÇeGevaranınşəklinə,onungeyindiyiberetə rast gəlməkolar.MəndəÇenin qızılı rəngdəbeşguşəliulduztaxılmışqaraberetinialdım.Buberethamıyayaraşır.Yəqin,hamının içindəyaşayanazadlıqhissidirbununsirri...
Okeanın kənarında oturub nəhəng dalğalarınpəncəsindənqurtarmaqistəyənqumdənəciklərininmücadiləsinətamaşaedirəm.Həmözlərini,həmdəözlərindənolansahiliqurtarmaqüçünvuruşurqumdənəcikləri...Qosqocaman dalğaların sonda zərifsahilinqarşısındadizçökmələrininşahidioluramvəKubanınuzunmüddətazadqalacağınainamımçoxalır.
Havanadabirkafevar.Kubayagələnhərkəsorda bir fincan qəhvə içmək arzusundadır.Nə vaxtsa,Heminqueyboşvaxtlarınıkeçirərmişbukafedə.Doğrudan da, bir Heminquey abhavası var burada.Kafeköhnəşəhərin içərişəhərininənmərkəziküçəsindəyerləşir.Divardayazıçınınşəkli, təbiiki,
82
ADAMA GƏZMƏK QALIR
məşhurqəlyanıilə...Kubadaməşhuradamınsiqarsızşəklinəazazrastgələrsən.Həryerdəsiqarkultuhissedirsən.ƏnməşhursiqarlardanbirininadıRomeovəCülyettadır.Nəəlaqəsi var siqarın eşqlə, məhəbbətlə? Həttaməşhur Qohibasiqarmağazasınınsahibi,65yaşlı Marselo da izah edə bilmədi.ƏvəzindəmənəHavanadakeçirilən dünyada yeganə siqarfestivalından danışdı.Kubalı qadınlar tütünbükərkən oxuduqları mahnını zümzüməetdi və fürsətdən istifadə edib, Kastronunsiyasətinə münasibətbildirdi.KubalılarüçünFidelKastrodoğmadır.Söysələr də, onu çoxsevirlər. Varlının oğluolub,kasıblarınmüdafiəsinə qalxıb, mübarizə aparan adamlar
doğmaolublar tarixən.KastroKubadanVətən,kubalıdanVətəndaşyaratdı. Təbii ki, neqativ proseslərdən də yan keçməyib 50 illikKastro siyasəti, nə etmək olar?Buyolelədəasanolmayıbaxı.KastroəslənSantyaqodeKubaşəhərindəndir. Kubanın ikinci,dünyanın isə birinci ən böyükməhəbbət şəhəri SantyaqodeKuba.Buşəhərdəbir neçə gün qalandan sonra, bü
83
tünməhəbbətəfsanələrininqəhrəmanlarının elə bu yerlərdənolduğunu düşünürsən. İnsanınmənəvidünyasınınnəqədərdərin olduğunu anlayırsan. Bir şeiryazmışdım:“Bütünsevgilərinsonu kədərdir...”. Bu kasıb, dünyasivilizasiyasından çoxçox uzaqbirşəhərdə,qaradərili,yaşılgözlüqızın həsrətdolu baxışlarına rastgələndənsonra,indiyədəksevgibarədə yazan şairlərin hamısınainamım azalır, öz yazdığımı isəunutmağa çalışıram. “Məhəbbətbirbəladır,yoxduronundərmanı”əvəzinə, “Məhəbbət bir dərmandır, sağaldar hər bəlanı” yazılsaydı,yaxşıolmazdımı,deyədüşünürəm Santyaqo deKubanındarküçələrininbirində,eyvandanasılmış paltarların altındakı qəhvəxananın həyətində “HavanaClub” içəiçə. Havana daha çoxticarət şəhəridir. Santyaqo deKuba isəhisslərşəhəri.Havanada aldığım qara koralı da Sant
yaqo deKubada bağışladım.Ənaxırıncı pulumu da bu şəhərdəxərcləyib getmək istəyirdim. İnsanlarınsəmimiliyi,mənibusözəqoyulanabidənin,Perudanın şeirlərində,Berxesinhekayələrindəyox, santyaqoluların qəlblərindəolduğunainandırdı.Buyazınıyazarkən xəyalən bir neçə dəfə oyerlərdəoldum.Deyəsən,heçnədəyişməyib. Bu yaxınlarda dostlarımdan biri Kubaya gedəcəyini
söylədi. Fikirməni götürüb. Hərdənözözüməfikirləşirəm.Kubanıgörməsəydim,həyatamünasibətimnecəolardı?Nədəyişərdi?Busualıncavabı,Kubadansonrakıhəyatımınqalanhissəsininaxırında olacaq. Sağlıq olsun! Görüşərik. Ən azı, yaşadığınızdandaha çox yaşamaq üçünKubanıgörməyədəyər...
84
GÖRDÜN YEMƏK, DAHA NƏ DEMƏK?!
S əxavətli təbiət, Kuba milli kulinariyasınınhərtərəfli inkişafı üçünhəm torpağın,həmdə
dənizin bütün nemətlərini bəxşedib. Meyvə və tərəvəzlər, heçvaxtdənizməhsullarıkimikubalınınsüfrəsinitərketmir.Kubalılardoyuncayeməyi çoxsevirlər.Birinciyeməkvəşirələrqidarasionunadaxilolmasada,hərikiiştahaçanyeməyiböyükhəvəsləçoxdoyumlu,yağlıanayeməkləəvəzedirlər. Ətlərdən ən çox tələbatdonuzətinədi.Ayrıcaüstünlükisətərəvəzlərləpörtlədilmiş,müxtəlifacısouslarlahazırlanmıştəamlara verilir. Ümumiyyətlə, kubalılaracı qida həvəskarıdırlar: qırmızıacı bibər, qara, duza qoyulmuşzeytun,müxtəlifədviyyatlar...Eynizamanda,kubalıduzluyeməklərin və duzun qəbuluna xüsusidiqqətgöstərir.Dənlibitkilər,qar
ğıdalı, manioka onların gündəlikqidarasionunadaxildir.
Kubamətbəxirəngarəng,eynizamanda mürəkkəbdir. Bu mətbəxdə əsas üstünlüyü ya dəmirtordaqızardılmışətə,yadasaxsı küplərdəbişirilmişətəverirlər.Naharvəşamyeməyini isətərəvəzsiz təsəvvür etməkmümkünsüzdür.Okeanbalıqları,kömürdəqızartmalar,həmçinin,unməmulatları buralarda çox məşhurdur.Pendirli əriştə, pomidor souslupörtlədilmiş ət Kuba mətbəxininəngenişyayılmışikincianayeməyidir. Ev və çöl quşlarındansaxsı qablarda hazırlanan təamlarisəmüxtəlifçeşidlitərəvəzvəsouslarla bu mətbəxi təkraredilməzedir.
Kubanınmillimətbəxinindigər,daha tanınmış yeməyi “axiakokriolo”dır. Qatı horradan hazırlananbuyeməyimüxtəlifçeşidlərdə
Kuba mяtbяxi
Ərzaq:
550 qr qo yun əti30 qr bit ki ya ğı280 qr kar tof250 qr yer kö kü50 qr baş so ğan1 diş sa rım saq40 qr ma ri nə edil miş bol qar bi bə ri20 qr po mi dor20 qr ağ kəm turş şə rab50 qr ya şıl no xud30 qr hi sə ve ril miş to yu ğun döş əti6 qr gö yər ti, 0,02 qr dəf nə yar pa ğı, duz , is ti ot.
Hazırlanma qaydası:Əti 30-40 qram lıq ti kə lə rə bö lüb duz la ya raq, hər iki tə rə fi ni bit ki ya ğı və piy lə (be kon və ya qo-yun quy ru ğu ilə) qı zar dın. Üzə ri nə ət su yu əla və edib, ya-rım ha zır ha la dək bi şi rin. Sax sı qab lar da 4 nə fər lik pay la - qı zar dıl mış ət lə ri, da ha son ra ya şıl no xudu, kar tof di lim lə rini, kub şə kil li doğ ran mış yer kö künü, so ğanı, po mi doru, ağ şə rabı, bi-bəri, ki çik par ça la ra ay rıl mış döş ətini, xır da lan mış sa rım sağı, duz və is tio tu əla və edib bi şi rin. Süf rə yə ve ril dik də üzə ri nə tə zə doğ ran mış gö yər ti sə pin. Nuş ol sun!
85
hazırlamaqolar;tərəvəzlərvəəlbəttəki,bişirilmişətinmüxtəlifnövləri.Bumətbəxin şah təamı isə “Konqri”dir.Rəngli lobyadan hazırlanmış düyüvə “Arrosmoro”,həmçinin, “Mavrlarvəxristianlar”adıilətanınandüyüvəqaralobyadanhazırlananyeməkisəyalnızKubayaməxsusolandaddır.
Qızardılmışbanan(platanos)Kubamətbəxinə nə vaxtsa Afrikadangətirilənqullarınyeməkmədəniyyətidir.Fufunubucürhazırlananbananlaramüxtəlifinqredientlərdəəlavə etmək olar. Çatinos – iştahaçanyüngül qəlyanaltı, platanosun əsasındahazırlanır.VəəgərsizKubadameyvəşirəsisifarişedirsinizsə,mütləqtəzəsıxılmışolmasıhəminmeyvəninəsldadındanxəbərverəcək.
Coppelia dondurması bütün turistlərarasındaməşhurdur.Mətbəxdənvəyeməkmədəniyyətindəndanışanda Kuba qəhvəsini diqqətdənkənarda qoymaq olmaz. Kubasayağıqəhvəiçməadəti kubalıhəyatınınayrılmazhissəsidir.Günərzindəçoxböyükmiqdardaiçilənqəhvətündvəolduqcaşirindir.Şəhərlərdəyerləşənkafelərdə, eyni zamanda, casas deinfusions,istəniləniçkinövlərinərast
gəlməkolar.Deməkolarki,kubalılaristivəsoyuq içkilərinhamısına böyükmiqdardaşəkərəlavəedirlər.
Kubada nahar və şam yeməklərində,süfrəyəşərabverməkadətdir.İştahaçanqismində,adətiüzrə,Kanelazosrom(birşüşəromuntərkibinə30qrdarçın,5qrmixəkdaxildir)vəyüngülqəlyanaltı sayılankavezilo kərəyağındaqızardılmışpendirtəqdimolunur.Desertkimimeyvəvətündqəhvəənənəsinəbütünkubalılarəməledir.Ənçox tələbolunanspirtli içkilərdən dünya şöhrətli romunadını çəkməyəbilmərəm. “Havana Club”ın üç növü mövcuddur:CartaOro (qızıl),CartaBlanca (ağ)vəAnejo(köhnə),hansıki,saxlamamüddətinəgörəfərqlənir.KubalılarınsevimliromuisəAnejodur(qiyməti8dollararasındadəyişir).
Adətən, turistik restoran,kafevəbarlar özünəməxsus nəfis şəkildəhazırlanmışkokteyllərtəklifedir.Kubanıntanınmışkokteyllərisiyahısıda“moxito”, “mulata”, “saoko”, “KubaLibre”vəxüsusilə“daykiri”qeydetməliyəmki,budadünyanınənyaxşıkokteylonluğunabaşçılıqedir.
Aygün ƏZiMovA
Tə rə vəz və qo yun ətindən hazırlanan təam
86
GÖRDÜN YEMƏK, DAHA NƏ DEMƏK?!
