być przedsiębiorczym - sucharski.boleslawianie.pl · gospodarczej jest system gospodarki...

II

być przedsiębiorczym

Przedsiębiorca w gospodarce rynkowej

58

Droga do gospodarki rynkowej

II: PRZEDSIĘBIORCA W GOSPODARCE RYNKOWEJ / Edukacja konsumencka

58

Cele:

Po przeczytaniu tego rozdziału, będę wiedział/-a:

Na czym polega dokonywanie wyborów w ekonomii?

Czym jest oraz w jakich okolicznościach powstaje gospodarka centralnie sterowana?

Jaką rolę odgrywa własność w ekonomii?

Czym jest oraz w jakich okolicznościach powstaje gospodarka wolnorynkowa?

Jakie znaczenie ma sektor publiczny w gospodarce?

Jaka jest rola sektora bankowego w gospodarce?

Jakie znaczenie odgrywa sektor ubezpiecze-niowy w gospodarce?

Na czym polega restrukturyzacja gospodarki?

Na czym polegała reforma ustrojowa w Polsce po 1989 r., zwłaszcza w odniesieniu do gospodarki?

Jak porównywać i oceniać poszczególne systemy gospodarcze?

Kilka słów na początekEkonomia często jest określana jako nauka o podejmowaniu decyzji dotyczących tego: co, jak oraz dla kogo produkować? Zatem kto, w jakich okolicznościach oraz na jakich wa-runkach ma podejmować takie decyzje?Każdy z nas, stając się coraz dojrzalszym człowiekiem, marzy o wolności, czyli o swo-bodnym, ale jednak odpowiedzialnym podej-mowaniu decyzji. Odpowiedzialność oznacza po prostu zdolność do przyjmowania skutków podejmowanych decyzji, tych pozytywnych a także tych negatywnych, często bardzo przy-krych i bolesnych. W ekonomii jest podobnie. Jeśli dokonamy właściwego wyboru, na przy-kład przy zakupie mieszkania czy samochodu, cieszymy się z tego, iż te dobra zapewniają nam oczekiwany komfort. Jeśli jednak nasze wybory były nieprzemyślane i kupiliśmy np. mieszkanie w sąsiedztwie hałaśliwego sąsiada, albo uszkodzony samochód, wówczas mu-simy wziąć odpowiedzialność za skutki tych decyzji i ponosić niepożądane koszty.Taka jest wartość i cena wolności w eko-nomii. Bez względu jednak na skutki, każdy dojrzały człowiek sam chciałby korzystać zarówno z prawa do sukcesu, jak i z prawa do błędu. Wierzymy bowiem, że każdy z nas chciałby wyrazić własną osobowość w spo-łeczeństwie, w którym funkcjonuje i w ten sposób się spełniać, szanując jednocześnie prawo do samorealizacji innych osób. Skut-kiem tego rozwijamy się jako społeczeństwo w bogactwie różnorodności, niczym piękna łąka pełna wielobarwnych kwiatów.W jaki sposób może nam w tym pomagać ekonomia? Poprzez tworzenie odpowiednich

warunków do takiego rozwoju w ramach róż-nych systemów gospodarczych. Współcześnie uważa się, iż jednym z systemów, który naj-lepiej pozwala rozwijać się ludziom w sferze gospodarczej jest system gospodarki wolno-rynkowej. Jednak wiele krajów może tylko pomarzyć o takim systemie, ponieważ rządzą nimi dyktatorzy, dla których wolność gospo-darcza może oznaczać poważne zagrożenie.Polska do 1989 r. była krajem rządzonym przez dyktaturę jednej, dominującej, komuni-stycznej partii podporządkowanej wytycznym płynącym ze Związku Radzieckiego. Mimo iż wcześniej – w latach pięćdziesiątych, sześć-dziesiątych czy siedemdziesiątych – próbo-wano manifestować sprzeciw przeciwko ist-niejącemu porządkowi, to dopiero powstanie Solidarności w roku 1980 stało się początkiem wielkiego przełomu, który doprowadził Polskę do reform ustrojowych po 1989 r. mających na celu stworzenie sytemu wolnorynkowego.

59

W życiu każdego człowieka jest taki okres, kiedy wyborów w jego imieniu dokonuje ktoś inny: rodzice, opiekunowie, nauczycie-le. Wynika to z braku doświadczenia takiego człowieka oraz jego niedojrzałości. Przycho-dzi jednak taki czas, kiedy trzeba wziąć pełną odpowiedzialność za własne życie, a więc za dokonywane wybory. W ten sposób otwie-rają się wrota wolności. Niekiedy bywa i tak, że opiekunowie blokują drogę do wolności z obawy przed zagrożeniami, jakie ona poten-cjalnie stwarza, hamując w ten sposób rozwój swoich podopiecznych.

W gospodarce może być podobnie. Przestrzeń wolności wyznaczają prawa. Jednym z pod-stawowych praw w ekonomii jest prawo wła-sności, gwarantujące swobodę w korzystaniu z danego zasobu czynnika produkcji: ziemi,

pracy, kapitału. A ponieważ wszystkie zasoby odznaczają się rzadkością, co oznacza, iż nie ma ich tyle, aby każdy mógł w nieograniczo-ny sposób z nich korzystać, zatem nieustannie toczy się walka o dostęp do nich (w postaci zdobywania praw własności). Historia niejed-nokrotnie udowodniła, iż przyczyną konflik-tów zbrojnych była właśnie walka o prawa własności do surowców czy ziemi. Takie spory są aktualne również dzisiaj, kiedy toczy się po-lityczna walka o władzę. Władza bowiem daje możliwość tworzenia prawa, w tym także praw określających własność czynników produkcji. W czasach, kiedy na świecie liczba ludności była na tyle niewielka, że problem rzadkości prak-tycznie nie istniał, nie było konieczności regu-lowania tego typu zagadnień. Z czasem jednak zaczęło robić się coraz ciaśniej i należało to jakoś uporządkować. Robiono to różnymi sposobami, poprzez przywileje nadające prawa własności za zasługi dla danego kraju (np. udział w wojnach, osiągnięcia naukowe, literackie itp.) czy poprzez stwarzanie możliwości wykupu majątku wspól-nego (publicznego) z zaoszczędzonych lub po-życzonych pieniędzy prywatnych. Współcześnie nazywamy to prywatyzacją.

Jednak w pewnych typach gospodarek nie istnieje takie pojęcie, ponieważ nie ma prawa własności prywatnej. Istnieje bowiem tylko publiczna własność środków produkcji, a pań-stwo zarządza tą własnością i w pełni cieszy się z korzyści płynących z takiego zarządzania. Dla osób przedsiębiorczych, które mają wła-sny pomysł na stworzenie czegoś w biznesie, oznacza to brak możliwości pełnej realizacji. Swoje talenty i pomysły mogą wykorzystywać jedynie w ramach działalności przedsiębiorstw państwowych. Ogranicza się prawo do wolno-ści gospodarczej, aby zablokować możliwość akumulacji (gromadzenia) kapitału, który po-

Charakterystyka gospodarki centralnie planowanej

1

60

tencjalnie mógłby stwarzać warunki do prze-jęcia władzy. Tak wygląda obraz gospodarki centralnie planowanej od strony podaży.

Od strony popytu sprawa wygląda równie nie-ciekawie. W warunkach takiej gospodarki ist-nieją bowiem centralne urzędy planowania, które wyznaczają, co każdy obywatel powinien konsumować, i w oparciu o takie plany ustala się plany produkcji dla przedsiębiorstw. W ten sposób powstają często nadwyżki produkcyjne dóbr niepotrzebnych przy jednoczesnym defi-cycie (braku) tych, które są bardziej użyteczne. W ramach gospodarki centralnie planowanej w Polsce sprzed 1989 r. na półkach sklepowych stało np. mnóstwo butelek z octem, a brakowa-ło dóbr tak prozaicznych a zarazem niezbęd-nych, jak papier toaletowy czy mydło.

Ingerencja państwa powoduje również kształ-towanie cen na poziomie nieadekwatnym do możliwości, jakie stwarza dana gospodarka. W Polsce – w ramach gospodarki centralnie

planowanej – funkcjonowały ceny urzędowe (oficjalnie niskie), podczas gdy na tzw. „czar-nym rynku” (w drugim obiegu) dane dobro uzyskiwało cenę rynkową – odzwierciedlającą jego prawdziwą użyteczność.

Zobrazujmy to następującym przykładem. W gospodarce rynkowej nabywca nowego sa-mochodu, musi liczyć się z tym, że jeśli z ja-kichś względów będzie chciał je natychmiast po opuszczeniu salonu wystawić na sprzedaż, to wówczas straci ok. 5 do 10 % poniesionych kosztów, mimo że auto jest zupełnie nowe. W gospodarce centralnie planowanej, w któ-rej był ciągły deficyt aut (sprzedawanych po cenach urzędowych), nabywca np. słynnego „malucha” (fiata 126 p) od razu mógł sprzedać go na giełdzie po cenie dwukrotnie wyższej (niezależnie od koloru auta czy nawet pew-nych usterek fabrycznych). To tyl-ko jeden z wielu paradoksów związanych z brakiem wol-ności w gospodarowaniu.

61

1. Na czym polega dokonywanie wyborów w ekonomii?

2. Czym jest oraz w jakich okolicznościach powstaje gospodarka centralnie sterowana?

Moduł sprawdzający 1

3. Jaką rolę odgrywa własność w ekonomii?

Przedstawiona charakterystyka pokazuje, iż kluczem do przedsiębiorczości w gospodarce jest wolność i odpowiedzialność. Dzięki temu mogą powstawać dobra i usługi spełniające oczekiwania ich nabywców, a rynek może trwać w równowadze. W ten sposób rozwija się nie tylko gospodarka, ale i całe społeczeń-stwo, a należy pamiętać, że istotą bogactwa nie jest to, że przynosi szczęście ‘samo w so-bie’, ale to, że zwiększa możliwości wyboru. Prawo do wolności związane jest z prawem do własności. Trudno rozwijać się nie dyspo-nując pewnymi zasobami. Brak praw własno-ści uniemożliwia podejmowanie decyzji i sku-tecznie blokuje dostęp do strumienia wartości, jaki mógłby być uruchomiony dzięki przedsię-biorczości danej osoby.

Trzeba jednak podkreślić, iż nawet rozwinię-te gospodarki rynkowe zdają sobie sprawę, iż własność publiczna ma także istotne znaczenie w gospodarce, ponieważ umożliwia tworze-nie ważnej przestrzeni tzw. dóbr publicznych, o których będzie mowa w dalszej części lekcji.

62

Jak zaznaczono wcześniej kluczem do zrozu-mienia istoty gospodarki wolnorynkowej jest pojęcie wolności w podejmowaniu decyzji do-tyczących tego: co, jak i dla kogo produkować. Niezbędnym warunkiem do stworzenia sys-temu wolnorynkowego jest prawo własności prywatnej, które skutecznie motywuje do by-cia przedsiębiorczym. Ponadto istotną kwestią jest liberalizacja różnych sektorów gospodar-ki, prowadząca do wolności gospodarowania. W praktyce oznacza to ograniczenie przepisów prawnych regulujących działalność danego sektora gospodarki do niezbędnego minimum.

Ojcem ekonomii klasycznej – a więc liberalnej – był A. Smith, wybitny szkocki ekonomista żyjący w XVIII wieku, który napisał słynne i w wielu frag-mentach aktualne do dnia dzisiejszego dzieło, pt. „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Jedną z kluczowych kwestii porusza-

nych przez A. Smitha jest sprawa ingerencji pań-stwa w gospodarkę. Zdaniem Smitha oraz wy-znawców jego doktryny, w ramach gospodarki wolnorynkowej ingerencja państwa powinna ograniczać się do niezbędnego minimum, pole-gającego na pilnowaniu obowiązujących praw, resztę zaś najlepiej załatwi „niewidzialna ręka rynku”. Trzeba jednak pamiętać, iż czasy w któ-rych żył i tworzył A. Smith różniły się diametral-nie od naszej rzeczywistości. Wówczas średnia długość życia nie przekraczała 40 lat, istniała ogromna ilość analfabetów i ludzi bardzo słabo wykształconych, nie istniało prawo pracy oraz szereg innych regulacji, bez których współcze-sny, cywilizowany człowiek nie wyobraża sobie normalnego życia. Jednym słowem brakowało sektora dóbr publicznych, a więc takich dóbr, do których dostęp mają wszyscy obywatele dane-go kraju przy jednoczesnym braku rywalizacji w korzystaniu z tych dóbr (co oznacza, że kon-sumpcja danego dobra lub usługi publicznej nie pozbawia innych możliwości korzystania z tego dobra w takim samym stopniu). Jedno z najbardziej znanych powiedzeń A. Smi-tha głosi, iż w ekonomii nie ma darmowych obiadów. Zatem powstaje pytanie, czy dobra publiczne są naprawdę bezpłatne? Oczywiście tak nie jest – płacą za nie wszyscy podatnicy. Jednak ich istnienie jest podyktowane szere-giem korzyści, jakie każdy z nas może odnieść, dzięki temu, iż wszyscy mamy do nich dostęp. Wyobraźmy sobie, co by było w kraju, w którym nie byłoby publicznych szczepień ochronnych przeciw gruźlicy? Czy możemy odizolować po-tencjalnych nosicieli od osób zdrowych ? Albo co by było, gdyby nie było powszechnego do-stępu do publicznej oświaty? Czy można analfa-betów traktować jak trędowatych? Odpowiedzi na te pytania są oczywiste.Korzyści z istnienia dóbr publicznych są znacz-nie wyższe, aniżeli koszty ich utrzymania. Nie

Charakterystyka gospodarki wolnorynkowej

2

63

oznacza to oczywiście, że wszyscy równie chętnie podejmują się utrzymania sektora dóbr publicznych. Część obywateli przyjmu-je postawę tzw. „wolnych jeźdźców”, a więc chętnie korzysta, ale nie chce uczestniczyć w finansowaniu sektora publicznego, np. po-przez unikanie podatków i innych publicznych zobowiązań, dzięki którym mamy m.in. usłu-gi policji, wojska, straży pożarnej, nauczycieli, służby zdrowia – lepszej lub gorszej – ale jed-nak w znacznym stopniu dostępnej.

