BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

********

BÙI THỊ DUNG

BIẾN ĐỔI VĂN HÓA

LÀNG DỆT PHƢƠNG LA

(HUYỆN HƢNG HÀ, TỈNH THÁI BÌNH)

Chuyên ngành: Văn hóa học

Mã số: 62310640

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC

HÀ NỘI, 2016

Công trình đƣợc hoàn thành tại:

TRƢỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI

BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Bùi Xuân Đính

Phản biện 1: PGS.TS. Đinh Thị Vân Chi

Trường Đại học Văn hóa Hà Nội

Phản biện 2: PGS.TS. Nguyễn Thị Phương Châm

Viện nghiên cứu Văn hóa

Phản biện 3: PGS.TS. Võ Quang Trọng

Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam

Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm

luận án tiến sỹ cấp Trường

Tại trường Đại học Văn hóa Hà Nội

Số 417, đường La Thành, Đống Đa, Hà Nội

Vào hồi: … giờ …, ngày … tháng … năm 2016

Có thể tìm hiểu luận án tại:

- Thư viện Quốc gia Việt Nam

- Thư viện trường Đại học Văn hóa Hà Nội

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Làng nghề có vị trí quan trọng trong phát triển kinh tế - xã

hội, ổn định chính trị ở địa phương. Văn hóa làng nghề có những nét

đặc trưng khác các làng nông nghiệp. Sự nghiệp Đổi mới đã tác động

sâu sắc đến các làng nghề, trong đó có làng Phương La: cơ cấu dân

cư, sự phân tầng xã hội, phong tục tập quán, các quan hệ xã hội v.v.

Nghiên cứu “Biến đổi văn hóa làng dệt Phương La (huyện Hưng Hà,

tỉnh Thái Bình) góp phần tìm hiểu thực trạng biến đổi văn hóa làng

nghề, xu hướng văn hóa làng nghề, từ đó đưa ra giải pháp bảo tồn,

phát huy văn hóa làng nghề trong giai đoạn CNH - HĐH đất nước.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

2.1. Những công trình nghiên cứu về làng nghề, văn hóa làng

nghề của người Việt ở Bắc Bộ

Đã có rất nhiều những công trình nghiên cứu về làng nghề, văn

hóa làng nghề của người Việt ở Bắc bộ: Tác phẩm Người nông dân

châu thổ Bắc kỳ của Nhà Địa lý học Pháp Pièrre Gourou, P. Gourou

dành cả Chương 2 đưa ra vấn đề công nghiệp làng xã. Văn hóa truyền

thống làng Đồng Kỵ, Ninh Hiệp truyền thống và phát triển khảo sát

những nét tiêu biểu về nghề, cấu trúc làng xóm, di tích thờ cúng…

2.2. Những công trình nghiên cứu về biến đổi làng nghề, văn

hoá làng nghề

Làng nghề, phố nghề Thăng Long - Hà Nội của Trần Quốc

Vượng và Đỗ Thị Hảo, nêu một số quan điểm phát triển làng nghề.

Làng nghề phố nghề Thăng Long - Hà Nội trên đường phát triển chỉ

ra hướng phát triển và các giải pháp để phát triển làng nghề. Phát

2

triển làng nghề truyền thống trong quá trình công nghiệp hoá, hiện

đại hoá phản ánh về các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển các làng

nghề, hướng bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống.

Dưới góc độ Dân tộc học/Nhân học, trong vài năm qua, nhiều

công trình bàn sâu về biến đổi của làng nghề truyền thống từ sau hòa

bình lập lại đến nay, nhất là dưới tác động của quá trình CNH- HĐH:

Sự phát triển của làng nghề La Phù nghiên cứu trường hợp về sự

thay đổi của một làng nghề. Làng nghề thủ công huyện Thanh Oai

(Hà Nội) - truyền thống và biến đổi nghiên cứu biến đổi của nghề,

làng nghề thủ công huyện Thanh Oai.