86
Bяhram Gur man
Mяnim sevimli şшirniyyatıыm
8787
PAXLAvAXəmirinyoğrulmasıvəiçinhazırlanmasışəkərburadaolduğukimidir.Xəmir0,5mmqalınlığındayayılır.Tavanındibinəyağsürtülürvəxəmirqatısərilibüstünə304mmqalınlığındaiçtökülür.İçliyinüstünəikincixəmirqatısalınır,yağsürtülübyenidəniçliktökülürvəbuqayda810qataqədərdavametdirilir.Sonrapaxlava10x4smölçüdərombşəklindəkəsilir,üstqatınazəfəranşirəsiqatılmışyumurtasarısıçəkilir.Hərpaxlavanınortasınayarımləpəvəyapüstəqoyulur.Paxlavanı180200Sdə3540dəqiqəbişirirlər.Hazırolmağa15dəq.qalmışüstünəşərbətvəyaxudbaltökülür.
ƏRZAQLARƏla buğda unu - 240 q, ərinmiş yağ - 60 q, üzlü süd - 80 q, yumurta - 1 əd., maya - 8 q, təmizlənmiş badam və ya qoz ləpəsi - 200 q, şəkər - 200 q, zəfəran - 0,4 q, vanilin - 0,2 q, bal - 20 q.
88
CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT!
89
B u gün lər öl kə miz də ha mı azər bay can lı ların ən əziz və se vim li bay ra mı olan, kö kü çox qə dim dövr lə rə ge dibçı xan Nov ruz Bay ra mı na ha zır la şır. Şə kər bu ra lı, pax la
va lı, qo ğal lı, qozfın dıq lı zən gin bay ram süf rə si Novru zun əsas at ri but la rın dan dır. Məhz bu bay ram günlə rin də həm və tən lə ri mi zin «həzmra be dən ke çir di yi» şir niy yat və çə rəz bü tün re kord la rı ge ri də qo yur. Bu qi da lar nə də rə cə də ca na xe yir li di r? on la rı sağ lamlı ğa zə rər vur ma dan nə qə dər ye mək ola r? Bu ki mi su al la ra, tə ba bə tə həsr olun muş or ta əsr Azər bay can mə xəz lə rin dən ət raf lı mə lu mat al maq olar. Bə zi qədim tə ba bət əl yaz ma la rı na mü ra ci ət edə rək, Nov ruzun bay ram tə am la rı nın müa li cə vi xü su siy yət lə ri barə də loğ man la rı mı zın fi kir lə ri ni öy rən mə yə ça lı şaq.
Novruzgünlərindəbolvərəngarəngsüfrəənənəsinin
kökləriçoxqədimzamanlaragedibçıxır.Məlumdurki,VIIəsrdəAzərbaycandaİslamdiniyayılmağabaşlananadək,ölkəəhalisiatəşpərəstolubvəhəmvətənlərimizZərdüştPeyğəmbərətapınıb.Yazdagecə iləgündüzünbərabərləşdiyigünYeniiliqarşılayanqədimatəşpərəstlərdoyuncayeməyimöminhəyattərzininmühümşərtlərindənhesabedirdilər.Bumüddəaonlarınmüqəddəskitabı«Avesta»dadatəsbitolunmuşdu.E.ə.IminillikdəyaşamışZərdüştözardıcıllarınaöyrədirdiki,əsldindaratəşpərəstmütləqözsağlamlığınınqayğısınaqalmalı, vaxtındavədüzgünqidalanmalıvəbunlarınnəticəsikimigörkəmcəürəyəyatanolmalıdır.Başqasözlə,bizimqədiməcdadlarımızköklüyümöminatəşpərəstlərüçünnormalhesabedirdilər.
MüalicəviaclıqvəpəhrizlərqədimAzərbaycandamüsbətqəbuledilmirdi.Zərdüştlükdinihesabedirdiki,nümunəviatəşpərəst«birqədərdolu,qırmızıyanaq,sağlamvəşən»olmalıdır.Asketizm,tərkidünyalıq,mütəmadivəkifayət qədər qidalanmamaq, qidanınməhdudlaşdırılmasıyoluiləorqanizməzərərvurmağındigərformalarıböyükgünahhesabolunurdu.Əlbəttə,zərdüştlüyünsağlamhəyattərzikonsepsiyasınınnədərəcədədüzgünolubolmamasıbarədəmübahisəetməkolar.Lakinetirafetməklazımdırki,qədimyunanmənbələrindəodövrAzərbaycanəhalisininsağlamvəuzunömürlülüyüxüsusiqeydedilirdi.
Qədimatəşpərəstlərtərəvəz,göyərti,yağ,qoz,ət,südvəmüxtəlif şirniyyatı ən xeyirli ərzaqlar hesab edirdilər.Novruzdavədigərmillibayramlarzamanıbayramsüfrəsiüçünxörəklərdəməhzonlardanhazırlanırdı.İslamıngəlişiiləazərbaycanlılarınqidarejimiçoxdadəyişmədi.Şəkərbura,paxlava,halva,tərkibindəbal,qoz,badamvəs.olandigərbukimişirniyyatlaryenədəçoxistifadəedilirdi.Yeməyəplovdanvədigəristixörəklərdənbaşlayar,şirniyyatlabitirərdilər.Qidaqəbuluşərbətləmüşayiətolunurdu(çayvəqəhvəçoxsonralarməşhurlaşdı).Ozamanhesabolunurduki,buxörəklərnəinkixeyirlidir,həttabirsıraxəstəliklərimüalicəedir.
Pey ğəm bə rin tə ba bə ti Bayramgünlərində istifadə olunan ərzaqların və ha
zırlanan xörəklərinmüalicəvi xüsusiyyətləri barədəMəhəmmədPeyğəmbərin (s.ə.s)vəonunməsləkdaşlarınınbir çox fikirləri bugünümüzədək gəlibçatıb. Bu fikirlərPeyğəmbərin həyatı və əməlləri barədə rəvayətlərdən
НОВРУЗсаьламлыьын рящнидир
СЦФРЯСИ
90
ibarətolanhədislərdəözəksinitapıb.XVIIIəsrAzərbaycantəbibiMəhəmmədBərgüşadiŞərqşirniyyatıvəqurumeyvələrinmüalicəvi xüsusiyyətləri barədəMəhəmmədPeyğəmbər(s.ə.s)vəonunməsləkdaşlarınınfikirlərinitoplayaraq, kitab tərtib edib. «Tibbinəbəvi» («Peyğəmbərintəbabəti»)adlananbukitabərəbdilindədir.
MəhəmmədPeyğəmbərə(s.ə.s)aidolanbirifadənihəminkitabdaniqtibasgətirək:«Üzümgiləsininətindəşəfa,qabığındaisəəziyyətvardır».Buzamannəzərdətutulurduki,üzümqabığıpishəzmolunurvəbağırsaqlardaqazəmələ gətirir. Buna görə də gilələri çeynədikdən sonra,qabıqvədənələriudmaqyox,atmaqməsləhətgörülürdü.Novruzgünlərində təzəüzümmövsümüolmadığından,onumüxtəlifcürkişmişlərəvəzedərdi.KişmişiisəPeyğəmbərimizorqanizmüçünçoxfaydalıərzaqhesabedirdi.
Qay sı və kişmiş Qaysı, kişmiş, innab
vəxonçayaqoyulandigər çərəzlər ürəyəxeyirli ərzaqlar hesabolunurdu.Qaragavalı, əncir və albuxara qurularınınqarını boşaltdığı bildirilirdi.Onlardanxalqtəbabətində qəbizlikəleyhinəistifadəolunurdu.Ləbləbi zülalla zəngin olub,orqanizmə ümumi möhkəmləndirəntəsiredir.Lakinhəddənartıqistifadəolunduqda,həzmipozurvəköpəmələgətirir.Püstə,xüsusən,onundaxiliyaşılqabığıtaxikardiya(şiddətliürəkdöyüntüsü)əleyhinəvasitəkimiistifadəolunurdu.Onuuzunmüddətmütəmadi qəbul etdikdəürəkdöyünməninqarşısınıalır.
Orta əsrlər dövrününməşhur həkimləri Novruz günlərindəsüfrəyəqoyulan təamlarınvəbişirilənxörəklərin,şirniyyatlarıncanafaydasındançoxyazıblar.Novruzsüfrəsininbəzəyiolanşəkərburadanbaşlayaq.
Şə kər bu ra Qədim zamanlar şəkərbura «müalicəvi» şirniyyatlar
danbirihesabolunurdu.Hələe.ə.IVəsrdəqozvəşəkərdənşəkərbura formasındahazırlanmış şirniyyatlarAtropatena (qədimAzərbaycan) hakimlərinin sevimli yeməyi
idi. Onlar mömin zoroastrizm ardıcılı olduqlarına görə,arıqlamaqdanvəxəstəgörkəmalmaqdançoxqorxurdular.Atəşpərəstlərhesabedirdilər ki, insanxəstələnəndəşərallahıƏhrimanınhakimiyyətialtınadüşürvəpaklığınıitirir.Onagörəqədimhakimlərbirqədərkökolmağaçalışırdılarvəşəkərburadaonlarabuişdəköməkedirdi.
NizamiGəncəvi Sasani şahı Xosrovu təsvir edərkənyazırdı ki, o, səhərlər əzilmiş qozla təmiz şəkər yeməyixoşlayırdı.OrtaəsrmüəllifiMəhəmmədMömin(XVIIəsr)bu şirniyyatı «şəkərpara» adlandınr, onunmüalicəvi xüsusiyyətlərinisadalayırdı:«Butəambeyinüçünfaydalıdır,bədənimöhkəmlədir,qanyaranmasınaköməkedir,kişi
likgücünüartırır».Gördüyümüzkimi,artıqçəkivədamarlarm
xolesterinlə tutulması əcdadlarımızı qorxutmurdu. Ümumiyyətlə, həddən zi
yadəqəbuledilməsə,şəkərburayaxşıhəzmolunurvəorqanizmüçünheçbir fəsad
törətmir.Ənənəyəgörə, bir oturuma 23şəkərbura və yapaxlavadan artıqyemirdilər.
Pax la va Yusif ibn İsmayıl
Xoyi 1311ci ildə ortaəsr təbabəti nöqteyinə
zərindən paxlavanın müalicəvi xüsusiyyətləri barədə ya
zırdıki,o,cinsiqabiliyyətigücləndirirvəbeyinüçünfaydalıdır.Bunagörədəzehniəməkləməşğulolanlaraalimlərə,yazıçılara,şairlərə,dövlətxadimlərinəpaxlavayeməyiməsləhətgörürdülər.Hesabedilirdiki,səhəracqarınayeyilənbirpaxlavahəzmiyaxşılaşdırır,bağırsağı şlaklardan təmizləyir, qarına boşaldan təsir edir,qəbizlikdəköməkedir.Ondanxronikixolesistitzamanıödqovucukimidəistifadəolunurdu.Həmşəkərburanın,həmdəpaxlavanınüstündənazmaye içməkməsləhətgörülürdü.
Şirniyyatınüstündənbirstəkanlimon,heyvavəyanarşərbətiiçirdilər.Bu,həzmprosesiniasanlaşdırır,mədəbağırsağayaxşıtəsirgöstərirdi.Sonralarpaxlavailəmixək,hil,yaxudbaşqaədviyyatəlavəolunmuştündçayiçməyəbaşladılarki,odahəzmiyaxşılaşdırırdı.Hesabolunurduki,qəhvəçayanisbətənşirniyyatladahapis tutur.Lakin
CANSAĞLIĞI, MƏHƏBBƏT!