Warto podkreślić, iż współcześnie wiele gospo-darek uznawanych w powszechnym mniema-niu jako gospodarki wolnorynkowe ma moc-no rozwinięty sektor dóbr publicznych, czego przykładem mogą być: Niemcy, Dania, Szwe-cja czy Norwegia. Problemem bowiem nie jest to, czy ma istnieć lub nie sektor publiczny czy prywatny, ale to, jak oba te sektory są w sta-nie efektywnie funkcjonować. To zaś zależy od kultury i tradycji danego obszaru. Przykładowo w Danii istnieje ogromne poszanowanie dla sektora publicznego, docenia się szeroki zakres dóbr i usług, przy jednoczesnej akceptacji re-latywnie wysokich podatków. Wynika to jed-nak z szacunku dla władzy oraz zaufania do jej przedstawicieli, którzy działają w sposób bardzo przejrzysty i uczciwy. W Polsce niestety jest to wielki problem, który korzeniami sięga czasów gospodarki centralnie planowanej, w której władza – nie szanując wolności i różnorodno-ści przekonań obywateli – również nie mogła się cieszyć ich poparciem i zaufaniem. Jedną z kluczowych ról w gospodarce wolno-rynkowej odgrywają dwa sektory: bankowy oraz ubezpieczeniowy.Znaczenie dobrze funkcjonującego systemu bankowego polega na tym, iż chroni on go-spodarkę przed inflacją oraz umożliwia trans-fer kapitału finansowego od tych, którzy go

mają dzięki własnym oszczędnościom, do tych, którzy go potrzebują na inwestycje, bę-dące realizacją ich pomysłów, a więc do ludzi przedsiębiorczych. W warunkach gospodar-ki wolnorynkowej kredyty udzielane są przez banki komercyjne, nad którymi nadzór spra-wuje bank centralny. W Polsce jest to Narodo-wy Bank Polski. Bank centralny dba również o wypłacalność banków komercyjnych, a więc przyczynia się do ochrony naszych oszczęd-ności poprzez kontrolę płynności finansowej oraz odpowiedni poziom rezerw bankowych banków komercyjnych. Swoją politykę bank centralny prowadzi m.in. za pomocą wysokości stóp procentowych, których wysokość wpływa na wysokość oprocentowania kredytów i de-pozytów w bankach komercyjnych. Dodatko-wo w polskim systemie bankowym istnieje taka instytucja jak Bankowy Fundusz Gwarancyjny, wypłacająca – w przypadku upadłości które-gokolwiek z banków komercyjnych – część depozytów złożonych w tych bankach. Warto podkreślić, iż chory lub zły system bankowy w danej gospodarce można porównać z kiep-sko działającą, skorodowaną instalacją hydrau-liczną w naszym domu. Potrafimy sobie wy-obrazić, jak trudne jest życie bez dostępu do bieżącej wody. Podobnie jest w gospodarce, w której brak normalnego dostępu do kapita-łu – to bardzo mocno ogranicza przedsiębior-czość, a nawet często ją uniemożliwia. Drugim filarem gospodarki wolnorynkowej jest system ubezpieczeniowy. Każda działal-ność gospodarcza wiąże się z ryzykiem, wy-nikającym ze zdarzeń losowych (katastrof, wypadków, pożarów, powodzi, itp.). Każde z takich zdarzeń można próbować opisać za pomocą prawdopodobieństwa, a tym samym można z pewnym przybliżeniem obliczyć ry-zyko, aby następnie stworzyć i sprzedać usłu-gę w postaci polisy ubezpieczeniowej. Jest to

64

korzyść obustronna. Kupujący polisę zapewnia sobie bezpieczeństwo, zaś sprzedający oferuje pewną wartość dodaną, która tworzy się m.in. dzięki temu, iż sprzedający przenosi ryzyko indywidualne do grupy ryzyka zbiorowego. Dzięki takiej solidarności ubezpieczonych ła-twiej i taniej można ponosić koszty ryzyka.

Ochrona ubezpieczeniowa w gospodarce gwarantuje ciągłość, dzięki temu, iż w przy-padku zdarzeń losowych podmioty gospo-darcze są w stanie, z pomocą funduszy ubez-pieczeniowych, szybko odrobić swoje straty. Przykład niedawnych powodzi w Polsce po-kazuje, że warto być dobrze ubezpieczonym. Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej mają bardzo szeroki zakres: obejmują także ubez-pieczenia zdrowotne oraz emerytalno-rento-we. Należy podkreślić, iż wysokość świadczeń w ramach poszczególnych sektorów zależy bezpośrednio od wysokości płaconej składki

1. Czym jest oraz w jakich okolicznościach powstaje gospodarka wolnorynkowa?

2. Jakie znaczenie ma sektor publiczny w gospodarce?

3. Jaka jest rola sektora bankowego w gospodarce?


4. Jakie znaczenie odgrywa sektor ubezpieczeniowy w gospodarce?

5. Na czym polega restrukturyzacja gospodarki?

ubezpieczeniowej. Jeśli zatem chcemy mieć dobrą służbę zdrowia oraz wysokie emerytury musimy o tym pamiętać odpowiednio wcze-śniej, płacąc odpowiednie składki do przedsię-biorczych ubezpieczycieli, którzy potrafią po-mnożyć nasz kapitał ubezpieczeniowy. Wszystkie sektory gospodarki rynkowej współ-tworzą jej strukturę, a więc pewną konstrukcję opartą na wzajemnych zależnościach, któ-ra ma spełniać swoje funkcje, czyli tworzyć w odpowiedni sposób, zgodnie z oczekiwa-niami konsumentów wartość dodaną. Jeśli jednak pod wpływem różnych czynników: ze-wnętrznych i wewnętrznych, zmienią się oko-liczności, w ramach których funkcjonuje dana gospodarka, to wówczas niezbędna jest jej re-strukturyzacja, czyli zmiana struktury dopaso-wująca gospodarkę do owych zmian warun-ków gospodarowania. Jeśli w Polsce po 1989 r. zaczęto odchodzić od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki wolnorynkowej, to potrzebne były takie właśnie zmiany, a więc musiała dokonać się restrukturyzacja.

65

Jak opisano wcześniej, Polska do 1989 r. poli-tycznie była silnie uzależniona od Związku Ra-dzieckiego. Zmiany polityczne w tamtym kraju zapoczątkowane przez ówczesnego przywód-cę M. Gorbaczowa umożliwiły zmiany w Pol-sce prowadzące do pierwszych, częściowo wolnych wyborów parlamentarnych. W kon-sekwencji przyjęto koncepcję budowy ustroju politycznego państwa opartą na demokracji parlamentarnej. W sferze gospodarczej zaś przyjęto model gospodarki wolnorynkowej, którego pierwszym animatorem został ów-czesny minister finansów L. Balcerowicz. Isto-tą zmian ustrojowych była: liberalizacja prze-pisów dotyczących działalności gospodarczej, przekształcenia własnościowe prowadzące do likwidacji lub upadłości wielu przedsiębiorstw państwowych, budowa od podstaw sekto-ra prywatnej działalności gospodarczej, wal-ka z hiperinflacją, budowa nowego systemu bankowego oraz ubezpieczeniowego, zmiany w sektorze ubezpieczeń emerytalnych oraz w sektorze ochrony zdrowia.

Były to ogromne wyzwania, które zostały czę-ściowo zrealizowane, częściowo zaś ich reali-zacja poszła w inną stronę, aniżeli oczekiwa-nia społeczne. W rezultacie gospodarka polska ma mocny system bankowy, zdominowany jednak przez kapitał zagraniczny. W podobny sposób funkcjonuje sektor ubezpieczeniowy. Skutecznie zwalczono wysoką inflację, któ-ra stale pozostaje pod kontrolą niezależnego banku (NBP). W strukturze własności przedsię-biorstw dominuje własność prywatna. Upadło

wiele firm państwowych, pojawiły się licz-ne firmy prywatne. Stworzono nowy system ubezpieczeń emerytalnych oraz dokonuje się reforma systemu ubezpieczeń zdrowotnych. Dramatycznie wzrosło zadłużenie sektora pu-blicznego, zbliżając się do poziomu 700 mi-liardów złotych (ok. 50 % PKB). Budując sek-tor prywatny osłabiono i zaniedbano rozwój sektora dóbr publicznych. Mamy bardzo sła-bą infrastrukturę drogową i kolejową. Istnieje problem bezpieczeństwa energetycznego. To tylko wybrane sukcesy i porażki reformy ustro-jowej w sferze gospodarczej po 1989 r. Czy ten stan rzeczy nas zadowala? Z pewno-ścią nie, bo każdy z nas ma swoje marzenia i wyobrażenia. Jednak gdyby porównać rze-czywistość gospodarczą sprzed lat trzydziestu albo przyjąć za punkt odniesienia gospodarki krajów, które od lat osiemdziesiątych zatrzy-mały się w swoim rozwoju, to niewątpliwie są powody do zadowolenia.Kryterium oceny danego systemu gospodar-czego jest jego efektywność oraz zdolność do generowania wartości dodanej w postaci produktu krajowego brutto (PKB) lub innego miernika wartości dodanej. Z takiej perspekty-wy istniejący system gospodarczy funkcjonuje efektywniej, niż system z lat osiemdziesiątych, ponieważ skutecznie uruchamia przedsię-biorczość. Stale jednak aktualne jest pytanie, co zrobić, aby duch przedsiębiorczości mógł jeszcze skuteczniej rozwijać gospodarkę.

Charakterystyka procesu transformacji gospodarczej w Polsce po 1989 r.

3

1. Na czym polegała reforma ustrojowa w Polsce po 1989 r., zwłaszcza w odniesieniu do gospodarki?


2. Jak porównywać i oceniać poszczególne systemy gospodarcze?

66

PodsumowanieEkonomia jest określana jako nauka o podej-mowaniu decyzji dotyczących tego: co, jak oraz dla kogo produkować? Współcześnie uważa się, iż jednym z systemów, który najlepiej pozwala rozwijać się ludziom w sferze gospodarczej jest system gospodarki wolnorynkowej.Jednak wiele krajów może tylko pomarzyć o takim systemie, ponieważ rządzą nimi dyk-tatorzy, dla których wolność gospodarcza może oznaczać poważne zagrożenie dla ich władzy. W takich okolicznościach istnieje tylko publiczna własność środków produkcji, a pań-stwo zarządza tą własnością i w pełni korzy-sta ze strumienia korzyści płynącego z takiego zarządzania. Oznacza to, iż w takim systemie osoby przedsiębiorcze, które mają własny po-mysł na stworzenie czegoś w biznesie, nie mają szans na jego pełną realizację.

Niezbędnym warunkiem do stworzenia sys-temu wolnorynkowego jest prawo własności prywatnej, które skutecznie motywuje do by-cia przedsiębiorczym. Ponadto istotną sprawą jest liberalizacja różnych sektorów gospodar-ki, prowadząca do wolności gospodarowania. W praktyce oznacza to ograniczenie przepisów prawnych regulujących działalność danego sektora gospodarki do niezbędnego minimum.

Jedną z kluczowych ról w gospodarce wolno-rynkowej odgrywają dwa sektory: bankowy oraz ubezpieczeniowy. Znaczenie dobrze funkcjonu-jącego systemu bankowego polega na tym, iż chroni on gospodarkę przed inflacją oraz umoż-liwia transfer kapitału finansowego od tych, któ-rzy go mają dzięki własnym oszczędnościom, do tych, którzy go potrzebują na inwestycje, będące realizacją ich pomysłów, a więc do ludzi przed-siębiorczych. Z kolei ochrona ubezpieczeniowa w gospodarce gwarantuje ciągłość, dzięki temu, iż w przypadku zdarzeń losowych podmioty go-spodarcze w oparciu o fundusze ubezpieczenio-we są w stanie szybko odrobić swoje straty.

Współcześnie wiele gospodarek uznawanych w powszechnym mniemaniu za gospodarki wolnorynkowe ma mocno rozwinięty sektor dóbr publicznych, a więc takich dóbr, do któ-rych dostęp mają wszyscy obywatele danego kraju, przy jednoczesnym braku rywalizacji w korzystaniu z tych dóbr. Korzyści z istnienia dóbr publicznych są znacznie wyższe, aniżeli koszty ich utrzymania.

Wszystkie sektory gospodarki rynkowej współ-tworzą jej strukturę opartą na wzajemnych za-leżnościach, która ma spełniać swoje funkcje, czyli tworzyć – w odpowiedni sposób, zgod-nie z oczekiwaniami konsumentów – wartość dodaną. Jeśli jednak pod wpływem różnych czynników: zewnętrznych i wewnętrznych, zmienią się okoliczności, w ramach których funkcjonuje dana gospodarka, to wówczas niezbędna jest jej restrukturyzacja, czyli zmia-na struktury dopasowująca gospodarkę do tych zmian warunków gospodarowania.

W Polsce po 1989 r. przyjęto koncepcję budowy ustroju politycznego państwa opartą na demo-kracji parlamentarnej. W sferze gospodarczej zaś przyjęto model gospodarki wolnorynkowej, którego pierwszym animatorem został ówcze-sny minister finansów prof. Leszek Balcerowicz. Istotą zmian ustrojowych była: liberalizacja przepisów dotyczących działalności gospo-darczej, przekształcenia własnościowe prowa-dzące do likwidacji lub upadłości wielu przed-siębiorstw państwowych, budowa od podstaw sektora prywatnej działalności gospodarczej, walka z hiperinflacją, budowa nowego systemu bankowego oraz ubezpieczeniowego, zmiany w sektorze ubezpieczeń emerytalnych oraz w sektorze ochrony zdrowia. Były to ogromne wyzwania, które częściowo zostały zrealizowa-ne, częściowo zaś ich realizacja poszła w inną stronę, aniżeli oczekiwania społeczne.

67

Czy rozumiem:

1. Na czym polega dokonywanie wyborów w ekonomii?

2. Czym jest oraz w jakich okolicznościach powstaje gospodarka centralnie sterowana oraz gospodarka wolnorynkowa?

3. Jakie znaczenie ma sektor publiczny w gospodarce?

4. Jakie jest znaczenie sektora bankowego i ubezpieczeniowego w gospodarce wolnorynkowej?

5. Na czym polegała reforma ustrojowa w Polsce po 1989 r., zwłaszcza w odniesieniu do gospodarki?

Pytania kontrolne

Czy potrafię wyjaśnić problemy praktyczne:

1. Dlaczego gospodarka centralnie sterowana nie rozwija przedsiębiorczości?

2. Dlaczego gospodarka wolnorynkowa sprzyja rozwojowi przedsiębiorczości?

3. Dlaczego warto inwestować w sektor publiczny?

4. Jakie są przykładowe korzyści z istnienia publicznej oświaty, ochrony zdrowia, policji i wojska?

5. Jakie korzyści i koszty przyniosły zmiany ustrojowe w Polsce po 1989 r.?

Literatura:

1. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia, PWE, Warszawa 1993.2. Mankiw G. N., Taylor M., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2009.3. Nordhaus W.D., Samuelson P.A, Ekonomia, PWN, Warszawa 2004.4. Rekowski M., Mikroekonomia, Wydawnictwo Akademia, Poznań 2005.5. Roszkowski W., Półwiecze – historia polityczna świata po 1945 roku,

PWN, Warszawa 2005.6. Urbaniak P., Podstawy ekonomii, Wyd. eMPi2, Poznań 2009.

68

Rynek, a więc o tym jak spotykają się ci którzy produkują z tymi, którzy tego potrzebują


68

Cele:

Po przeczytaniu tego rozdziału będę wiedział/a:

Czym jest oraz dlaczego i jak powstaje rynek?