2.3. Tổng quan các nghiên cứu về làng nghề Phương La

Làng Phương La được nhắc đến trong các công trình nghiên cứu về

vùng đất, con người Thái Bình: Nhận diện văn hóa làng ở Thái Bình, Lễ

hội truyền thống ở Thái Bình, Tên làng xã Thái Bình, Địa chí Thái

Bình…; các công trình nghiên cứu về nghề thủ công ở Thái Bình:

Đồng Khánh ngự lãm địa dư chí và Đại Nam nhất thống chí, Tiên

Hưng phủ chí... Ngoài ra, có một số đề tài nghiên cứu trực tiếp về

Phương La: Kỷ yếu Hoằng Nghị đại vương và việc bảo tồn, tôn tạo khu

di tích lịch sử - văn hóa Phương La; Một số giá trị văn hóa của các

nghề thủ công truyền thống ở Thái Bình… Làng Phương La chỉ được

nhắc đến trong các công trình nghiên cứu về lịch sử - văn hóa, nghề

thủ công ở Thái Bình, góc độ nghiên cứu chủ yếu là Sử học, Văn hóa

Dân gian; chưa nghiên cứu về văn hóa, biến đổi văn hóa làng nghề.

3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của Luận án

3.1. Mục đích nghiên cứu của Luận án

Thông qua khảo sát, phân tích thực trạng biến đổi văn hóa làng

nghề dệt Phương La; Luận án dự báo xu hướng văn hóa làng Phương

3

La thời gian tới, từ đó đưa ra giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn

hóa làng nghề dệt Phương La trong điều kiện CNH - HĐH, giúp làng

Phương La và các làng nghề ở Thái Bình phát triển bền vững.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của Luận án

Hệ thống lý luận về biến đổi văn hóa, biến đổi văn hóa làng

nghề và một số khái niệm cơ bản, làm cơ sở lý luận chung cho đề tài;

Giới thiệu tổng quan về làng Phương La, nghề dệt và văn hóa làng

Phương La trong xã hội truyền thống; Khảo sát, phân tích thực trạng

biến đổi, dự báo xu hướng của văn hóa; đề xuất giải pháp bảo tồn, phát

huy văn hóa của làng nghề dệt Phương La trong điều kiện CNH - HĐH.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của Luận án

4.1. Đối tượng nghiên cứu của Luận án

Đối tượng nghiên cứu của Luận án là các khía cạnh liên quan đến

biến đổi văn hóa làng nghề dệt Phương La (thực trạng và xu hướng

biến đổi, nguyên nhân biến đổi …).

4.2. Phạm vi nghiên cứu của Luận án

- Về không gian, là làng Phương La (xã Thái Phương, huyện

Hưng Hà, tỉnh Thái Bình); đồng thời, Luận án có nghiên cứu mở

rộng sang xã nghề dệt đũi Nam Cao (huyện Kiến Xương) và dệt khăn

Minh Tân (huyện Hưng Hà) tỉnh Thái Bình.

- Về thời gian, Luận án nghiên cứu biến đổi văn hóa làng

Phương La khi nghề dệt phát triển, nhất là giai đoạn CNH - HĐH đất

nước (từ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII, tháng 6/1996 đến nay).

5. Hƣớng tiếp cận và phƣơng pháp nghiên cứu của Luận án

5.1. Hướng tiếp cận

Tiếp cận Văn hóa học: là hướng tiếp cận chính yếu của Luận án.

Luận án còn tiếp cận Nhân học/Dân tộc học, lịch sử, hệ thống.

4

5.2. Phương pháp nghiên cứu

Luận án sử dụng các phương pháp: Điền dã Dân tộc học, Điều

tra xã hội học; Nghiên cứu liên ngành; Thống kê; So sánh…

6. Kết quả và đóng góp của Luận án

Luận án là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống

dưới góc độ Văn hóa học về biến đổi văn hoá làng nghề dệt Phương

La. Luận án đưa ra luận cứ khoa học, đề ra giải pháp bảo tồn, phát

huy các giá trị văn hóa của làng Phương La trong điều kiện CNH -

HĐH, giúp Phương La và làng nghề ở Thái Bình phát triển bền vững.