91
Azərbaycan,OrtaAsiyavəİrandanfərqliolaraq,Osmanlıİmperiyasındaqəhvəgenişistifadəolunurdu.Türklər2-3dilimyağlıvəhəddənartıqşirintürkpaxlavasınınüstün-dən xırda stəkanla tünd-qəhvə içirdilər.Çoxlu soyuq suvəsərinləşdiriciiçkiiçməkisəqətisurətdəməsləhətgö-rülmürdü.
Qoz-fındıqŞəkərbura,paxlavavədigərşirniyyatlarıntərkibindəki
qoz-fındıqbarədəortaəsrlərAzərbaycantəbibiMəhəm-mədMömin deyirdi: «Fındıq cinsi qabiliyyəti gücləndirir,bağırsaqlarüçünfaydalıdır,ammapishəzmolunur.Fındıqyeməksinəvəağciyərlərüçün,xüsusiləürəyəçoxxe-yirlidir».Ortaəsrlərmüəllifləri fındığın,qozun,badamın,şəkərburavəpaxlavanınfaydasındandanışmaqlayanaşı,onlarıhəddənartıqyeməməyidəməsləhətgörürdülərki,mədədəağırlıqhissiyaranmasınvəhəzmpozulmasın.
BalQeydetməklazımdırki,ovaxtlarşirniyyatlar,əsasən,
bal ilə hazırlanırdı. Bu həm şirniyyatın dadını, həm dəsağlamlıqüçünfaydasınıartırırdı.
MillibayramlarvəənənəvimətbəxAzərbaycanxalqı-nınmillimədəniyyətininzənginxəzinəsidir.Ortaəsrtəbib-lərininməsləhətləribugündəözəhəmiyyətini itirməyib.Bütündeyilənlərbir dahaonugöstərir ki, bizəcdadları-mızdanhələçoxşeyöyrənəbilərik.
Fərid ƏlƏkbƏrli, tarix elmləri doktoru
92
93
94
DAŞ-QAŞ
Daшın
U şaqvaxtınənəminboynunataxdığı,qəri-bərəngçalarlarıolanmuncuqlaraoyun-caq kimi baxardım və öz-özümə sualedərdim:görəsən,nənəmniyəboynunda
oyuncaqgəzdirir?Nənəm isəsualdolubaxışlarımınqarşılığındadeyərdiki,“Bala,oyuncaqdeyil,zobumvar,onagörətaxıram,yoxsabuxəstəlikməniçoxdanöldürmüşdü”.Böyüyübağlımkəsəndənsonraeşidibvəoxuyuböyrəndimki,“nənəminoyuncağı”elə-beləoyuncaqdeyilmiş,nəinki“zob”un,həttaayrıxəstəlik-lərindəəlacıimiş.Yəqin,söhbətinkəhrəbadanget-diyinihissetdiniz.Bəli,“Daş-qaş”rubrikasınınbudə-fəkisayındahamınınxoşladığı,digərqiymətlidaşlar-danfərqliolaraq,heçbirzərəriolmayan,xeyirxahlıqrəmzikimitanınankəhrəbadansözaçacağıq.
Quldanqiymətli...Litvalıların “qintaras”, rusların “alatır”, almanların
“barnşteyn”,ukraynalıların“burştın”adlandırdıqlarıkəhrə-
ba(latın-“amber”)digərdaş-qaşlarlamüqayisədəqiymətlihesabolunmasada,özecazkarlığıiləinsanlarındiqqətinicəlbedib.Tariximənbələrəgorə,MisirfironuTutanxamo-nunda tacı kəhrəba iləbəzədilibmiş.Roma imperatoruNeronun hakimiyyəti dövrlərində isə kəhrəbadan inşaatmaterialı kimi istifadə olunub. Onunla villaları, hovuzlarıbəzəyiblər.İmperatorunözuisəqarakəhrəbanıdahaçoxsevərmiş.Qədimmənbələrəgörə,həttaNeronundövrün-dəkəhrəbadandüzəldilmişkiçik fiqurbirquldanqiymətliolub.ÇinvəYaponiyadaisəimperatorlarəjdahaqanınınrəngini xatırlatdığına görə, albalı rəngli kəhrəbanı dahaçoxsevərdilər.Məşhuritalyansənətçiləri-Stradivaranın,Qvarnerin vəMiotinin skripkaları kəhrəba qatılmış laklalaklanmışdı.Geoloqlarınaraşdırmalarıgöstərirki,kəhrəbaoliqosenerasında(20-30milyonilbundanəvvəl)mövcudolmuşağaclarınşirəsindənyaranıb.Kəhrəbadanmüştük,təsbeh,muncuqvədigərbəzəkəşyalarıdüzəldilir.Kəhrə-bayaəsasənŞərqiİngiltərə,Niderland,Danimarka,İsveç,Finlandiya,Baltikyanıölkələrdərastgəlinir.
nя fяrQиi var kи...
95
KəhrəbaotağınsirriBuqiymətli daşlabağlımaraqlıməqamlardanbiri də
XXəsrdəRusiyada itənvəhələdə tədqiqatçılar tərəfin-dən axtarışları davam edən kəhrəba otaqdır. Bir qədərkəhrəbaotağınıntarixibarədə.Tariximənbələrəgörə,buotaqXVIIIəsrdəPrussiyakralıIFridrixVilhelmingöstərişiiləmemarAndreasŞlyutervəustaQodfridTussotərəfin-dəndüzəldilib.1716-cıildəIFridrixVilhelmkəhrəbaotağıhəmindövrdəbirsırahərbiuğurlara imzaatanIPyotrahədiyyəedib.KəhrəbaotaqPeterburqagətirildikdənson-ra,əvvəlcəQışSarayında,sonraÇarkəndində(Sarskoyeselo)yerləşdirilir.
İkinci Dünya müharibəsinə qədər mühafizə olunankəhrəba otaq 1941-ci ildə yoxa çıxır. Tədqiqatçılar kəh-rəba otağın 1941-ci ildə faşistlərin incəsənət nümayən-dələrindən ibarət xüsusi «Kunstkomission»adlı qənimətdəstəsitərəfindən36saatərzindəsökülərək,Almaniyayaaparıldığınıehtimaledirlər.Bəziehtimallaragörə,kəhrəba
otaqKalininqrad(əvvəlkiadıKönniqsberq)şəhərininmər-kəzindəyerləşənvəbirmüddətbuşəhərin komendantıolangeneralOttofonLyaşınqərargahkimiistifadəetdiyibunkerdəgizlədilib.Vəhazırdadabubunkerdədir.
TarixçiSergeyTrifonovdeyirki,Kalininqraddakıikimetr-lik beton altında yerləşən bunkerdəmüharibədən sonrainsanayağıdəyməyənçoxlusaydaotaqvar.Oəmindirki,həmkəhrəbaotaq,həmdəReyxin4milyarddollardəyəriolanqızılehtiyatlarıbubunkerdəgizlədilib.Tarixçibildirirki,bunkerindərinliyi12metrdir,ammaindiyədəktədqiqat-çılar7metrdənaşağıdüşməyiblər.
Digərməlumatlardaisəçəkisi6tonolanvə50kvadrat-metrlikotağıbəzəyənkəhrəbadaşlarınmüharibəbaşladıq-dansonraarxacəbhəyəköçürüldüyübildirilir.Deyilənlərəgörə,Stalininəmriiləsovetbərpaçılarımüharibəbaşlaya-nadəkkəhrəbaotağınsurətinihazırlayıblar.Ehtimallaragö-rə,almanlarməhzkəhrəbaotağınsurətiniaparıblar.OtağınorijinalıisəStalintərəfindənSSRİ-yəhərbitexnika,sursat
96
vəərzaqyardımıedənArmandHammerəhədiyyəolunub.Göründüyükimi,hələkinətarixçilər,nəmüstəqiltədqiqat-çılar,nədərəsmişəxslərkəhrəbaotaqlabağlıdoğru-dü-rüstaçıqlamaverəbilmirlər.XXəsrinənböyüksirlərindənolanbumüəmmasirriniqoruyub-saxlamaqdadır.
BöyrəkdaşınınqənimiKəhrəbaqiymətlidaşolmasada,taqədimzamanlar-
dan indiyəqədərmüalicəvixüsusiyyətlərinəgörə,digər-ləriniüstələyib.Boğazındaqalxanvarivəzolaninsanlaraboyunlarınauzun illərdənizdəqalıb,canınayodçəkmişkəhrəba taxmaqməsləhətgörülüb.Bundanbaşqa,kəh-rəba biogenik enerjiyə malik olduğundan, qırmızı qanhüceyrələrinin parçalanmasının qarşısını alır, qanın lax-talanmasınıəngəlləyir.Təsadüfideyilki,qanınköçürülmə-sivəkonservləşdirilməsiüçünalətləriməhzkəhrəbadanhazırlayırlar.Kəhrəba, xüsusilə də, ağ rəngdəolanı gözzəifliyinin, kataraktanın, angina və ürək catışmazlığınınmüalicəsindəeffektverir.O,qanaxmanıvəürəkbulanma-nısaxlayır,böyrəkdəndaşıqovur,həmçinin,sidikqovucuqüvvəsiböyükdür.Almaniyadaprotestantlığınəsasınıqo-yanvəonarəhbərlikedəndahiislahatçıMartinLüter(XV-XVIəsrlər)cibindədaimkəhrəbagəzdirərmişki,böyrək-lərindədaşəmələgəlməsin.
TorpaqkəhrəbasıTozhalındasuiləiçildikdəmədəxəstəliklərinimüalicə
edir. Bal ilə qarışığı göz və qulaq xəstəliklərində fayda-lıdır. Kəhrəbadan alınmış yağ və naşatır spirti isə ürək-getməzamanıistifadəolunur.Başgicəllənmə,şişlər,bərköskürək, epilepsiyadan əziyyət çəkənlərə üzərlərindəkəhrəba saxlamaq tövsiyə edilir. Bundan başqa, psixicatışmazlığı, qızdırması olanlar, qulaqları zəif eşidənlərüçün də kəhrəba məsləhət görülür. Litoterapiya (daş-qaşla müalicə) ilə məşğul olan mütəxəssislər bildirirlərki, hamilə qadınüzərindədaimkəhrəbagəzdirərsə, dö-lüqoruyarvədoğuşurahatkeçər.Onudaqeydedəkki,qədimmənbələrdə kəhrəbadanhazırlanmışminlərlə re-septərastgəlməkmümkündur.İndidəkəhrəbadanmüx-təlifdərmanlarhazırlanır;məsələn,D3kəhrəba turşusu,antiseptikməhlul sayılan yod, revmatizmüçünmaz, dişpastalarınaəlavəolunanmaddələrvəs.Müasirtədqiqat-çılarbildirirlərki,kəhrəbanınmüalicəvixüsusiyyətləri,tər-kibindəetilenin olması ilə bağlıdır.Bundanbaşqa, dahagüclümüalicəvi təsirəmalikkəhrəbadənizdəndeyil, tor-paqdan tapılanlardır.Nəqədərqəribəolsada,kəhrəba-nınköməkliyiiləsuyunzəhərliolub-olmadığınımüəyyən-ləşdirməkmümkündür.Deyilənlərəgörə,kəhrəbazəhərlisuyaatıldıqdasudanqığılcımlarçıxırvəcırtıltısəsigəlir.