Jakie są cechy, funkcje oraz rodzaje rynków?

Kim są uczestnicy rynku?

Jak tworzy się popyt i podaż rynkowa?

Co to jest prawo popytu i prawo podaży?

Jakie czynniki kształtują przebieg oraz położe-nie funkcji popytu i podaży w gospodarce?

Czym jest i jak powstaje równowaga rynkowa?

Co to jest cena rynkowa i co ją określa?

Dlaczego rynek jest ważny w gospodarce?

Co to jest inflacja oraz jakie są jej rodzaje?

Jakie są przyczyny i skutki inflacji?

Kilka słów na początekRynek to jedna z podstawowych kategorii w ekonomii, a więc nauce o gospodarowa-niu. Gospodarowanie jest procesem, w trakcie którego – w oparciu o zasoby czynników pro-dukcji – powstaje wartość dodana, a więc coś nowego w postaci produktu lub usługi. Jeśli na przykład zdolny piekarz zna przepis na smacz-ny chleb lub bułki, którymi jego konsumenci się potem zajadają, to potrzebuje jeszcze do wyprodukowania tych dóbr wykorzystać: do-brą mąkę, urządzenia piekarnicze, pracę ludzi itp. Wszystko to przetworzone przyczynia się do stworzenia czegoś nowego i bardzo poży-tecznego, a przez to potrzebnego na rynku. I właśnie to, co „dołożono” w piekarni do tych wymienionych czynników produkcji stanowi przykład wartości dodanej.

Wśród czynników produkcji wyróżnia się pracę, ziemię, kapitał fizyczny, jak również wiedzę. Pojęcie pracy obejmuje zarówno pracę fizycz-ną, jak i umysłową. Czynnik produkcji w posta-ci ziemi to zarówno ziemia, na terenie której prowadzona jest działalność (teren firmy), jak również surowce wykorzystywane w procesie produkcji. Przykładem kapitału fizycznego są maszyny i urządzenia wykorzystywane do pro-dukcji dóbr i usług. Wiedza zaś obejmuje okre-ślone technologie, patenty, sposoby organizacji itp. składniki, które we współczesnej ekonomii noszą nazwę kapitału intelektualnego.

Gospodarowanie nie istniałoby, gdyby nie istniały potrzeby ludzkie, które są zaspokajane produktami i usługami wytwarzanymi w trak-cie tego procesu. Zatem człowiek, a właści-wie jego natura i wynikające stąd potrzeby są przyczyną, dla której powstaje myśl o tym, co stworzyć i wyprodukować, aby zaspokoić te potrzeby i w ten sposób zadowolić człowieka. Spełnieniem tego ważnego zadania zajmu-ją się przedsiębiorcy. Miejscem, w którym spotykają się oczekiwania konsumentów oraz oferta przedsiębiorców jest rynek. W dalszej części przedstawiono szereg odpowiedzi do-tyczących różnych jego aspektów.

69

Rynek jest pewnym miejscem, często fizycz-nym (np. plac targowy, giełda, market itp.), ale również wirtualnym (np. witryna Allegro w In-ternecie), gdzie spotykają się ci, którzy czegoś potrzebują (konsumenci) z tymi, którzy mogą to wyprodukować lub dostarczyć (oferenci). W re-zultacie dochodzi do wymiany pomiędzy dwie-ma stronami poprzez akty kupna–sprzedaży.

Powodem, dla którego istnieje rynek są po-trzeby ludzkie. Istnieją różne rodzaje potrzeb:» potrzeby fizjologiczne,» potrzeby związane z bezpieczeństwem,» potrzeby związane z poczuciem przynależ-

ności do konkretnego społeczeństwa,» potrzeby wynikające z samorealizacji, czy

też indywidualnego przeznaczenia (powo-łania) każdego człowieka.

Rynek – oprócz tego, że zaspokaja nasze po-trzeby, jako konsumentów – dostarcza jedno-cześnie środków do życia dla tych, którzy je zaspokajają, czyli dla oferentów. Każdy czło-wiek czegoś potrzebuje, a jednocześnie ma

coś do zaoferowania. Dzięki temu od tysięcy lat przebiega jeden z najważniejszych procesów w historii ludzkości, jakim jest wymiana. Bez niej nie byłoby rozwoju ludzkości. Aby tak się działo, każdy człowiek musi znaleźć w swoim życiu odpowiedź na pytania: Co takiego mogę dać innym ludziom, co będzie zaspokajało ich potrzeby? Czego oczekują ode mnie inni? Ja-kimi talentami dysponuję, które pomogą mi to stworzyć, aby móc potem zaoferować to na rynku? W rezultacie takich przemyśleń po-wstaje pomysł na produkt lub usługę rynkową. Aby taki produkt lub usługa odniosła rynkowy sukces, musi spełnić oczekiwania klientów zarówno co do jakości, jak i ceny. Te warunki zostają spełnione, kiedy każdy robi coś, co na-prawdę lubi robić i do czego ma jednocześnie predyspozycje, a jednocześnie wytwarza coś, czego bardzo potrzebują inni. Dzięki temu działa efektywnie. Dlatego pierwszym krokiem skutecznego działania jest rozpoznanie po-trzeb innych ludzi oraz własnych możliwości.

Tworzenie się rynku oraz jego uczestnicy

1

1. Czy potrafisz zdefiniować rynek?

2. Co to jest wartość dodana?

3. Kim są oferenci i konsumenci na rynku?


4. Jakie znasz rodzaje potrzeb?

5. Co decyduje o sukcesie rynkowym każdego oferenta?

70

Każdy rynek można opisać za pomocą następujących cech:» liczby oferentów oraz konsumentów» przejrzystości» homogeniczności lub heterogeniczności

oferowanego dobra lub usługi.

Od liczby oferentów oraz konsumentów zale-ży to, jaką mogą oni wywierać siłę na siebie nawzajem. Każdy konsument chciałby nabyć dobro o konkretnej jakości po jak najniższej cenie, zaś każdy oferent chciałby sprzedać to dobro na najkorzystniejszych dla siebie wa-runkach. I dlatego na rynku toczy się zawsze pewna gra. Pozycja w tej grze zależy od siły rynkowej. Ta zaś wynika z tego, ilu uczestni-ków bierze udział w tej grze po stronie popytu oraz podaży. Poniżej przedstawiono różne ro-dzaje rynków w zależności od liczby oferen-tów i konsumentów.

Przejrzystość rynku to jego cecha związana z informacją, jaką dysponują oferenci i konsu-menci na temat właściwości dóbr i usług oraz

Cechy, funkcje oraz rodzaje rynków2

czynników produkcji, a także ich cen. Nie każ-dy wie wszystko o tym, gdzie i po jakiej cenie można nabyć dane dobro lub usługę, albo je wyprodukować. Ale każdy chciałby wiedzieć jak najwięcej, bo wówczas byłby w stanie naj-lepiej wybrać. Dlatego rynki dzielą się na do-skonale przejrzyste oraz takie, które doskonale przejrzyste nie są.

Współcześnie, dzięki takim formom komu-nikacji jak Internet, znacznie zwiększyła się przejrzystość rynków, dzięki czemu wymiana rynkowa stała się bardziej efektywna. W ten sposób korzyść odnoszą zarówno sprzedają-cy, jak i kupujący. Jednak często sprzedają-cym zależy na tym, aby ich klient nie wiedział wszystkiego, gdyż w ten sposób są w stanie korzystniej sprzedać swoje dobro lub usłu-gę. Pamiętajmy – wymiana rynkowa jest grą i każdy gracz (oferent czy konsument), chciał-by wygrać jak najwięcej. Dlatego konsumen-ci starają się wiedzieć jak najwięcej, aby w tej grze zwiększyć swój sukces.

71

Nieraz wydaje nam się, iż pewne dobra niczym się między sobą nie różnią. I rzeczywiście tak bywa, czasem nawet wówczas, kiedy istnie-ją pewne różnice, ale nie mają one żadnego znaczenia. Wówczas rynek takiego dobra lub usługi nazywamy rynkiem homogenicznym w odróżnieniu od rynku heterogenicznego, na którym dostrzega się istotne różnice pomię-dzy dobrami lub usługami, pozornie takimi samymi. Takie zróżnicowanie produktów po-zwala oferentom prowadzić grę rynkową na korzystnych dla siebie zasadach. Przykładem jest rynek znanych napojów kofeinowych (Co-ca-Coli oraz Pepsi). Pozornie te same dobra, ale jednak subtelnie zróżnicowane, pozwalają przyciągnąć do siebie odrębnych konsumen-tów. W ten sposób działają wszystkie rynki tzw. konkurencji monopolistycznej.

Rynki spełniają szereg ważnych funkcji, takich jak:» funkcja alokacyjna, dzięki której dokonuje

się wymiana – określone produkty i usługi docierają do konkretnych, potrzebujących ich osób;

» funkcja redystrybucyjna, dzięki której następuje przepływ dóbr i usług z rynków odznaczających się nadwyżkami na rynki wykazujące deficyt;

» funkcja informacyjna, dzięki której poznaje-my wartość interesujących nas dóbr i usług;

1. Wymień trzy cechy rynków będące podstawą ich podziału?

2. Jakie są cztery główne funkcje spełniane przez rynki?


3. Jakie znasz rodzaje rynków? Wymień je i omów, mając na uwadze kryteria podziału.

» funkcja bodźcowa, dzięki której podmioty rynkowe zyskują motywację do produkcji danego dobra i usługi (oferenci) lub do jego zakupu (konsumenci).

Wcześniej wskazaliśmy na pewne rodzaje ryn-ków wynikające z ich cech. Istnieją także inne, dodatkowe podziały ze względu na wymie-nione poniżej kryteria.» Z uwagi na przedmiot obrotu rynkowego

wyróżniamy: rynek dóbr oraz rynki czynni-ków produkcji (rynek kapitału, rynek pracy, rynek ziemi, rynek wiedzy).

» Ze względu na zasięg wyróżniamy: rynek lokalny, rynek regionalny, rynek krajowy, ry-nek międzynarodowy, rynek światowy.

» Z uwagi na relację między ilością danego to-waru na rynku, a możliwościami nabywczymi konsumentów wyróżniamy: rynek producenta oraz rynek konsumenta. Z rynkiem producen-ta mamy do czynienia w sytuacji, gdy wielkość zapotrzebowania na towary zgłaszana przez konsumentów przewyższa wielkość ofer-ty sprzedaży. W tej sytuacji oferent ma prze-wagę nad konsumentem. W okolicznościach dokładnie odwrotnych mamy do czynienia z rynkiem konsumenta. Wtedy to konsument jest ‘rozgrywającym’ w grze rynkowej.

72

Rynek działa według określonych reguł. Pod-stawowymi prawami niezbędnymi do zrozu-mienia działania jego mechanizmu są: prawo popytu oraz prawo podaży. Pierwsze z tych praw pokazuje funkcyjną zależność pomiędzy ceną danego dobra a wielkością zapotrzebo-wania na dane dobro.Przypomnijmy, iż funkcja w ujęciu matema-tycznym oznacza pewne jednoznaczne od-wzorowanie, przypisujące argumentom two-rzącym dziedzinę funkcji liczby ze zbioru wartości funkcji. Inaczej mówiąc – funkcja to pewna relacja, opisująca w konkretny sposób zależność pomiędzy zmiennymi. Zmienne w postaci argumentów nazywamy zmiennymi niezależnymi, podczas gdy zmienną tworzącą zbiór wartości funkcji nazywamy zmienną za-leżną. Pojęcie funkcji uczy nas logicznego my-ślenia, pokazuje, że wiele z otaczających nas zjawisk ma charakter zależności, które łatwo i wygodnie jest opisać właśnie przy jej pomocy. W ekonomii jest podobnie. Obserwujemy cie-kawe zjawiska i chcielibyśmy je jakoś opisać.

Prawo popytu to właśnie przykład funkcyjnej malejącej zależności pomiędzy ceną danego dobra, a wielkością zapotrzebowania na nie. Wraz ze wzrostem ceny danego dobra, male-je liczba chętnych osób pragnących dokonać jego zakupu.

Z kolei prawo podaży to przykład rosnącej funk-cji, która pokazuje zależność pomiędzy ceną na dane dobro, a wielkością jego produkcji. Wraz ze wzrostem ceny na rynku pojawia się coraz więcej chętnych do produkcji danego dobra, ponieważ zachęca ich do tego wyższa cena, a przez to szansa na uzyskanie zysków.

Jak widać, poprzez wzajemne oddziaływa-nie na siebie dwóch głównych sił rynkowych w gospodarce w postaci popytu i podaży, usta-la się w pewnym momencie na każdym rynku pewien stan równowagi. W stanie równowagi wielkość podaży równa jest wielkości popytu. Jednocześnie ustala się wówczas cena rów-nowagi rynkowej, która wyraża wartość wy-mienną danego dobra lub usługi będących przedmiotem rynkowego obrotu. Jest to bar-dzo ważna właściwość każdego rynku poka-zująca taką prawidłowość, że – w większości przypadków – rynek stanowi samoczynny mechanizm regulujący produkcję oraz wy-mianę dóbr i usług. Zobrazujmy ten mecha-nizm rysunkiem.

Działanie mechanizmu rynkowego3

73

W analizie funkcji popytu i podaży warto znać i rozumieć czynniki wpływające na przebieg oraz położenie obu tych funkcji.

Po stronie podaży działają następujące czynniki decydujące o położeniu lub przebiegu funkcji podaży:» zmiana kosztów produkcji,» zmiana technologii produkcji,» zmiany w przepisach podatkowych,» zdarzenia losowe (kataklizmy, klęski

urodzaju i nieurodzaju itp.).

Jeśli na przykład producent węgla odkryje nowe złoże o korzystniejszym, a przez to tań-szym dostępie, to wówczas obniżą się jego koszty produkcji. Jeśli jego główny technolog zaproponuje mu wykorzystanie nowoczesnej technologii o większej efektywności wydo-bycia, wówczas koszty produkcji węgla także spadną, dla każdego poziomu produkcji. Jeśli państwo obniży stawkę podatku VAT na wę-giel, to wtedy zmieni się nachylenie funkcji podaży (będzie mniejsze), dzięki czemu spad-nie cena rynkowa węgla. No i niestety, jeśli-by w kopalni doszło do jakiejś katastrofy, to wówczas jej skutki są dodatkowymi kosztami dla właściciela i przyczyniają się do przesunię-cia funkcji podaży w górę, przez co wzrośnie cena rynkowa węgla. Każdy z wymienionych czynników może działać osobno, ale nie moż-na wykluczyć sytuacji, w której działa jedno-cześnie kilka czynników. Dlatego w ekonomii – w ramach tzw. analizy statycznej – badamy wpływ zmian jednej zmiennej niezależnej na wartości zmiennej zależnej, przyjmując za-łożenie o niezmienności pozostałych czyn-ników. Założenie to z języka łacińskiego nosi nazwę ceteris paribus.

