SLM ARATIRMALAR DERGS, CLT: 17, SAYI: 1, 2004, Sayfa: 69-83, ISSN 1300-0373, TEK-DAV

1. Kavramsal Alan

1.1. Krat Vecihlerinin Seimini fadeEden Kavramlar

1.1.1. htiyr

htiyr kelimesi, "b" fiilinin iftil babndan birmastar olup, kendi iradesi ile, bir eye ynelmek,tercih etmek, semek anlamna gelmektedir.1 As-lnda b fiili ve onun trevleri olan bna, m gibikelimelerin hepsinde bir eyi dierine kar tercihetme ve seme anlam bulunmaktadr.2 Dolaysylab5 pb: Falancay tercih ettim veya bna : O arkadan seti ifadesi yine birinin die-rine kar tercih etme anlamn ifade etmektedir.3

Krat ilmi balamnda ihtiyr, krnin kendisininalp rendii krat rivyetleri arasnda bir terchegiderek bu okuyular/krat/harf arasndan bir vechitercih edip bu krati okumas ve okutmasdr.4 Bunagre ihtiyr (dier bir ifadeyle tercih), bir krnin,krat imamlarnn okuyularndan kendisince engzel ve evla grd bir vechi tercih ederek onuokuyup bakalarna okutmas ve zamanla buokuyuuyla hret bulup okuduu bu okuyuun ken-disine nispet edilmesidir.5

Hcceti esas alan eserlerde krat imamlarnntercihlerini ifade etmek iin en sk kullandklarkavramlar arasnda ihtiyr kavram bulunmaktadr.Kaynaklarda bu lafz, bna6 bna /7

BR KIRAT TERM OLARAK HCCETN KAVRAMSAL ALANI ve TARHSEL GELM

Conceptual Analysis and Historical Development of "Hujjah" as a Recital Term

Mehmet NAL*

* Dr., 100. Yl niversitesi lahiyat Fakltesi.1 bn Manzur, Lisnul-Arab, Dru Sdr, Lbnn, ts., IV. 258-259;

Komisyon, Mucemul-Arabiyyul-Ess, Tunus 1989, s. 430.; kr.Balvl, Muhammed, el-htiyr fil-Krt, el-Memlekl-Maribiyye,Vezretul-Evkf ve--unil-slmiyye 1997/1418., s. 11.

2 Balvl, a.g.e. a.y. 3 bn Fris, Ebul-Huseyin Ahmed Fris b. Zekeriyy, Mucemu

Mekysul-Luga, Drul-Ceyl, Beyrt, ts. II. 233; Mucemul-Arabiyyul-ess, s. 4300.

4 Eb Tahir, Abdulkayym b. Abdilgafr, Safahf f ulmil-krt,Cmiatu Ummil-Kur, Mekke-i Mukerreme 1414, s. 288.

5 Kurtub, Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-Cmiu li ahkamil-Kurn, (thk. Ahmed Abdulalm) Dru-ab, Khire 1372, I. 46.

6 bn Zencele, Abdurrahman b. Muhammed, Hccetul-krt (thk.Said el-Efgn), Messesetur-Risle, Beyrt 1982/1402, s. 282,286, 289, 734. vd.

7 Mekk b. Eb Talib el-Kays, el-Kef an vchil-krt, (thk.Dr.Muhiddin Ramazan), Messesetr-Risle, Beyrt 1997/1418,I. 28, 32,49,93 vb.

zet

Bu makalede kratlerde ihticc/hccet hadisesinintarihsel geliimi incelenecektir. Konusuyla ilgili olarak tercih,vch, hccet ve ihtiyr gibi kavramlarn semantik tahllinin deyapld bu almada, tercih-hccet ilikisi, tercih ve hccetinortaya k sreci ve hcceti esas alan almalarn yazlserveni ele alnacaktr. Bilindii gibi bn Mchidin kratleriyedi ile snrlama giriimi sonras onun setii bu kratlergenel kabul grm ve onun rencileri bata olmak zeresonradan gelen krler tarafndan eitli delillerlehccetlendirilmeye allmtr. Hatt hret bulmu kratlerdnda kalan azz kratler iin de benzer almalarnyapld grlmektedir. Hcceti esas alan eserlerincelendiinde krlerin ele aldklar kratlerle ilgili,Kurandan, snnetten ve dil kurallarndan pek ok kantlarileri srdkleri grlmektedir. Biz, bu almamzda, eitlerineyer vermeksizin hccetin sadece kavramsal alan ve tarihselgeliimine deinmekle yetineceiz.

Anahtar Kavramlar

Krat, hccet, ihtiyr, tercih, vch

Abstract

In this article the historical development of ihticc/huccain the science of the qiraa will be analyzed. With the seman-tics analysis of concepts;tarcih, vch, hucca and ihtiyrwhich are related to the issue, also the relation between ter-cih and hucca, their apperance and the writing adventures ofhuccats sources will be observed in this work. As known,after the famous commentator bn Mchids try for restrict-ing the readings by seven, these readings are generallyaccepted and tried to prove with some evidences, by his stu-dents and the readers (qurra) who came later.Also, such stud-ies are done for some azz readings in addition the popularones. When the works are analyzed that are based on hucca,the evidences from Quran sunnah and grammar can be seeneasily about readings that are studied by readers.We will onlydeal with huccas conceptual area and its historical develop-ment in our work not with its types.

Key Words

Reading(s), al-hucca (prof), selection, preference,homonym(s)

MEHMET NAL

70

bna8 baa9 bna 4b100bna11 gibi muhtelif biimlerde sk sk kullanl-maktadr.

1.1.2. Tercih

Terch/|una kelimesi, (terzinin) kefedear basmak, amak, daha ar olmak, stnolmak anlamna gelen |u - |u u/ bzufiilinin tefl babndan olup, iki ey arasnda birseimde bulunma, yeleme, stnlk payesi ver-mek, stn tutmak ve stn grmek anlamnda kul-lanlr.12

Krat lminde ise, krat okuyular konusundanakledilen vecihler arasnda gerek senet gerekservler asndan en hret bulmu olann kabuletme anlamnda kullanlr.13

Kratler arasnda tercihte bulunan krlerin bukavram ksmen kullandklarn gryoruz.14 hticchdisesi, krlerin kratler arasnda birtakm tercih-lerde bulunmasyla ilintilidir. Tercih iin kullandklaryukarda zikredilen kavramlardan baka kullandklarlafzlar da vardr. Bir sonraki balkta buna dir bazrnekler vereceiz.

1.1.3. Tercih ve htiyr fade Eden DierLafzlar

Hcceti ele alan kitaplara ve kratler arasndatercihte bulunan mfessirlere baktmzda (ki bunudaha ok Taber de gryoruz) yukarda sunulankavramlarn dnda tercihlerini belirtirken muhteliflafzlar kullanmlardr. Bu lafzlardan bazlar un-lardr: a 2a,15 a,16 a,17

a,18 y,19 1 0a,20 a kya,21

0a ua,22 lab2 naa a,23

naa kva,24 naa |a,25 |anaa,26 naa kva,27 naa kya 28

ve naa |a29

1.2. Tercihte Gereke ve Etkin Unsurufade Eden Kavramlar

1.2.1. Hccet

Hccet/vza kelimesi, dell ve burhananlamnda olup oulu ise wvy ve xbvy eklindegelir.30 sim eklinde kullanlan bu kelime, wy wz bvy fiilinden tremitir. Bunun da anlam, kiinindelil ve kant ile hasmna kar stn gelmesidir.31

Nitekim hadis kaynaklarnda kelime, a wzeklinde gemitir ki32 burada, dem (a.s)in Musa(a.s)y tartmada yenmesi, ona glib gelmesi kaste-dilmitir.33 almamzda omurga grevini grenhticc/ xbvnya kelimesi de ayn szcn iftialbbnda bir mastardr.34

Crcn, hccet/vza kelimesini tanmlarken,kiinin kendi iddisna kar ortaya koyduu delli ifa-de eder, der.35 Ezher, hccet/vyin bu ekilde isim-lendirilmesinin gerekesini yle aklar: nk hc-cetin/dellin seilmesi ile kii onu amalar ve ona y-nelir.36 Ancak her zaman sunulan delllerde kiinin

8 bn Hleveyh, rabul-krtis-seba ve ileluh (thk. Abdurrahmanb. Sleyman), Mektebuul-Hanc, Khire 1992/1313, I.85, 97,103, 105, 111, 114, 117, 119, 130, 141, 143, 189 vb.

9 bn Kesir, smail b. mer, Tefsirul-Kurnil-azm,, Drul-Fikr,Beyrt 1401, III. 520.

10 Eb Ali el-Farisi, el-Hasan b. Abdilgaffar, el-Hcce lil-Krtis-Seba (thk.Bedrettin Kahveci ve dierleri), Drul-Memn1984/1404, I.10.

11 Eb Ali el-Fris, el-Hcce, I.13, 50, vb.12 Cevher, smail b. Hammad, es-Shah, Tculluga ve shahill-

Arabiyye (thk. Ahmed b. Abdul-Gafur el-Attar), II. 651; bnManzur, Lisnul-Arab,, V.142 vd.; el-Fiyruzbd, el-Kmsul-muht, Messesetur-Risle, Beyrt 1993/1413, s. 279.

13 Eb Thir, Abdulkayym b. Abdilgafr, Safahtun f ulmil-krt,Mekke 1415, s. 288.

14 bn Kesir, Tefsrul-Kurn,, I.25.;ez-Zerke, BedruddinMuhammed b. Abdillah, el-Burhn f ulmil-Kurn, Drul-Marife, Beyrt 1987, I. 339.

15 Eb Ali el-Faris, el-Hcce I.11, 12; bn Zenzele, el-Hcce,s.79.89, 115, 167, 176, 224, 379, 424, 581, 606, vb.; bn EbMeryem, el-Mdah f vuchil-krti ve ilelih (Thk. mer Hamdanel-Kbeys), el-Cemtul-Hayriyye, Cidde 1993/1414, I.299,303, 356.

16 bn Eb Meryem, el-Mdah, s. 303, 307, 308, 362 vb.17 bn Eb Meryem, Nasr b. Ali e-irz (l. 565/1169), el-Mdah f

Vchul-Krt ve leluh, tahk. mer Hamdan el-Kubeys, Mekke1993/1414., I.384, 387, 450, 482 vb.

18 bn Eb Meryem, a.g.e. I. 391.19 bn Eb Meryem, a.g.e. s. 374, 403, 418. vb.20 Mekk, el-Kef, I. 32, 229 vb. 21 Mekk, el-Kef, I. 245.22 Mekk, el-Kef, I. 239, 266 vb. 23 Taber, Muhammed b. Cerr, Cmiul-beyan an tevli yil-Kurn,

Drul-Fikr, Beyrt 1405, I.66, 235, II.141; III.93, 197, 241;IV.82, 103; V.46; VI.4, 28, 178, 291; VII.13, 43, 50, 112,160;VIII.3, 13; IX. 41, 54, 149; XI.42, 112, 169; XII.28, 76,154; vb.

24 Taber, VI. 155, 25 Taberi, XXX. 39.26 Taber, a.g.e. I. 65, IV.1127 Taber, a.g.e., I. 402; II. 619; V.319; VI.155; XII.102; XV.287;

XVI.192, 223; XVII.176, 196; XXI.137; XXIII.178; XXX.35.28 Taber, a.g.e. IV.204, IX.44, XX.76,29 Taber, a.g.e. XXX. 9.30 Bkz. bn Fris, Mucem,, II. 30; Cevher, Shah I. 304; bn Manzur,

Lisanul-Arab, III. 53-54; Eb Thir, Safaht, s. 286.31 Cevher, Shah, I. 304.32 Bkz. bn Eb eybe, Eb Bekir Abdillah b. Muhammed, Kitabul-

musannef fil-ehdsi vel-sr (tahk. Kemal Yusuf), MektebetuRd, Riyd, ts., III. 446; Ahmed b. Hanbel, el-Msned, stanbul1981, II.264, 287, 398; Beyhak, Ahmed b. el-Huseyn, Snenul-Kbr (tahk. Muhammed Abdulkdir el-At), Mektebu Drul-Bzz,Mekke 1314/1994, IV. 324.