DAŞ-QAŞ
97
İnsulin“bazası”Yerigəlmişkən,XXəsrinikinciyarısındanetibarən,Ru-
siyanınKalininqradvilayətindəyaradılmışkombinatdais-tehsalolunankəhrəbaturşusundandamüalicəməqsədiləistifadəolunur.Mütəxəssislərbildirirlərki,bu turşuəsəbsistemini tənzimləyir,böyrəkvəbağırsaqların fəaliyyətiniyaxşılaşdırır,soyuqdəyməniçıxarır.Bundanbaşqa,ürəkəzələlərininpatologiyaları,artritlərinmüalicəsi,qanazlığı,narkozdansonranəfəsalmanı tənzimləməküçünməslə-hətlidir.Buturşu,həmçinin,fizikivəəqliaktivliyiyüksəldir,ağırxəstəlikdənsonraorqanizmingücünübərpaedir,bey-nəaydınlıqgətirir,insanınspirtliiçkilərləbağlılığınıazaldır,içkidən sonra başgicəllənməni aradan götürür. Qandakıxolesteriniazaltmaqlavəinsulinhasiletməkləşəkərxəs-tələrində insulinvədigərdərmanlaraolanehtiyacımini-mumaendirir.Qlükozailəkəhrəbaturşusununqarışığıisəidmançılardauzunçəkənməşqprosesindənsonrayara-nanyorğunluğuaradanqaldırır,həmçinin,onlarınorqaniz-mininfizikiyükətezvəasanuyğunlaşmasınaköməkedir.Hamiləlikzamanıbuturşuananınorqanizmininhormonalqurulmasınıasanlaşdırır,toksikozunqarşısınıalır,müxtə-lifağırlaşmalarınbaşverməehtimalınıazaldır.Doğuşdansonrakəhrəbaturşusuanaorqanizminitezbərpaedirvəsüdünmiqdarınıartırır.Kəhrəbayağıdaçoxböyük tibbi
effektəmalikdir.Buyağantiseptikvəvirusəleyhinəxas-səyəmalikdir,yaralarıtezsağaldır.Zeytun,ərikyağlarıiləqarışığındandərixəstəliklərindəmüalicəvəmasajməq-sədiləistifadəolunur.Kəhrəbaoynaqxəstəliklərizamanıdaeffektlidir.Beləki,qandövranınıbərpaedirvəduzlarınorqanizmdənçıxmasınasəbəbolur.
KəhrəbavəmagiyaKəhrəba astronomiya üçün də maraqlı obyekt olub.
Məsələn,hələqədimdövrlərdənmünəccimlərbudaşıŞirbürcü altında doğulanlar üçün “tilsimli daş” hesab edib-lər.BəziləriisəBuğalarınbudaşıgəzdirməsiniməsləhətgörmürdü.Deyilənlərəgörə,kəhrəbaBuğalaraziyanve-rəbilər.Kəhrəbanınmistikxüsusiyyətləribarədədəxeyliməlumatvar.Qədiminanclaragörə,kəhrəbapisgözdən,sehrdən,cadudanqoruyur.Məhzbunagörədəmüxtəlifxalqlararasındakəhrəbaamuletdəbdəolub.Körpələringeyiminəkəhrəbamuncuqtaxarmışlarki,pis,zalımqüv-vələrondanuzaqolsun.Həttaİranşahıüzərindəkəhrəbamuncuqgəzdirərmişki,sui-qəsdləüzləşməsin.Qədimrusvəpolyakailələrindəuşağasüdverənqadınların,dayələ-rinboynunaağırkəhrəbaasarmışlarki,uşaqpisniyyət-dən,nəzərdənqorunsun.
İLKİN
98
TARİXİ-NADİR
“Qяdimdяn dя qяdim...
BиНяГяДи”М!
A zərbaycanərazisininnəaz-nəçox,190minilbundanəvvəlkitəbiətaləminiöy-rənmək mümkündür. Tədqiqatçılarınhəmindövrəənasanvəmaraqlısəya-
hətiməhzbiryoldankeçirki,odavaxtiləqırgölüolmuş Binəqədi dördüncü dövr fauna və flora qə-biristanlığıdır.O,milyonlarlaqədimheyvanvəbitkiqalıqlarınıOrtaPleystosendənkeçənəsrinortaları-naqədərgizlisaxlayıb.1938-ciildəBinəqədikəndiərazisindəaşkarlanmış,qədimdövrüntəbiətinəaidfaktlarxəzinəsihesabolunanbuqəbiristanlığınya-ranmasıvəxarakteribeləizaholunur.
Təxminən,200minilbundanöncəindikiAzərbaycanərazisi,xüsusəndəAbşeronyarımadasımüasirdövrdə-kikimineftgölməçələri,bataqlıqları,üzərinineftpərdə-siörtmüşsuyığnaqları,həmçinin,neftvəqazpüskürənpalçıqvulkanlarıiləzənginolub.Neftli-mazutlugöllərdənbiriindikiBinəqədiqəsəbəsindəyerləşir.
Vaxtilə60-70hektarsahəniəhatəedənBinəqədiqırgölüsonralargeolojiproseslərnəticəsindətəpəyəçevri-lib,tamamiləquruyubvəeroziyayaməruzqalıb.VIəsrdə(ehtimalvarki,dahaqədimdə-S.H.)həminərazidəBi-nəqədikəndisalınıb.Kənddövrümüzədəkoqədərge-nişlənibki,elmüçünzənginmirassaxlayanqəbiristanlıqhazırdacəmi1,5hektarəraziniəhatəedir.Bukiçiksahədaşlaşmışqır,nazikqumvəottəbəqələrindənibarətdir.
Bozqurdkəlləsivəaltçənəsi
99
Abşeron təbiət abidəsi statusuna malik bu qəbiris-tanlıqda qırın qalınlığı 4metrdir. Lakin qazıntılar sübutedirki,kəndintikintilərialtındaolanhissələrdəburəqəm7-nikeçir.Əraziaşkarolunandasümükvəbitkiqalıqları,həttayerinüzərinəçıxıbmış.1938-53-cü illərinqazıntı-larındaburadan,ümumən,300-əqədərheyvanvəbitkinövüqalığıtapılıb.Kolleksiyada43növməməli,108növquş,2növsürünən,1suda-qurudayaşayan,1molyus-ka,120-dənçoxböcəkvə22bitkinövüvardır.Alimlərəmindirlər ki, bütün bu tapıntılardan əlavə, qəbiristan-lıqda, təqribən, 100 cücü növü aşkarlanmamış qalır.Qədimheyvanvəcücüləriqırgölünə toplayan ilkinsə-bəbyayaylarındagölünüzərindəkiparıltıdır.Beləki,suiçməkniyyətindəolanquşlarneftli-mazutlugöləqonankimi yapışıb zəhərlənərək, qidasız qalaraqməhv olub.Səthində parıltı və saysız-hesabsız quş cəsədləri olangölbunövheyvanlarıyayfəslibitənəqədərözünəcəlbedib.Onlarıncəmdəkləriətyeyənnəhəngvəkiçikhey-vanlarınasanəldəedilənyemiolub.Həttabəzənyırtıcı-larqırabatmışmüxtəlifnövfaunanıncəmdəkləriuğrun-dabir-biriilədidişib.Gərginmübarizədən,yembitdikdənsonra«ayılıblar»ki,yapışqanqırartıqonlarında«möhü-rünü»vurub.Gölünyapışqansahillərisuiçməyəgələniriməməliheyvanlarüçündətələolub.Qısası,actoyuğunyuxusuyalançıhəqiqətəçevrilib.
Buminvallagölyüzlərləheyvanı,həşəratıözünəcəlb
edib və qış aylarına kimi udub.Soyuq havalarda ölümyuvasınınüzərihamarqartmaqbağlayıbvəsankiburadaheçnəbaşverməyibmişkimi,sakitbirmənzərəyaranıb.Beləcə,hərilinyayındaölümgölüaldadıcıgörüntüsüiləyeniqurbanlarınıçağırıbvəsaylarınıartırıb.
Abşerondabeləgöllərxeylidirvəonlarəsasən,biya-banlıqlardaintişartapıb.Buqədimvətəbiitələlərəhazır-kıdövrdədəmüxtəlifheyvanlar,xüsusəndəquşlardüşürvəqədimhəmnövlərinəqovuşur.Qırgölləriniəmələgə-tirənmazutbəziyerlərdəyerindərinliklərindənsızıntıiləyox,palçıq vulkanı sayəsindəqaynamaşəklindəsəthəçıxır.Təəssüfləqeydedəkki,dövrümüzdəmövcudolanqırgöllərindədərintədqiqatlaraparılmadığından,onların
Binəqədikərgədanı
100
TARİXİ-NADİR
dibindəkilərhaqqındaməlumatdaazdır.Binəqədi dördüncü dövr fauna və flora qəbiristanlı-
ğından tapılanlar arasında 5 növ və 9 yarım növ nəs-likəsilmişməməlilərvar.Binəqədikərgədanı,Binəqədibuğası,Abşeronöküzü,vinoqradovtirəndazı(oxlukirpi-si),AbşeronçölsiçanıvəBinəqədisayqasıhəminfaunanövlərindəndir.Onlarskeletlərinin,ocümlədən,dişlərininvəbuynuzlarınınölçülərinə,həmçinin,qidalanmatərzlə-rinəgörəözmüasirlərindənvədigərərazilərdəmövcudolmuşlardanfərqlənir.1940-cıildətapılmışsümüklərdənBinəqədikərgədanınınskeletibərpaedilib.O,yalnızsü-müklərininölçülərinəgörəyox,uzuntükləriilədəalimlərixeylimaraqlandırır.Hansıkimüasirkərgədanlarındərisitüksüzvəyamüvəqqətixırdatüklüolur.
Nəslikəsilmişquşlarisə3növvə4yarımnövdür.Ağ-quyruqdənizqartalı(yarımnöv),Binəqədidöyüşəncül-lütü,Binəqədiağdurnası(qırmızıkitab),Azərbaycanqa-zı(nəslikəsilib)onlarınsırasınadaxildir.Ağquyruqdənizqartalınınqanadlarınınuzunluğu2,5metrəçatırmış.Buquşlarheyvanleşləriyeyirmiş.OnlarınqalıqlarınayalnızNeftçıxarılmasızamanı
ətrafayayılanpalçıqvulkanındaməhvolmuşilanvəçəyirtkələr
H.ZərdabiadınaTəbiətTarixiMuzeyindəsaxlanılanvəqazmaişlərinəticəsindətapılan,qırləkələriiləörtülmüşsümüklər.Sümüklərinbərpası
zamanıtədqiqatçılarqırlısümüklərineftlətəmizləməyəçalışıblar,lakinbuüsulsəmərəverməyib.Onagörədənövbətimərhələ
sümükləriqazılmışqələvidəqaynatmaqolub
101
Azərbaycandarastgəlinib.Binəqədi dördüncü dövr fauna və flora
qəbiristanlığı dünyada ən zəngin paleontoloji xəzinə hesab olunur. Bu qədər zənginliko dövrdəki heyvanların təkamül prosesininizlənilməsini, ekoloji sistemin müəyyən edilməsinixeyliasanlaşdırır.Beləki,kərgədanınuzuntüklərəmalikolması,təxminən,200minil bundanəvvəlkidövrdəsoyuqlaşmaprosesindən xəbər verir. Tədqiqatçılar hesab edirlərki,ovaxtAbşeronyarımadasındaağaclıqvəkolluqmüasirdövrənisbətəndahazənginolub.Əsasən,kserofit(quraqlığadavamlı)vəbataqlıqbitkiləriüstünlüktəşkiledib.Sonralarmühitdəyişkənliyi,təbiifəlakətvəs.səbəblərdənbəziheyvanlarınnəslikəsilib.