Po stronie popytu działają następujące czynniki decydujące o położeniu lub przebiegu funkcji popytu:» zmiany cen dóbr substytucyjnych,» zmiany cen dóbr komplementarnych,» zmiany dochodowe,» zmiany kształtujące preferencje (wybory)

konsumentów.

Jeśli wzrasta cena węgla, to konsumenci – ce-teris paribus – intensywniej analizują możli-wość wykorzystania innych źródeł ogrzewania. W rezultacie funkcja popytu na nie przesuwa się ku górze. Jeśli spada cena benzyny, to z pewnością – ceteris paribus – przesunie się ku górze funkcja popytu na samochody. Jeśli wzrosną zarobki ludności, to należy oczekiwać ogólnego wzrostu popytu na wszystkie dobra podstawowe oraz luksusowe.

Na osobną uwagę zasługują czynniki kształtujące wybory konsumentów. W ekonomii wyróżnia się trzy rodzaje takich wpływów w postaci:» efektu snobizmu, pod wpływem którego

ludzie chcą nabywać dobra lub usługi wy-różniające ich od innych. Przykładem może być popyt na usługę w postaci wycieczki na Antarktydę;

» efektu prestiżu, pod wpływem którego na-bywane są dobra luksusowe, podkreślające wyjątkowy charakter i pozycję osoby, która je kupuje. Przykładem może być kupno nowego modelu Ferrari;

» efekt naśladownictwa (tzw. „owczego pędu”), pod wpływem którego ludzie na-bywają dobra i usługi cieszące się popu-larnością wśród innych konsumentów. Przykładem takiego działania ze strony konsumentów jest kupno najmodniejszego ubrania w danym sezonie.

1. Jak tworzy się popyt i podaż rynkowa?

2. Co to jest prawo popytu i prawo podaży?

3. Czym jest i jak powstaje równowaga rynkowa?


4. Dlaczego rynek jest ważny w gospodarce?

5.Jakie czynniki kształtują przebieg oraz położenie funkcji popytu i podaży w gospodarce?

74

Zjawisko inflacji4

Większość ludzi zapytana o strach przed in-flacją odpowiada, iż wolałaby uniknąć tego zjawiska. Dlaczego? Co jest przyczyną inflacji i jakie mogą być jej skutki?

Słowo to pochodzi z łaciny, a następnie upo-wszechniło się w języku włoskim. W luźnym tłumaczeniu oznacza wdmuchiwanie, rozdę-cie czegoś itp.

Wyobraźnia podpowiada nam, iż inflacja to takie zjawisko, które oznacza proces wzrostu cen, związany z utratą wartości przez dobra i usługi. I po to, aby ochronić tę wartość, pod-mioty decydują się na podnoszenie cen. Rodzi się pytanie, jakie czynniki odpowiadają za in-flację w gospodarce?

Bank centralny – w Polsce jest to Narodowy Bank Polski (NBP), w USA Rezerwa Federal-na. To, że mamy inflację pod kontrolą i to na dość niskim poziomie zawdzięczamy właśnie skutecznej polityce banku centralnego (NBP). Jednak bank centralny nie ma wpływu na wszystkie czynniki, które powodują inflację.

W zależności od tych czynników wyróżniamy określone, następujące rodzaje inflacji:» inflację kosztową, w której za wzrost cen

odpowiada wzrost kosztów produkcji, wywołany wzrostem cen surowców i mate-riałów;

» inflację sezonową, w której za wzrost cen odpowiadają zmiany w rzadkości występo-wania danego dobra w zależności od pory roku. Przykładem są ceny owoców i warzyw.

Otóż utrata wartości następuje przez to, iż pojawia się w gospodarce dodatkowy pie-niądz, który nie ma pokrycia w istniejących, wytwarzanych dobrach i usługach. W efekcie – tych dóbr i usług jest za mało w stosunku do ilości pieniądza, który został wpuszczo-ny do obiegu. Konsekwencją jest wzrost cen tych dóbr i usług, a więc inflacja. Kto odpo-wiada w gospodarce za emisję pieniądza?

» inflację instytucjonalną, w której zmiany cen powodowane są zmianami w przepi-sach. Przykładem może być zmiana stawki podatku VAT, a konkretnie jej wzrost;

» inflację strukturalną, w której zmiana cen wy-nika ze zmian w strukturze gospodarki. Jeśli na przykład zaczyna brakować rąk do pracy, to wówczas nieuchronnie następuje wzrost wynagrodzeń, aby zrównoważyć rynek pracy.

75

1. Co to jest inflacja oraz jakie są jej rodzaje?

2. Jakie są przyczyny i skutki inflacji?


3. Jakie znasz pozytywne następstwa inflacji?

W zależności od tempa inflacji wyróżniamy:» inflację pełzającą, której poziom nie

przekracza 10 % w skali roku;» inflację galopującą, której poziom waha

się w granicach od 10 do 100% rocznie;» hiperinflację, której poziom przekracza

ponad 100 %.

O dotkliwych skutkach inflacji nie potrzeba chyba nikogo przekonywać. Każdy bowiem wolałby w ramach określonej kwoty dochodu

nabywać więcej niż mniej. Inflacja pochłania nasze oszczędności. Jednak w pewnych oko-licznościach oraz na pewnych zasadach może okazać się pomocna, szczególnie kiedy trze-ba pobudzić gospodarkę do stanu, jakim jest jej granica możliwości produkcyjnych. Jest to taki stan gospodarki, w którym następuje peł-ne wykorzystanie czynników produkcji. Wów-czas korzyścią z niewielkiego wzrostu inflacji może być likwidacja przejściowego bezrobo-cia. Zachodzi jednak ryzyko, iż działania takie,

podyktowane np. interesem politycznym, nie skończą się na granicy możliwości produkcyj-nych, ale będą ciągnęły gospodarkę w kierun-ku dalszego wzrostu cen. Dlatego muszą być ściśle nadzorowane.

76

Podsumowanie

Rynek stanowi cenny mechanizm wymiany pomiędzy tymi, którzy tworzą wartość doda-ną, a tymi którzy jej potrzebują pod postacią różnych dóbr i usług. Powodem, dla którego istnieje rynek są potrzeby ludzkie. Każdy rynek można opisać za pomocą następujących cech: liczby oferentów oraz konsumentów, przej-rzystości, homogeniczności lub heterogenicz-ności oferowanego dobra lub usługi. Rynki spełniają różne ważne funkcje: alokacyjne, re-dystrybucyjne, informacyjne, bodźcowe.

Kluczowymi dla działania mechanizmu ryn-kowego są: prawo popytu oraz prawo podaży. Dzięki działaniu tych praw ustala się równo-waga rynkowa, w wyniku której kształtuje się cena równowagi rynkowej, przy której wiel-kość zapotrzebowania na dane dobro dokład-nie odpowiada podaży tego dobra.

W analizie funkcji popytu i podaży warto znać i rozumieć czynniki wpływające na przebieg oraz położenie obu tych funkcji. Po stronie po-daży działają następujące czynniki decydują-ce o położeniu lub przebiegu funkcji podaży: zmiana kosztów produkcji, zmiana technologii produkcji, zmiany w przepisach podatkowych,

zdarzenia losowe (kataklizmy, klęski urodzaju i nieurodzaju itp.). Po stronie popytu działają następujące czynniki decydujące o położe-niu lub przebiegu funkcji popytu: zmiany cen dóbr substytucyjnych, zmiany cen dóbr kom-plementarnych, zmiany dochodowe, zmiany kształtujące preferencje (wybory) konsumen-tów. Te ostatnie powodowane są efektami: prestiżu, snobizmu oraz naśladownictwa.

Ważnym problemem w analizie rynku jest zja-wisko inflacji, które oznacza proces wzrostu cen, związany z utratą wartości przez dobra i usługi. Najczęściej utrata wartości następuje przez to, iż pojawia się w gospodarce dodat-kowy pieniądz, który nie ma pokrycia w ist-niejących, wytwarzanych dobrach i usługach. W efekcie – dóbr tych i usług jest za mało w stosunku do ilości pieniądza, który został wpuszczony do obiegu. Jednak mogą być rów-nież inne przyczyny inflacji; z uwagi na nie wy-różniamy: inflację kosztową, inflację sezonową, inflację strukturalną oraz inflację instytucjonal-ną. W zależności od tempa inflacji może być ona: pełzająca, galopująca lub może przybrać postać hiperinflacji. Ta ostatnia bardzo boleśnie dotyka obywateli danego państwa.

77

Pytania kontrolne

Literatura:

1. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia, PWE, Warszawa 1993.2. Mankiw G. N., Taylor M., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2009.3. Nordhaus W.D., Samuelson P.A, Ekonomia, PWN, Warszawa 2004.4. Rekowski M., Mikroekonomia, Wydawnictwo Akademia, Poznań 2005.5. Urbaniak P., Podstawy ekonomii, wyd. eMPi2, Poznań 2009.

Czy rozumiem:

1. Czym jest oraz dlaczego i jak powstaje rynek?

2. Jak tworzy się popyt i podaż rynkowa?

3. Jakie czynniki kształtują przebieg oraz położenie funkcji popytu i podaży w gospodarce?

4. Czym jest i jak powstaje równowaga rynkowa?

5. Co to jest inflacja, jakie są jej przyczyny oraz jakie niesie ze sobą skutki?


1. Jakimi cechami odznacza się wybrany rynek w moim otoczeniu?

2. Jakie konkretne czynniki mogą zmienić położenie funkcji podaży i popytu na tym rynku?

3. Czy wybrany przeze mnie rynek znajduje się w równowadze?

4. Jakie czynniki mają decydujący wpływ na inflację w moim kraju?

5. Jakie są praktyczne konsekwencje inflacji w Polsce, biorąc pod uwagę jej wysokość?

78

Edukacja konsumencka


78

Cele:

Po przeczytaniu tego rozdziału będę:

Wiedział/-a, kto to jest konsument, sprzedawca, producent;

Wiedział/-a, co to jest umowa konsumencka, reklamacja, gwarancja, odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu niezgodności towaru z umową;

Znał/-a rodzaje umów konsumenckich;

Wiedział/-a, które instytucje chronią konsumenta;

Wiedział/-a, jak składa się reklamację i będę widzieć zasadność składania reklamacji;

Umiał/-a podać pozytywne i negatywne przykłady wpływu reklamy na decyzje konsumentów;

Odróżniał/-a informacje zawarte w reklamach od elementów perswazyjnych.

Kilka słów na początekEdukacja konsumencka jest niezwykle ważna, gdyż pozwala poznać

prawa konsumenta. Wiedza wynikająca z praw konsumenta pozwala lepiej

funkcjonować w wielu sytuacjach życiowych i uniknąć nieprzyjemnych

sytuacji. Ważne jest, by wiedzieć, czego możemy oczekiwać od sprzedaw-

cy oraz jakie są jego obowiązki. Warto również wiedzieć, kto może pomóc

konsumentowi w sytuacji, kiedy jego prawa zostaną naruszone i do jakich

instytucji można się zgłosić o pomoc lub arbitraż w sporach konsumenta

ze sprzedawcą lub producentem produktu. Z rozdziału dowiecie się rów-

nież, co może kupić osoba niepełnoletnia. Kolejnym aspektem edukacji

konsumenckiej jest nieuczciwa reklama. Reklama, jako obietnica

publiczna, musi być prawdziwa oraz nie może wprowadzać w błąd.

79

Prawa konsumenta1

producent sprzedawcakonsument

Rysunek. Graficzna prezentacja kim są: producent, sprzedawca, konsument

Sprzedawca jest zobowiązany do:1

» podania ceny oferowanego towaru kon-sumpcyjnego (cena musi być widoczna i znajdować się na każdym produkcie w sklepie);

» udzielenia kupującemu jasnych, zrozumia-łych i niewprowadzających w błąd infor-macji, wystarczających do prawidłowego i pełnego korzystania ze sprzedanego towaru konsumpcyjnego (np. do produktu musi być dołączona instrukcja w języku polskim);

» wydania wraz z towarem wszystkich ele-mentów jego wyposażenia oraz sporządzo-nych w języku polskim instrukcji obsługi, konserwacji i innych dokumentów dotyczą-cych towaru;

» zapewnienia w miejscu sprzedaży warun-ków umożliwiających dokonanie wyboru

towaru i sprawdzenie jego jakości, komplet-ności oraz funkcjonowania głównych me-chanizmów i podstawowych podzespołów (np. gdy kupujemy suszarkę do włosów, w sklepie powinno znajdować się gniazd-ko, a kupujący powinien mieć możliwość podłączenia produktu do prądu i sprawdze-nia jego działania).

Sprzedawca nie odpowiada za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową, gdy kupu-jący w chwili zawarcia umowy o tej niezgod-ności wiedział lub – oceniając rozsądnie – po-winien był wiedzieć (np. jeżeli przeceniono bluzkę z powodu rozprucia szwu – wówczas nie można składać reklamacji z tego powo-du, ale np. jeżeli bluzka ta była prana zgodnie z oznaczeniem i mimo to utraciła kolor – można złożyć reklamację).

1. Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2002 r. nr 141, poz. 1176, z 2004 r. nr 96, poz. 959, z 2009 r. nr 115, poz. 960)

80

Co to jest umowa konsumencka?Rodzaje umów konsumenckich:» umowa zawierana w miejscu sprzedaży –

inaczej umowa kupna-sprzedaży – umowa, do której dochodzi w momencie zakupu produktu w punkcie sprzedaży detalicznej (np. kupno batona w sklepie spożywczym czy bluzki w butiku);

» umowa zawierana poza lokalem sprzeda-ży – wówczas, gdy kupujemy produkt np. w domu (akwizycja);

» umowa zawarta na odległość – klient w oparciu o prezentacje produktów (np. w katalogu wysyłkowym, gazecie, sklepie internetowym) wybiera i zamawia je telefo-nicznie, listownie lub przez Internet;

» kredyt konsumencki – umowa kredytowa zawarta w celu zakupu konkretnego produktu/usługi;

» umowa ubezpieczeniowa.

Czy można zwrócić produkt do sklepu?Wielu ludziom wydaje się, że sprzedawca jest zo-bowiązany do przyjęcia produktu, jeżeli po zaku-pie klient „się rozmyśli”. Taka ustawa obowiązy-wała kiedyś, jednak została zmieniona i obecnie sprzedawca, w większości przypadków, nie ma obowiązku przyjęcia zwrotu produktu. Niektóre sklepy w swoich wewnętrznych regulaminach dopuszczają zwrot produktu.

Kiedy klient może zwrócić produkt? – Oto wyjątki dopuszczone przez ustawę:1

» jeżeli zawarto umowę poza lokalem przed-siębiorstwa – klient może zwrócić produkt w ciągu 10 dni od daty zawarcia umowy;

» jeżeli zawarto umowę na odległość – klient może zwrócić produkt w ciągu 10 dni od daty dostarczenia produktu;

» umowa kredytu konsumenckiego może być rozwiązana w ciągu 10 dni od jej podpisania.