Luận án góp phần nghiên cứu văn hoá truyền thống làng Việt nói

chung và làng nghề nói riêng.

7. Bố cục của Luận án

Ngoài Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Luận án

được chia làm 04 chương:

Chƣơng 1: Những vấn đề lý luận chung và tổng quan về làng

dệt Phương La

Chƣơng 2: Nghề dệt và văn hóa vật chất của làng Phương La hiện nay

Chƣơng 3: Văn hóa xã hội và văn hóa tinh thần của làng dệt

Phương La hiện nay

Chƣơng 4: Những vấn đề rút ra từ việc nghiên cứu biến đổi văn

hóa làng dệt Phương La.

5

Chƣơng 1

NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VÀ TỔNG QUAN

VỀ LÀNG DỆT PHƢƠNG LA

1.1. Những vấn đề lý luận chung

1.1.1. Một số khái niệm dùng trong Luận án

1.1.1.1. Làng nghề, làng nghề truyền thống, làng nghề thủ công

hiện đại

Luận án đã phân tích các khái niệm về làng nghề, làng nghề truyền

thống của một số học giả đi trước và Luận án cũng đưa ra quan điểm của

NCS về làng nghề: là làng có phần đông cư dân sống bằng một nghề

hoặc nhiều nghề thủ công, có khi chỉ là một công đoạn của nghề, tạo ra

các sản phẩm mang tính cách riêng, thời gian làm nghề và thu nhập của

nghề chiếm tỷ lệ lớn nhất so với các hoạt động kinh tế khác; hoạt động

làm nghề có ảnh hưởng lớn đến các mặt khác của làng (kiến trúc làng

xóm, nhà cửa, nhịp sống, thiết chế tổ chức và các quan hệ xã hội, tâm lý

tính cách, phong tục tập quán...).

1.1.1.2. Văn hóa làng nghề

Trên cơ sở phân tích, làm rõ định nghĩa về văn hóa làng nghề

của một số các nhà nghiên cứu đi trước, NCS xác định Văn hóa làng

nghề là một dạng đặc thù, là một phức thể các yếu tố văn hóa vật

chất, văn hóa xã hội và văn hóa tinh thần ở các làng nghề, giữa nghề

và làng, giữa con người và các yếu tố ngoài con người, có quan hệ

mật thiết với nhau, ràng buộc và phụ thuộc, tác động vào nhau, trong

đó nghề giữ vị trí trung tâm. Ngoài các yếu tố chung của văn hóa

làng Việt, văn hóa làng nghề có một số yếu tố đặc thù, như nhịp sống

làng nghề, tâm lý và tính cách của người làng nghề…

6

* Cơ cấu văn hóa làng nghề: Văn hóa làng nghề được cấu thành

bởi các thành tố: Văn hóa vật chất, Văn hóa xã hội, Văn hóa tinh

thần. Có điểm khác là nghề phát triển, chi phối các mặt đời sống xã

hội của làng, vì vậy, khi nghiên cứu văn hóa làng nghề không thể

thiếu yếu tố nghề.