SəidHÜSEYNOV,AzərbaycanMilliElmlərAkademiyasıGeologiyaİnstitutununmətbuatkatibi
Binəqədirayonundaqırsızıntılarıaltındaqalmışvəməhvolmuşməməlilərin,
yırtıcılarınqalıqvəcəmdəkləri
Qalakəndiyaxınlığındaqırsızıntılarıüzərindəaçıq-aşkargörünənləpirlər,gümanki,səhvənyolunuazmışinəyəməxsusdur
Fotolarm
üəllifindir
102
B erlinin Humboldt Universitetinin iri dəmirdarvazasından hər gün çox sadə, ammahədsiz dərəcədə səliqəli geyimdə bir kişi daxil olur.Əslində, bu sadə, kasıbyana
görünüşlü professor digərlərindən o qədər də fərqlənməzdi, əgərəlindəki iri çantası olmasaydı.Həttaonunçalışdığıkimyabölməsindənolmayantələbələrdəbuirivəağırçantasınagörəprofessora“cənabiriçemodan”deyəozaralarındazarafatlaşırlar.Ammanəsadəgörü
nüşü,nə işəpiyadagedibgəlməsi,nədətələbələrininbəzən hədəqədən çıxan atmacaları professor YoahimZauerinAlmaniyanın“birincikişi”sistatusunaxələlgətirmir.Müasiralmantarixininəngüclükimyaçısıartıq6cıildir,“birincikişi”statusunudaşıyır.Bupilləyəyüksəlməküçünisəo,dünyanınənsərtqadınıilə28illikömüryolukeçməliolub.Yəqinki,söhbətinkimdənvəyakimlərdəngedəcəyinianladınız.
Yoahim Zauer Das Kischi!
İKİNCİBİRİNCİLƏR
103
Merkelinqərarınəoldu?Yoahim Zauer 1949cu ildə Şərqi Almaniyanın
Hosena şəhərindəanadanolub,HumboltUniversitetini bitirib, kimya sahəsində elmi araşdırmaları,
xüsusəndə36yaşındaprofessordərəcəsialmaqlaAvropanınelmaləmindəməşhurluqtapır.1982ciildəelmikonfransların birində AngelaMerkellə tanışlığı isə həyatınıdəyişir.OzamanMerkel ilkərindənyenicəayrılmışdı.AngelaMerkeliləbaşlananbərabərlik1998ciiləqədərdavamedir.16illikvətəndaşnikahınınardından,artıqölkədəciddisiyasinüfuzsahibiolanMerkelbucürmünasibətəsonqoymaqbarədəqərarqəbuledirvəcütlükevlənir.
Zauerın“qaragünlərı”Zauerin “qaragünləri” 2005ci ildənbaşlanır.Məhz
builhəyatyoldaşı,almanxristiandemokratlarınınlideriAngelaMerkelnövbədənkənarseçkilərdəparlaqqələbəqazanırvəpartiyasıparlamentdəçoxluğasahibolduğuüçün kansler kürsüsünə əyləşir.Bununla da “cənab iriçemodan”ənənəvibirincixanımpostununməcburidəyişilmiş formatı “birinci kişi” yükünü çiyinlərinə almışolur.
2005ciildəbuməqamölkədəciddimübahisələrəyolaçdı – “Kanslerin ərini necə adlandırmalı?”.Sual ətrafındamüzakirələraparılmağabaşlandı.Almandəqiqliyibudəfə,sözünəslmənasında,acizgörünürdü çünkiMerkeldənöncəAlmaniyanınheçvaxtqadınrəhbəriolmamışdı.Çox keçmədi,mediada təkliflər dərc edilməyəbaşlandı“birincikişi”,“birincicentlemen”,“Merkelinkölgəsi”,“Cənabata”vəs.İlkvaxtlarYoahimZauervəziyyətləbarışmaq istəmirdi.HəttaprofessorZauerhəyatyoldaşının inaqurasiyamərasimindəbelə iştiraketməkistəmirvəmərasimiişyerindəmonitordanizləməyiüstüntuturdu.OzamanMerkelbunuhəyatyoldaşınınmediadanqaçması kimi izahetdi. “Birinci kişi” isə çoxkeçmədənaçıqlamayaydıki,onunözüvəişiiləbağlıjurnalistlərinsuallarınıcavablandırmağahazırdır.Birşərtləki,kanslerinəriolmasınadairondanheçnəsoruşmasınlar.Mediaüçün isəartıqKvantkimyasıprofessoruyoxölkənin “birincikişi”sininobrazımaraqlı idi.Zauer isəisrar edirdi: “Angela Merkelin siyasi fəaliyyətinin bizimailəmünasibətlərimizəvəşəxsiyyətiməheçbiraidiyyətiyoxdur”.
104
ProtokolqurbanıDoğrudandauzunmüddətprofessorZaueriheçbir
tədbirdəkanslerləyanaşıgörməkmümkünolmadı.Ölkənin birinci cütlüyü yalnız operalarda bir yerdə gözədəyirdi.Zauerbarəsindəməşhur“operakabusu”ləqəbiməhzbundansonradildəndilədüşdü. Amma tezlikləcütlükanladı ki,bucürdavametməkolmaz.Nəhayət,2006cıildəMerkeləriniAvstriyasəfərizamanıözüiləaparmağarazısalabildi.
Ardınca “böyüksəkkizlik”in zirvəgörüşündədəZauerkanslerləyolaçıxdı. Tədbirlərçərçivəsindəxanımıkanslerdünyanıidarəedənkişilərləişgüzarnaharlaraqatılanda,professoronların xanımları ilə “məşğulolurdu”. Zauer sevimli Kvant kimyasını bir kənara qoyub,bütüngünüqadınlarınəhatəsindəmuzeyləri,yaradıcılıqmərkəzlərini,uşaqevlərini,məktəbləridolaşırdı.Buisəalimi tamamiləhövsələdənçıxarırdı.Ammasəndemə,buhələbaşlanğıcimiş.VəziyyətkritikhəddəABŞprezidentiiləgörüşdəçatdı.Protokolagörəfotoçəkdirərkəndövlət başçılarının yanında həmkarının xanımı dayanmalı idi. Bu vəziyyətdə isəAngelaMerkel LoraBuşla,professorZauerisəCorcBuşunözüiləyanaşıdurmalıolacaqdı.Şahidlərdənmediayasızanməlumatlaragörə,çəkiləcəkfotonugözləriönünəgətirənprofessorbuməqamdaartıqözünüsaxlayabilmirvəalovsaçmağabaşlayır. CorcBuşvəAngelaMerkelvəziyyətinqəlizliyinivəmediaqarşısındadüşəcəklərigülüncdurumunəzərəalıb,protokolqaydalarınıpozmalıolurlar.
Kanslerəbarmaqsilkələdi…GücvəsəlahiyyətMerkelinəlindəolsada,ailədəZa
uerzəifinsansayılabilməz.İlkolaraqo,xanımMerkelsizdədünyaşöhrətlialimkimitanınır,digərtərəfdən,dəfələrləonunAngelanıdanlaması,həttabirdəfəçıxışdansonra onun kanslerə barmaq silkələməsi jurnalistlərindiqqətindənyayınmayıb.
Merkel-birinciərinmirasıQeydetdiyimizkimi,AngelaMerkelZauerdənəvvəl
dəərdəolub.HazırkıMerkelsoyadıonabirinciərindənmirasqalıb.Maraqlıdırki,xanımMerkelonauğurgətirənbusoyadınəboşananda,nədə ikincidəfəailəhəyatıqurandadəyişdi.
EləprofessorZauerdəəvvəllərailəliolubonun33və37yaşlıikioğluvar.CütlükhazırdaBerlininmərkəzindəsadə,ammaçoxgözəlmemarlıqnümunəsisayılanikiblokluevdəyaşayır.Düzdür,binaciddimühafizəolunur,ammainsanlarınbinayagirişçıxışısərbəstdir.Üstəlik,evinpəncərəsiparkaaçıldığıüçünMerkelZauercütlüyünunpəncərəsiönündəavaravəəyyaşlarməskənsalıb.Müvafiqqurumlardəfələrləcütlüyünarahatedənbuproblemihəlletməyəsəygöstərsələrdə,YoahimZauerəyyaşlarınərazidənzorlauzaqlaşdırılmasına icazəverməyib.
BəhruzHEYDƏRİ
İKİNCİBİRİNCİLƏR
105
AlmaniyakansleriAngelaMerkelvəhəyatyoldaşıYoahimZauer.
25iyul,2009cuil,B
ayroyte,Almaniya.RihardVa
qneradınafestivaldaiştirakedəncütlük–“Tristanvə
İzolda”ta
maşasınayollanarkən
106
AXI DÜNYA FIRLANIR...
Fяrqli dюvlяt, fяrqsiz millяt
Koreya!
107
H avalimanınaayağınıilkbasdığınandacabirmənalıolaraqəminlikyaranırki,burahəm müasirlik, həm də insani dəyərlərbaxımından mühafizəkar azərbaycanlı
ailəsinin belə rahatca üz tuta biləcəyi ən uyğun ölkələrdənbiridir.Üzlərdətəbəssüm,ardardatəzimlər,qadınlara,yaşlılarahədsizhörmət,uşaqlarasonsuz,hədsizsevgi...Həqiqətən,Koreyamehribanlığın,mərhəmətin vətənidir. Hava limanından çıxdıqda başqabirgözəllikinsanıngözləriniqamaşdırır.Gözişləyənyollar, heyrət doğuran çoxmərtəbəli körpülər... Üstəlik,xüsusi işıqlandırmatexnologiyasıodərəcə inkişafedibki,daimözünühansısafestivalvəyaşouproqramınıniştirakçısıkimihissedirsən.