Odstępując od umowy, klient jest zobowią-zany do dostarczenia produktu wraz z do-wodem sprzedaży (np. paragonem), który:» nie może nosić śladów używania;» musi posiadać wszystkie metki;» musi mieć fabryczne opakowanie.

Co to znaczy, że produkt jest niezgodny z umową?Produkt jest niezgodny z umową, jeżeli:1

» nie nadaje się do celu, do jakiego tego rodzaju towar jest zwykle używany (np. kurtka nieprzemakalna, która po przejściu ulicą w czasie deszczu przemokła);

» nie posiada właściwości, jakie powinny cechować towar tego rodzaju lub o jakich zapewniał sprzedawca czy producent (pod-czas indywidualnego prezentowania towa-ru lub w składanych publicznie oświadcze-niach – w reklamie lub na oznakowaniu), np. kupiona gra nie jest przetłumaczona na język polski, mimo że w reklamie i na pudełku zostało to napisane;


81

Co to jest reklamacja i do czego służy?Reklamacja stosowana jest w przypadku nie-zgodności produktu z umową. Kupujący może żądać od sprzedającego doprowadzenia to-waru do stanu zgodnego z umową przez nie-odpłatną naprawę albo wymianę na nowy1. Możliwość reklamowania towarów upływa po 24 miesiącach od daty zakupu.

Czas rozpatrzenia reklamacji: sprzedawca ma 14 dni na rozpatrzenie reklamacji. Jeżeli w tym czasie reklamacja nie zostanie rozpatrzona, uważa się, iż sprzedawca uznał jej zasadność.

Czego może żądać klient składający reklamację:» naprawy towaru,» wymiany na nowy produkt.

Jeżeli sprzedawca nie dokona naprawy w wy-znaczonym terminie lub gdy naprawa czy wymiana naraża kupującego na znaczne nie-dogodności, ma on prawo domagać się obni-żenia ceny lub w ogóle odstąpić od umowy.

Co to jest gwarancja?Podstawą gwarancji jest dokument gwaran-cyjny, który kupujący otrzymuje wraz z towa-rem. W dokumencie gwarancyjnym powinna się znaleźć:» nazwa produktu i jego numer firmowy,» nazwa i adres gwaranta,» stwierdzenie, że gwarancja na sprzedany

towar konsumpcyjny nie wyłącza, nie ogra-nicza ani nie zawiesza uprawnień kupują-cego wynikających z niezgodności towaru z umową.

7. Co to znaczy, że produkt jest niezgodny z umową?

8. Czy potrafisz określić, co to jest reklamacja?

9. Czy potrafisz określić, co to jest gwarancja?

10. Czym różni się reklamacja od gwarancji?

1. Czy potrafisz określić, kto to jest producent?

2. Czy potrafisz określić, kto to jest sprzedawca?

3. Czy potrafisz określić, kto to jest konsument?

4. Czy potrafisz wymienić obowiązki sprzedawcy?

5. Czy potrafisz wymienić rodzaje umów konsumenckich?

6. Czy można zwrócić produkt do sklepu?


» został nieprawidłowo zamontowany lub uruchomiony, jeśli czynności te zostały wykonane w ramach umowy sprzedaży przez sprzedawcę albo przez kupujące-go, ale według instrukcji otrzymanej przy sprzedaży (np. gra komputerowa nie chce się zainstalować ani samoistnie, ani przy użyciu odpowiednich programów opisa-nych w instrukcji).

82

Dziecko w sklepie i nieuczciwa reklama2


Czy osoby niepełnoletnie mogą robić zakupy?

Problem robienia zakupów przez osoby nie-pełnoletnie jest złożony. Najogólniej mówiąc zakres zakupów, jakie mogą robić dzieci, zale-ży od wieku.

Dzieci do 13. roku życia nie mają zdolności do czynności prawnych, więc nie wolno im za-wierać żadnych umów, w tym umów kupna-sprzedaży, innymi słowy – nie mogą kupować żadnych przedmiotów.

Czy oznacza to, iż dziecko 12 letnie nie może kupić gumy do żucia, czekolady czy gazety w kiosku? Jeżeli ustawodawca poprzestałby na zapisie dotyczącym niezdolności do czyn-ności prawnych, tak byłoby w rzeczywistości. Taki zapis byłby jednak bardzo niepraktyczny. Wobec tego Kodeks Cywilny w art. 14§2 zwra-

ca uwagę, że jeżeli osoba niezdolna do czyn-ności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drob-nych, bieżących sprawach życia codzienne-go, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania. Wobec czego dziecko w wieku 12 lat może legalnie kupić gumę do żucia, czeko-ladę czy gazetę, są to bowiem drobne zakupy za niewielką cenę. Natomiast jeżeli dziecko w tym wieku chciałoby kupić komputer, mu-szą mu towarzyszyć rodzice i to oni kupują ten przedmiot.

Jeżeli dziecko ukończy 13 lat a nie przekroczy 18. roku życia posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Oznacza to, iż może zawierać umowy powszechnie zawierane w drobnych, bieżących sprawach życia co-dziennego. Kodeks cywilny zezwala również osobom niepełnoletnim po 13. roku życia na rozporządzanie swoim zarobkiem (jeżeli taki posiada) bez zgody opiekuna oraz do dys-ponowania przedmiotami, które zostały mu przekazane do swobodnego użytku. Oznacza to, że osoby w wieku 13–18 lat mogą kupować drobne przedmioty i przedmioty nieco droż-sze, pod warunkiem wydawania na nie wła-snych (zarobionych przez siebie) pieniędzy. Może się więc zdarzyć, iż nastolatek będzie mógł kupić komputer, pod warunkiem po-siadania dowodu, że pieniądze, którymi dys-ponuje są zarobione przez niegoposiadania własnych zarobionych pieniędzy (np. umo-wa o dzieło). Natomiast nastolatek nie może bez zgody opiekunów kupić np. samochodu, nawet jeżeli wydaje na niego własne pienią-dze. Taki przedmiot jest już zbyt drogi i zakup wiąże się z zaciągnięciem dalszych zobowią-zań przez osobę kupującą (np. konieczność ubezpieczenia), wobec czego osoba kupująca, która nie jest pełnoletnia nie może podpisać takiej umowy.

83

Federacja Konsumentów jest niezależną orga-nizacją pozarządową, której głównym celem jest ochrona indywidualnego konsumenta w Polsce.1 Federacja posiada 48 oddziałów w całej Polsce, w których można uzyskać bez-płatną pomoc, w tym pomoc prawną. Można się z nimi skontaktować osobiście, telefonicz-nie, listownie lub przez Internet.

Działalność Federacji obejmuje2:» aktywną i wiarygodną pomoc polskim

konsumentom;» dążność do stworzenia warunków,

w których opinie konsumentów będą roz-ważane przy podejmowaniu istotnych dla nich decyzji;

» inicjację prokonsumenckich zmian w prze-pisach prawnych – w efekcie podejmo-wanych działań wprowadzono prokonsu-menckie zapisy w wielu aktach prawnych;

» tworzenie lobby na rzecz polityki konsu-menckiej, szczególnie intensywnie zabiega się o poparcie dla idei ochrony konsumenta wśród parlamentarzystów polskich;

» pracę w komisjach normalizacyjnych i certyfikacyjnych;

» kształtowanie rynku konsumenta w pełni korzystającego z przysługujących mu praw;

» prowadzenie edukacji konsumenckiej w szkołach – nauczyciele chętnie realizują przygotowywane przez Federację od kilku lat programy, dzięki czemu uczniowie mają sposobność poznać swoje prawa, zasta-nowić się nad mechanizmami rządzącymi rynkiem i nad własnymi postawami konsu-menckimi.

Stowarzyszenie Konsumentów Polskich (SKP) jest niezależną, pozarządową organizacją konsumencką. SKP zostało założone w marcu 1995 roku, a za cel postawiło sobie rozwijanie świadomości konsumentów w zakresie posia-danego przez nich prawa do bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, informacji, edukacji i repre-zentacji, jak również ochrony ich interesów ekonomicznych i prawnych.1 Pod bezpłatnym numerem telefonu 800 800 008 każdy kon-sument może uzyskać poradę lub informację w interesującej go sprawie konsumenckiej. Dzwonić można zarówno z telefonów stacjo-narnych, jak i komórkowych. Infolinia Konsu-mencka obsługiwana jest przez prawników i jest czynna w dni powszednie w godzinach 9.00–17.00. Konsumenci mogą zadać pytanie również za pośrednictwem poczty elektro-nicznej: [email protected]

Po ukończeniu 18 lat człowiek jest pełnoletni i nabywa pełne zdolności do czynności praw-nych, wobec czego może zawierać wszelkie umowy.

Instytucje, które chronią konsumenta.Konsument w Polsce ma wiele praw i w więk-szości przypadków prawa konsumenta są przez producentów i sprzedawców przestrze-gane. Jednak niekiedy prawa te mogą być na-ruszane. Wówczas można dochodzić swoich praw w sądzie, ale trzeba pamiętać, że proce-dura sądowa jest skomplikowana i trwa długo. Często równie skuteczne jest zwrócenie się do organizacji chroniących prawa konsumenta.

Do najważniejszych należą:» Federacja Konsumentów;» Stowarzyszenie Konsumentów Polskich;» Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów;» Rzecznik Praw Konsumenta.

84

Misją Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsu-mentów jest podnoszenie dobrobytu konsu-mentów poprzez ochronę i tworzenie warun-ków dla funkcjonowania konkurencji. Dzięki tym działaniom wzmocniona zostaje konku-rencyjność przedsiębiorstw działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a przez to Urząd przyczynia się do rozwoju gospo-darczego Polski.3 Instytucja ta nie pomaga poszczególnym konsumentom w bieżących sprawach, wobec czego nie można u nich uzyskać szczegółowej porady prawnej. Na-tomiast Urząd poszukuje problemów konsu-mentów i stara się im pomagać poprzez wy-szukiwanie niekorzystnych dla konsumenta praktyk gospodarczych. Takie zapisy, po roz-patrzeniu przez Sąd, są uważane za „klauzule niedozwolone” – oznacza to, że nawet jeżeli podpiszemy umowę zawierającą takie zapisy, to umowa w tym zakresie (tylko klauzule nie-dozwolone, a nie cała umowa) jest nieważna. Dzięki temu niektóre kłopoty konsumenta roz-wiązywane są automatyczne.

W sprawach indywidualnych bezpłatną pomoc prawną konsumenci mogą uzyskać m.in. u miejskich lub powiatowych Rzecz-ników Konsumentów. Do ich kompetencji należy4:» zapewnienie bezpłatnego poradnictwa

konsumenckiego i informacji prawnej w za-kresie ochrony interesów konsumentów,

» składanie wniosków w sprawie stanowie-nia i zmiany przepisów prawa miejscowego w zakresie ochrony interesów konsumentów,

» występowanie do przedsiębiorców w sprawach ochrony praw i interesów konsumentów,

» współdziałanie z właściwymi miejscowo delegaturami Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, organami Inspekcji Han-dlowej oraz organizacjami konsumenckimi,


» wytaczanie powództwa na rzecz konsu-mentów oraz wstępowanie, za ich zgodą, do toczącego się postępowania w spra-wach o ochronę interesów konsumentów.

Czy reklama może być nieprawdziwa?Odpowiedź na to pytanie wydaje się oczywista – reklama, jako że stanowi obietnicę publicz-ną, musi być prawdziwa. Jednak wiele firm, dążąc do większej sprzedaży, publikuje rekla-my nieco mijające się z prawdą. Za takie prak-tyki Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumenta może nałożyć na firmę karę sięgającą do 10% jego przychodów w ubiegłym roku. To dużo, jednak niektórych przedsiębiorstw to nie od-strasza. Za nieuczciwą reklamę uznaje się każ-dy przekaz reklamowy, który wprowadza lub może wprowadzić w błąd konsumenta. Czyli każda reklama, która sugeruje nieprawdę jest niezgodna z prawem.

reklamaam

85

5. Jakie są kary za nieuczciwą reklamę?

6. Jak przedsiębiorstwa manipulują klientem poprzez reklamę?

1. Czy potrafisz określić, co może kupić dziecko w wieku do 13 lat?

2. Czy potrafisz określić, co może kupić nastolatek w wieku 13–18 lat?

3. Czy potrafisz wymienić, jakie organizacje bronią praw konsumenta?

4. Czy reklama może być nieprawdziwa?


Manipulacja w reklamieOczywistym jest, iż twórcy reklam manipulu-ją odbiorcami. Jest wiele technik i zabiegów, które można zastosować w reklamie, by wpły-wać na adresata. Jedną z podstawowych – jest technika fragmentacji, czyli:prezentacja tylko niektórych cech produktu – tych, na które firma chce zwrócić uwagę;mówienie tylko o rzeczach dobrych, korzyst-nych, a pomijanie problemów czy kwestii drażliwych;częste używanie „słów-kluczy”, takich jak: nowy, pyszny, lepszy, wyjątkowy.Zabiegi te sprawiają, że odbiorca otrzymuje ograniczony i niepełny obraz rzeczywistości.

Innym rodzajem manipulacji powszechnie sto-sowanym przez przedsiębiorstwa reklamujące produkty jest tworzenie pozorów naukowości. W tej metodzie często stosowane są zwroty:» badania naukowe wykazały, że (…),» testy kliniczne wykazały, że (…),» 90 % respondentów potwierdziło, że (…),» większość klientek (…).

Coś na temat manipulacji w reklamie.Jak wygląda Święty Mikołaj?

1930 – Wizerunek Świętego Mikołaja pojawia się w reklamach Coca-Coli. Artysta Fred Mizen namalował postać Mikołaja pijącego Coca-Colę w sklepie pełnym klientów, a grafika ta została wykorzystana jako reklama w sobot-nim wydaniu gazety Evening Post z 27 grudnia tego roku.1

?

86

PodsumowanieNależy pamiętać, iż przestrzeganie praw konsumenta powinno być powszechne. Zdecydowana większość producentów nie łamie praw konsumenta. Jeżeli jednak nasze prawa są naruszane, powinniśmy wiedzieć, jak temu przeciwdziałać. Niniejszy rozdział pomaga zrozu-mieć, jakie mamy prawa jako konsumenci, w jaki sposób domagać się ich przestrzegania, oraz jakie instytucje po-magają konsumentowi, kiedy jego prawa są naruszane.