33 bn Manzur, a.g.e. ay. 34 bn Fris, a.g.e., II. 30; bn Manzur, Lisnul-Arab, III. 5435 el-Crcn, Ali b. Muhammed el-maruf Seyyid erif, et-Tarft,

Drul-Ktbil-Arab, Beyrt 1405, s. 112. 36 Ezher, Tezhbul-Luga, III. 390; bn Manzur, Lisnul-Arab, a.g.e.

a.y.

hakk olduu da anlalmamaldr. Nitekim Kurandakafirlerin sunduu kimi delllerin batl olduu37 belir-tilmitir.38 Eer sunulan dell, arzu edilen gerekele-re karlk gelecek ekilde muhtasar ve zl bir ekil-de kesin delllerle desteklenmi olursa, bu dell/hc-cet el-hccetl-kniyye olarak isimlendirilir.39

Hccetin terim/stlahta anlam ise, krat fark-llklarnda var olan vecihleri/nanslar dil ve irabynnden ele alarak bu farkllklarn birbirlerine greterche sebep olan illet ve hccetleri inceleyen birilim daldr.40

Krat imamlarnn tercih ettikleri okuyular bizeaktaran eserlerde krlerin okuyularnn delilleriniortaya koymada en ok bavurduu ifadelerin ban-da el-hcce kavram olmutur. Kullanlan lafzlararasnda, ...... bbvvnnzz 44bb,, ...... aa vvyy,,......zz 22 vvzzaa...... bb 22...... rr,, ...... wwnnyyaa ,,......44bb vvzzaa ...... aa vvzzaa//vvzzbb kal-plar ok yaygndr.41

1.2.2. Tevcih

Krat kaynaklarnda krnin yapt krat sei-mini gerekelendirmede bavurduu en temelkavramlardan biri de tevch kavramdr.

u - v bu fiilinden tefl bbnda mastarolan tevcih/ um kavram, lgatte (birinin) yznevirmek, yneltmek, yollamak, (yzn, dikkatini,isteini, talebini, sulini) ynlendirme ve evirmeanlamlarna gelir.42

Terim olarak, sz hasmn kelmna aykrolarak ifade etmeye veya bir sz iki muhtemel anla-ma gelecek ekilde sylemeye denir.43

Kaynaklarda ...u, ... ua, ... a ua, ...a u ba , ...a u... ya ua ve ub2 44 gibi kalplarla, bir

okuyuun gerekesi ifade edilmeye allmtr.

1.2.3. llet

Hcceti ifade eden kavramlardan biri de illetkavramdr. llet/a kelimesi, 3 - 3 3 fiilindentreyen bir mastardr. Szlkte, 3 - 3 ve 3nakalplarndan her biri hastalanmak, hasta olmakanlamndadr.45

llet/ ise, kiiyi megul olduu bir iten alko-yarak ikinci bir meguliyetle oyalayan hadiseyedenir. Nitekim, cihada katlamayan sm b. Sabit, bva m 0 b 0a 32b u ba n b4bna ja demitir.46 Bu szde dikkat eken husus,smn, katlmad cihad iin mazeret/zranlamnda illet kelimesi kullanm olmasdr.47 llet,dier yandan sebep anlamnda da kullanlmtr.48

Dier kavramlarda olduu gibi bu kavram dakrler, tercih edilen kratin gerekesini izahsadedinde ... va (...kelimenin/yetin bu e-kilde okunmas kesreli olmas yzndendir.)49

... (... kelimenin/yetin bu ekilde okun-masnn gerekesi udur...)50 ...bu n 51...kelimenin/yetin bu ekilde okunmasnn ikinedeni vardrgibi ifadelerle kullanmlardr. Hattakimi krler bu kavram yazdklar eserlerde de kul-lanmlardr.52 Bu yzden olacak krlerin tercihgerekelerinin zikredilmesini nedeniyle bu ilim,lm-u ilelil-krt diye de53 isimlendirilmitir.

2. Tercih ve Hccet Olgusunun TarihselGeliimi

2.1. Hz. Peygamber Dnemi Krat lminde nemli bir sorun/konu olan

hticc olgusunu ele alrken bunun altnda yatantemel sebeplerin irdelenmesi iin konunun Kurnnindii dnem olan Hz. Peygamberin rislet zaman-na kadar gtrlmesinde yarar vardr.

Bilindii zere vahyin indii dnem olan Hz.

BR KIRAT TERM OLARAK "HCCET"N KAVRAMSAL ALANI ve TARHSEL GELM...

71

37 Ebul-Bek, Klliyt s. 406. 38 Bkz. el-Bakara 2/150 ve e-ra 42/16. 39 Ebul-Bek, a.g.e. 406. 40 eleb, Abdulfetth smail, el-hticc lil-Krt, Mecelletu Bahsil-

lmi vet-Tursil-Arab, C. IV, (s.71-107) s. 87-88; bn EbMeryem, el-Mdah, I. 19; Hatice Ahmet Mft, Nahvel-kurril-Kfiyyn, 1985/1406, el-Mektebul-Faysaliyye, Mekke, s. 355;Eb Thir, Safaht, s. 286.

41 Mesel, Taberi, Cmiul-beyan, I. 478, 545, II.29, 315; III. 125,194, 230, 237; IV.18, 132, vb.; bn Hleveyh, Eb Abdillah, el-Hucce fi Krtis-Seba, tahk. Abdull Slim Mukrem, Beyrt1414/1996, s. 62, 64, 65, 69, 70, 71 vd.; Eb Ali el-Fris, el-Hcce, I. 11,15, 51, 83, 95, II. 34, 67, 85, 261; III.18, 137,166;Mekk, el-Kef, I.30, 35, 36, 38, 75, vb; bn Eb Meryem, el-Mdah, I. 233, 405, 430, 471, 495 vb.; bn Zenzele, el-Hcce, I.77, 81, 92, 95, 96, 102, 130, 135, 138, 157 vb.

42 Bkz. bn Manzur, Lisanul-Arab, XIII. 558-560; er-Rz,Muhammeb b. Eb Bekir, Muhtarus-shah, Mektetu Lbnan,Beyrt 1995/1415; s. 50; Mutal, Serdar, Arapa-TrkeSzlk, Daarck, stanbul 1995, s. 664.

43 el-Crcn, Tarift, s. 325. 44 rnekler iin bkz. Eb Ali el-Fris, el-Hcce,, I. 53., 185, II.22.

vb.; bn Haleveyh, el-Hcce, s. 125, 131, 221, 238; Mekk, el-Kef,, I. 281, 282, 283; 284 vb. ; bn Eb Meryem, el-Mdah, I.263, 266, 267; 267, 270, 273 vb.

45 bn Manzur, Lisanul-Arab, XI.481.46 bn Hiam, Abdulmelik b. Hiam b. Eyyb, es-Sretun-nebeviyye,

tahk. Th Abdurraf, Drul-Ceyl, Beyrt 1411, IV.123; EbNuaym, Ahmed b. Abdillah, Hilyetul-evliy ve tabaktul-asfiy,Drul-Ktbil-Arab, Beyrt 1405; I. 111;

47 bn Manzur Lisanul-Arab, XI.481.48 bn Manzur, a.g.e., a.y. 49 bn Eb Meryem, el-Mdah, I. 235,50 bn Eb Meryem, el-Mdah, I. 26051 bn Eb Meryem, el-Mdah, I. 286.52 Bu sylediimize Eb Bekir en-Nakka (353)n, Kitabus-Seba bi

ilelhal-kebrini, bn Muksimin Kitabus-Seba bi ilelhal-kebri-ni, bn Hlevehy ve Eb Ali el-Frisnin el-Hccelerini rnekgsterebiliriz.

53 Eb Thir, Safaht, s. 286.

Peygamberin risaletle grevli olduu 23 senelikzaman diliminde onun en temel vazfesi, Kurninsanlara tebli etmekti. Vahye muhtap olan btninsanlara Kurn tebli ederken, tebli vstas olandil, zellikle Mekke yllarnda onun bu grevinde birengel oluturmuyordu. Kratlerin ortaya kmasndada temel bir unsur olan yedi harf ruhsat, yal,ocuk, kle gibi anlay seviyeleri dk insanlar ilezellikle Medine dneminin son eyreinde farklkablelerden slma katlan insanlarn mesaj kavra-malarna ynelik bir amala ortaya kmt.54 Buruhsatn bir sonucu olarak Hz. Peygamber, vahyinfarkl lehelerde okunmasna izin vermi ve kendiside bunu bizzat tatbik etmitir.

Ancak Hz. Peygamber, hayatnn genelindedaha ok Kurey lehesi zere okumaya devametmi, namaz, hutbe vb. veslelerle bu leheye insan-larn inaln salamaya almtr. Aslnda Hz.Peygamberin temel amac, vahyin getirdii mesajninsanlar tarafndan anlalmas ve buna tb olma-laryd. Ne var ki bazlar lafz zerinde de birtakmtakntlara ship olabiliyor ve rendii vecih dndakalan farkl okuyular iin hemen tepki gsterebili-yordu. Hz. Peygamberin varl, bu konuda yaa-nabilecek muhtemel sorunlar gidermede bykfonksiyon icra ediyordu. Bir keresinde Hz. mer ileHiam arasnda ve Ubeyy b. Kab ile bir Ensrarasnda bu konuda bir tartma yaanm55 ve heriki sahb de Hz. Peygambere kadar gelmilerdi. Oda her ikisinin okuduu kratin de doru olduunuve vahyin her iki ekilde de nzil olduunu syle-yerek kendilerini teskin etmiti. Dolaysyla Nebdneminde Kuran krati/kratleri konusunda tekotorite Hz. Peygamber olmu, ondan bir kratinrenilmi olmas sahbler iin tartmasz kabulgrm ve bu konuda u krat bu kratten dahaiyidir trnden bir tartma pek yaanmamt.

2.2. Sahbe Dnemi

Hz. Peygamberin irtihli sonrasnda, kratlerkonusunda temyz etmi olan sahblerin her biribir tarafa dalarak Kuran retiminde lokomotifilevi gryorlard. Kukusuz sahblerin krat bil-

gisinde de birtakm farkllklar bulunuyordu. Onlar-dan kimi Hz. Peygamberden bir harf zere Kurnrenmiken, kimi ise birden fazla harf zere bu tli-mi gerekletirmiti. Dolaysyla bu farkllk, sahbekanalyla kendilerinden sonraki nesle de aynen akta-rlm, kimi tek harf zere rencilerine retirkenkimi ise birden fazla harf zere Kuran kratini al-mtr. Bunun ak anlam udur: Yedi harften kay-naklanan farkllklar sahbe tarafndan sonraki nesleaktarlmtr. Ve bu uygulama, Hz. Osman dnemi-ne kadar her hangi bir snrlama olmadan devam et-mitir. Ancak Hz. Osmann Hz. Eb Bekir dne-minde iki kapak arasna alnan nshay esas alarakoalttrmasyla btn mslmanlar, ellerindekiKuran nshalarn bu nshalara gre ayarlam-lardr. Bundan sonra ise sdece bu resm mushaflarauygun den kratler varln srdrebilmitir. Yaniyedi harf kapsamnda olan farkllklardan bir ksmbundan byle okunabilmitir. O dnemde yediharften kaynaklanan bu farkllklar genelde tabi dekarlanyordu. Ancak kimi zaman baz sahbleri,kendi okuyularn (daha) isbetli ve doru, dier-lerinin okuyuunu ise yanl ve/veya eletirirkengrmekteyiz. Bu konudaki haberler, kratlerkonusundaki tercih hadisesinin, buna bal olarak daihticc olgusunun sahbe dnemine kadar gittiikonusunda bize bir ipucu vermektedir. Baz kratbilginleri, sahbe dneminde kratler arasnda ter-cih hareketinin olmadn, nk her bir sahbninHz. Peygamberin kendisine rettii lehe zereokuduunu ve okuttuunu sylese de56 eldeki veri-ler bize onlarn kendi kratlerini ciddi cidd savun-duklarn ve buna dir deliller ileri srdklerini, kendiokuyuu dnda bir baka sahbenin okuyuu hatr-latldnda ise buna kar tepki gsterdiini ortayakoymaktadr. Konuyla ilgili birka rnek verelim:

1. Kurnn nc sresi olan l-i mransresinin 161. yetinde 3 a j bb ifadesigemektedir. Bu yette yer alan 3 fiili, sahblertarafndan 3 a ve 3 a eklinde okunmu;krat imamlarna da bu aynen yansmtr.57 htilafayol aan 3 - 3- 5 fiili, girmek ve yrmekanlamlarna geldii gibi ganmet vs.de hyanetetmek anlamlarna da gelmektedir.58 Ancak bu

MEHMET NAL

72

54 Geni bilgi iin bkz. etin Abdurrahman, Kurnn indii YediHarf,, slmi Aratrmalar, Say:3, Ocak-1987, s. 87 vd; nal,Mehmet, Kurnn Anlalmasnda Krat Farkllklarnn Rol,Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002 (Baslmamdoktora tezi) s. 81 vd.