5minziyarətçieynişeyisoruşur...Pay taxt Seu lu ey ni ad lı çay iki ye rə bö lür - köh nə və
tə zə şə hə rə. Köh nə şə hə ri az say lı abi də lər, 2-3 mər tə-bə li ev lər və say sız kil sə lər, ye ni şə hə ri isə ən hün dü rü 63 mər tə bə olan göy də lən lər bə zə yir. “Az say lı abi də lər” kəl-mə si ni bi lə rək dən iş lət dim, çün ki çin li lə rin və ya pon la rin ta rix bo yu aram sız hü cum la rı nə ti cə sin də, Ko re ya nin ta ri xi abi də lə ri nin, de mək olar ki, az his sə si gü nü mü zə ça tib. Bu abi də lər dən ilk adı çə kil mə li olan, mən cə, elə İm pe ra tor sa ra yı dır. Se ul da yer lə şən im pe ra tor bağ ça sı nın ye ni his-sə sin də bu gün Ko re ya nın pre zi den ti ya şa yir, köh nə his sə-si isə mu zey ki mi gün də, təq ri bən, 5 mi nə ya xın zi ya rət çi ni qə bul edir, sa ray ət ra fın da kı 50-dək ti ki li nin tən or ta sın da yer lə şir. Sa ra yın qar şı sın da ye rə kə lə -kö tür for ma da daş-
108
AXI DÜNYA FIRLANIR...
lar dö şən miş bir mey dan var və de yi lə nə gö rə, im pe ra tor bir mər tə bə li hün dür evi nin ey va nın da da ya nıb mə mur la ra xi tab edər, rə iy yə ti ni din lər miş. İlk ola raq biz də su al ya-ran dı ki, mü kəm məl me mar lıq abi də lə ri ya rat mış ko re ya lı us ta lar sa ray mey da nın da daş la rı ni yə be lə sə li qə siz dü-züb lə r? Sua lı mız heç ki mi tə əc cüb lən dir mə di - sən de mə, gün də lik 5 min zi ya rət çi nin, de mək olar ki, hər bi ri ey ni şe-yi so ru şur muş. Ca vab isə hey rət do ğu rur. Daş lar elə for-ma da dü zü lüb ki, im pe ra tor ey van dan üzü mey da na tə rəf xi tab edən də gö zü nə gü nəş şüa la rı nın düş mə si nə im kan ver mə sin. Bir-bi ri nə an la şıl maz for ma da köl gə sa lan daş-lar, de yi lə nə gö rə, ya yın oğ lan ça ğın da be lə, gü nəş is ti sin-dən qız mır, hət ta ət raf da ha va nı tən zim lə yir. Ən mü hü mü isə im pe ra to run öv lad la rı hə yət də oy na yar kən sə li qə siz dü zü lən daş lar şah za də lə rin ayaq la rı nı ma saj edə rək, qan döv ra nı nı yax şı laş dı rır mış.
Sa ra yın ar xa tə rə fin də isə im pe ra to run ar va dı nın ya-şad ğı ki çik qa la ça və im pe ra tor gö lü yer lə şir. Göl ba rə də da nış maq, mən cə, yer siz olar; sa də cə, si zi jur na lı mız da hə min mən zə rə yə ta ma şa et mə yə ça ğı rı ram. Si zi əmin edi rəm ki, bu, rəs sa mın tə xəy yü lü yox, gö lün re al mən-zə rə si dir.
İmperatorlarınailəinstitutuKo re ya da ta rix bo yu ailə ən əsas də yər he sab edi lib.
Hət ta həd siz sə la hiy yət lə rə ma lik im pe ra tor lar da yal nız bir xa nım la ailə qu rub. Ko re ya lı la rın öz lə ri də fəxr edir lər ki, hə min ailə də yər lə ri bu gün də ya şa dı lır. Mə sə lən, bu-ra da ev li lik ənə nə lə ri o qə dər qə liz, ev li lik sı naq la rı o qə-dər mü rək kəb dir ki, cüt lük lər son ra dan bo şan ma ğı ağıl-la rı na be lə gə tir mir lər. Tə sa dü fi de yil ki, Ko re ya bo şan ma əm sa lı na gö rə, dün ya da so nun cu yer də du rur...
109
Koreyalınıqorxudannədir?
Pu san şə hə rin də dost laş dı ğım 29 yaş lı Kim Dae Hyuk de yir ki, sev di yi qız la ev li lik ona, az qa la, hə ya tı ba-ha sı na ba şa gə lib. İlk ola raq Su Hyu nu sev mə si ba rə də öz ailə si nə ürə yi ni aç ma sı üçün gənc dos tu ma tam bir il la zım olub. Hə qi qə tən, Ko re ya da öv lad la va li deyn ara-sın da cid di pər də var. Nə ha yət, ailə nin baş çı sı mə sə lə-ni öy rən dik dən son ra, gə lə cək gə lin lə ri nin ailə si ba rə də ənə nə vi üsul la 6 ay araş dır ma apa rıb və yal nız bun dan son ra niy yət lə ri rəs mən qar şı tə rə fə bil di ri lib. Gə lə cək gə lin isə ona el çi gəl di yi gün dən to ya qə dər öz ata sı nın gö zü nə gö rün mə mə yə ça lı şır. Nə ha yət, iki il da vam edən get-gəl dən son ra sev gi li lər ailə qu ra bi lir lər. Əs lin də, bu pro se dur la rın heç bi ri va cib de yil, am ma bu nun la be lə heç bir ko re ya lı gənc ənə nə ni poz ma ğa cəhd gös tər mir. Kim de yir ki, məhz bu, qə dim adət lə rin mən ti qi son lu ğu-dur ki, bu gün ko re ya lı ki şi və qa dı nın ən qorx du ğu şey bo şa na raq va li deyn lə ri, qo hum la rı və ya xı n la rı ara sın da xar ol maq dır.
BulguksaməbədiKo re ya lı la rın hə ya tın da inanc lar çox mü hüm yer tu tur.
Ma raq lı dır ki, öl kə əha li si nin 90 fai zi xris ti an ol sa da, qə dim bud dizm ənə nə lə ri nin tə sir lə ri Ko re ya da hə lə də də rin izə sa hib dir. Bud dist lə rin ən əsas di ya rı Bul guk sa mə bə di dir. Vax ti lə çin li lər tə rə fin dən yan dı rıl sa da, yer də qa lan nü mu-nə lər bu gün dün ya mə də niy yə ti nin ən qiy mət li in ci lə rin dən he sab edi lir. Bu ra da hər bir ila hi var lı ğı təm sil edən büt üçün xü su si mə bəd ti ki lib və ko re ya lı lar ina nır lar ki, ümu mi lik də, 30-dan ar tiq qə dim “tan rı” ilə bu ra da can lı ola raq un siy yət sax la maq müm kün dür.
OxşaradətlərOnu da de yim ki, Kral sa ra yı nın bağ ça sı nı gə zər kən, qa-
laq-qa laq üst-üs tə yı ğı lan xır da daş lar diq qə ti mi cəlb et di. Sən de mə, bu, ko re ya lı la rın baş qa bir inan cı na işa rə imiş. On lar bu gün də sidq-ürək lə da şı-daş üs tu nə qoy maq adə-ti nə ina nır lar. İna nır lar ki, bu əməl iş də, ailə də, şəx si hə yat-da cid di uğur qa zan ma ğa sə bəb ola bi lər. Niy yət lə ri ye ri nə ye tən ko re ya lı lar elə bi zim də bə zi böl gə lə ri miz də ol du ğu
110
AXI DÜNYA FIRLANIR...
ki mi, mü qəd dəs elan edi lən ağac la ra rəng li par ça lar bağ la yır lar, nə zir pay la yır lar.
PulgətirənqıfıllarDi gər ma raq lı bir inanc Se ul da kök sa lib. Se ul lu sev gi li lər sidq-ürək lə
ina nır lar ki, şə hə rin ən hün dür nöq tə si nə qı fıl bağ la yıb aça rı nı at sa lar, ömür lük bir-bir lə ri nə bağ la na caq lar. Nə zə ri ni zə çat dı rım ki, Seu lun ən uca ye ri şə hər te le qül lə si dir və qül lə nin ət ra fın da sə li qə ilə mə həc cər-lə rə bər ki di lən qı fıl lar hər il mil yon lar la tu ris ti bu əra zi yə cəlb edir.
BürclərbağıDi gər bir inanc bürc lər və il lə rin mü əy yən hey van lar üzə rin də təh-
vil alın ma sı ilə bağ lı dır. Bu inanc o qə dər güc lü dür ki, hət ta bir-bi ri ni də li cə si nə se vən gənc lər be lə, bürc lə ri uy ğun gəl mə di yi təq dir də, ev-lən mə yə cə sa rət et mir lər. Gjeng ju şə hə rin də, Şi la Mil le ni um par kın-da kı bürc lər ba ğı isə dün ya da bu sa hə də ilk yer dir ki, Azər bay can da ilk də fə hə min park dan gö rün tü gö tür mək bi zə, iz lə mək isə “Dis co-very”inin sa diq oxu cu su na nə sib ol du.
Zənginmətbəx,amma…Cə nu bi ko re ya lı lar, ya rı ma da da ya şa ma la rı na bax ma ya raq,
öz lə ri ni ada sa kin lə ri he sab edir lər. Çün ki Şi ma li Ko re ya ilə ara la-rın da kı don du rul muş mü na qi şə ma te rik lə cə nu bun qu ru əla qə si-ni bir mə na lı ola raq kə sib.
Əha li nin qi da ra sio nu nun 90 fai zi ni də niz məh sul la rı təş kil et-di yin dən, bu öl kə nin mət bə xi ilə bağ lı tə səv vür lə rim o qə dər də ürə ka çan de yil di. Ye mək lə ri ilə ta nış ol duq da isə tə səv vür lə rim alt-üst ol du, ilan-qur ba ğa dan iba rət bir mət bəx əvə zi nə, qar şı-mı za in sa nı hey rə tə sa la caq qə dər zən gin, hər bi ri mi zin çə kin-
111
mədənyeyəbiləcəyimiznemətlərxəzinəsiiləüzləşdik.Düzdür,koreyalılarbalığınqarnınıyarmır,bəzidənizcanlılarınıçiyçiyyeməyisevirlər.Ammadənizməhsullarındanhazırlananyeməklərarasındabəyəndiyimyeməklərazolmadı.
Yerigəlmişkən,dənizbuölkəninhəyatınaelədaxilolubki,həttaKoreyaninikinciənböyükşəhəriPusandaköpəkbalığınanəhəngheykəldəucaldılıb.
HollivuddaalınmayanişKoreyalılarmədəniyyət və insənəti sevibqiymətləndirən xalqdır.
Hətta əminliklə demək olar ki, bu sahədə çoxlarını qabaqlayıblar.Məsələn,şəxsən30danartıqölkədəolmağımabaxmayaraq,açıqhavadacanlıfilmtəəssüratıbağışlayantamaşanıilkdəfəKoreyadagördüm.Təsəvvüredin,buradagölvəgölünsahilindətəşkilediləntamaşayaatlar,itlər,həttayelkənligəmilərdəvacibdetalolaraqcəlbedilib.Əminliklədeməkolarki,həttaənsontexnologiyayaəsaslananHollivudfilmləridədənizdöyüşlərinibuqədərrealinikasetdirəbilməyib.
Özlərinibizimqardaşımızhesabedirlər...Vəsondaçoxmaraqlı,bəlkədəkoreyalılarbarədədanışabilə
cəyimizənvacibməqamlardanbirihaqqında.Təsəvvüredin,onlarözlərinibizimqardaşımızhesabedirlər.Xeyr,buradadövlətlərvəyaxalqlararasıdostluq,qardaşlıqəlaqələrindənsöhbətgetmir.Koreyalılarinanırlarki,onlarınkökləriqədimtürklərəgedibçıxır.Maraqlıdırki,bunüansdüşmənçilikşəraitindəyaşayanŞimalivəCənubiKoreyaarasındayeganəuzlaşılanməqamdır.