87

Pytania kontrolne

Czy rozumiem:

1. Kim jest producent, sprzedawca, konsument?

2. Jakie są obowiązki sprzedawcy?

3. Kiedy produkt jest niezgodny z umową?

4. Jakie mam prawa jako konsument?

5. Co to jest nieuczciwa reklama?

Literatura:

Ustawa o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego z dnia 27 lipca 2002 r. (DzU z 2002 r. Nr 141, poz. 1176)

Wykorzystane strony internetowe:

1.http://www.cocacola.com.pl/208_329.htm2.http://www.federacja-konsumentow.org.pl/story.php?story=3113.http://www.skp.pl/?article=44.http://www.skp.pl/?article=55.http://www.uokik.gov.pl/misja_i_wizja_uokik.php6.http://www.uokik.gov.pl/rzecznicy_konsumentow.php


1. Kiedy korzystne jest złożenie reklamacji, a kiedy skorzystanie z gwarancji?

2. Co mogę kupić mając 17 lat?

3. Czy mogę zwrócić produkt do sklepu?

4. Do jakiej instytucji mogę się zwrócić o pomoc, kiedy moje prawa konsumenta są naruszane?

5. Jak wygląda reklama mająca wprowadzać w błąd?

88

Formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw

II: PRZEDSIĘBIORCA W GOSPODARCE RYNKOWEJ / Formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw

88

Cele:

Po przeczytaniu tego rozdziału, będę wiedział/-a:

Co oznacza pojęcie prowadzenia działalności gospodarczej?

Co to jest przedsiębiorstwo i kim jest przedsiębiorca?

Jakie akty prawne regulują działalność gospodarczą w Polsce?

Jakie są podstawowe rodzaje form organizacyjno-prawnych przedsiębiorstw?

Jakie są wady i zalety prowadzenia działalno-ści gospodarczej w określonej formie organi-zacyjno-prawnej?

Kilka słów na początekFakt, że mamy się w co ubrać, mamy co jeść, gdzie się uczyć i spędzać wolny czas zawdzię-czamy przedsiębiorcom i temu, że w pewnym momencie swojego życia postanowili rozpo-cząć prowadzenie działalności gospodarczej, czyli założyć przedsiębiorstwo. Bez nich nie by-łoby fabryk, szkół, kin i centrów handlowych.

Prowadzenie działalności gospodarczej, czy-li – innymi słowy – prowadzenie działalności zarobkowej na własny rachunek i na własne ryzyko nie jest rzeczą łatwą. Przekonują nas o tym liczne, niestety, przykłady tych przed-siębiorstw, których funkcjonowanie na rynku zakończyło się w najgorszy możliwy sposób, czyli bankructwem. Ale „schody” zaczynają się jeszcze zanim przedsiębiorca wejdzie na ry-nek i rozpocznie swoje starania o pozyskanie jak największej liczby klientów i prześcignięcie konkurentów.

Pierwszy problem, z którym musi zmierzyć się ktoś, kto ma pomysł i chęć, aby rozpocząć pro-wadzenie działalności gospodarczej, to wybór formy organizacyjno-prawnej, którą przyjmie jego przedsiębiorstwo. Żeby wybór tej formy był w pełni racjonalny, kandydat na przedsię-biorcę musi poznać podstawowe cechy, jaki-mi każda z tych form się odznacza. Mają one pewne zalety i wady, a dokonanie właściwego wyboru może czasem zadecydować o po-wodzeniu całego przedsięwzięcia gospodar-czego. Oczywiście, nie zawsze przedsiębiorca może swobodnie wybrać formę organizacyj-no-prawną. Wybór ten jest bowiem regulowa-ny przez przepisy prawa i wiąże się z koniecz-nością spełnienia stawianych tam wymagań. O tym wszystkim traktuje właśnie ten rozdział podręcznika.

89

Prowadzenie działalności gospodarczej ozna-cza wykonywanie dozwolonej prawem dzia-łalności prowadzącej do zarobienia pienię-dzy. Może mieć ona charakter produkcyjny, handlowy, budowlany, usługowy, wydobyw-czy, jak również może być prowadzona jako działalność zawodowa. Oczywiście konkretna działalność gospodarcza może być połącze-niem kilku tych aktywności. Aby można było mówić o prowadzeniu działalności gospodar-czej, to oprócz celu zarobkowego, działalność ta musi być prowadzona w sposób zorganizo-wany i ciągły.

Podstawowym aktem prawnych, regulującym prowadzenie działalności gospodarczej jest Ustawa o Swobodzie Działalności Gospodar-czej z dnia 2 lipca 2004 roku. Dla kogoś, kto chce rozpocząć prowadzenie działalności go-spodarczej, jest to podstawowe źródło wiedzy na temat prawnych aspektów takiej działalno-ści. Ustawa ta reguluje podejmowanie, wyko-nywanie i zakończenie działalności gospodar-czej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zadania organów administracji publicznej w tym zakresie. Szczególnie ważne są zapisa-ne w tej Ustawie dwie zasady:

Zasada wolności gospodarczej nie oznacza

Działalność gospodarcza1

jednak, że przedsiębiorca ma pełną dowolność w wyborze przedmiotu, miejsca i sposobu wy-konywania swojej działalności gospodarczej. Ustawodawca bowiem ustalił pewne ograni-czenia i warunki, od których spełnienia uza-leżniona jest możliwość podjęcia działalności. Jednym z tych warunków jest konieczność uzyskania koncesji na prowadzenie pewnych rodzajów działalności. Uzyskania koncesji wy-maga na przykład działalność polegająca na:

Zakres i warunki wykonywania działalności wymagających koncesji określają przepisy różnych ustaw. Za koncesję pobierana jest opłata na rzecz państwa. Może się zdarzyć, że liczba koncesji jest ograniczona, a chętnych do jej uzyskania jest wielu. W takiej sytuacji zwykle ogłaszany jest przetarg i koncesję zdo-bywa to przedsiębiorstwo, które zdecyduje się za nią zapłacić najwięcej.Oprócz koncesji, prowadzenie działalności go-spodarczej może wymagać również od przed-siębiorcy uzyskania odpowiedniego zezwole-nia. Możliwość uzyskania danego zezwolenia wiąże się zwykle z koniecznością spełnienia przez przedsiębiorcę dodatkowych wymo-gów. Najczęściej są to dokumenty i świadec-twa potwierdzające posiadanie szczególnych kwalifikacji i umiejętności oraz doświadczenie

?

?

90

(np. staż pracy w zawodzie). Różnica pomiędzy koncesją a zezwoleniem jest taka, że koncesji udziela odpowiedni organ administracyjny na zasadzie uznania (może, ale nie musi), a ze-zwolenie jest wydawane zawsze, o ile przed-siębiorca spełnia określone warunki.

Ustawa o Swobodzie Działalności Gospodar-czej nie jest jedynym aktem prawnym, z któ-rym powinien zapoznać się każdy przedsię-biorca. Prowadzenie działalności gospodarczej jest działaniem bardzo kompleksowym, a jed-nocześnie niezmiernie ważnym z punktu wi-dzenia całego państwa. Dlatego też różne jej aspekty są regulowane w wielu różnych ak-tach prawnych. I tak na przykład w każdym przedsiębiorstwie konieczne jest prowadze-nie ewidencji kosztów i przychodów. Może się to odbywać w różnych formach, a aspekt ten reguluje Ustawa o Rachunkowości. Państwo wymaga również od przedsiębiorcy, niezależ-nie od formy prowadzonej działalności, płace-nia podatków. Reguły te zawiera Ustawa o Po-

datku Dochodowym od Osób Fizycznych oraz Ustawa o Podatku Dochodowym od Osób Prawnych. W Polsce obowiązuje również po-datek VAT, z którym się każdy przedsiębiorca, w ten lub inny sposób, spotyka, a który regu-lowany jest przez Ustawę o Podatku od Towa-rów i Usług. Jeżeli przedsiębiorca zatrudnia w swoim przedsiębiorstwie pracowników, to nie może zapomnieć o Kodeksie Pracy, któ-ry reguluje relacje pomiędzy pracownikiem a pracodawcą. W zależności od formy orga-nizacyjno-prawnej (o czym za chwilę) przed-siębiorcę będzie obowiązywał również Kodeks Cywilny lub Kodeks Spółek Handlowych. Do-datkowo prowadzenie działalności gospodar-czej regulowane jest w bardzo wielu ustawach, uchwałach i rozporządzeniach, obejmujących ogólne aspekty działalności, jak również spe-cyficzne dla danej dziedziny gospodarki.


91

Podejmując działalność gospodarczą, przed-siębiorca zawsze musi dokonać ustalenia fir-my, pod którą będzie tę działalność prowa-dził. Zwyczajowo firmą określamy wszystkie przedsiębiorstwa i używamy tych dwóch słów zamiennie, jednak z prawnego punktu widze-nia firma jest to nazwa, pod którą dane przed-siębiorstwo występuje na rynku, czyli zawiera umowy, sprzedaje towary itd. Firmę ujawnia się we właściwym rejestrze – oznacza to, że firma jest jawna, czyli każdy może ją poznać. Dzięki temu każdy, kto będzie tego potrzebo-wał, może dane przedsiębiorstwo bądź przed-siębiorcę odnaleźć. W Polsce funkcjonują dwa rejestry – Ewidencja Działalności Gospodar-czej prowadzona przez urzędy gminy lub urzędy miast oraz Krajowy Rejestr Sądowy.

Mimo dość dużej dowolności w wyborze fir-my istnieją pewne istotne ograniczenia. Po pierwsze, firma jednego przedsiębiorcy powin-na się dostatecznie odróżniać od firm innych przedsiębiorców prowadzących działalność na tym samym rynku. Ewentualni kontrahenci

nie mogą mieć – na podstawie nazwy firmy – wątpliwości, z kim konkretnie mają do czynie-nia. Próby nieuczciwych przedsiębiorców, aby „podszyć się” swoją firmą pod nazwę przedsię-biorstwa, które zdobyło już uznanie na rynku często kończą się w sądzie. Po drugie, firma nie może wprowadzać w błąd co do tego, czym i gdzie się zajmuje, czyli np. pod nazwą „Warsz-tat Samochodowy MotoEkspress” nie może funkcjonować producent mebli lub firma han-dlująca komputerami. Dobrze dobrana firma może działać jak reklama, przekazując coś na temat przedsiębiorstwa za każdym razem, gdy jest wspominana. Może np. pozwolić klientom zrozumieć, czym zajmuje się przedsiębiorstwo i co szczególnego ma do zaoferowania. Wybie-rając firmę należy wziąć pod uwagę kilka czyn-ników, przede wszystkim, czy wybrana nazwa jest odpowiednia dla danego typu rynku, czy nazwa jest krótka i łatwa do zapamiętania oraz czy nazwa jest wystarczająco specyficzna, aby odróżniała się od konkurencji.

5. Czy potrafisz powiedzieć, jakie są różne znaczenia słowa firma?

6. Czy potrafisz wymienić zasady, którymi należy się kierować przy wyborze nazwy przedsiębiorstwa?

1. Czy potrafisz określić, na czym polega prowadzenie działalności gospodarczej?

2. Jakie podstawowe zasady gwarantuje państwo tym, którzy prowadzą działalność gospodarczą?

3. Czy potrafisz zdefiniować przedsiębiorstwo?

4. Czy wiesz, jakie akty prawne regulują pro-wadzenie działalności gospodarczej?


92

Działalność gospodarcza może być prowadzona w różnych formach. Podziałów tych możemy do-konać ze względu na kilka kryteriów. Pierwszym z nich będzie wielkość przedsiębiorstwa. Wielkość tę mierzy się liczbą zatrudnionych w przedsiębiorstwie osób i na jej podstawie rozróżniamy:

Formy prowadzenia działalności gospodarczej

2

Szczególne znaczenie dla gospodarki każde-go kraju mają mikro-, małe i średnie przedsię-biorstwa. W Polsce stanowią one ponad 99% wszystkich przedsiębiorstw i mimo swych stosunkowo niewielkich rozmiarów, mają nie-bagatelny wpływ na losy całej gospodarki. Dlatego też organy państwa właśnie na tych przedsiębiorstwach skupiają baczną uwagę i starają się ułatwiać im prowadzenie działal-ności gospodarczej. Ale żeby rozmaite, sta-nowione przez państwo, ułatwienia trafiały do przedsiębiorstw faktycznie tego potrze-bujących, Ustawa o Swobodzie Działalności Gospodarczej ustala jeszcze dodatkowe kry-terium, które musi spełnić podmiot gospo-darczy, aby być zaliczonym do sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw (w skrócie MSP). Tym kryterium jest wielkość przychodów oraz sumy bilansowej.

Prowadzenie działalności gospodarczej może przybierać różne formy organizacyjno-praw-ne. Najprostszą jest jednoosobowa działalność gospodarcza. Jest to również najpowszech-niejsza forma prowadzenia działalności biz-nesowej. Przedsiębiorca działa pod własnym nazwiskiem, nie ma wspólników – działa sa-modzielnie, ma całkowity wpływ na decyzje podejmowane w ramach działalności bizne-sowej i odpowiada za nią całym swoim ma-jątkiem. Prowadzenie jednoosobowej działal-ności gospodarczej nie wyklucza, wbrew swej nazwie, zatrudniania pracowników. W formie jednoosobowej działalności gospodarczej mogą funkcjonować przedsiębiorstwa jedno-osobowe, ale również małe, średnie, a nawet duże. Zawsze jednak, niezależnie od wielkości i majątku, to jedna osoba jest jego właścicie-lem i odpowiada ona za skutki działań swego


Rodzaj Zatrudnienie

Mikroprzedsiębiorstwo do 9 osób

Małe przedsiębiorstwo od 11 do 49 osób

Średnie przedsiębiorstwo od 50 do 249 osób

Duże przedsiębiorstwo powyżej 249 osób

Tabela. [Rodzaje przedsiębiorstw ze względu na liczbę zatrudnionych]

93

przedsiębiorstwa. W przypadku prowadzenia jednoosobowej działalności gospodarczej przedsiębiorstwo nie ma osobowości prawnej – wszelkie umowy podpisuje jego właściciel, jako osoba fizyczna.

Kiedy chcemy rozpocząć prowadzenie dzia-łalności gospodarczej wspólnie z innymi oso-bami, wtedy możemy założyć spółkę. Istnieje wiele typów spółek, a spółki są obecnie naj-powszechniejszą formą organizacyjno-praw-ną spotykaną w przedsiębiorstwach.

Spółka cywilna to spółka zawiązana przez kilka osób, zarejestrowanych jako przedsię-biorcy prowadzący działalność gospodarczą. Powstaje w wyniku zawarcia przez wspólni-ków pisemnej umowy, określającej istotne postanowienia co do samego powołania spół-ki, celu jej istnienia i czasu trwania. Każdy ze wspólników ma prawo i obowiązek prowadzić sprawy spółki. Spółka cywilna nie posiada oso-bowości prawnej, a jej majątek jest wspólnym majątkiem wszystkich wspólników. Jednocze-śnie też, podobnie jak w przypadku jednooso-bowej działalności gospodarczej, wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem, również osobistym, a nie

tylko tym, co do spółki wnieśli. Prowadzenie działalności w formie spółki cywilnej wyma-ga więc znacznego zaufania do pozostałych wspólników, gdyż każdy z nich ponosi od-powiedzialność nie tylko za decyzje swoje, ale również pozostałych. Dlatego też przed utworzeniem z kimś spółki cywilnej musimy dobrze się zastanowić, czy jest to osoba, która „podoła” prowadzeniu działalności gospodar-czej. Kiedy prowadzimy jednoosobową dzia-łalność gospodarczą odpowiadamy „tylko” za swoje błędy. W przypadku spółki cywilnej może się okazać, że ponieśliśmy wymierne straty nie z naszej winy, ale winy wspólnika (lub wspólników). Spółka cywilna jako forma organizacyjno-prawna nadaje się do prowa-dzenia działalności na niewielką skalę. Jeżeli działalność przybierze odpowiednio duże roz-miary przedsiębiorcy często zastanawiają się nad przekształceniem spółki cywilnej w którąś ze spółek handlowych. Zostaną one omówio-ne w następnych częściach podręcznika.