1.1.2. Cơ sở lý thuyết

1.1.2.1. Biến đổi văn hóa

- Luận điểm về biến đổi xã hội: Mọi sự vật, hiện tượng luôn vận

động và biến đổi không ngừng. Sự biến đổi đó bao gồm cả biến đổi

do nội tại của bản thân sự vật, hiện tượng và sự vận động, biến đổi do

các tác nhân bên ngoài. Theo các nhà xã hội học, nói tới biến đổi là

đồng nghĩa với sự biến đổi của xã hội, xã hội phát triển từ cơ cấu xã

hội đơn giản đến phức tạp, đó là sự thay thế kế tiếp các hình thái kinh

tế xã hội mà thực chất là các phương thức sản xuất. Một số nghiên

cứu ở Việt Nam đưa ra nhận định chung là kinh tế thị trường phát

triển tạo ra cơ may, vận hội cho các cá nhân, các nhóm xã hội; song

sự phân hóa giàu nghèo cũng như mức độ phân tầng xã hội càng diễn

ra mạnh mẽ. Những cá nhân, nhóm xã hội „„mạnh‟‟ tạo nên sức mạnh

kinh tế góp phần thúc đẩy sản xuất, kinh doanh phát triển, tạo ra động

lực tăng trưởng kinh tế, tiến bộ xã hội. Chúng tôi vận dụng những luận

điểm này để nghiên cứu về sự biến đổi xã hội - yếu tố có liên quan mật

thiết với biến đổi văn hóa ở làng Phương La trong điều kiện hiện nay.

- Luận điểm về biến đổi văn hóa: Nhìn chung, các học giả đều

có điểm chung thống nhất cho rằng không có nền văn hóa nào đứng

yên một chỗ, cũng như không có nền văn hóa nào không có sự thay

đổi gì so với thời kỳ khai nguyên của nó. Biến đổi văn hóa mang tính

tất yếu, là hiện tượng phổ biến. Biến đổi văn hóa cũng tuân theo quy

7

luật, biến đổi từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, không diễn

ra theo một đường thẳng đơn tuyến mà cũng có những giai đoạn

chững lại, thậm chí là thụt lùi; biến đổi được bắt đầu từ quá trình thay

đổi phương thức sản xuất, kỹ thuật sản xuất, dẫn đến thay đổi về

quan niệm, lối sống,… Biến đổi văn hóa lại cũng chính là động lực

thúc đẩy xã hội biến đổi. Nhờ mối quan hệ biện chứng đó mà văn hóa

và xã hội ngày một phát triển. Đây là cơ sở lý luận để NCS dựa vào

trong suốt quá trình nghiên cứu.

1.1.2.2. Biến đổi văn hóa làng nghề

Sự biến đổi văn hóa của các làng nghề về bản chất chính là lực

lượng sản xuất rất phát triển, phương thức sản xuất được đổi mới,

kinh tế hàng hóa thâm nhập sâu vào mọi mặt đời sống xã hội của

người dân. Sự biến đổi này bao hàm cả những biến đổi đã có chọn

lọc và cả những biến đổi chỉ mang tính trào lưu chưa phù hợp.

Nghiên cứu biến đổi văn hóa làng nghề chính là nghiên cứu sự biến

đổi các thành tố cấu thành văn hóa làng nghề dưới tác động của các

yếu tố chính trị, kinh tế và xã hội. Nghiên cứu biến đổi văn hóa làng

nghề dệt Phương La là nghiên cứu biến đổi các thành tố Văn hóa vật

chất, Văn hóa xã hội và Văn hoá tinh thần của làng. Với làng Phương

La, làm nghề chi phối mọi mặt đời sống. Vì vậy, Luận án tập trung

nghiên cứu về biến đổi nghề dệt truyền thống. Do điều kiện thời gian

nên Luận án chỉ trình bày khái quát các thành tố văn hóa làng nghề

Phương La trong xã hội truyền thống và một số yếu tố văn hóa hiện

nay nổi bật, hình thành và diễn biến dưới tác động của CNH - HĐH:

1/Nghề dệt và văn hóa vật chất (không gian, cảnh quan; di tích tín

ngưỡng...); 2/Văn hóa xã hội (sự hình thành tầng lớp chủ doanh

nghiệp; việc tách họ, dựng nhà thờ mới và vấn đề an ninh - xã hội;

8

3/Văn hóa tinh thần (lối sống; phong tục cưới xin, tang ma..)

