Frymemarrja

Punoi : Erdi Dibra

• Frymemarrja eshte vecori biologjike e cila kryhet panderprere ne menyre ritmike gjate se ciles pranohet oksigjeni dhe lirohet dioksid karboni.

• Të gjitha kafshët duhet të shkëmbejnë gazrat mes tyre ne mjedisin e tyre mbi një bazë të vazhdueshme. Tek kafshë të thjeshta, procesi i shkëmbimit të gazit mund të ndodhë në mes të sipërfaqes së kafshëve dhe mjedisit. Por në kafshët më të ndërlikuara, sistemet jane me te nderlikuara gjate shkembimit te gazrave.

Frymemarrja Te Shtazet

• Ekzistojnë katër lloje të sistemeve të shkëmbimit të gazit:

• Cipa, e cila ndodh përmes lëkurës.

• Gusha, të cilat shkëmbehen gazrat në mjedise ujore.

• Sistemet trakeale, të cilat përdoren nga insektet.

• Mushkëritë, të cilat gjenden në kafshët e tokës.

• Cipë është lëkura ose sipërfaqja e një kafshe. Kete e kane kafshet shumë të vogla dhe disa kafshë të mëdha që jetojnë në mjedise me lagështi dhe e përdorin këtë lloj të shkëmbimit të gazit. Krimbat janë një shembull. Krimbat kanë kapilarët e tyre nen lëkurë. Krimbat marrin oksigjen nga xhepat e ajrit dhe lirimin e dioksidit të karbonit e bejne me sipërfaqen e tyre të jashtme. Megjithatë, krimbat duhet te jene ne lageshti per te shkembyer gazrat.

Cipa

• Kafshët që jetojnë në ujë kanë gushë, të cilat kanë zgjerime te membranat e tyre e jashtme. Membranat në gushë janë shumë të hollë (zakonisht vetëm një qelizë e trashë), e cila lejon shkëmbimin e gazit në mes të ujit që rrjedh mbi ta. Kapilarët lidhen me qelizat në gushë ne mënyrë që gazrat mund të merren nga uji dhe të kalojne në gjak.Gjithashtu, mbeturinave të gaztë mund të përhapen nga kapilar në qeliza edhe të kalojë jashtë në mjedis te holluar me ujë.

Gusha

• Në peshk, gusha eshte nje cipë e mbuluar nga një kapak xhepi të quajtur operkulumin. Peshku hapet dhe mbyllet dhe cipat e mbrojnë gushën duke hapur dhe mbyllur gojën e tij. Pasi uji hyn në gojë, uji është e detyruar nëpërmjet gushës dhe pastaj nga pjesa e prapme e operkulumin.

• Si uji kalon mbi gushë në një drejtim, gjaku brenda kapilareve brenda gushës është duke lëvizur në drejtim të tjera. Pasi oksigjeni është në kapilare ai mund te transportohet rreth trupit te peshkut ne mënyrë që të gjitha qelizat në trupin e saj të marrë së gazin e duhur.

• Disa insekte kanë tuba ajrore te hapura në pjesën e jashtme të trupit të tyre. Ky rrjet i tubave quhet trake. Në një sistem të këmbimit trakeal, oksigjeni shpërndahet direkt në trake, dhe dioksidi i karbonit del jashtë përmes nje vrime ajri.

• Oksigjeni dhe dioksidit të karbonit nuk duhet të bëhet përmes sistemit të qarkullimit, për shkak se sistemi tracheal përshkon të gjitha pjesët e trupit të insektit.

SISTEMET TRAKEALE

Sistemi I Frymemarrjes• Frymemarrja eshte veti e pergjithshme e

qelizave te gjalla.• Organizmi I njeriut nuk mund te jetoje ne

qofte se nuk merr ne nje menyre te vazhdueshme nga mjedisi rrethues oksigjen dhe te nxjerr jashte dioksid karbonit.

• Shkembimi I ketyre gazrave ne organizmin tone dhe mjedisit te jashtem behet nepermjet frymemarrjes

• Organet per frymemarrje jane : hunda,faringu, laringu,trake,bronket qe perbejne rruget e frymemarrjes ne mushkeri .

ORGANET E FRYMEMARRJES

• Gjatë frymëmarrjes ajri fillimisht hyn në zgavrat e hundës,vazhdon në fyt,laring,trake.

Trakea degëzohet në dy bronke të cilat hyjnë në të dy krahët e mushkërive.Në mushkëri bronket degëzohen në gypa më të hollë-bronkiole dhe përfundojnë verbtas në qeska ajrore apo alveole.Në zgavrat e hundës ajri nxehet dhe furnizohet me lagështi,kurse mukoza e hundës së bashku me qimet e ndal depërtimin e pluhurit dhe të mikrobeve në organet e frymëmarrjes.Ajri nga hundët kalon në fyt.

Rrugëtimi I ajrit nga hunda në mushkëri

• Fyti (faringu)-është vend I kryqëzimit të rrugëve të frymëmarrjes dhe tretjes së ushqimit.Ajri nga zgavra e hundës nëpër fyt kalon në laring,ndërsa ushqimi nga goja futet në kapërcall.Edhe fyti është I mbështjellë me mukozë në të cilën mblidhet pluhuri I cili përmes lëngut jargor gjatë kollitjes hudhet në ambientin e jashtëm.

Laringu-është pjesë fillestare e trakesë,në të vjen ajri nga fyti.Shërben edhe si organ ku prodhohet zëri..

• Trakea (gabzheri)-fillon nga pjesa e poshtme e laringut,përbëhet prej 15-20 unazave kërcore elastike.Ndryshe prej organeve të tjera gypore,trakea ështe gjithmonë e hapur,sepse muret e saj janë të përforcuara me unaza kërcore.Sipërfaqja e brendshme e trakesë është e veshur me epitel qepallor.Në pjesen e poshtme trakea degëzohet në dy bronke,të cilat më tutje ndahen në bronkiole,bronkiolet përfundojnë verbtas në alveole.Mushkëritë e njeriut përmbajnë prej 300-400 milionë alveole, me sipërfaqe të përgjithshme prej 100m2.

• Mushkëritë-janë të vendosura në kafazin e krahërorit,mbi diafragmë.Përbëhen nga dy krahu I majtë dhe I djathtë.Krahu I djathtë ka tri rezhde,kurse I majti ka dy rezhde.Krahët e mushkërive kanë ndërtim shpuzor,përbëhen nga gypa të shumtë të bronkieve dhe bronkioleve.

Krahët mushkërorë janë të mbështjellur me një cipë të hollë-pleurë. Pleura përbëhet nga dy cipa:njëra cipë mbështetet në mushkëri,kurse cipa tjetër në kafazin e krahërorit.Hapësira ndërmjet këtyre dy cipave është e mbushur me lëng që e pengon fërkimin gjatë frymëmarrjes.Mushkëritë nuk kanë qeliza nervore,andaj kjo është arsyeja që në mushëri nuk ndiejmë dhimbje.

FUND