1. Czy potrafisz zdefiniować rodzaje przedsiębiorstw ze względu na wielkość?

2. Czy potrafisz określić, na czym polega prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej?

3. Czy wiesz, czym różni się osoba fizyczna od osoby prawnej?


4. Czy potrafisz zdefiniować spółkę?

5. Czy potrafisz określić, na czym polega prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki cywilnej?

94

Zasady tworzenia i funkcjonowania spółek handlowych są zawarte w Kodeksie Spółek Handlowych. Wyróżniamy dwie grupy spółek handlowych – spółki osobowe oraz spółki ka-pitałowe:

Spółka jawna stanowi praktycznie odpowied-nik spółki cywilnej, podlega jednak obowiąz-kowi rejestracji w rejestrze sądowym, do któ-rego dostęp mają wszyscy obywatele. Również w tej spółce każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem, jednak spółka jawna, podobnie jak inne spół-ki osobowe, posiada swój własny, odrębny

Spółki osobowe3

majątek. Dlatego też ewentualni wierzyciele spółki mogą „sięgać” po majątek wspólników dopiero wtedy, gdy niemożliwe jest odzyska-nie długu z majątku spółki. Podstawowa róż-nica pomiędzy spółką cywilną a spółką jawną polega więc na obowiązku zarejestrowania tej drugiej oraz tym, że ma ona swój własny ma-jątek. Spółka staje się wtedy niejako bardziej wiarygodna dla ewentualnych kontrahentów.

Spółka partnerska jest odmianą spółki jawnej. Jest to najlepsza forma prowadzenia działal-ności gospodarczej dla osób wykonujących tzw. wolne zawody, czyli np. lekarzy, archi-


jawna

komandytowa

partnerska

komandytowo-akcyjna

95

tektów, biegłych rewidentów, adwokatów, dentystów, księgowych. Każdy ze wspólników w spółce partnerskiej odpowiada tylko za te zobowiązania spółki, które powstały w wyniku jego działalności. Nie ponosi więc finansowej odpowiedzialności za błędy popełnione przez pozostałych.

Interesującą formą organizacyjno-prawną jest spółka komandytowa. Jest to spółka, w której co najmniej jeden ze wspólników (tzw. kom-plementariusz) odpowiada za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem, a co najmniej jeden wspólnik (tzw. komandytariusz) odpo-wiada tylko do wysokości wniesionego wkła-du. Zakładana jest wtedy, gdy osoby, które chcą zainwestować pieniądze w jakąś działalność gospodarczą, nie chcą ponosić tak znaczne-go ryzyka, jak w przypadku spółki cywilnej lub jawnej oraz nie interesuje ich bieżące za-rządzanie tak powstałym przedsiębiorstwem. Dzięki formule spółki komandytowej koman-dytariusz nie musi się obawiać, że ewentualne długi spółki będą zagrażać jego osobistemu majątkowi. Komplementariusz z kolei może prowadzić działalność gospodarczą z kapi-tałem, na który nie mógłby sobie normalnie pozwolić. Potocznie, i nieco żartobliwe, mówi się, że spółka komandytowa zawiązywana jest najczęściej, gdy „spotkają się: biedny człowiek z pomysłem i bogaty człowiek, który nie wie, co zrobić z pieniędzmi”.

Ostatnim typem spółek osobowych jest spół-ka komandytowo-akcyjna. O ile do założe-nia wcześniej omawianych spółek nie trzeba było posiadać jakiegokolwiek kapitału, to aby założyć spółkę komandytowo-akcyjną trzeba zebrać na wstępie pewną kwotę kapitału za-kładowego. W spółce komandytowo-akcyjnej przynajmniej jeden ze wspólników jest akcjo-nariuszem (posiada akcje spółki) i w związku z tym nie odpowiada za zobowiązania spół-ki. Co najmniej jeden wspólnik jest też kom-plementariuszem. Różnica pomiędzy spółką komandytową a komandytowo-akcyjną jest w zasadzie taka, że spółka komandytowo-ak-cyjna może emitować akcje i tą drogą pozyski-wać kapitał na dalszy rozwój. Niemniej jednak jest to forma na tyle bliska spółce komandy-towej, że dodatkowy wymóg posiadania pew-nej wielkości kapitału zakładowego sprawia, że zakładanie takiej spółki jest mało opłacal-ne. Przedsiębiorstwa o takiej formie organi-zacyjno-prawnej są dość rzadko spotykane. Przedsiębiorcy wolą, zamiast zakładać spółkę komandytowo-akcyjną, zdecydować się na którąś ze spółek kapitałowych.

1. Czy potrafisz powiedzieć, czym charakteryzuje się spółka jawna?

2. Czy wiesz, jaka jest różnica pomiędzy spółką jawną a spółką partnerską?


3. Co szczególnego charakteryzuje spółkę komandytową?

4. Czy wiesz, czym różni się spółka komandy-towa od spółki komandytowo-akcyjnej?

96

Spółki kapitałowe są bardzo ważną formą or-ganizacyjno-prawną prowadzenia działalności gospodarczej. Od spółek osobowych (za wy-jątkiem spółki komandytowo-akcyjnej) odróż-nia je to, że posiadają osobowość prawną, a do ich założenia potrzebna jest pewna, określona ustawowo, wielkość kapitału początkowego.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością to zwykle małe lub średnie przedsiębiorstwo, w którym wkłady ma stosunkowo niewielka liczba tzw. udziałowców. Każdy z nich odpo-wiada wobec wierzycieli spółki do wysokości wniesionych do niej wkładów. Wspólnikami w takiej spółce mogą być zarówno osoby fi-zyczne, jak i osoby prawne. Prowadzenie dzia-łalności gospodarczej w formie spółki z o.o. jest dużo mniej ryzykowne, niż w przypadku spółki z grupy spółek osobowych bądź dzia-łalności jednoosobowej. W razie poważnych kłopotów spółki, wspólnicy nie muszą się obawiać utraty swojego osobistego majątku – stracić mogą tylko to, co do spółki wnieśli.

Spółki kapitałowe4

Spółka akcyjna to z kolei forma organizacyjno-prawno „zarezerwowana” dla dużych i boga-tych przedsiębiorstw, gdyż w tym przypadku wymagany kapitał początkowy jest najwięk-szy. Spółka akcyjna również posiada osobo-wość prawną, a wspólnicy w spółce akcyjnej nazywani są akcjonariuszami. Są to osoby, któ-re kupiły akcje spółki i nie odpowiadają w ża-den sposób za jej długi. Ich ryzyko polega na tym, że w przypadku bankructwa spółki, akcje,


Tabela. [Rodzaje spółek i organów sprawujących w nich władzę]

Rodzaj spółki Spółka z o.o. Spółka akcyjna

Najwyższy organ władzy zgromadzenie wspólnikówwalne zgromadzenie akcjona-riuszy

Organ nadzorującyrada nadzorczalubkomisja rewizyjna

rada nadzorczalubkomisja rewizyjna

Organ zarządzający i reprezentujący na zewnątrz

zarząd zarząd

97

1. Czy potrafisz powiedzieć, czym przede wszystkim różnią się spółki osobowe od spółek kapitałowych?

2. Czy wiesz, jakie są główne cechy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej?


3. Czy potrafisz wymienić i uszeregować organy władzy w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i spółce akcyjnej?

które posiadają staną się bezwartościowe. Ak-cje spółki akcyjnej można sprzedawać, spółki akcyjne mogą być też notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych.

Najważniejszym organem władzy, podejmują-cym najistotniejsze dla spółki decyzje są oczy-wiście jej właściciele. Podejmują je oni poprzez uchwały, których treść ustala się podczas spo-tkań specyficznego dla danego rodzaju spółki gremium. Wspólnicy jednak nie mogą podej-mować osobiście żadnych działań w imieniu spółki, a bieżącym zarządzaniem działalnością tak funkcjonującego przedsiębiorstwa i re-

prezentowaniem go na zewnątrz zajmuje się zarząd. Żeby jednak interesy wspólników były należycie chronione, powołują oni organy kontrolne spółki, które na bieżąco przygląda-ją się pracy zarządu i sprawdzają, czy rozwój spółki przebiega bez zakłóceń.

Wspólnikiem w spółce z ograniczoną odpo-wiedzialnością i w spółce akcyjnej może być zarówno osoba fizyczna, jak i prawna.

98

Przedsiębiorstwo państwowe i spółdzielnia

5

W obrocie gospodarczym występować mogą również inne formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw. Są to przedsiębiorstwa pań-stwowe i spółdzielnie.Przedsiębiorstwo państwowe może być two-rzone jako przedsiębiorstwo, działające na za-sadach ogólnych, czyli tak jak wszystkie inne przedsiębiorstwa lub jako przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, powstałe w celu za-spokajania potrzeb ludności. Zaliczyć do nich można zarówno kolej, zaopatrzenie w wodę, energię elektryczną i gaz, jak również zarzą-dzanie państwowymi lokalami lub terenami zielonymi, świadczenie usług transportowych na terenie miast oraz wiele innych. Organami przedsiębiorstwa państwowego są:

Dyrektora powołuje rada pracownicza, za wy-jątkiem pierwszego dyrektora nowopowstałe-go przedsiębiorstwa, którego powołuje organ założycielski. Dyrektor zarządza przedsiębior-stwem i reprezentuje je na zewnątrz. Decyzje podejmuje samodzielnie i, co ważne, ponosi za nie odpowiedzialność.

Przedsiębiorstwa państwowe tworzone są przez naczelne oraz centralne organy admi-nistracji państwowej, Narodowy Bank Polski i banki państwowe. Wyłącznym właścicielem przedsiębiorstwa państwowego jest państwo, a ściślej rzecz biorąc – Skarb Państwa.Generalnie przedsiębiorstwa państwowe sła-biej sobie radzą na rynku, niż firmy prywat-ne. Często dzieje się tak, że firma państwowa może trwale przynosić straty (choć oczywiście grozi mu ryzyko upadku), bo są one pokrywa-

ne nie z jej zasobów, a przez państwo. Sprawia to, że przedsiębiorstwa państwowe wykazują słabszą niż firmy prywatne skłonność do po-szukiwania nowych rozwiązań, które pozwo-liłyby obniżyć koszty produkcji. Dla firm pry-watnych jedynym sposobem na uniknięcie strat, a tym samym utrzymanie się na rynku, jest szybsze niż u konkurencji wprowadzanie nowych, bardziej efektywnych metod korzy-stania z pracy ludzkiej i z maszyn. Dlatego też państwo stara się systematycznie zmniejszać liczbę przedsiębiorstw państwowych poprzez ich prywatyzację.

Przedsiębiorstwo może również działać w for-mie spółdzielni. Organami spółdzielni są:

Czynnikiem odróżniającym spółdzielnię od spółek jest „zasada otwartych drzwi”. Przeja-wia się ona w tym, iż każda osoba po speł-nieniu odpowiednich warunków ujętych w statucie spółdzielni bądź przepisach prawa, może do spółdzielni przystąpić. Poza tym, członek spółdzielni może w każdej chwili wy-stąpić ze spółdzielni i nie musi w tym celu – tak jak w spółkach – szukać nabywcy na swo-je udziały, co niekiedy, w firmach o kiepskiej kondycji ekonomicznej, może nie być łatwe. Celem istnienia spółdzielni jest prowadzenie wspólnej działalności gospodarczej w intere-sie zrzeszonych członków. Zysk z działalności spółdzielni nazywany jest nadwyżką bilan-sową i na koniec roku obrachunkowego wy-płacany jest członkom spółdzielni proporcjo-nalnie do posiadanych przez nich udziałów.


??

99

1. Czy potrafisz powiedzieć, co wyróżnia przedsiębiorstwo państwowe od innych form przedsiębiorstw?

2. Czy potrafisz powiedzieć, jakie są organy władzy w przedsiębiorstwie państwowym?

3. Czy wiesz, na czym polega funkcjonowanie przedsiębiorstwa w formie spółdzielni?


4. Czy potrafisz wymienić najważniejsze cechy spółdzielni?

Członek spółdzielni nie odpowiada za jej zo-bowiązania, może jednak, w sytuacji kryzy-sowej, stracić wniesiony przez siebie wkład finansowy.

Spółdzielnie możemy podzielić na dwie głów-ne grupy: spółdzielnie użytkowników, czyli takie, które zaspokajają potrzeby gospodarcze członków (świadczą usługi na rzecz członków) oraz spółdzielnie wytwórcze (spółdzielnie pra-cy), które zatrudniają członków zarobkowo.

100

PodsumowanieWybór formy organizacyjno-prawnej nowozakładanego przed-siębiorstwa to poważny problem. Każda z form ma swoje wady i swoje zalety.

Spółki osobowe nie wymagają w zasadzie żadnego początkowe-go kapitału, ale przedsiębiorca musi się liczyć z ryzykiem utraty nie tylko firmy, ale i swego osobistego majątku.

Spółki kapitałowe takiego ryzyka nie niosą, ale żeby je założyć musimy mieć „na starcie” pewną wymaganą prawem sumę pie-niędzy. Plusy i minusy każdej z form można mnożyć.

Nasz początkowy wybór nie musi być, rzecz jasna, wyborem ostatecznym, gdyż formę przedsiębiorstwa można zmieniać. Pamiętać trzeba jednak, że źle dobrana forma organizacyjno-prawna może stanowić przyczynę porażki w prowadzeniu

działalności gospodarczej.

101

Literatura:1. Grzegorzewska-Mischka E., Wyrzykowski W.: Przedsiębiorczość,

przedsiębiorca, przedsiębiorstwo, Bookmarket, Gdańsk 2009.2. Lichtarski J. (red.): Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Wyd. Akademii

Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2003.3. Targalski J.: Przedsiębiorczość i zarządzanie, C.H. Beck, Warszawa 2003.

Wykorzystane strony internetowe:1. http://isap.sejm.gov.pl2. http://www.pkpplewiatan.pl

Pytania kontrolne

Czy rozumiem:

1. Jakie znaczenie ma nazwa przedsiębior-stwa dla jego powodzenia na rynku?

2. Co to jest forma organizacyjno-prawna przedsiębiorstwa?

3. Na czym polega prowadzenie jednoosobo-wej działalności gospodarczej?

4. Jakie są zalety i wady prowadzenia działalno-ści gospodarczej w formie spółki cywilnej?

5. Jakie są wady i zalety prowadzenia dzia-łalności gospodarczej w formie jednej ze spółek osobowych?

6. Jakie są wady i zalety prowadzenia dzia-łalności gospodarczej w formie jednej ze spółek kapitałowych?


1. Gdzie będę szukać regulacji prawnych do-tyczących prowadzenia działalności gospo-darczej?

2. Czy potrafię znaleźć ustawowe wymogi, co do minimalnej wielkości kapitału zakłado-wego dla spółki z o.o. i spółki akcyjnej?