1.2. Tổng quan về làng dệt Phƣơng La

1.2.1. Điều kiện tự nhiên, dân cư và lịch sử hình thành làng

1.2.1.1. Điều kiện địa lý tự nhiên: Phương La (tên Nôm là làng

Mẹo) thuộc xã Thái Phương, nằm ở phía Tây Nam huyện Hưng Hà,

tỉnh Thái Bình, có diện tích tự nhiên là 242,768 ha; hình thù làng

giống một cái vó bè, cả bốn góc đều có các đường dẫn vào làng.

1.2.1.2. Dân cư: Phương La là vùng đất cổ, nơi hội tụ của dân di

cư từ nhiều nơi khác đến. Làng có dân số đông, vào 1927, làng có

1528 dân. Con người nơi đây bôn ba, bươn trải, di cư qua nhiều vùng

để mưu sinh nên rất chăm chỉ, cần cù, sáng tạo; nhanh thích ứng …

1.2.1.3. Vài nét về lịch sử hình thành làng: Theo lưu truyền dân

gian, Phương La hình thành từ cuối triều Lý trên vùng đất tự nhiên

sông nước thuộc phủ Long Hưng, một trong 24 phủ thời Trần, gắn

với công lao của Hoằng Nghị Đại Vương, là thân sinh của Thái sư

Trần Thủ Độ. Quá trình lập làng gắn với sự chung lưng đấu cật của

10 dòng họ (Trần, Nguyễn, Đào, Phạm, Lê, Vũ, Đặng, Đỗ, Đoàn, Đinh).

1.2.2. Nghề dệt làng Phương La trong xã hội truyền thống

1.2.2.1. Nguồn gốc nghề dệt: Nghề dệt ở Phương La có từ bao giờ

và tổ nghề dệt là ai, đến nay, vẫn còn là dấu hỏi. Chỉ biết rằng, từ thời

Trần, dân làng Phương La đã phát triển nghề dệt. Các bậc cao niên

trong làng giải thích, có một thời, tên làng là “Hương La”, nghĩa là lụa

thơm, lụa này nổi tiếng dùng để tiến vua, đối ngoại với các nước láng giềng.

1.2.2.2. Nguyên liệu dệt: Nguyên liệu để dệt đơn giản là tơ tằm,

mua của người các làng xã lân cận.

1.2.2.3. Công cụ dệt: Công cụ dệt của làng Mẹo đơn giản, thủ

công, bao nhiêu năm vẫn là khung con phượng - khung con cò. Bộ

9

công cụ của nghề dệt bao gồm khung cửi, dụng cụ đánh sa, đánh suốt

để tạo nên những con thoi; bàn mắc, bàn tráng, tạo nên những hoa cửi

1.2.2.4. Tổ chức sản xuất và phân công lao động: Việc tổ chức sản

xuất của làng Phương La đều theo quy mô hộ gia đình, tự sản, tự tiêu...

Trong gia đình, người phụ nữ đảm nhiệm công việc dệt là chính.

1.2.2.5. Sản phẩm dệt: Sản phẩm của làng Mẹo xưa đơn giản chỉ

là lụa, vải vuông và các sản phẩm từ tơ tằm.

1.2.2.6. Việc tiêu thụ và thu nhập: Hình thức tiêu thụ sản phẩm

của người làng Mẹo xưa rất đơn lẻ, tiêu thụ tại chợ làng. Người dân

dùng khớp cột đình để đo độ rộng hẹp của lụa.

1.2.2.7. Truyền nghề và học nghề: Người làng Mẹo luôn tôn trọng

truyền thống giữ bí quyết nghề và truyền nghề theo kiểu “cha truyền con

nối”, chỉ truyền nghề cho con trai; chủ yếu là để giữ nghề.