BəhruzHEYDƏRİ
112
TƏBİƏTAŞİQLƏRİ
QURD!baшqa dostu da var:
Tцrkцn tцrkdяn
Türklərin4minillikdostu
ÖtənilRusiyaZooloqlarCəmiyyəti“ənmistik”və “Azadlığına ən çox bağlı heyvan hansıdır?” deyə bir sorğu keçirdi. İlboyu davamedənvə5ölkədən10mininsanarasındake
çirilənsorğununyekunlarınagörə,respondentlərcanavarı nəinki ənmistik və azadlığına bağlı heyvan, həm dəənsirlivarlıqkimixarakterizəediblər.SorğuAzərbaycanıəhatəetməsədə,yəqin,sizdərazılaşarsınızki,eyninəticəni bizdən belə gözləmək olardı. Çünki istər folkloru,istərmədəniyyəti,istərsədədiniinanclarıbizimqədərcanavarlabağlıolançoxazxalqarastgəlməkmümkündür.
Canavarınhansıcəhətitürklərı özünəcəlbedib?
Buheyvanlarazadlıqlarınahəqiqətəndəçoxbağlıdırvədeməkolar ki,əhliləşmir.Canavarınməhzbucəhətihələ4miniləvvəltürkləriözünəcəlbedib.
“Ərgənəkon”dastanınagörə,hiyləilərastlaşaraqdüşmənəyeniləntürklərdənsağqalanbirneçənəfərqorunmaqüçünqurdungöstərdiyi,dağlarınarasında təkadamınzorlakeçəcəyiyollaözlərinəkiçikyurdseçərək,illərləburadayaşayır.BuməkanaƏrgənəkonadıverəntürklərdüz,400ilsonraoqədərçoxaldılarki,yurdasığmazoldular. Qərara gəldilər ki, əvvəlki vətənlərinə qayıtsınlar.Türklərbudağdançıxmaqüçünçıxışyoluaradıqlarızamanbirdəmirçidedi:«Budağdadəmirmədənivar.Dəmiriəritsək,buradançıxabilərik».Beləcə,dağıngenişyerinəbirqatodun,birqatkömürqoyubodvurdular.Dəmirdağ
əridi,türklərƏrgənəkondançıxdılarvəBozCanavarınonlaragöstərdiyiyollaqurtuldular.
İtaliyanınsimvoluOxşarəfsanə,dahadəqiqdesək,“xilaskarqurd”sim
voluİtaliyaxalqınınfolklorundadaözünəyertapıb.QədimmüəlliflərRomaşəhərininqurucularıkimi,RemvəRomulqardaşlarınınadlarınıçəkirlər.Əfsanəyəgörə,zalımdayınınəmriiləmeşəyəatılanqardaşlarıdişibircanavartapırvəonlarasüdverərəkbəsləyir.
Canavarlabağlıbucürəfsanələrdigərxalqlarınmifologiyavəfolklorundadagenişyeralıb.Məsələn,CənubiAmerikahindularıcanavarıdöyüşəaparansərkərdəkimiqəbuledirlər.Hindularinanırlarki,boynundancanavardişiasmışinsanüçünhəyatdabütünqapılartaybatayaçıqolur.
Qədimmisirlilərcanavarbaşlıtanrılaramüharibətanrısıkimisitayişedirdilər.Slavyanmifologiyasındaisəcanavaraşərinelçisikimiyanaşılır.
“Qurdürəyiyeyib”CanavarAzərivətatartürklərininməişətinəbirqədər
fərqlirakursdandaxilolub.Hərikitoplumuninancınagörə,qurdunbədənininpiyidəhşətligücəmalikdirvə“qurdyağı” adı verilən bumaddə ilə insanı öldürməkdən tutmuş,digərağır faciələrəqədərbirsıradəhşətliəməllərtörətməkolar.
AzərbaycandaXIXəsrəqədərhesabedirdilərki,qurduöldürübürəyiniçiyçiyyeyən insandaqorxuhissiolmur.Həttaindininözündədəqorxmazinsanlaraxitabən“qurdürəyiyeyib”deyilir.
Ən böyük canavarlar Belorus, Alyaska, Kanada, ənkiçikləri isəYaxınŞərq vəƏrəb yarımadasında yayılıb;ömürləri, orta hesabla, 24 ildir.Azərbaycanda isədahaçoxBöyükvəKiçikQafqazınətəklərivəMərkəziAranrayonlarındayayılsada,canavara,deməkolar,bütünbölgələrimizdərastgəlinir.
CanavarlarınailəpayıCanavar,ilknövbədə,sadiqliyiilədigərheyvanlardan
kəskinşəkildəfərqlənir.Təsəvvüredin,cütləşmədənsonra bala dünyaya gələnə qədər, erkək canavar dişisininrahatlığı üçün əlindən gələni edir. Bunun üçün əvvəlcəerkəkyerinaltındabiryuvadüzəldirvəyorulmadanyuvanıvəyuvayagedən910metrlik lağımıqazmağabaşlayır.İşinibaşaçatdırdıqdansonra,hamilədişisini“ev”inəaparırvəburadahərcürtəhlükədənmühafizəedərək,2
113
TƏBİƏTAŞİQLƏRİ
114
ayqulluğundadururgecələrovaçıxır,əlinənəkeçirsə,toxunmadandişisinəgətirir.Canavarlarınbirdəfəyə4dən10na qədər balası olur. İki həftə balalarını südü ilə qidalandıranana,sonraonlarısüddənkəsir.Bundansonraisəanamədəsindəkiyarıhəzmolunmuşqidalarıqaytararaq,balalarınıyedirdir.Balalarüçhəftəlikolduqlarızaman,atanınicazəsiiləyuvadançıxırvəbütünnəslinsürününqayğısıiləəhatələnir;məsələn,balalarıolanerkəkcanavarbirgünovtapabilməyəndə,ətrafdakıqohumcanavarlarözovlarındanailəyəpayaparır.
CanavarintiqamıQeydetdiyimizkimi,canavarlarınarasındaailəbağları
çoxqüvvətlidir.Dişisivəbalalarıyuvadayatdıqlarızaman,erkəkcanavarbirtəpəninbaşındaoturubkeşikçəkir.Hərhansı bir təhlükə hiss etdiyi anda isə öncə, kəsikkəsikhürərək ailəsinə xəbər verir; daha sonra ucadan ulayıbdüşməniuzaqlaşdırmağıbacarır.Balalarböyüyənəqədərailədəbolsevginümayişigözədəyir.Ailəninbirüzvütələyə düşmüş olsa, qohumları onu qurtarmaq üçün əllərindəngələniedir.Əgərbalalardanbirinəxətərdəyərsə,bütünnəsilkörpəninintiqamınıalır.
1988ciilinyayındaZərdabınAğabağıkəndsakiniMəhərrəmMəhərrəmov kənddən 30 kilometr uzaqda biçinzamanıotlarınarasındagizlənəncanavarbalasınıbilmədənöldürür.Eləhəmingecəcanavarailəsiqisasüçün30kilometrlikyoluqətedərək,kəndsakinininhəyətinəsoxulub,20dənçoxqoyunutələfedir.
115
“Heyvanlığa”xasolmayanzəkaProfessorQaraMustafayevindediyikimi,buheyvanla
rınbaxışlarından“heyvanlığa”xasolmayanzəkasüzülür.Əgərcanavarınhəyattərzinənəzəryetirsək,professorunsözlərinindoğruluğunutəsdiqedəbilərik.Adibirmisalbuheyvanlarınbirnövüolanbozcanavarlarəslaquzuluqoyunlarahücumetməzlər.Onlarsürüdənyalnızbirheyvanıtələfedər,yarısınıözüyeyər,obiriyarısınıisəvarsa,ailəsinə,yoxsa,ovaçıxabilməyəcəkqədəryaşlıolanbozcanavarlaraapararlar.
AiləbağlarınıyaşadancanlıÜmumilikdə isə erkək canavarlar ömürlərində yalnız
birdişiiləcütləşər,həyatlarınınsonunadəközdişisinəsadiqqalar.Dişihərhansısəbəbdənölərsə,erkəkcanavardağlaraçəkilərvəyalquzaqhəyatıyaşayaraqölər.Əgərbalaları varsa, onlara analarının yoxluğunu hiss elətdirməməküçünhərşeyiedər;məsələn,ananınetdiyikimi,balalarını yedirər, balalar yatarkənonları qarnının altınaalıbqucaqlayar,bərabərgəzməyəçıxar.Birsözlə,erkəkcanavarsevgimücəssəməsi,ailəbağlarınıyaşadancanlıəfsanədir...
Rəvayətəgörə,SultanMahmudQəznəvisəhradaovda ikənoğlunaqəzəblənirvəonunboynununvurulmasıbarədəəmrverir.Eləbuzamansultanbalalarınaqayğıgöstərənatacanavarlaqarşılaşırvəürəyiyumşalaraqövladınıəfvedir.
Qurd-köpəkqarışığıYuxarıdaqeydetdiyimizkimi,canavarheçvaxtəhliləş
mir.Buistiqamətdəbütündünyadaolduğukimi,Azərbaycandadadəfələrləcəhdləredilib,ammaçifayda...
Məsələn,2001ciildəBakınınməşhurheyvantəlimçilərindənSəbuhiƏsədovcanavarbalasınıgötürübsaxlamağa,əhliləşdirməyəbaşlamışdı.Hərşeyqaydasıüzrəgedirdi,həttacanavarbalası insanəlindənyeməkyeyir,boğazına xalta taxılmasına izin verirdi. Bütün bunlarabaxmayaraq,bala5ayınaçatankimi,gözlənilmədənevdənqaçır.Canavarınbuxüsusiyyətinəyaxşıbələdolansovetalimləri70ciillərdəAzərbaycanınbəzibölgələrindəcanavarabənzəritlərigörəndə,əvvəlcəmifinqırıldığınıdüşünmüşdülər.Sonradanməlumolduki,səndemə,bunaməlumitcinsi,əslində,qurdlaköpəyinqarışığıimiş.Maraqlıdırki,dünyada,yalnızAzərbaycandacanavarlaitarasındahibridləşdirməfaktlarıbəllidir.Ammatəəssüfki,həminheyvanlarınözlərinəsilartırmaqqabiliyyətinəmalikolmur.
BəhruzHEYDƏRİ
116
DEYİLƏNƏ GÖRƏ...
УЗУН ИНЪЯ БИР ЙОЛДАЙЫГ
Dünyada yollar çoxdur, sayı-hesabı yoxdur... Aran yolu, dağ yolu və ən qəribə yollar... Bu dəfə sizə məhz ən qəribə yollardan danışacağıq. Bu yollar bizimkilərə bənzəmir. Bəlkə də əhalisi çox sıx məskunlaşan ölkəmiz, lap elə paytaxt və ya şəhərimiz olsaydı, yəqin ki, “ən”lərin sırasında bizim yolların da adları çəkilərdi. Nə bilmək olar, bəlkə, çinlilərin “üzən adası”dan sonra, “uçan yol”un
kəşfi elə Azərbaycanın ayağına yazılardı...Günümüzdə elə nəqliyyat dəhlizləri inşa edilir ki, onları görən bu “möcüzə”lər qarşısında təəccübünü saxlaya bilmir. Bəs siz necə, dünyanın ən qəribə avtomobil yollarını tanımaq istəyirsiniz? Elə isə “Yolçu yola, yol da yolçuya gərəkdir”, - deyib insan beyninin və əlinin yaratdığı möcüzələri sizə təqdim edirik.