55 Tartmalar iin bkz. Bkz. el-Buhr, Muhammed b. smail, el-Cmius-Sahh, stanbul 1981, Fedilul-Kurn, 5, 27;Tevhd, 53; Bedul-Halk, 6; Mslim b. Haccc, el- Kueyr , el-Cmius-Sahh, ar Yaynlar, stanbul 1981, Seltul-Msfirn, hd:270; Eb Davud, Sleyman b. Sicistn, Snen,ar Yaynlar, stanbul 1981, Vitr, 22; Tirmiz, Eb sa,Snen, ar Yaynevi, stanbul 1981, Krat, 11; Nes, fti-tah,36; Mlik b. Enes, Muvatta, ar Yaynlar, stanbul 1981,Kurn, hd.5; etin, Abdurrahman, Kurnn ndii YediHarf, s.75.

56 Blvali, el-htiyr, s. 16.57 On krat imamndan bn Kesir, Eb Amr ve sm, kelimeyi mlum

sygasyla 3 eklinde okurken; Eb Cafer, Nf, Hamza, Kis,Halef ve Yakub ise mehul kalbnda 3 eklinde okumulardr.Bkz. bn Mchid, Eb Bekir Ahmed b. Msa, Kitbus-Seba fil-krt (thk. evki Dayf), Drul-Merif, Kahre 1400. s. 218; ed-Dn, Eb Amr Osman b. Said, Kitbut-Teysr fil-krtis-seba,Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt 1996/1416 s. 76; bnul-Cezer,Muhammed b. Muhammed, en-Ner fil-kratil-ar (thk. AliMuhammed Dabb),, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrt ts. II.243;Muhammed Kerm, el-Krtul-aril-mtevtira, Drul-Mhcir,Medine 1994/1414 s. 71.

58 Eb Ali el-Frisi, el-Hcce, III.95; bn Manzr, Lisnul-Arab, XI.499-503.

yet balamnda daha ok ganmet maln armave gizleme anlam bulunmaktadr. Buna grekelime mlum kalb ile okunduunda, Hibirpeygamberin (ashabna kar) emanete (veyaganmet malna) hyanet etmesi olur ey deildireklinde bir anlam ifade eder. Kelime mehul kalbile okunduunda ise, (Hibir) kimseninPeygambere ihnet etmesi olamaz/ (olmasn) ya da Peygambere hainlik (sfat) nispetedilmez.59 eklinde bir mny ifade etmektedir.

Sahbeden bn Abbas kelimeyi malum kipi ileokurken; bn Mesd mehul kipini tercih etmitir.60

bn Abbasa, bn Mesdun 3 a j bb ek-linde okuduu sylendiinde olay nakleden rvi,Abdurrahmana cevben: Dorusu Peygambereihnet edilmesi de ldrlmesi de vki olmutur.yetin (uygun olan) krati, 3 eklinde olup bununda anlam Allah asl Peygamberini hain(lik yapanbir kii) klmaz. demektir demitir.61 Dier birrivyette ise yetin bir sava sonras baz bedevlerinHz. Peygaberin ganmet mallarndan ardkonusunda ileri geri konumalar zerine62 nzilolduunu aktararak Nasl Peygambere ihnetedilmez ki? (3 kratine gre olan okumay kastederek ) Brakn ihneti, onlardan kimisi ldrldbile 63 vurgusuna da yer vermitir.64

Grld zere bn Abbas ve bn Mesd birkelime zerinde farkl okuyulara ynelmi ve her birsahb kendi tercih ettii okuyula alkal olarak dabaz hccetler sunmutur. bn Abbas, yette yer alansz konusu kelimeyi mlum kalb ile okurken, buokuyuuna kant/hccet olarak Kurandan, snnet-ten ve yetin nzlyle alkal tarihsel verilerden ka-ntlar sunmutur. Bir ksm sahbnin peygamberler-le alkal mnafklarn ganimet mallarna ihnet et-me ithamn yakksz bularak 3/yualle eklin-de okumalarna karn bn Abbas bu kelimeyi malumkalb ile 3/yeulleekilde okumu ve peygam-berlere bu tr ithamlarn daha ktsnn yapldn,

onlarn birok eziyete uratldklarn hattaldrldklerini, ilgili yetlerle rneklendirmitir.Ayrca konuyla ilgili tarihsel verileri ve Hz.Peygamberin kelimeyi malum kalbyla okuduunuda65 kendi okuyuuna karne olarak sunmutur.

Baz limler, bn Abbasn, bn Mesdun kelime-yi 3 eklinde okumasn kabul etmemesini, bu k-ratn kendisine nceden ulamam olmasna bala-mlarsa da66 bu doru deildir. nk bn Abbas,kendisine gelerek bn Mesdun bu yeti mehulkalb ile okuduunu syleyen kiiye, yukarda naklet-tiimiz ifadeleri kullanarak tercih ettii okuyuundaha isbetli olduunu syleyerek yant getirmitir.

2. bn Abbas, Bakara 2/259. yette yer alan vebir ksm kurrnn b' eklinde okuduu ke-limeyi b' eklinde okumu ve bu okuyuuna daAbese 80/22. yette yer alan 'a b( aa q67

ifadesini dell getirmitir.68 Bu rnekte dikkat ekennokta ise bn Abbasn, Bakara sresinde yer alan birkelimenin okunuunu, zerinde kimsenin ihtilfetmedii Abese sresinde yer alan bir baka kelimeile delillendirme yoluna gitmi olmasdr.69

3. Hz. ie de Yusuf 12/110. yette70 yer alana2 fiilini eddeli ve mehul olarak a2 ek-linde okuyarak bn Abbas gibi baz sahblerinkelimeyi eddesiz ve mehul kalb ile a2 ek-linde okumalarn eletirmitir.71

Kelimenin eddeli olarak okunmas durumundacmle iindeki zamirler Hz. Peygambere gidecek vebu durumda yetin anlam Eliler, kavimlerininiman etmelerinden mitlerini kesip kendilerinin (k-firler/veya kendilere Allahtan yardmn gelmeyece-ini zanneden mminler tarafndan) yalanlandkla-rn iyice anladklarnda Bizim yardmmz onlarageldi eklinde olacaktr. Kelimenin tahfifli olarakve mehul kalpta okunmas durumunda ise yetinanlam, Ne zaman ki eliler, kavimlerinin inanmala-rndan mitlerini kestiler ve onlar (yani kendilerineeli gnderilmi olan inkrc toplum), elilerin (ken-

BR KIRAT TERM OLARAK "HCCET"N KAVRAMSAL ALANI ve TARHSEL GELM...

73

59 Ferr, Meanil-Kurn, I.246; bn Hleveyh, rbul-krt, I.122;bn Meryem, el-Mdah, I. 389; Ebus-Sud, Muhammed b.Muhammed, rdul-aklis-selm il mezyl-Kurnil-Kerm,Dru hyit-Trs, Beyrt ts, II.106; evkn, Fethul-kadr,I.394.; etin, Abdurrahman, Kratlern Tefsire Etkisi, s. 152.

60 Bkz. Mekk, el-Kef,, I.33; Jeffery, Arthur, Materials, s. 3461 Suyt, ed-Drrl-mensur, II.362. bn Abbas, buna gre, Hz.

Peygamberin ganmet mallarna ihnet etmeyeceini sylemeklebirlikte bunu Allahn meeti erevesinde grr gibidir. Halbuki,malm kalb ile olan okumay tercih etmi bir kii olarak,Peygamberin (ganimet maln ararak sahbesine kar) ihnetetmesi olamaz demesi uygun derdi.

62 bn Abbasn da atfta bulunduu bu olayn ayrntlar iin bkz.Beydv, Envrut-tenzl, Drul-Fikr, Beyrt, 1996/1416, (I-V),(Thk. Abdulkdir Araft), II.109; bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-!azm, I.422; Suyt, Celalettin, Lbbun-nukl f esbbin-nzl,Dru hyil-Ulm, Beyrt, ts., s. 59.

63 l-i mrn 3/112; Ayrca bkz. Bakara2/61; li mrn 3/21.64 Taber, Cmiul-beyn, IV.155 vd.; Suyt, el-Drrl-Mensr, a.y.

65 Suyt, ed-Drrl-Mensr, II. 362. 66 Bzeml, Muhammed b.mer b. Slim, el-Krt ve eseruh fil-

ahkm vet-tefsr, (I. Bask) Darul-Hicre, Riyd 1996/1417,II.507.

67 yetin meali yledir: Sonra diledii vakit onu diriltir.68 Bkz. bn Cinn, Ebl-Feth Osman, el-Muhteseb f tebyn-i vuchi

evzil-krat vel-izhi minh, (thk. Ali Necd Nsif, Abdulfettahsmail eleb), Matbaatu Ehrabut-Ticriyye, Khire,1994/1414,(I-II), I. 8. Bu kelime kurrdan Nf, bn Kesr, EbAmr, Eb Cafer ve Yakub tarafndan b'eklinde okunurkendier kurr ise b' eklinde okunmutur. Bkz. MuhammedKerim, el-Krtul-mutevtira, s. 43.

69 Eb Thir, Safaht,, s. 29270 yetin metni yledir:a2 a a 3a na aa ny]

[va a bb2 6b' v =b bu 71 Bkz. el-Buhr, Sahih, Tefsr, 34. es-Suyt, Celaleddin, Drrl-

mensur, Drul-Fikr, 1993, (I-VIII), IV.596.

MEHMET NAL

74

dilerine Allahn yapaca yardm vadinden dnerekbu peygamberlerin) yalanlandn sandlar. Bizimo anda yardmmz geldi eklinde olacaktr.72

Kelimenin eddesiz ve mehul kalb ile okunmasdurumunda peygamberlerin dmanlarna kar ken-dilerine ve inanan mminlere Allahtan bir yardmnulaaca hususundaki vaatlerinde yalanc durumadtklerini -bir anlk- zannetmi olmalar vurgulan-maktadr. Bu anlama kar karak Hz. ienin,Mazallah! Yemin ederim ki, Allah, Reslne herne vaat ettiyse, Resl lmnden nce o vaadinmuhakkak gerekleeceini kesin olarak bilmitir.Fakat bellar, Resullerden hi ayrlmakszn devamedip durdu da, maiyetinde bulunan mminlerin, ken-dilerini yalanlayacak olmalarndan korkmulardrdedii nakledilir.73 Buna kar bn Abbasn kendiokuyuuna hccet mahiyetinde dier yetlerden r-nekler vererek peygamberlerin, Allahn yardmnnbu dnyada kendilerine gelmesi hussunda ksa biranlk da olsa mitsizlie kaplmalarnn mmkn ola-bileceini syledii nakledilir. nk onlar da nih-yet birer insandr. Byle bir hal uzun sreli olmayan;insann iine gelen anlk havatr tr bir haldir.Nitekim, bn Abbas, kendi grne Bakara 2/214.yetini de74 dell/hccet olarak kullanmtr.75

Sunduumuz bu rneklerden76 her birindegrld zere sahbler Kurn muhtelifekillerde okumular ve bu okuyularn bir ksmndauyutuklar halde bir ksmnda ise ihtilf etmilerdir.Onlar, benimsedikleri (tercih) okuyularn daha is-betli olduunu, gerek Kurn gerek dilsel ve gereksemantksal birtakm delillerle hccetlendirme yolunada gitmilerdir. Bunu yaparken dier okuyuu da

kimi zaman eletirmilerdir. Halbuki, essen her birsahbnin dier okuyua kar, Ben Resulullahtanbyle okudum. Ancak o da dorudur... demelerigerekirdi.77 Fakat bunu ilgili rivyetlerde ak birekilde gremiyoruz. Biz unu da biliyoruz ki, sahbearasnda ihtilfa yol aan bu okuyularn her birihret bulmu on krat imam tarafndan daha son-radan okunmu ve bu sahblerin her biri mehurimamlarn isnadnda da yer almtr. Bu yzden desz konusu kratler iin sahh ifadesi kul-lanlmtr. Ne var ki, sahbe, kendi okuyuuna tersbulduu dier bir okuyu iin maazallah diyecekderecede bir tepkiyi gstermitir. Bu tepkili tutum,ihtilafa yol aan bir okuyu karsnda sahbedenbirisinin bir okuyuu tercih ederken dier okuyuuHz. Peygamberden muhtemelen duymam olma-syla aklanmtr. Halbuki sahbye kendi okuyuudndaki itiraz ettii dier okuyu sylendiinde onatepki gstermektedir. Bu, onun dier krattenhaberinin olmad iddiasn rtmektedir. Mesel,bn Abbasn bugn bizce sahih iki okuyu olarakbilinen iki kratten birini iptal ettirerek dierini yaz-masn emretmi olmasnda bu durum aka gzk-mektedir. Dolaysyla kimi aratrmacnn dedii gibi,sahbeden birinin kabul etmedii dier kratiinkarn, bu kratin Hz. Peygamberden naklini duy-mam olmasna hamletmek78 her zaman isbetlideildir. nk sahbenin kimi zaman birbirlerininokuyularn yukardaki rneklerde de grldzere aka eletirdiklerini grmekteyiz. Hatta bunubir ksm sahb szl olarak da ifade etmilerdir.Nitekim bn Eb Dvudun Meshifinde naklettiinegre bn Abbas, kratinin Zeyd b. Sbitin kratiolduunu ancak on ksr yerde (ona muhalefetederek) bn Mesudun okuyuunu aldn; bunlardanbirinin de onun (bn Mesd) Bakara sresinin61.yette geen b kelimesini bm eklinde-ki okumas olduunu syler.79