1.2.3. Văn hóa làng Phương La trong xã hội truyền thống

1.2.3.1. Văn hóa vật chất

Không gian, cảnh quan làng: Làng Phương La xưa là một cộng

đồng bền chặt, tự trị, khép kín, được bao bọc bởi lũy tre làng. Mỗi gia

đình ở một khoảnh đất riêng rộng rãi, ở trung tâm làng. Không gian

của làng thoáng đãng với hệ thống đường làng, ngõ xóm ngoằn ngoèo;

vườn cây, ao chuôm rộng rãi; làng khép kín, “biệt lập” với bên ngoài.

Các di tích tín ngưỡng, tôn giáo: Làng Phương La có đủ cả

đình, chùa, miếu, nhà thờ họ…; trong đó, còn nhiều cổ vật quý. Nổi

bật trong các di tích ấy là Đình Đông, chùa Ứng Mão.

1.2.3.2. Văn hóa xã hội của làng Phương La

Cơ cấu tổ chức: Cơ cấu tổ chức của làng Phương La gồm một

hệ thống các thỉết chế dựa theo các hình thức tập hợp người: dòng họ;

xóm ngõ; giáp; kỳ mục và chức dịch, phường hội.

10

- Dòng họ: Làng có 10 dòng họ là Trần, Nguyễn, Đào, Phạm,

Lê, Vũ, Đặng, Đỗ, Đoàn, Đinh. Họ Trần về lập ấp ở Phương La sớm

nhất và là dòng họ có nhiều chi, số đinh đông nhất (33% dân số làng).

- Xóm, làng Phương La có bốn xóm, xóm Vượt là xóm có đình,

có chợ, ở trung tâm làng; xóm Đống; xóm Điếm và xóm Cầu Tiên.

- Giáp: Theo các bậc cao niên, bốn thôn của làng có tám giáp,

giáp của làng Phương La được tập hợp theo dòng họ.

- Hội đồng kỳ mục: Một thời gian dài, làng Phương La là một

khối thống nhất. Sau, do mâu thuẫn trong sinh hoạt, làng phân thành

hai khu, lấy đình Đông làm trung tâm: phía Đông Đình và Tây Đình.

Mỗi khu là một “thôn”, có bộ máy điều hành như hội đồng kỳ mục.

Đây là hiện tượng chia tách không phổ biến ở vùng châu thổ Bắc Bộ.

- Bộ máy chức dịch: Trước Cách mạng tháng Tám 1945, làng

Phương La cũng là một xã, có một bộ máy chức dịch thực hiện nhiệm vụ

giữ gìn an ninh, thu thuế, điều động binh dịch cho nhà nước phong kiến.

- Phường hội: Xưa, Phương La cũng có các tổ chức phường hội,

như hội Tư văn, hội Tư võ, hội Lão nhiêu... Ngoài ra, làng còn có các

phường nghề, phường tiền để tương trợ, giúp đỡ nhau khi khó khăn.

Hệ thống ngôi thứ trong đình: Xã Hương La xưa (Phương La

nay) cũng quy định các thứ hạng để hưởng bổng lộc và thực hiện

chức trách. Ngoài ngôi thứ dành cho những người có tiêu chuẩn về

bằng cấp, phẩm hàm, chức tước và tuổi tác, Phương La còn có các

ngôi thứ dành cho những người bỏ tiền ra mua như lý trưởng, phó lý,

chùm, giám sự ... Những chức mua này, ra làng cũng được chia các phần

biếu: Trùm được chia đầu gà (hoặc má lợn); Lý trưởng được chia cẳng

giò, phẩm oản; Giám sự được chia miếng nây (miếng bụng) lợn.

1.2.3.3. Văn hóa tinh thần của làng Phương La

11

Việc cưới và việc tang

- Việc cưới: Ngày trước, con cái trong nhà đến tuổi lấy vợ, lấy

chồng đều do bố mẹ sắp đặt. Việc cưới quy định lệ nộp cheo, con gái

lấy chồng nộp tiền cheo, rượu, trầu caun và không được đi lấy chồng

làng khác. Con rể chưa cưới phải sêu Tết bố mẹ vợ tương lai vào

mùng năm tháng Năm, gồm một con ngỗng cùng năm cân đỗ xanh;

dạm ngõ phải có một gà trống và năm đấu gạo nếp.