Hana Highway - Havay adaları
“Hana Highway” Maui adasının şimal-şərq sahili boyunca uzanır və dünyanın ən mənzərəli yollarından biri hesab edilir. Uzunluğu 80 km.-dən çox olan bu yolda 620 döngə və 54 körpü var. Körpülərin əksəriyyəti 1920-ci ildə tikilib və hələ də istifadəyə yararlıdı. Yol dar olduğundan, nəqliyyat vasitələri çox aşağı sürətlə hərəkət edir. Ona görə də yolu “Hana Highway”dən keçənlər günlərinin, ən azı, 4 saatını burada “xərcləyirlər”. Sürəti sevənlərə isə yola yaxın durmaq məsləhət görülmür. Nəqliyyatın ən az aktiv olduğu vaxtlarda belə, onun darlığı və ensizliyi maşınlara bir-birlərini ötməyə heç cür imkan vermir.
117
Passo Dello, Stelvio, İtaliya
İtaliya Alplarında yerləşən bu dağ aşırımı öz başlanğıcını 950 km yüksəklikdən götürür. Aşırım 2760 m və ya dəniz səviyyəsindən 1,7 km yüksəklikdən qalxır. Bu yol 1820-ci ildə Avstriya imperiyasının digər əraziləri ilə Lombardiya vilayətinin əlaqəsini təmin etmək məqsədilə salınıb. Layihənin müəllifi Carlo Donegani idi.
48 başgicəlləndirici döngəsi olan bu aşırım idman yarışlarını və ekstremal şəraiti sevənlər üçün əsl imkanlar yaradır. Əbəs yerə onu dünyanın “ən adrenalinli avtomobil yolu” seçməyiblər ki. Xatırladaq ki, “Giro d`İtalia” veloyürüşünün ən çətin mərhələlərindən biri məhz bu aşırımda keçirilir. 1953-cü ildən isə Passo Dello xizək yarışlarının imtinaedilməz məkanlarındadır. Qeyd edək ki, qış aylarında bədbəxt hadisələrin baş verməməsi üçün aşırımdan sırf nəqliyyat yolu kimi istifadəsi edilməsi qadağan olunub.
118
Guoliang Tunnel, Çin
Bu yol bizi Çinin Xunan vilayətinin Quoliyanq kəndinə aparır. Tunel 1970-ci ildə Tayxanşan dağlarının nisbətən yumşaq hissəsində əllə yonulub. Məhz bu səbəbdən, onu nəqliyyat dəhlizindən çox, heykəltəraşlıq abidəsi kimi tanıyırlar. “Ölüm yolu” adlandırılan Quoliyanq tuneli hündür dağların keçilməzliyi sayəsində əsrlərboyu dünya sivilizasiyasından kənarda qalan eyniadlı kəndin “qurtuluşu” oldu. Dağı əllə yonub yol açmaq fikri isə elə həmin kəndin sakini Şen Minqhinə məxsus idi.
Tunelin çöl divarları pəncərələr şəklində yonulub. 1,2 kilometr uzunluğu, 4 metr eni və 5 metr hündürlüyü olan bu yoldan ətrafa heyrətamiz və qorxulu mənzərə açılır.
DEYİLƏNƏ GÖRƏ...
119
120
Atlanterhavsveien, Norveç
Daha çox “Atlantika yolu” kimi tanınan bu nəqliyyat dəhlizi Norveçin qərb sahilində yerləşir. Uzunluğu 9 km olan “Atlantik Okeanı Yolu”nun (Norveç dilində - “Atlanterhavsveien”) tikintisinə 1983-cü ilin 1 avqustunda başlanılıb. Atlanterhavsveien 1989-cu ildə istifadəyə verilib.
Yolun inşa olunduğu müddətdə 12-dən çox qasırğa, tufan qey də alınıb. Real “sınaqlar” yolun daha davamlı olması üçün əla imkanlar yaradıb. 1995-ci ildə isə yol “Əsrin tikintisi” adını qazanıb.
Atlanterhavsveien səkkiz adanı birləşdirən səkkiz körpüdən ibarətdir. Qəribə formaya malik olan bu körpülər xüsusi texnologiya əsasında hazırlanıb. Onlar sözügedən ərazidə tez-tez baş verən hava burulğanları və qasırğalara qarşı davamlıdır.
DEYİLƏNƏ GÖRƏ...
121
Capulin Volcano Road, Nyu-Meksika (ABŞ)
Bu çöllük yol öz yolçularını 60 min il öncə yaranmış Kapulin vulkanının, az qala, mərkəzinə aparıb çıxarır. Onun zirvəsində “Capulin Volcano National Monument” qoruğu yerləşir. Yol o qədər ensizdir ki, burada yalnız bir avtomobil hərəkət edə bilər. Ona görə də yolboyu hərəkət xüsusi qrafiklə tənzimlənir. Vulkanın zirvəsində onun kraterinə doğru piyada turist səyahətləri təşkil olunur. Burada təhlükəli heç nə yoxdur. Çünki vulkan artıq uzun illərdir ki, fəaliyyətdə deyil.
122
Yungas Road, Boliviya
Yungas Boliviyanın ən qədim və ən təhlükəli yollarından sayılır. Onun yüksəklikləri 1200-4500 m arasında dəyişir. Eni isə cəmi 3 metrdir. Buna baxmayaraq, yolun kənarında heç bir qoruyucu çəpər yoxdur. Elə ona görədir ki, avtomobillərin yoldan çıxaraq uçuruma yuvarlanması burada adi hal alıb. Demək olar ki, hər gün Yungas dəhşətli qəzaların, bədbəxt hadisələrin şahidi olur. Yaxın gələcəkdə yolun genişləndirilməsi planlaşdırılır. Hazırda isə layihəni həyata keçirmək üçün sərmayəçilər axtarılır.
Trollstigen, Norveç
Bu nəqliyyat dəhlizi Norveç dilindən tərcümədə “Trolların yolları” deməkdir. Ölkənin cənub-qərbində yerləşən və “Troller nərdivanı” kimi də tanınan dağ keçidi səkkizillik tikinti işlərindən sonra - 1936-cı ildə istifadəyə verilib.
On bir döngəsi olan Trollstigen hazırda Norveçin dörd ən populyar turistik obyektlərindən biridir. Onun mərkəzində hündürlüyü 180 metr olan Stiqfisen şəlaləsi üzərindən körpü keçir. Qeyd edək ki, yoldan yalnız yay aylarında istifadə etmək olur.
Nərmin NÖQTƏ
DEYİLƏNƏ GÖRƏ...
124
FOTOSESSİYA
125
LEYLA CAVANŞİR
126
Üç il əv vəl mar tın 30-da Ha cı Akif Ağa yev Qaf-qaz Mü səl man la rı İda rə si ni (iş ye ri ni), in san-la rı və… se vim li fo toa pa ra tı nı əbə di tərk et di.Öm rü nün son 24 ili ni (!) QMİ-də ça lış mış dı və
ida rə rəh bə ri ni xa ri cə sə fər lər də mü şa yi ət et miş di. Xey li ma raq lı an lar la qar şı laş mış, gör kəm li şəx siy yət lər lə ün-siy yət də ol muş du və əl bət tə, bun la rı göz dən qa çır ma mıç-dı.Çün ki fo toa pa ra tın dan ay rıl maz dı.
Ha cı nın bəxt pa yı na həm öl kə miz də, həm də sə fər lər-də din dar lar la da ha çox ün siy yət qur maq im ka nı düş-müş dü. O da be lə şans dan bəh rə lə nən in san idi.
Ha cı Akif Azər bay can Xa ri ci Dil lər İns ti tu tu nu bi tir miş-di, “Ba kı” qə ze ti re dak si ya sın da iş lə yir di. Çək di yi fo to şə kil-lər qə ze ti çox can lan dı rır dı. Bu nu ən tə ləb kar ağ saq qal jur na list lər də təs diq edir lər.
Bir müd dət dən so nar o, “No vos ti” agent li yi nin Azər bay-can böl mə si nin rəh bə ri ol du. Nü mu nə vi jur na list (həm də fo to jur na list) əmə yi nə gö rə “Qı zıl qə ləm” mü ka fa tı al mış dı, res pub li ka və bey nəl xalq fo to mü sa bi qə lə rin dai mi iş ti rak-çı sı idi. Mosk va və Bü tün Ru si ya nın Pat ri ar xı II Alek si onu məhz fə da kar jur na list əmə yi nə gö rə özəl or den lə təl tif et-miş di.
Azər bay can Fo toq raf lar Bir li yi (AFB) ida rə he yə ti-nin səd ri Asi yat Fə tul la ye vin mə lu ma tı na gö rə, ha cı Akif “2003-cü ilin ən yax şı fo toq ra fı ” adı na la yiq gö rül müş dü.
2009-cü il də is te dad lı fo toq ra fın fər di sər gi si ke çirl miş, iş lə rin dən iba rət ka ta loq ha zır lan mış dı. Onun ya ra dı cı lı ğı-nı araş dır maq məq sə di lə AFB-də təd qi qat fon du ya ra dıl-mış, fo to al bom çap olun muş dur. İnam la de mək olar ki, bu nəşr gənc fo toq raf lar üçün təd ris və sai ti ola bi lər.
Doğ ru dan da, Ha cı Akif Ağa ye vin fo to la rı tək ra ro lun-maz dır.
Ş. NƏZƏRLİ
ИGИD ЮЛЯR – ШЯKLИ QALAR!
VENİ! VİDİ! VİÇİ!
127
Veni! Vidi! Vici!“DİSCOVERY AZERBAİJAN” jur-
nalı “Veni”, “Vidi”, “Vici” adları altında fotomüsabiqə elan edir. Müsabiqədə 17 yaşı tamam olmuş foto həvəskarları, həmçinin, peşəkarlar iştirak edə bilərlər.
Müsabiqə 2011-ci il ərzində aparılır. Yanvar ayından başlayaraq, jurnalımızın hər sayında redaksiyaya daxil olmuş foto-lar arasında müəlliflər müəyyən edilərək, qaliblər 200 manat məbləğində mükafat qazanacaqlar.
İlin sonunda 12 ayın qaliblərinin fotola-rından ən yaxşısı “İlin Qalibi”, eləcə də 2-ci və 3-cü mükafatçı elan ediləcək. Bununla da qaliblər 2011-ci ilin dekabrında rəsmi surətdə öz mükafatlarına sahib olacaqlar.
Fotoşəkillər rəqəmsal kamera ilə
yüksək keyfiyyətdə çəkilməli, “jpg” formatında hazırlanmalıdır.
Şəkillərin ilkin variantı çap edilib zərfdə, həm də elektron variantda təqdim olunmalıdır.
Hər bir müəllif ay ərzində 10-dan artıq fotoşəkil göndərə bilməz.
Mənəvi dəyərlərdən, əxlaqi normalar-dan uzaq, milli, irqi və dini ayrı-seçkilik təbliğ edən, siyasi qərəz məzmunlu, həmçinin, digər fotomüsabiqələrdə yer tutmuş şəkillər qəbul edilmir.
Münsiflər heyəti təcrubəli, peşəkar foto-qraflardan və “Discovery Azerbaijan” jurnalının əməkdaşlarından ibarətdir.
İlin üç qalibini xarici səfər, “Canon” fotoapa-ratı və pul mükafatı gözləyir. Ən yaxşı fotoşəklin müəllifi, mükafat olaraq, “Canon” Mark II EOS 5D fotokamerası, 2-ci mükafatçı xarici səfər, 3-cü yerin qalibi isə 300 manat pul mükafatı əldə edir.
Daha ətraflı məlumatı www.discoveryazer-baijan.az saytından almaq olar.
DİQQƏT! FOTOMÜSABİQƏ!
128