Peki, bir sahbnin kendi okuyuuna kar diersahbnin okuyuuna kar kmasnn gerekesi neolabilir? Bu konuda birka ihtimal akla gelmektedir.Bunlardan birisi udur: Sahb, kendisinin bizzatReslullahtan duyup rendii krati bir bakasnnokuyuuna kar tercih etmi olabilir. nk kendisibu okuyuu bizzat Hz. Peygamberden dinlemitir.Bu durumu da kendi okuyuunun gllne gerek-e olarak sunmutur. Veya sahb, tercih ettii oku-yuu bizzat Reslullahtan duymamtr. Belki ondan

72 Bkz. el-Ferr, Eb Zekeriyy, Yahy b. Ziyd, Menil-Kurn (thk.Ahmed Yusuf Nect ve Muhammed Ali en-Neccr), Druss-Surr,Khire, 1375/1955. II.56; Eb Ali el-Fris, el-Hcce, III.284; bnHleveyh, el-Hcce, 199; Nahhas, Eb Cafer, Menil-Kurn,(thk. Muhammed Ali es-Sbn) , mml-Kur, Mekke, 1409 (I-VI), II.161; Mekk, el-Kef, II. 16; bn Eb Meryem, el-Mdah, II.691; bn Kesir, Tefsirul-Kurnil-azim, II. 497.; bn Cevz, EbulFerec Cemaluddin Abdurrahman, Zdl-mesr, Beyrt,1407/1987., IV.296.

73 Buhar, Sahih, Tefsr, 34. snad sahih olan bu haberin ayrntlariin bkz. Suyt, ed-Drrl-mensr, IV.596.

74 Yoksa siz, evvel geenlerin hali banza gelmeden cennetegirivereceinizi mi sandnz? Onlara yle yoksulluklar ve skntlargelip att ve (eitli bellarla) sarsldlar ki, hatta peygamber veberaberindeki mminler Allahn yardm ne zaman? diyecekolmulard. yi bilin ki, Allahn yardm yakndr.

75 Buhar, Sahih, Tefsr, 34.76 Bu konuda Hz. ieden nakledilen Mide suresinin 112.yetinde

yer alan n fiilinin okunuu konusundaki tartmalar iinbkz. bn Mchid, Seba, s. 249; Dn, Teysr, s. 101; Kurtub, el-Cmi IV.235-236; Eb Hayyan, el-Bahrul-muht, IV.410;Kr.Esed, Muhammed, Kuran Mesaj, aret Yaynlar, stanbul,1999-1420, (I.III) I. 219. Ayrca bn Abbasn Zhruf43/19.yette geen ya kelimesini byabj eklinde-ki okumasyla alkal Said b. Cbeyr ile arasnda yaanan diyalogiin bkz. Bkz. Dn, Eb Amr Osman b. Said, el-Muhkem f nakdil-meshif, Drul-Fikr, Beyrt, ts. s. 21.

77 Sayn etin ise bunun tam tersini sylemektedir. Bkz. etinAbdurrahman, Kuran Kratlerine Ynelik OryantalistYaklamlar, Marife, Yl:2, Say:3 2002, s. 97.

78 Bzeml, el-Krt, II. 507. 79 bn Eb Dvud,, Kitabul-meshif, Drul- Ktbul-lmiyye, Beyrt

1985/1405, s. 65; kr. Htr, Muhammed, Kretu Abdillah ibniMesd meknetuh- mesdiruha ihsuh, Drul-tism, Khire,ts. S. 88.

dinleyenden dinlemi ve almtr. Bu konudaki dierkratlerden de haberi bulunmaktadr. Ancak her ikikrat arasnda bir terche girmitir. Bu terchi yapar-ken sahbenin ileri gelenlerinden edindii bir izleni-me veya emre uyarak bu seimi gerekletirmi olabi-lir.80 Ya da tercihte bulunan sahb, tercih ettii oku-yua karn dier sahbnin bu okuyuunu kendisininyeti anlamlandrma balamnda tefsir amal zel birtasarrufu olarak dnmtr. Bilindii gibi sahbe,Hz. Peygamber tarafndan tannan yedi harf ruhsatgerei, Kurn tefsir etme ve vahyi aklama amac-na ynelik olarak kimi yerde Hz. Peygamberdenrendikleri krat/kratlerden farkl bir ekilde ilgiliyetin anlamn ve balamn gz nne alarakinsanlara aklamak amacyla ek aklamalargetirdikleri olmu ve bu konuda da ok rahat hareketetmiler. Krat ilminde sahbeden nakledilen bu trokuyu vecihleri, -teknik ifadesiyle- mdrec kratolarak deerlendirilir. Hatta ayn ruhsatn bir sonucuolarak bir ksm sahblerin yetleri sinonimleriyle deokuduu anlalmaktadr.81 bn Mesd ve bnAbbasa atfedilen u ifadeleri de bu erevede deer-lendirmek gerekir: Eer Kurandan bir kelimenintl ve yl okunmas konusunda ihtilafa dersenizonu yl (mzekker) olarak okuyunuz. 82

Ne var ki bu ruhsat, baz riskleri de tamyor de-ildir. nk Hz. Peygamber dneminde onunkontrol ve bilgisi dahilinde gerekleen byle birruhsat sonraki dnemlerde birtakm yanl okumala-ra ve zel tasarruflara ve ferd okuyularla vahy h-viyete sahip kratlerin biririne karmasn bera-berinde getirecei aktr. Bu sebeple olacak Hz. Ali,bn Abbas, Zeyd b. Sbit ve Abdullah b. Mesd gibisahblerden kratlerin uyulan bir snnet olduu,kendilerine nasl okundu ise o ekilde okumalarkonusunda uyarlar geikmeden gelmitir.83

Sonu itibriyle sahbe dneminde Hz.Peygamberin okuttuu daha baka farkl okuyuvecihleri bilinmektedir ve kullanlmaktadr. Kaynak-larda bn Mesdun harfi, bn merin harfi ve bnAbbasn harfi gibi ifadeleri sk sk grrz. Bu ifade-ler, sahbenin rendikleri ve setikleri krat vecih-leri balamnda kullanlmtr. Ortada bir tercih oldu-unda, bunun gerekelendirilmesi (hccet/ihticc)de kanlmaz olmutur.

hticc tarihi erevesinde bakldnda bunun

sahbe dnemine kadar uzand grlmektedir.

2.3. Tabin ve Sonras: Ferd hticcDnemi

Btn slm ilimlerde olduu gibi, kratlerkonusunda da sahbe dnemine gre ksm bir iler-lemenin yaand tbin dnemi, kratlerdeihtiyrliin ve tercih giriimlerinde de kendini dahask gstermeye balad bir dnem olmutur.Sahbeden kr olanlarn yetitirdii bu ahsiyetleriMekke, Medne, am, Basra ve Kfe gibi pilot bl-gelerde grmekteyiz. slmn ve mslmanlarnnfus ve coraf alan itibariyle hzl bir ekilde artgstermesine paralel olarak statlarndan aldklarbirikimleri aktarmaya devam eden bu krler,mehur krat imamlarnn da statlar olmutur.

Bu dnemde Hz. Peygamberin ashbndan,krat vecihlerini alm tbinden birok kimseninismini biliyoruz. Medne, Mekke, Kfe, Basra veam bata olmak zere pek ok blgede temyzeden bu kimselerden Saib b. el-Mseyyeb (. 94)i,Urve b. Zbeyr (.95)i, Mchid b. Cebr (.1 03)i,Tvus b. Keysn (.106) At b.Eb Rabh (.115), bn Abbsn klesi krime (.110)yi, EbAbdirrahman es-Slem (. 105)yi ve Said b.Cubeyr(. 95)i burada zikredebiliriz.84

Genelde Tefsir, Hadis, Fkh ve Kelm gibi tmslm ilimlerde ne kan bu ahsiyetler Kurankrati konusunda da temyz etmilerdir. Bu imam-lardan her birine zg kendilerine ait bir kratininolduunu unutmamak gerekir. Mesel, bn Abbasntalebelerinden olan Mchid ve krime,85 Tefsir veKrat konusunda en nemli tbin limlerindendir.Benzer ekilde Hasan el-Basr Tefsir ve Fkhtabulunduu blgede bir otorite iken kratlerkonusunda da temayz etmi bir ahsiyettir.86 Dahasonradan hretleriyle ne kan yedi krat imamdnda kalan Muaz b. el-Haris el-Mukr, Derbas,Humeyd b. Kays el-Arec, sm el-Chder gibiahsiyetlerden her biri kratler konusunda birerimam olup kendilerine ait kratlerinin (tercihlerinin)olduu bilinmektedir.87

Aslnda mezheplerin de teekkl etmeyebalad ve serbest/zgr dncenin yaygnlatbu dnemde kratler arasnda tercihte bulunan kim-seler saylamayacak kadar oktur.el-htiyr fil-

BR KIRAT TERM OLARAK "HCCET"N KAVRAMSAL ALANI ve TARHSEL GELM...

75

80 Kr. Dn, el-Muhkem, s. 21.81 Ate, Sleyman, Yce Kurnn ada Tefsri, Yeni Ufuklar

Neriyat, stanbul 1989, IV.277.82 bn Hleveyh, el-Hcce, s. 76; Mekk, el-Kef, I. 238. 83 bn Mchid, Eb Bekir, Ahmed b. Msa b. el-Abbas, Kitbus-

Seba fil-krat (Thk. evki Dayf), Drul-Merif, Kahre, 1400, s.47-52; Badd, Hatib(d.392-.463), el-Cmi li Ahlkir-Rv veEdebir-Rv,(tak. Muhammed Tahhan), Mektebul-Merif, Riyd,1403(I-II), II.196;

84 Dier isimler iin bkz. bnul-Cezer, Ner, I.8.85 Zeheb, emsettin Muhammed b. Ahmed(.748/1347),

Marifetul-kurr-il-kibr alt-tabaktil-sr, (thk.komisyon),Messesetur-Risle, Beyrt, 1404/ 1984 (I-II).I.45, 66 -67

86 Zeheb, emsettin Muhammed b. Ahmed, Siyeri almin-nbel,(thk. uayb el-Arnavut) Messesetur-Risle, Beyrt 1413, IV.584;bn Cezer, ye, I.235; Birk, Abdlhamit, Hasan- Basr, DA,XVI.302.

87 bn Nedim, Fihrist ( thk. Rza Teceddt), Marvi Ofset, Tahran1973, 49.