- Việc tang (việc hiếu): các phong tục tập quán của làng Phương

La được ghi chép trong bản “Tục lệ xã Phương La” lưu giữ tại Viện

Nghiên cứu Hán Nôm. Văn bản được lập ngày 22 tháng Năm năm Tự

Đức thứ 34 (1881), gồm 19 Điều, trong đó có 13 Điều liên quan đến

việc tang, quy định từ việc báo tang, làm nhà tạm đến việc bắc rạp,

hộ tang của họ tộc, của giáp, lệ biếu giáp và mời đãi những người hộ tang.

Các lễ tiết và hội làng

Các lễ tiết trong năm của làng Phương La, gồm: Tết Nguyên

Đán, Lễ tế, Lễ hợp kỵ, Lễ Thượng nguyên… Hội làng Phương La tổ

chức từ ngày 20 đến ngày 25 tháng mười, tái hiện nhiều diễn xướng

dân gian, trong đó có mô phỏng tục truyền nghề ươm tơ dệt lụa.

Tiểu kết

Trên cơ sở kế thừa lý luận của các học giả đi trước, Luận án đã

phân tích và làm rõ thêm các khái niệm làng nghề, văn hóa làng nghề

và biến đổi văn hóa làng nghề. Phương La là một làng cổ được hình

thành và phát triển vào cuối triều Lý, gắn với công lao khai ấp, mở

làng, lập chợ, truyền cho dân nghề dệt của Trần Hoằng Nghị. Ngoài

họ Trần, còn các dòng họ Nguyễn, Đào, Phạm, Lê, Vũ, Đặng, Đỗ,

Đoàn, Đinh cùng chung lưng đấu cật để gây dựng và phát triển làng.

Xưa, Phương La nổi tiếng là vùng đất trù mật, sản xuất nông nghiệp

12

và nghề thủ công rất phát triển. Sản phẩm lụa của làng nổi tiếng khắp

vùng. Phương La còn lưu giữ được cả một quần thể di tích, công

trình lịch sử văn hóa như Đình Đông, chùa Ứng Mão, các đền

miếu… và nhiều nhà thờ dòng họ. Hội làng Phương La là nơi tái hiện

các nghi thức của cư dân lúa nước; cũng là nơi bảo lưu, trao truyền

và thể hiện những giá trị văn hóa của địa phương… Tóm lại, có một

văn hóa làng nghề Phương La trên nền cảnh chung của văn hóa làng

Việt ở châu thổ Bắc Bộ.

Chƣơng 2

NGHỀ DỆT VÀ VĂN HÓA VẬT CHẤT

CỦA LÀNG PHƢƠNG LA HIỆN NAY

2.1. Nghề dệt của làng Phƣơng La hiện nay

2.1.1. Việc sử dụng và thu mua nguyên liệu dệt

Nguyên liệu rất phong phú đa dạng (bông tự nhiên, nhân tạo, tơ

tằm..) và thông dụng, được mua từ nhiều nơi, hay nhập khẩu ở nước

ngoài. Hình thành thị trường nguyên liệu cung cấp sợi cho Phương La

và các địa phương khác theo hợp đồng có tính pháp lý, ổn định, bền vững.

2.1.2. Về công cụ dệt

Công cụ dệt luôn được sáng tạo, đổi mới, cải tiến: từ thủ công

thô sơ, đến các máy dệt hiện đại. Nhờ vậy, người thợ đỡ mất sức lao

động mà năng suất tăng nhiều lần. Việc chuyển từ lao động cơ bắp

sang lao động trí tuệ, thủ công sang công nghiệp để kịp thời ứng xử

với guồng dệt của máy móc đã giúp tư duy người thợ đổi mới từ

chậm chạp, đủng đỉnh sang nhanh nhẹn, năng động.