3. Czy potrafię wybrać odpowiednią formę organizacyjno-prawną dla nowopowsta-jącego przedsiębiorstwa w zależności od wielkości, branży, posiadanych środków finansowych itd.?

102

Cele działania przedsiębiorstwa

II: PRZEDSIĘBIORCA W GOSPODARCE RYNKOWEJ / Cele działania przedsiębiorstwa

102

Cele:

Po przeczytaniu tego rozdziału, będę:

Potrafił/-a rozróżniać rodzaje celów działania przedsiębiorstwa.

Potrafił/-a podać sposoby realizacji celów przedsiębiorstwa.

Wiedział/-a, jakie znaczenie ma zysk i innowacja dla rozwoju przedsiębiorstwa.

Miał/-a świadomość potrzeby rozwoju przed-siębiorstw.

Odróżniał/-a pojęcie utrzymywania pozycji przedsiębiorstwa na rynku a jego rozwoju.

Umiał/-a wyjaśnić zależność między zyskiem a wynikiem finansowym.

Kilka słów na początekKażde działanie należy rozpocząć od ustalenia celów. Zadaj sobie pytanie, co zamierzasz dzi-siaj osiągnąć poprzez swoje działanie? Moż-liwe, że nie jesteś świadomy ustalonego na dzisiaj celu, ale tkwi on w Twojej podświado-mości. Zastanów się więc ponownie i spróbuj określić, do czego dziś dążysz? Jeśli potrafisz odpowiedzieć, co jest Twoim celem, z dużym prawdopodobieństwem wyróżniasz się silną motywacją, widzisz sens życia, jesteś aktywny i pozytywnie nastawiony do świata, odczu-wasz radość ze zdobywania nowej wiedzy. Należy sobie uświadomić, że bez ustalenia celu niemożliwe jest dążenie ku przyszłości i rozwój. To smutne, że wielu z nas nie stawia sobie celów, nie ma jasno określonego kierun-ku działania, stąd nie ma niczego, co można

by oczekiwać i dokonać. Bez stawiania sobie celów wkrada się apatia i zobojętnienie, które nie tylko hamują rozwój, ale mogą rodzić od-czucie cofania się.

Zacznijmy więc od początku. Postaw na jutro sobie cel, do którego będziesz dążyć. Cel powi-nien być jasny, konkretny, możliwy do realizacji (wykonalny), abyś odczuwał jego siłę napę-dową w działaniu. A teraz wyznacz sobie cele długoterminowe. Co chcesz osiągnąć w ciągu przyszłego roku, a co za 5 lat?

Ta krótka samoanaliza uświadamia, dlaczego przedsiębiorstwa ustalają cele i jaka jest ich rola w utrzymywaniu pozycji na rynku i roz-woju firm.

103

Prowadzenie przedsiębiorstwa wymaga okre-ślenia konkretnych celów, czyli z góry zamie-rzonych efektów podejmowanych działań. Uświadomienie celu – to uzmysłowienie sobie tego, do czego dąży przedsiębiorstwo, co jest podstawą osiągnięcia celu, ponieważ dopiero po uświado-mieniu celu można przystąpić do dalszego działania.

Do często spotykanych sformułowań celów działania przedsiębiorstw należą:» Maksymalizacja wartości przedsię-

biorstwa w długim okresie;» Maksymalizacja sprzedaży;» Zadawalający poziom rentowności

kapitału, produktywności nakła-dów lub zasobów;

» Sprawność działania, rozumiana jako terminowe i odpowiednio ja-kościowe reagowanie na potrzeby klientów;

» Osiąganie zadowalającego poziomu zysku;» Przetrwanie, a następnie rozwój przedsię-

biorstwa;» Racjonalizacja poziomu zatrudnienia;» Stabilizacja przychodów;» Osiąganie zakładanego udziału w rynku.

Wymienione cele, niezależnie od sposo-bu sformułowania, akcentują dwa ważne aspekty działalności gospodarczej, a są to:» konieczność zwrotu poniesionych nakła-

dów (która jest warunkiem ciągłości pracy przedsiębiorstwa) oraz

» ryzyko gospodarcze (którego uniknąć nie można, a które należałoby minimalizować)1.

Niezależnie od obranego przez przedsiębior-stwo kierunku, cele zawsze są ukierunkowane na osiąganie korzyści ekonomicznych, czyli

Cele działania przedsiębiorstwa i sposoby ich realizacji

1

na tworzenie zysku lub podnoszenie wartości przedsiębiorstw. Z punktu widzenia przedsię-biorstwa jako organizacji komercyjnej zaleca się długoterminową koncentrację na jednym z czterech alternatywnych celów, a mianowi-

cie: na maksymalizacji zysku, na maksy-malizacji wartości, na maksymalizacji sprzedaży lub minimalizacji kosztów2.

Maksymalizacja zysków to cel, który zakłada, że wszystkie decyzje

w przedsiębiorstwie oraz zawierane kontrakty są motywowane i weryfiko-

wane zamiarem osiągnięcia zysku. Zysk to dodatni wynik finansowy przedsiębior-stwa, przy czym wynik finansowy to róż-nica pomiędzy przychodami a kosztami ich uzyskania obliczona dla określonego przedsiębiorstwa w wybranym okresie

sprawozdawczym. W przypadku maksymalizacji zysków na kumulo-wanie i generowanie wyniku finan-

sowego ukierunkowane są decyzje do-tyczące przykładowo alokacji zasobów, kształtu struktury organizacyjnej, czy doboru pracow-ników. Zyski pozwalają na dalsze inwestowanie i stały rozwój.

Maksymalizacja wartości to sformułowanie celu przedsiębiorstwa, który oznacza ukierun-kowanie zarządzania na maksymalizację korzy-ści akcjonariuszy poprzez wzrost wartości akcji i wzrost dywidend. W tym przypadku najważ-niejsza jest zatem maksymalizacja satysfakcji

Brzeziński M. (red.), Wprowadzenie do nauki o przedsiębiorstwie, Difin, Warszawa 2007, s. 34.

Kożuch B., Nauka o organizacji, CeDeWu, Warszawa 2007, ss. 106-107.

104

klienta, za którego uznaje się akcjonariusza. Akcjonariusze oceniają funkcjonowanie przed-siębiorstwa z uwzględnieniem takich aspek-tów, jak: wielkość zwrotu włożonego kapitału, czytelna wizja organizacji, perspektywy rozwo-ju firmy, system komunikacji zewnętrznej (na przykład stopień dotrzymywania zobowiązań).

Maksymalizacja sprzedaży jako cel dzia-łalności przedsiębiorstwa jest szczególnie uzasadniona w następujących przypadkach:» kiedy firma wchodzi na nowe rynki,» kiedy firma wprowadza nowe produkty,» kiedy rynek jest we wczesnej fazie rozwoju

(jest jeszcze nierozwinięty),» kiedy wdrażane są nowe regulacje prawne

(np. demonopolizacja).

Maksymalizacja sprzedaży może przynieść wy-mierne korzyści związane ze wzrostem przy-chodów, poprawą rentowności, zwiększeniem wydajności pracy lub wzmocnieniem pozycji rynkowej przedsiębiorstwa. Mierniki sprzeda-ży niestety nie informują o takich kwestiach osiągania wzrostu sprzedaży, jak np. koszty wynagrodzeń, czy reklam.

Minimalizacja kosztów to uznanie za prio-rytet stałą lub czasową redukcję kosztów stałych lub zmiennych. Cel taki określany jest w jednej z następujących sytuacji:» przedsiębiorstwo posiada status zakła-

du budżetowego (np. zakład komunalny świadczący usługi dla ludności),

» głównym obszarem konkurowania przedsię-biorstwa są ceny (konkurencja kosztowa),

» przedsiębiorstwo działa w układzie łańcucha dostaw.

Ustalenie minimalizacji kosztów jako celu przedsiębiorstwa ma uwarunkowania we-wnętrzne, np. postęp techniczny i organiza-cyjny, jak również zewnętrzne, takie jak luka jakościowa (wartość oczekiwana jest wyższa aniżeli wartość otrzymana) czy ograniczone możliwości sprzedaży. Przy ustalaniu celów przedsiębiorstwa konieczne jest ilościowe ujmowanie zjawisk ekonomicznych (kwanty-fikacja, wyrażanie w liczbach), a także jedno-znaczność w ocenie stopnia realizacji wyzna-czonych celów.

1. Czy potrafisz wyjaśnić, na czym polega maksymalizacja zysku?

2. Czy potrafisz wyjaśnić, na czym polega maksymalizacja wartości?

3. Czy potrafisz wyjaśnić, na czym polega maksymalizacja sprzedaży i kiedy ma sens jako główny cel przedsiębiorstwa?


4. Czy potrafisz wyjaśnić, na czym polega maksymalizacja kosztów i kiedy ma sens jako główny cel przedsiębiorstwa?

5. Czy potrafisz wskazać powiązania i różnice pomiędzy zyskiem a wynikiem finansowym?

II: PRZEDSIĘBIORCA W GOSPODARCE RYNKOWEJ / Cele działania przedsiębiorstwa

105


Dążenie do nadwyżki ekonomicznej zwiększa ryzyko gospodarcze, przy czym poziom tego ryzyka wzrasta wraz ze wzrostem tendencji do maksymalizacji zysku. Przedsiębiorstwa, które chcą zminimalizować ryzyko, formułują swoje cele w kategoriach przetrwania, czy też stabi-lizacji swojej pozycji ekonomicznej. Z punk-tu widzenia dynamicznych zmian otoczenia i osiągania przewagi nad konkurentami przed-siębiorstwo musi być jednak nastawione na rozwój, a ten wiąże się z większym ryzykiem. Ale – jak mówi przysłowie – „kto nie ryzykuje, ten nie ma”, czy inaczej: „kto nie ryzykuje, ten nie wygrywa”, „kto nie ryzykuje, ten szampa-na nie pije”. Akceptacja ryzyka jest warunkiem koniecznym, aby nie tylko utrzymywać się na rynku, ale żeby się rozwijać i wyprzedzać kon-kurencję.

Nastawienie na rozwój wiąże się z konieczno-ścią wprowadzania innowacji. Innowacje są czynnikiem sukcesu współczesnych przedsię-biorstw. Innowacje oznaczają wprowadzanie nowych, ulepszonych sposobów wykonywa-nia czynności celem udoskonalenia funkcjo-nowania organizacji jako całości. Wystarczy odkryć coś, co już istniało, lecz o istnieniu cze-go nikt nie wiedział, wymyślić coś, co przed-tem nie istniało lub po prostu wystarczy ulep-szyć jakiś produkt czy rozwiązanie.

Obecnie innowacja nie oznacza już tylko no-wości w sferze produktów i technologii, ale również postrzegana jest jako nowość w sferze społecznej przedsiębiorstwa (wymaga zmiany sposobu myślenia jego pracowników).

Pracownicy przedsiębiorstwa nastawionego na wprowadzanie innowacji wyróżniają się następującymi cechami:» akceptacja niepewnych warunków działania,» kooperacja (współpraca),

Utrzymywanie pozycji na rynku a stały rozwój przedsiębiorstwa

2

» kreatywność, zdolność kojarzenia oraz wykorzystywania wiedzy z różnych dzie-dzin do tworzenia nowych, oryginalnych rozwiązań,

» samodzielność i odpowiedzialność,» potrzeba osiągnięć i poczucie własnej

wartości.

Jak już wiemy, innowacja oznacza wprowa-dzenie czegoś nowego i posiada swe źródło zarówno w materialnych – twardych, jak i nie-materialnych „nowościach”. Innowacja to tak-że coś, co jest postrzegane przez członków organizacji jako nowe, co powinno być przez nich oceniane pozytywnie i akceptowane – jako warunek przetrwania innowacji.

Innowacyjność jest obok przedsiębiorczości (jako cechy pracownika) oraz elastyczności (jako cechy organizacji) fundamentem przed-siębiorstwa przyszłości.

1. Czy potrafisz wyjaśnić, co to jest innowacja?

2. Czy potrafisz wskazać różnicę pomiędzy nastawieniem na trwanie a nastawieniem na rozwój przedsiębiorstwa?

3. Czy potrafisz wymienić cechy pracowni-ków przedsiębiorstwa innowacyjnego?

106

PodsumowanieUświadomienie celów, a więc postawienie celów, uzmysłowienie sobie

tego, do czego przedsiębiorstwo dąży i co pragnie osiągnąć, wpływa na

zorganizowanie jego działania – od stopnia tego uświadomienia zależy

więc jakość planowania, przygotowania działań, podejmowania decyzji,

realizacji oraz kontroli i oceny działania.

Wyznaczanie celów jest początkiem realizacji postanowień, zadań. Jest

bardzo istotnym czynnikiem, który ma wpływ na końcowy rezultat.

Nastawienie na realizację celów finansowych powinno współgrać z wpro-

wadzaniem innowacji. Przedsiębiorstwa muszą być nastawione nie tylko

na przetrwanie, ale i na rozwój. Tylko innowacyjne przedsiębiorstwa zdol-

ne są do stałego rozwoju i wyprzedzania konkurencji. Wprawdzie wiąże się

to z wyższym poziomem ryzyka aniżeli w miarę bezpieczne utrzymywanie

się na rynku, lecz wystarczy przeanalizować przedsiębiorstwa high-tech

(produkty zaawansowane technicznie, oparte na najnowszych odkryciach

naukowych), aby przekonać się o korzyściach ryzykownych działań.

107

Literatura:

1. Brzeziński M. (red.), Wprowadzenie do nauki o przedsiębiorstwie, Difin, Warszawa 2007.

2. Kożuch B., Nauka o organizacji, CeDeWu, Warszawa 2007.

Pytania kontrolne

Czy rozumiem:

1. Co to jest zysk?

2. Co to jest innowacja?

3. W jaki sposób zysk jest powiązany z kategorią wyniku finansowego?


1. Z czym wiąże się trwanie i rozwój organi-zacji? Czy wystarczy, by organizacja na-stawiona była na trwanie? Czy organizacja musi się rozwijać? Dlaczego?

2. Jakie są uwarunkowania nastawienia na :

a. maksymalizację zysku,

b. maksymalizację wartości,

c. maksymalizację sprzedaży,

d. maksymalizację kosztów.

być przedsiębiorczym - sucharski.boleslawianie.pl · gospodarczej jest system gospodarki...

Documents

Transcript of być przedsiębiorczym - sucharski.boleslawianie.pl · gospodarczej jest system gospodarki...