MEHMET NAL

76

krat isimli bir almasyla bunun yzlerce rnei-ni veren Blvli, tbinin ileri gelenleri bata olmakzere hret olmu on krat imamn ve dierlerinihep tercihte bulunan krler arasnda bize sunmak-tadr. Balvlnin on krat imamnn da iindeolduu bu ahsiyetlerden Abdullah b. Kays es-Subk,Abdullah b. mir, Abdullah b. Kesr, bn Muhaysn,Eb Cafer Yezid b. el-Kaka, sm, s b. mer es-Sakaf, Ali b. Salih, Hamza, Eb Muviye eybn,Nf b. Abdirrahman, Mesd b. Slih, el-Kis,Ver, Yahya b. Sellam, el-Yezd, Yakb. el-Hudar,el-Ferr, Abdullah b. Mus, Eb Ubeyd Ksm b.Sellam, Halef b. Hiam, bn Hanbel, Eb Htim es-Sicistn ve Eb Cafer et-Taber gibi ahsiyetleriburada zikredebiliriz.88

Kukusuz kendi seleflerinden aldklar farklokuyular arasnda bir tercihte bulunan bu imamlar,krat ilmi geleneinin bir gerei olarak farkl krler-den Kurn almlar ve bunlar arasnda da bir ter-che gitmekten geri kalmamlardr. Mesel el-Kis,nce Hamzann krati zere insanlara oku-mu/okutmu daha sonra ise farkl statlardan aldkratler arasndan bir krat seerek Harun er-Redzamannda o krat ile insanlara okumutur.89

Nitekim yedi krat imamndan biri olarak bilinenNf, Tabindan yetmi kiiye okudum. lerindeniki kiinin ittifak ettiklerini aldm. Tek (azz) kaldk-larn terk ettim. Sonunda bu harflerle bu krat telifettim demitir.90 Yine Kisnin, hocas Hamzadankrat tlim etmi olmasna ramen baz okuyuvecihlerinde kendisinden ayrld bilinmektedir.Ahmed b. Hanbelin de Nfnin kratini tercihetmemi olsaydm smn okuyuunu tteerrcciihhederdim szn olunun sorusu zerine sylediinakledilir.91 Ayn imam, medleri uzun tutmas vebaka sebeplerden dolay Hamzann okuyuunukerih olarak deerlendirirken gryoruz.92

Bu krlerin her biri kratler konusunda temyzetmi birer ahsiyet olarak tercihte bulunduu gibiferd krat tartmalarna da katlmlardr. Bunu,Bill b. Eb Mrde ile Abdullah b. Eb shakn Th20/87. yetinde yer alan b2 kelimesininb2 veya b2 eklinde okunabilecei konu-sundaki tartmalarnda, Yunus b. Habb ile Abdillahb. Eb shakn (. 117) Kyme 75/4.yetindeki2 fiilinin 2 veya 2 eklindeki okunabile-cei konusundaki tartmalarnda ve Yahya b. el-Hris ez-Zimmar (. 145) ile Yezid b. Eb Mlikin,

sr 17/31.yette yer alan b kelimesinin,b veya b eklinde okunabilecei konusun-daki tartmalarnda aka grmekteyiz.93

Yaplan btn bu tartmalarda karlkl olarakkrleri tercih ettikleri okuyulara deliller sunarkengryoruz. Mesel, sm el-Cuhder (. 128), Ftihasresinde yer alan kelimesini uzatmadan/melik eklinde okumu, buna gereke olarak daen-Ns suresinde geen ba yetini dellolarak sunmutur.94 Hrun b. el-Aver ise Ben EbAmra bu hususu sylediimde o, Evet (doru). Bukonuda za a a 4bn95 yetini okumu-yorlar m? demitir.96

Eb Cafer Ahmed b. Cbeyr yle anlatr: Kis,Basraya vardnda sa b. mer es-Sakaf (.149)yi sorar. Kendisinin hasta olduu sylenir. zinisteyerek yanna girer. sa b. mer, Kisnin altnabir minder verir ve kendisine, Kis sen misin? di-ye sorar. O da evet der. s b. mer, ona, Yusufsresinin 12.yetinde yer alan a bb a ks-mndan sonrasn okur musun? der. Kis de k m eklinde(okuyorum), der. Bunun zeri-ne sab. mer, niin k m eklinde y har-finihazfetmeden okumuyorsun der. Kis bu soruya,Bu kelime om dan trer. o dan tremez der.Bunun zerine sa b. mer, Doru syledin eyEbul-Hasan diyerek kendisine katldn belirtir.97Dikkat edilirse her iki rnekte de krler kendiokuyularna dir gerek Kurandan, gerekse dildenbir gereke/hccet- dell sunmulardr.

Tabinun byklerinden olarak da bilinen Hasanel-Basr, Kevser sresinin ilk yetini ...ba baeklinde okumutur.98 Resm-i Mushafa vecumhrun okumasna muhalif olarak Hasan buekilde okumaya ne itmi olabilir? Sahbe dneminiyaam bir kr olarak onun bu okuyuunda hangigerekeleri ileri srdn irdelediimizde u bil-gilere rahatlkla ulamamz mmkndr. Onun buokuyuu, Sad b. Bekr, Hzeyl, Kays ve Ensarkablelerinde var olan bir leheye dayanmaktadr. Buleheye gre ayn () harfi ile t () harfi bir aradaolur ve ayn() skin olursa nun () harfine evri-lerek okunur.99 Hz. Peygamberden de nakledilenbu okuyuu100 tercih eden Hasan el-Basryi

88 Bkz. Blvl, el-htiyr fil-Krt, s. 41-14289 bn Nedim, Fihrist, s. 48.; Zeheb, Marife, I. 121-125.90 bn Mchid, Eb Bekir, Ahmed b. Msa b. el-Abbas, Kitbus-

Seba fil-krat (Thk. evki Dayf), Drul-Merif, Kahre, 1400,s.61-62; Hemezn, Ebul-Al, yetul-htisr, I.19.

91 Zehebi, Marife, I.108.92 ez-Zerke, el-Burhn, I.320.

93 eleb, hticc, a.g.m. s. 8094 nk bu sredeki sz konusu kelimenin ba eklindeki

okunuunda kurr arasnda bir tartma bulunmamaktadr.95 Mminn 23/116 96 Eb Ali el-Fris, el-Hcce, I. 10.97 bn Eb Meryem, el-Mdah, s. 23.98 Eb Hayyan, Muhammed b. Yusuf, el-Bahrul-muht, Drul-Fikr,

Beyrt 1992/1413, X.555-556.99 Muhammed Abdurrahim, Tefsr-u-Hasan el-Basr, Drul-Hadis,

Kahire, 1992, II.499.100 Kurtub, el-Cm, XX.216; evkn, Fethul-Kdir, V.502.

destekleyecek baka argmanlar da vardr. MeselHz. Peygamberin Veren el alan elden stndrmealindeki el-yedul-uly hayrun min yedis-sflhadisini, el-yedl-mantiye hayrun min el-yedis-sfl eklinde de syledii nakledilmitir.101 Hasanel-Basrnin okuyuunun da dayand bu leheyegre na demek na anlamndadr.102Peygamber hanmlarndan mm Selemenin denaklettii bu okuyuu, onun terbiyesi altnda yetienHasan el-Basr kendisinden alm olmaldr.103Unutulmamaldr ki kratler arasnda tercihte bulu-nan Hasan el-Basr ve benzeri krler, bu tercih-lerinde seleften kendilerine gelen okuyular bazalmlardr. Yoksa yeni bir krat retmek suretiylebu terchi yapm deillerdir.

Yukarda sahblerin farkl okuyular arasndayaptklar tercihlere dir onlarn bu terchi nedenyaptklar konusunda baz ihtimaller zerinde dur-mutuk. Bu ihtimaller sahbe sonras dnemin kr-leri iin de aynen geerlidir. Buna gre krlerinfarkl okuyular arasnda terche gitmelerinde iki anasebep etkili olmu olabilir.

1. Krat bilginleri kendisine gelen farkl kratrivyetlerine vkf olan bir ahs olarak bu vecihlerarasndan en mehur olanna ve rivyet zinciriitibariyle en fazla olanna ynelmiler ve tek ve azzkalm olan okuyu vecihlerinden uzak durmulardr.Mesel Nf, tbindan yetmiten fazla kimsedenkrat alp dinlemi bir kii olmasna ramen eyh-lerinden her iittiini almam ve iki kimseninzerinde ittifak ettii okuyuu alm ve eyhin tekkald okuyular ise terk ederek bilinen kratinimeydana getirmitir.104

2. Ya da bir krat imam, kratini rettii -rencilerine bir kolaylk olmas nedeniyle talebesininkonumunu gzeterek farkl bir krati retmi olabi-lir. Bu terchi yaparken eyh, krati rettii talebe-sinin beldesini ve o beldede hret bulmu olan kr-ati baz alm ve her bir talebesine farkl bir krati -retmeyi dikkate almtr. Ayrca talebesi eyhe kendibeldesinde yaygn olan bir okuyula okuduunda,eyh onun bu okuyuunu kendisinin ald sahihkrat vecihlerinden birisine uygun dtndenhareketle onaylam da olabiliyordu. Bu onaylamada talebe iin bir kolaylk salamtr.105

Sunmu olduumuz rneklerde de grldzere farkl krat vecihleri, sahbenin yaad ilkdnemden itibaren bu sebeple var olmutur. Hz.Peygamberden aldklar ruhsat gerei kendi bulun-duklar blgelerde tbindan olan talebelerine oku-tan sahbe muallimleri, kendilerinden sonraki nesle,muhtelif okuyular arasndan tercih yapmann dann amlardr. Bunun sonucu olarak sonraki d-nemlerde onlarca kr ve onlara ait okuyu vecihleriolumutur. Bu vecihler dier kuaklara rivyet venakil yoluyla aktarlmtr. Daha banda birtakm n-anslar bnyesinde tayan bu farkl okuyular birsonraki kuaa da ayn ekilde yansmtr. Bylecelimler, Fkh (konularn)da ihtilf ettikleri gibi kr-atler konusunda da ihtilf etmilerdir.106 Dier birifadeyle kratler konusundaki rivyetler, ahkm ko-nusundaki rivyetler gibi zerinde ittifak edilip kabuledileni olduu gibi kabul edilmeyip kerih grleni deolmutur.107 Ancak ifade edelim ki krlerin ihtilaf-na neden olan konularn ou, kelimelerin mnsn-dan daha ok ayn kelimelerin telaffuzuyla alkallehe farkllklaryla ilgilidir. Bunlar arasnda belkibete birlik bir ksm onun mnsyla ilgili olmu-tur.108 Bunlar da ayn anlam ifade etmekle berabernanslaryla birbirinden ayrlan muhtelif okuyubiimleridir. Yoksa haram hell edecek zt ifade tr-lerini sahbeden itibaren hibir krat vechindegrmemiz mmkn deildir. Konu insanlarn bir bil-giyi nakilleri ile alkal da olunca, ksacas rivyetdevreye girince, limlerin ve zelde krlerin birbir-lerine gre ayrldklar ve ittifak ettikleri okuyular vesz konusu okuyularnda da temayz eden ynleriolmutur.109 Her bir okuyuun shibi olan kr de,kendi okuyuunun daha beli ve daha fasiholduunu veya nakle ve dil kurallarna daha uygundtne dir hccetler bulmaya almlardr.

2.4. hticcn Yaygnlat Dnem

Hicr II. ve III. asr, Badat, Kfe ve am ge-ninde farkl mezheplerin, Kelm ve dil ekollerinin deortaya kt, zgn dncenin yaygn olduu slmilimlerinde uzmanlamann yava yava belirdii birzaman dilimidir. Bu gelimeden Krat ilmi de nasbi-ni alarak kratler konusunda temayz etmi insan-lara tevecch hz kazanmtr. Mekke, Medne, Kfe,Basra ve am gibi pilot blgelerdeki bu krler, avm-havs btn insanlar tarafndan genel kabul grmve daha sonra hretleri iyice yaygnlaarak kratimamlar olarak anlan kimseler olmulardr.110

BR KIRAT TERM OLARAK "HCCET"N KAVRAMSAL ALANI ve TARHSEL GELM...

77

101 Bkz. Hkim, Mstedrek, IV.363; Mamer b. Rid, el-Cmi,XI.108; Tebern, Mcemul-Evsat, III.226; Beyhak, Snen,IV.198.

102 Kurtubi, el-Cm li Ahkmil-Kurn, XX.216.103 Muhammed Abdurrahim, Tefsr-u-Hasan el-Basr, II.499.104 bn Mchid, Kitbus-Seba, s. 62. 105 Bkz. Eb Thir, Safaht, s. 289 (Bu bilgiyi Eb Thir Dr.

Abdulazz el-Krnin el-Ahrufus-Seba isimli MecelletuKlliyetil-Kurnil-Kerim Medne, Say:1. sayfa: 136-140 dannaklen aktarmtr.)

106 bn Mchid, Kitabus-Seba, s. 45. 107 bn Mchid, Kitabus-Seba, s. 48. 108 Bkz. etin, Abdurrahmn, Kratlerin Tefsre Etkisi, Marifet

Yaynlar, stanbul 2001. s. 108.109 bn Mchid a. g.e.s. 45.110 A.e. s. 49.

Ferd ihticc rneklerinin yaygnlaarak devam et-tii bu dnem, artk her branta mstakil eserlerin ve-rilmeye baland bir zaman dilimi olmutur. NitekimMenil-Kurn tr almalar bata olmak zerehcceti esas alan baz almalarn da bu dnemdekendini gstermeye baladn aka grmekteyiz.

Burada kratlere ve ihticca eserlerinde yer ve-ren almalara deinmeden nce ihticc hzland-ran faktrleri amamz gerekmektedir. Bilindii gibiihticc, meslek formasyonunu kazanm olan bir k-rnin, bulunduu ekol ve blgeye gre seleften ken-disine ulam olan muhtelif okuyular arasnda birkrati kendince hakl grd birtakm gerekelerletercih etmesi ve bunu baz delillerle hccetlendirme-sidir. Bu temel sebep, sahbe dneminden itibarenihticc tarihinde ortak ve temel bir faktr olmutur.Ancak bunun yannda dier baz sebepler de bulun-maktadr. imdi bunlar ele almaya alalm:

Bunlardan ilki, dn konularda yeterli donanmaship bulunmayan kimselerle slma sonradanintisp etmi birtakm mhtedlerin zihinlerinde olu-mu dinle ilgili eitli sorular arasnda kratlerin deyer alm olmasdr. Art niyetli olsun ya da olmasninsanlarn gndemlerini igal eden kratlerle alkalbu sorulardan bazlar unlard: Bu kratlerin senet-leri var mdr? Hccetleri nelerdir? Kr bal bulun-duu mezhebi niin semitir? Krnin, yapt kratseiminde lgav ve nahv bir dayana var mdr?111Bu tr sorular ve onlara kar verilmesi gerekecekcevaplar, krleri kratlere kar hcceti esas alaneserler yazmaya iten etken olmutur. Onlar al-malarnda akl ve mantk delilleri kullanarak kratlerkonusunda teknik bilgilerden yoksun kimselerinkastl sorularna cevap vermeye almlardr.112Unutulmamaldr ki slm toplumu sdece msl-manlardan olumamaktadr. Yahudi, Hristiyan, Me-cs, Sryn vb. gibi farkl dinlere mensup birok in-san bu dnemde ayn toplumun birer ferdi olarak ya-yordu. lm birikimi de olan bu tr aznlklarn, s-lma ve onun dinamiklerine kar birtakm pheleritoplumda yayma abalar biliniyordu. Onlarn hedef-leri arasnda, lah kelm zerinde insanlarn zihnin-de pheler olumas bata geliyordu. Kukusuz po-lemik konusu yaplmaya msait konularn bandada kratler gelmekteydi. Ayrca baz bilginler de bazkratleri dillerine dolayarak kp, Kuran metni veonun okunularyla ve baz kratlerle alkal olarakbirtakm hatalarn olduunu syleyebiliyorlard. Bun-lar ciddi iddilard ve cevapsz da kalmamalyd. bn

Kuteybe (. 327), Tevl Mkilil-Kurn isimlialmasn kaleme alma gerekelerini sralarken,kendi yaad dnem itibriyle mlhidlerin Kurnasatamalarna cevap vermek olduunu ifadeederek113 kratlere dir de eserinde bir blm ayr-mtr.114 te bn Kuteybe rneinde olduu gibi,iin ehli Kuran bilginleri ve krler tarafndanyaplan almalarla ki burada zellikle hcceti esasalan kitaplar zikretmek gerekir- art niyetli kimselertarafndan ileri srld gibi Kuran metni ve onunokunu ekilleriyle alkal herhangi bir hatann/lahnolmad gerei, gerek dil gerekse isnat asndanortaya konularak kratlerin sahih kanallarla seleftenbize kadar ulat gsterilmeye allmtr.115

hticc besleyen bir dier faktr ise dil olmutur.slm toplumunun genilemesine paralel olarak dneyeni giren kimselerin Kurn ve Arap dilini yeni -renmeleri, birtakm hatlar (lahn) da beraberindegetirmitir. Bunun kaygsn ektiinden olacak, da-ha halfeler dneminde Hz. mer, fethedilen yerleregnderdii mektuplarda blge insanlarnn Araparenmelerini istemitir.116 nk dil, iletiimde ennemli ara olup onda yaplan hat, n alnmazyanllara sebep olabilmekteydi. Araplarla Arapolmayan kimselerin karmas, dili yanl ya da eksikkullanan kimseler kanalyla Kurnn da hatlokunmas tehlikesini beraberinde getiriyordu. teKuran ve krat bilginlerini, hcceti esas alan eser-ler yazma konusunda harekete geiren sebeplerdenbiri de, Kurnn rab ve telaffuzunda hatlardankorunmu olarak okunmasn salamak olmutur.117

Kurnn Arap diliyle gnderilmi olmas, dilinkurallarn (sarf-nahiv) ve ilkelerini in etmeyi degerekli klmtr. Kukusuz bununla da hedeflenenama, yine Kurnn doru bir ekilde tilvetedilmesi idi. Belki onlarca seneyi bulan bu sresonucunda slm toplumunda ehirlerin coraf ko-numlarna gre gre birtakm dil ekolleri de olu-maya balamtr. Dikkat eken husus ise bu ekolleremensup limlerin genelinin Kuran kratleriyle detemyz etmi olmasdr. Mesel Basrada dilinilkelerini ilk ortaya koyanlardan biri olarak bilinenbn Eb shak el-Hadram (.117) ve onun talebeleris b. mer (.149) ile Eb Amr el-Ala (. 154) bu-

MEHMET NAL

78

111 eleb, Abdulfetth smail, el-hticc lil-krt bevisuh vetatavvuruh ve uslh ve semertuh, Mecelletu Bahsil-lmvet-Tursil-slm, c. IV. 1981, (71-107), s. 71-72; Eb Thir,Abdulkayym b. Abdilgafr, Safaht, s. 295.

112 eleb, Abdulfetth smail, el-hticc lil-Krt, s. 72; Eb Thir,Safaht, s. 295.

113 bn Kuteybe, Abdullah b. Mslim, Kitbu mkilil-Kurn, tahk.Seyyid Ahmed Sakr, Drut-Turs, Kahire 1954/1393, s. 22-23.

114 bn Kuteybe, a.g.e. s. 33-49. 115 Eb Thir, Safaht, s. 295; Kubeys, Temhd, s. 19-21.116 Said b. Mansr, Msned-i Said b. Mansur, Drul-Useym, Riyd,

1414, II.314; Beyhak, Eb Bekir Ahmet b. Hseyin, uabul-imn, Drul-Ktbl-lmiyye, II.257.; Abdul-vahid b. mer b.Muhammed b. Ebi Hiam, Ahbrun-Nahviyyn, Drus-Sahbe,Tanta, 1410, s. I. 32.

117 evki Dayf, el-Medrisun-nahviyye, Drul-Merif, s. 11; er-Refde brahim Abdullah, en-Nahv ve ktbt-tefsir, Drul-Cemahiriyye, 1990/1399, I.38.

lunduklar blgede kurrnn nde gelenlerinden-dir.118 Eb Amrn talebesi olan Halil b. Ahmed (.175) ise Arap dil kurallarn belirlemede kendisindensonrakilere byk etkisi olan Sbeveyh (.180)in debir hocasdr.119 Kfe Dil Ekolnden olan Kis(.189), mehur krlerden iken, Ferr (.206) veSaleb (.291) de bu konuda onun takipileri olmu-tur. Benzer ekilde Badat dil ekolnden ez-Zeccac(.311), Eb Ali el-Fris (.377)nin hocas iken, bnCinn (. 392) de onun talebesi olmutur. Bu bilgin-lerin her biri, Arap dili alannda mehur olduklar gi-bi Kurn tefsiri ve kratleri konusunda da mstakileserler kaleme almlardr. Onlar yazdklar bu eser-lerinde toplumu kratler konusunda bilgilendirerekKuran metninin koruyuculuunu yaparken dieryandan da kratler konusunda birtakm deer-lendirmelerde bulunmulardr. Hatta onlardan kimi-lerinin, dile dir koyduklar ilkeler erevesinde bazkratleri eletirdiklerini120 ve srf dilsel kuraladaha- uygun dt gerekesiyle kurrnn genelokuyuuna muhalif baz okuyulara yneldiklerinibile grmekteyiz.121 Yaptklar deerlendirmelerdebazen dilsel tercihlerini ispat yolunda kratlerimalzeme olarak kullanm olmalar zcdr.

te sz konusu bu dil limleri, bir taraftan krat-leri savunurken dier yandan da bu konuda mstak-il eserler yazarak bu almalarnda kendi mezhebtercihlerini de gstermekten geri durmamlardr.Bunu hem sahih, hem de azz krati ele alan al-malarnda aka grmekteyiz. Hatta bu konudaaralarnda gizli bir rekbet bile olmutur.122 Bu yz-den ihticc tarihinde dil ekollerinin sahip olduklarbu konumun, onlarn hcceti ihtiva eden eserler yaz-malarnda bir dier faktr olduu sylenebilir.

Yukarda rneklerini verdiimiz bu ahsiyetlerinher birinin yazdklar eserlerde kratlere kimi zaman

temas ettikleri kimi zaman da bir tercihte bulunduk-lar ve buna dir tercih gerekelerini gsterdiklerigrlmektedir.

Bir rnek vermek gerekirse, dil konusunda mut-lak otorite olarak anlan ve sistematik mnda nah-vin kurucusu olarak bilinen123 Sbeveyh, el-Kitb i-simli eserinde kratlere yer vermi, kimi zaman ikikrat arasnda tercihte bulunmu ve buna dir iir-lerden ve sahbe kratlerinden hccetler getir-mitir.124 Hocas Sibeveyhin yolundan giden Ahfe(. 207/822) de mehur eseri Menil-Kurnnda125 kratlere temas ederek kimi zamantercihte bulunmu ve bunu ortaya koyduu kriterler-le hccetlendirmitir. Bu konuda resm-i mushaf,Arap lehelerini ve Araplarn dil slbunu birer kri-ter olarak kullanmtr.126 Ancak o, eer iki kratinde terche deer bir ynnn bulunmadn grrseher iki okuyuun da geerli olduunu her ikisi dedorudur/la 3127 ifadesiyle gstermitir.Benzer ekilde Eb Zekeriyya Yahya b. Ziyad el-Ferr (. 207) da Menil- Kurn isimli eserinde128kratlere temas etmi ve ortaya koyduu kriterlereuygun olarak yeri geldike tercihte bulunmu ve bazkratlere eletiri de getirmitir.129 Ayn dneminnde gelen dil bilimcilerinden Zeccc da, Menil-Kurn isimli eserinde130 ou yerde kratlerkonusunda terchini a 5 bna1312a va132,naa ua133,a u aa134 gibi lafzlarla ifade ederkenbunlara dir gerekesini (hccetini) de zikretmitir.Ancak kimi zaman farkl kratleri zikredip bir tercihyapmad da olmutur.135

Menl-Kurn formatndaki bu almalaryannda bu dnemde hcceti esas alan baka al-

BR KIRAT TERM OLARAK "HCCET"N KAVRAMSAL ALANI ve TARHSEL GELM...

79

118 evki Dayf, a.g.e. s. 18119 Geni bilgi iin bkz. evki Dayf, a.g.e. s. 22- 80. 120 rnekler iin bkz. Abdull Slim Mukrim, el-Krtul-Kurniyye

ve eseruh fid-dirsetin-nahviyye, Messesetur-Risle,1996/1417, s. 116 vd.; brahim er-Refde, en-Nahv ve ktbu-tefsr, I. 282-289, 439 vd.

121 Mesel ilk Basra nahivcisi olarak da bilinen bn Eb shak(.117)bazen Arap dil kurallarna kyas ederek cumhurun okumalarnamuhalif bir ekilde Kurn okuduu da olmutur. O, Vessarikuves-sarikatu...(Maide:38) yetini mensub olarak vessrika ves-srikate... diye okurdu.(Bkz. Medrisun-Nahviyyin, s. 24.)Dikkat edilirse yet cmle ba olduundan mbteda dolaysylamerf olarak okunmas gerekirken o, bu cmleyi, mefl kalbndave mensup olarak okumutur. bn Eb shak burada dilsel birimkan metni okumada bir kriter olarak kullanmtr. Halbukikratlerde asl olan nakle bal kalmaktr.

122 Nitekim dil konusunda birbirleriyle kimi zaman kar karyageldiklerini bildiimiz Eb Ali el-Faris, el-Hcce isimli eseriniyazdnda bn Haleveyh de ayn konuda bir eser (el-Hcce)yazm, Eb Ali el-Frisnin talebesi bn Cinn azz kratleri ihtiveden el-Muhtesebi kaleme aldnda yine bn Hleveyh azzkratlerle alkal olarak evzzul-krtn kaleme almtr. Bkz.Slim Mukrim, el-Hcce mukaddimesi, s. 22.

123 Mertibun-nahviyyn, s. 106.124 rnekler iin bkz. Abdull, a.g.e.s. 169-173.125 Ahfe, Said, Mesad, el-Belh, Menil-Kurn, (thk. Dr.

Abdlemir, Muhammed Emin el-Verd), Alemul-Ktb, Beyrt,1985/1405.

126 Mesel, rnek vermek gerekirse 6.Enam:105.yette geeno kratn oa kratna tercih etmi ve buna delilolarak o kratinin Hz. Osmann yazdrd mushafnyazmna daha uygun olduunu sylemitir. Bkz. Ahfe, Menil-Kurn,, I. 70.

127 A.g.e., I. 74, 75, 76, 160, 166.128 Bkz. Menil-Kurn (tahk. Ahmed Yusuf Nect ve Muhammed

Ali en-Neccr), Druss-Surr, Khire 1375/1955.129 Bkz. Menil-Kurn, I.5, 65, 80, 414; II.260; II. 275, III.175. 130 ez-Zeccc, Eb shak brahim b. Seriy, Menil-Kurn ve irbuh,

(tahk.Abdulcelil Abduhu eleb), lemul-Kutub, Beyrt1998/1408.

131 ez-Zeccc, a.g.e., I.135., I.120, 117132 ez-Zeccc, a. g.e., I. 130133 ez-Zeccc, a.g.e., I.169, II.435. 134 ez-Zeccc, a.g.e., I. 147.135 Mesel, Bakara:36.yette yer alan baa/ba eklindeki iki

okuyuu verip her iki okuyuun da isbetli olduunu ifade etmitir.(Menil-Kurn, I.115.)

malar da yaplmtr. bn Mchidin Kitabus-Seba ncesine ait olan bu almalara Eb AbdillahHarun b. Musa el-Aver en-Nahv (. 170)ninKitbun f vuchil-krtnn,136 Yakub b. shak el-Hadraminin Kitabul-Cmisini137 ve Muhammed b.Yezd el-Mberred (. 285), hticcul-krat138 isim-li eserini rnek verebiliriz.

Hicr IV. asrn ilk eyreinde bn Mchid(.324)in kratleri yedi ile snrlamas139 ve bunlarndndaki dier kratleri azz kabul etmesi140 krat-lerin tasnfinde ve bu arada ihticc tarihinde nemlibir aama olmutur.141 nk bn Mchidin butasnif ictihd142 zamanla kratlerin yedi ile hretbulmasnda en byk etken olmutur.143 O,Kitbus-Seba isimli eserini, kendi dneminde varolan sahih ve azz birok farkl okuyuun yaygnlat- bir ortamda, liyakatsz kimselerin kratler konu-sundaki tavrlarna son vermek ve azz kalm oku-yular saf d brakmak amacyla kaleme almtr.Bunu yaparken o, pheli olan kratlere sapmadansalam ve kesin olan krat vecihlerine ynelmeyi,kratler konusunda rivyet yolunu ve Hz. Peygam-berden nakli brakp ahs ictihada tevessldeninsanlar sakndrmay hedeflemek istemitir.144

Ancak kratlerin yedi ile snflandrlmas, bukrat imamlarndan baka imam olmad anlamnada gelmemelidir. Zira bu dnemde bu imamlarmesbesinde daha ok kimse de bulunmaktadr.145nk bn Mchidin bu eseri kaleme ald III.

asrn ilk yarsna kadarlk zaman dilimi iindeyzlerce kr ve imamn ismini saymak mmkndr.Nitekim kratler konusunda ilk eser telif ettii kabuledilen Eb Ubeyde Ksm b. Sellm(. 224)nyazm olduu eserinde muteber yirmi be krninismine yer verdii nakledilirken,146 bn Mchiddendaha nce kratler konusunda eser kaleme alanimamlardan mam Ahmed b. Cbeyr (. 257)in iseel-Hamse adl kitabnda be krate yer verdiinakledilir.147 Kez Taber, Kitabul-Krt isimlieserinde bu yedi imama on be kii dahaeklemitir.148 Dolaysyla bn Mchidin pilot bl-gelerden ne km imamlar dikkate alarak krat-leri yediye hasretmesine ramen ayn dnemdebaka kratler ve bunlar okuyan baka krler devardr. Essen saynn hayli kabark olmas, kratlerve kurr arasnda ihtilafn ve tartmann istenmeyenseviyeye kmasnda etkili olmutur. Bu sebeple bnMchid ve sonradan gelenler, yedi krat imamn,onlarn kratler konusundaki mahretlerini, halknkendilerine olan tevecchn, dn ynden kendi-lerinde var olan ihlas ve takvay ve daha nemlisi,kendilerinin dier imamlara gre temayzlerinidikkate alarak ne kartmlardr.149 Kratsaysnn yedi ile snrlandrlmas akabinde Eb BekrAhmed b. Huseyn b. Mihrn el-Isbehn en-Nisbr(381/992)nin150 el-ye fil-krtil-ar adleserinde bu sayya krat (Eb Cafer, Yakub veHalefl-ir kratlerini) daha ilve edilmesiyle151sahih kratler on krat olarak hret bulmutur.Daha sonradan kaleme alnan eserlerde ise geneldebu kratlerin sbtu ve sahihlii ispat edilmeyeallarak, tarikleriyle okuyu vecihleri ortaya konul-mu ve bu okuyularn gerek lgav, gerekse sarf venahiv asndan delillendirilmesi yoluna gidilmitir.

te sahih kratlerin on krat olarak hret bul-mas ve bu kratler dnda kalanlarn azz kabuledilmesiyle birlikte kratler iin gerek lgav,gerekse sarf ve nahiv asndan delillendirilmesininyapld bu dneme kratlerde ihticc dnemi diye-biliriz. Krlerin yazm olduklar eserlerde, sahiholan okuyular arasndan birini dierlerine kar,daha mehur ve daha beli olmas gibi sebeplerletercih ettikleri kratin gcn ve deerini ispat et-mek amacyla Kurn, nebev, tarihsel, lgav vb de-liller ileri srmelerine ise lm-i hticc ya da Tevc-hul-Krat ismi verilmitir.152 Bu tanma gre

MEHMET NAL

80

136 bn Cezer, Gyetun-nihye, I. 348; Suyt,, Bugyetul vut, II:321; bn Eb Meryem, el-Mdah, s. 4; Eb Hatim es-Sicistn bukonuya temasl ederek, Harun b. Musann Basrada kratlerinvchtn ele alan, iinde azz kratlere ve onlarn isnatlarna yerveren ilk almay yaptn aktarr. A.g.e. a.y.

137 bn Eb Meryem, el-Mdah, s. 24 138 bn Nedim, Fihrist, 88.139 ez-Zerke, Bedreddin, el-Burhn, I.330. 140 Abdussabur ahin de Nldekeden naklen bn Mchidin azz k-

ratler konu alan Kitabu-zze ismiyle bir kitap da yazm ol-duunu ifade eder. Bkz. ahin Abdussabur, Tarihul-Kurn, 300.

141 Mesel bn Cinn, el-Muhteseb isimli eserinde yedi krattan gerikalanlar, senedi sahih ve hatt- Osmnye muvafk olmasna ra-men azz kratler kapsamnda deerlendirmitir. Buna bnMchidin Kitbus-Seba isimli eserinde temas eden evkiDayf, bu tanmlamann yedi krat dnda kalan dier kratlerinzayf olmas ya da bu yedi krat gibi bir tevtr elde ede-memeleriyle aklamtr. (K. Seba, s. 22)

142 Slim Mkrim, Abdull, el-Krtul-Kurniyye ve eseruha fid-dirstin-nahviyye, Messesetur-Risle, Beyrt 1996/1417, s.58.

143 bn Cinn, Muhtesebinde yedi krattan geri kalanlar, senedisahih ve hatt- Osmnye muvafk olmasna ramen azz kratlerkapsamnda deerlendirmitir. Buna bn Mchidin Kitbus-Seba isimli eserinde temas eden evki Dayf, bu tanmlamannyedi krat dnda kalan dier kratlern zayf olmas ya da bu yedikrat gibi bir tevtr elde edememeleriyle aklamtr. (Bkz.Kitbus-Seba fl-krt (thk. Dr. evki Dayf), Drul-Merif,Khire, h.1400.K. s. 22)

144 Kitabus-Seba, s. 45. Bkz. Abdlhadi ,a.g.e.s.36.145 Mekki b.Ebi Talib, el-bne, s.37.

146 bnul-Cezer, en-Ner, I. 33-34.147 Mekk, el-bne,, s. 63 vd. kr. Eb Tahir, Safahat, s. 42.148 Bkz. ez-Zhayl, Muhammed, el-mam et-Taber (224-310),

Drul-Kalem, Dmek,1990/1410, s. 267-278.149 Mekki b.Ebi Talib, el-bne,, s.37-38.150 Bkz. bnul-Cezer,ye, I. 49-50.151 Ali Erolu, bn Mihran en-Nisbr, DA, XX, 199.152 Eb Thir, Safaht, s. 289.

ihticc hareketinin temelinde, kendinden pheeden kratlere kar, krat bilginlerinin sahih krat-leri savunma amal olarak sz konusu kratleri ispatetme ve delillendirme/hccetlendirme giriimi yat-maktadr.153 Bu delillendirme, kratler iin konmuolan ortak deliller bata olmak zere Kurandan,snnetten ve tarih verilerden yaplan aklamalarlakratlerin hccetleri ortaya konulmaya allmtr.leri srlen gerekeler aslnda, krnin kendi oku-yuunu dier kratlere gre tercih gerekesinin birifdesidir.154 in uzman olan kr, dier kratlerekarn tercih ettii bir krati gerekelendirmek iin,kendince sahih grd bu krati destekleyen lgavya da haber nitelikli nakilleri, niin tercih ettiiniortaya koyma balamnda zikretmitir.155

hticc tarihinde hcceti esas alan eserlerinyazmnda da yine bn Mchidin kendinden son-rakilere etkisi sezilmektedir. nk bn Mchid,Kitbus-Seba isimli eserinin ilk ksmnda Ftihasresinin var olan vcuhtnn/krat rivyetlerininvaryantlarn isnatlaryla zikrederek hccetlendir-meye girimitir. Ancak bunu btn srelerde uygu-ladnda eserinin ok kabark olacan grm vefarkl okuyular zet olarak zikretmekle yetin-mitir.156 Onun bu eserini lt alarak daha kendisihayatta iken Eb Bekir es-Serrc en-Nahv (.316)157 ihticc formatnda bir eser kaleme almaydenemise de onun da mr bu eseri bitirmeyeetmemitir. Eb Bekir bu almasnda, Ftiha veBakara sresinin ilk ksmndan bir miktar yetzerindeki okuyularn hccetlerini ve gerekeleriniortaya koyarak yedi krat zerindeki vcuhtgstermitir.158 Bunu baarmak ise daha sonradanyine bn Mchidin de talebesi olan Eb Ali el-Frisye nasip olmu ve el-Hcce lil-kurris-seba159 isimli mehur eserini kaleme almtr.160Ayn dnemde Kfe dil ekolne mensup ve bnMchidin talebelerinden olan bn Hleveyh destadnn yolunu ve metodunu benimseyerek onunes-Sebasn esas alan daha muhtasar bir hccetkitab yazm, eserin adn da el-Hcce fl-krtis-seba koymutur.161 Ayrca yine ayn mellifin

rbul-krti-seba ve ileluh162 isminde bir al-mas daha bulunmaktadr ki bu alma, yedi kratingerek irab, gerekse hccetlendirme asndan ilkeserine gre daha kapsamldr.

Dier yandan ayn zaman dilimi ierisindekratlerde ihticc hdisesi sadece sahih kratlererevesinde de kalmam azz kratler iin deyaplmtr...163 Mesel bn Mchidin yedi kratdnda kalan kratleri azz kapsamnda deer-lendirmesi ve es-Seba isimli eseri yan sra bir deazz kratleri ele alan bir eser yazm olmas, onunbir dier talebesi olan bn Cinnyi de harekete geir-mi ve el-Muhteseb isimli azz kratlerin hccetleri-ni ortaya koyan bir eser yazmaya itmitir.164 Onagre yaygn hle gelmesi kaygsyla tilvet edilmesigerekmese de bu tr kratler de seleften bizenakledilen bilgiler olarak nemsenmesi gerekenbirer haber niteliindedir.165 bn Cinnnin bu gi-riimine kar ayn dnemde bn Hleveyhin debenzer ekilde Muhtasaru evzzul-krt166 isimlieseriyle cevap verdii anlalmaktadr.167

Hicr IV.asr sonrasnda yedi krati esas alarakhccetlerini ortaya koyan almalardan olarakEndls/Marib blgesinden Mekk b. Eb Talib (.437)i el-Kef an vuchil-krt almasyla gr-yoruz. Mellifin bu almas, et-Tabsire isimli dahanceki yapt bir almann bir erhi olarak bilinir.Mekk bu almasndan baka Eb Ali el-Frisninel-Hccesinden semelerde bulunarak oluturduuMuntehabul-hcce fl-krti li Eb Ali el-Frisni dekaleme almtr.168 Ayn blgenin ada bir dierlimi olarak Eb Osman ed-Dn(. 444)nin dehccet alannda el-Mdah li mezhibil-kurr veihtilfihim169 isimli bir almas bulunmaktadr.

Bir sonraki asrn temayz eden almalarndanolarak bn Zencele (yaklak V.asr)nin Hccetul-

BR KIRAT TERM OLARAK "HCCET"N KAVRAMSAL ALANI ve TARHSEL GELM...

81

153 bn Eb Meryem, el-Mdah,, I. 19154 Bkz. bn Zencele, el-Hcce, s. 34-35 (Said el-Efgnnin esere

yazd mukaddime) 155 Eb Thir, Safaht, s. 286.156 Kitabus-Seba, s. 112. 157 Eb Bekir Muhammed b. Es-Srri es-Serrac, Badatta mehur

dilci ve nahivci el-Mberredin rencilerinden olup onun vefatsonras beldede bir otorite olmutur. Kendisinin nahivle alkalUslun-nahv isimli bir eseri vardr. Bkz. bn Hallikn, IV. 339.

158 Eb Ali el-Farisi, el-Hcce I. 6. 159 Eserin Bedrettin Kahveci ve arkadalar tarafndan tahkik edilen ilk

basks alt cilt olarak Drul-Memn yayn evinde 1993/1413tarihinde baslmtr.

160 Eb Ali el-Farisi, el-Hcce I. 6. (muhakkiklerin nsz)161 Abdull Slim Muhsin, el-Hcce girii, s. 19.

162 Bkz. rbul-Krtis-Sebi ve leluh, tahk. Abdurrahmn b.Sleyman, Mektebuul-Hanc, Khire 1992/1313.

163 Eb Thir, Safaht, s. 287.164 Bkz. bn Cinn, el-Muhteseb thk. Abdulfetth e-eleb v.dr,

Kahire 1994/1415, s. 11(muhakkiklerin nsz) 165 Bkz. bn Cinn, el-Muhteseb s. 33.166 Bkz. bn Hleveyh, Muhtasar f evzzil-Kurn minel-bed,,

Mektebetul-Mtenebb, Khire 1934.167 Aslnda bn Hleveyh ile Eb Ali el-Fris onun telebesi bn

Cinnnin gizli bir ekime iinde olduu iddia edilir. Buna greEb Ali el-Frisi, el-fl isimli eserini yazdnda bu eserinde kendieyhi Eb shak el-Zeccacn Menil- Kurn isimli eserinde elealmad baz konulara onun deindii; buna kar bn Hleveyh dekendisine cevap mahiyetinde bir eser yazd; Eb Ali el-Farisnin,el-Hccesini yazdnda bn Haleveyhin de benzer e-kilde bir el-Hcce ile buna cevap verdii; Eb Ali el-Frisnin talebesi bnCinnnin azz kratleri ihtiv eden el-Muhtesebi kaleme almas-na kar bn Hleveyhin de evzzul-krtn buna kar kalemeald sylenir. Bkz. bn Haleveyh, el-Hcce mukaddimesi, s.22-23.

168 Muhyiddin Ramazan, el-Kefin nsz, I. 25169 bn Eb Meryem, el-Mdah,, s. 24.

MEHMET NAL

82

krat isimli almasn170 ve bn Eb Meryem(.565/1169)in el-Mdah isimli171 eserini buradabelirtmemiz gerekir.

Kratlerin zamanla on krat olarak hret bul-mas ve mtevtir olarak bilinmesine mtekipimamlarn hccetlerini ortaya koyan eserler her nekadar yazlm olsa da bu eserler, ilk dnem lim-lerinin kratler arasnda tercihlerde gsterdikleriesneklii ve serbestlii gsterememilerdir. Budurum kratlere yer veren tefsir ve Kuran ilimlerineit btn eserlerde kendini gstermitir. Fkh veKelm mezheplerin teekkl dnemi sonras fikrgeliimde gemie ittiba ve ballk konusundakigrnt, kratler iin de geerli olmutur. Belirlikratlerin ne kp hret bulmasndan sonrazamanla kratlerde tercih olgusu zayflam ve mak-bul grlen kratler arasnda bir tercih yapmanndoru olmayaca fikri yaygn bir gr hlinegelmitir. Bu grn temel argman ise udur:Eer bir krat mtevtir kanalla gelmise, artk bunoktadan sonra sahh iki krat arasnda tercihtebulunmak uygun deildir. nk yaplan bir tercihile dier krat dm olacaktr. Her iki krattaNeb (s.a.v) tarafndan nakledilmi olmasna ramen,u krat bu kratten daha iyidir demek dorudeildir. Bir yet zerinde yer alan farkl ve sahihher krat gzeldir. Birinin dierine tercih edilmesicaiz deildir. nk bu kratler, Kuran yedi harfzere nzil oldu diyen Hz. Peygamberdennakledilmitir.172

Hcceti besleyen temel faktr, tercih olgusudur.Tercih olmaynca hccete de bir ihtiya bulunmaya-caktr. Bu nedenle sonraki dnemden gnmzegelinceye kadarlk srete hcceti esas alan veyaona ksmen yer veren almalar, daha ok gemiinbir tekrar ya da zeti mahiyetindedir. bnul-Cezer(. 833/1429)nin en-Neri, Ahmed b. Muhamedel-Benn ed-Dimyat (. 1117)nin thfu Fdel-iBeeri173 Muhammed Slim Muhaysnn el-Munsi174 buna rnektir.

lkemizde ise imdiye kadar hccet konusunuele alan ne bir makale ve ne bir kitap almas

bulunmamaktadr. Ancak konunun KratlerdeHccet Meselesi bal ile bu konu, Atatrkniversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde doktoraseviyesinde Mehmet Da tarafndan allmaktaolduunu burada belirtmeliyiz.

imdi bir ksmna yukarda temas ettiimiz hc-ceti esas alan eserleri toplu olarak vererek al-mamz noktalamak istiyoruz.

1.Ebul-Hasan Ali b. Hamza el-Kis, Menil-Krt ,175

2. Eb Abdillah Harun b. Musa el-Aver en-Nahv, Kitbun f vuchil-krt,

3. el-Hadrami, Yakub b. shak, Kitabul-Cmi,

4. bn Drstveyh(. 347), Kitabul-ihticc lil-kurr,176

5. Eb Tahir Abdilvahid el-Bezzr (. 349), el-Fasl beyne Eb Amr vel-Kis ve el-ntisr liHamza,177

6. Ebul-Abbas Ahmed b. Ammar el-Mehdev(.340), el-Mdah erhul-hidye fl-krtis-seb,178

7.en-Nakka, Eb Bekir Muhammed b. el-Hasan, Kitabus-Seba bi ilelhal-kebr,179

8. bn Muksim, Eb Bekir Muhammed b. el-Hasan, Kitabus-Seba bi ilelhal-kebr180 veKitabul-ihticcil-Krt,

9. Eb Bekir Muhammed b. el-Attr (.362)hticcul-krt,

10.Huseyin b. Ahmed b. Hleveyhin, el-Hccefi ilelil-krtis-seba ve Kitabu irabil-kirtis-sebve ilelih,

11.Eb Mansur Muhammed b. Ahmed el-Ezher,Menil-krt,181

12. Eb Ali el-Fris, el-Hcce fi ilelil-krtis-seba,

13. bn Cinn, el-Muhteseb fi tebyni vchil-krti-zze ve idhuh,

14. Eb Abdirrahman b. Muhammed b. Zenzele,

170 bn Zencele, el-Hccetul-Krt (thk. Said el-Efgn),Messesetur-Risle, Beyrt, 1982/1402

171 Bu eser, Dr. mer Hamdn el-Kbeys tarafndan doktora al-mas olarak Cmiatu Ummil-Kurda allm ve 1993 de ilkbasks yaplmtr.

172 rnekler grler iin bkz. ez-Zerke, Bedreddn, el-Burhan, I.340.

173 ed-Dimyatnin bu eserinin takikli olan iki ayr basks vardr. Bkz.thfu Fudelil-Beer bil-Krtil-Arbaate Aer, (thk. AliMuhammed ed-Dabb), Msr, 1359/1940; thfu Fudelil-Beer bil-Krtil-Arbaate Aer, (thk. abanMuhammed smail),Mektebul- Klliytil-Ezheriyye, Bayrut, 1987/1407 (I-II).

174 Bkz. el-Mun f Tevchil-Krtil-Aril-Mtevtira, Drul-Cl,Beyrt,1993/1413, (I-III).

175 Zeheb, Marife, I. 127.176 bn Nedim, Fihrist, 83.177 bn Nedim, Fihrist, 52. 178 Eser Dr. Abdurrahman el-Mecd es-Seyyid tarafndan tahkik edi-

lerek baslmtr.179 bn Nedim, Fihrist, s. 52.180 Fihrist, s. 52.Kr. Abdull Slim Mukrim, el-Hcce mukaddime-

si, 20.181 Ezhernin bu eserinin iki ayr basks vardr. lki bir komisyon

tarafndan tahkik edilmi ve Riydda Drul-Merif Yaynevitarafndan 1991/1411de iki cilt olarak baslmtr. Dieri iseAhmed Ferd el-Mezd tarafndan tahkik edilmi ve Drul-Ktbul-lmiyye yaynlar arasnda 1999/1420. kmtr.

BR KIRAT TERM OLARAK "HCCET"N KAVRAMSAL ALANI ve TARHSEL GELM...

83

Hccetl-krt,

15. Mekk b. Eb Talib el-Kays, el-Kef anvchil-krt,

16. ed-Dn, Eb Amr Osman b. Said el-Kurtub,el-Mdah li mezhibil-kurr ve ihtilfihim,182

17.Eb Bekr Ahmed b. Abdillah b. dris, el-Muhtr f menil-krti ehlil-emsr183,

18.bn Eb Meryem, Nasr b. Ali e-irz, el-Mdah f Vchul-Krt ve leluh,

19.Ahmed b. Muhammed el-Ben, thfufdel-i beer fl-krtil-erbeati aar,184

20.Muhammed es-Sdk Kamhv, Teiul-beer f tevchil-krtil-aar,185

21.Kasm Ahmet ed-Decev ve MuhammedMuhammed es-Sdk Kamhv, Kalidul-fikr ftevchil-krtil-aar,186

22.eyh Abdulfettah el-Kd (.1403), el-Krtu-zze ve tevchuh min lgatil-Arab,187

23.Muhammed Slim Muhaysn, et-Tezkira fil-krtis-selsil-mtevtira ve tevchuh min tarikid-Drre188,, el-Mhezzeb fil-krtil-ar ve tevchuhmin tarki Tayyibetin-Ner189, el-Mun f tevchil-krtil-aril-mtevtira,190

SonuHccet, farkl kratler arasnda yaplan bir ter-

chin sonucudur. Kratler arasndaki ihtilflarn kk-leri sahbe dnemine kadar uzanmaktadr. Onlar dakratler arasnda tercihte bulunmu ve buna dir

hccetler getirmilerdir. Tercih hareketi sahbe son-ras tbin ve tebe-i tbin dneminde de hzlayaylarak devam etmitir. Krat imamlarnn tercihettikleri kratlerle alkal ileri srdkleri Kurn,nebev, tarihsel, lgav, vb deliller ileri srmelerineilm-i ihticc ya da tevchul-krat ismi verilmitir.hticc hareketinin temelinde, bir takm kimselerinkendisinden phe ettikleri kratlere kar, kratbilginlerinin sahih kratleri ispat etme ve delil-lendirme/hccetlendirme giriimi yatmaktadr.

hticc hareketinde aamadan sz edilebilir:lk aama ferd ihticcn yapld aamadr ki sahbeve tbin dneminde bunun rneklerini akagrmekteyiz. kinci aama ise kurrdan imam olanahsiyetlerin kendilerince sahih kabul ettiklerinokuyular konusunda tercihte bulunduklar ve bunueserlerinde belirttikleri aamadr. bn Mchidinkratleri yedi ile snrlandrmas sonras onunKitbus-Seba isimli eserini esas alarak kratlerihccetlendirmenin gerekletirildii aama iseihticc hareketinde nc safhay oluturur.Kratlerin sahih ve azz olarak iki ksmda hretbulmas ve yedi/on kratin mtevtir olduunainanlmas, daha sonraki dnemde limleri tercihgiriimine kar yavalatmtr. nk mehurkratler artk tmyle genel kabul grm ve bunlararasnda bir tercihe gitme giriimi fazlayaanmamtr. Bundan sonraki dnemdengnmze kadar gelen srete hcceti esas alanalmalarda daha ok gemi dilci ve krleringerekelerine yer verilmekle yetinildii gzlemlen-mektedir.

182 bn Eb Meryem, el-Mdah, I. 24.183 bn Eb Meryem, el-Mdah, I. 26; Bu eser yazma olarak Ummul-

Kur niversitesi Buhsul-slm Merkezinde 374 no:lu ksmdamevcuttur.

184 Eser tek cilt halindedir. ki cilt olarak tahkikli ekli de vardr. 185 bn Eb Meryem, el-Mdah, I. 26; Eb Thir, Safaht, s. 301.186 bn Eb Meryem, el-Mdah, I. 26; Eb Thir, Safaht, s. 301.187 bn Eb Meryem, el-Mdah, I. 26; Eb Thir, Safaht, s. 301.188 bn Eb Meryem, el-Mdah , I. 26; Eb Thir, Safaht, s. 301.189 Eb Thir, Safht, s. 301.190 Drul-Ceyl, Beyrt 1993/1413.