13

2.1.3. Về tổ chức sản xuất

Nhờ công cuộc Đổi mới, người Phương La đổi mới trong tổ

chức sản xuất: sản xuất theo hộ gia đình, sản xuất theo tổ hợp và

sản xuất theo công ty, xí nghiệp. Quy trình sản xuất mới với công

nghệ hiện đại, năng suất, chất lượng cao mang lại cho người dân

đời sống sung túc; đồng thời, tạo cho người Phương La có tư duy

quản lý, suy nghĩ vượt trội hơn những người khác. Từ tư duy “trọng

nông”, lấy lương thực làm đầu, cuộc sống “tự cung, tự cấp”, “an

phận” sang tư duy “kinh tế hàng hóa, thị trường”, phấn đấu trở

thành “ông chủ”… Đây là những yếu tố góp phần tạo nên sự biến

đổi của văn hóa; hình thành lối sống, nét tính cách của người

Phương La.

2.1.4. Về sản phẩm

Từ năm 1990, người Phương La đã chuyển hướng chủ yếu dệt

khăn bông các loại cho thị trường trong nước và quốc tế.

2.1.5. Về hình thức tiêu thụ sản phẩm

Các ông chủ của thời kỳ đổi mới phát huy trí tuệ, đẩy mạnh sản

xuất, ký kết hợp đồng với các tỉnh trong nước và các công ty nước

ngoài để xuất khẩu hàng khăn các loại với khối lượng lớn, đem lại

thu nhập mỗi năm hàng tỷ đồng cho các doanh nghiệp. Có điều kiện

kinh tế, người Phương La tăng cường được các mối quan hệ, tự tin

khẳng định mình, tạo được niềm tin trong làm ăn, tham gia các hoạt

động xã hội, từ thiện… góp phần hình thành văn hóa tinh thần, lối

sống của người Phương La.

2.1.6. Về cách thức truyền nghề và học nghề

Việc truyền nghề bây giờ đã “mở” hơn rất nhiều, truyền nghề

cho mọi người học việc, cạnh tranh những thợ có tay nghề cao để

14

phát triển sản xuất. Nhóm đối tượng được gia đình truyền nghề hiện

nay chủ yếu là lao động trẻ, thanh niên.

2.2. Văn hóa vật chất của làng dệt Phƣơng La hiện nay

2.2.1. Không gian, cảnh quan làng

Ao, vườn được san lấp làm nhà xưởng sản xuất, lượng cây xanh

trong làng và ngoài đường ít đi, không gian công cộng cũng bị thu

hẹp. Đường chính dẫn vào làng người đông tấp nập, thậm chí tắc

đường. Phương La nhà cửa san sát nhau, đường ngang ngõ dọc

không khác thành phố là mấy. Bờ rào, bờ dậu, vườn ao đã được thay

thế bằng nhà xưởng, sân nền bê tông. Nhà nào cũng kín cổng, cao

tường, thể hiện sự riêng tư, độc lập của các gia đình, biểu hiện lối

sống đô thị độc lập, đề cao sở hữu cá nhân và sự riêng tư của không

gian sinh sống ở mỗi gia đình.

2.2.2. Việc phục dựng, tu bổ các di tích

Trong khoảng 10 năm trở lại đây, hệ thống di tích đình, đền,

chùa, miếu ở Phương La được quan tâm dựng mới hoặc tôn tạo

khang trang và quy củ, góp phần giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa

truyền thống của địa phương; khơi dậy lòng tự hào... Tuy nhiên, việc

trùng tu cũng làm mất đi sự cổ kính, tính đồng nhất của di tích; việc

thực hiện lễ nghi cũng có những biến đổi, có biểu hiện ganh đua…

Tiểu kết

Nghề dệt phát triển, công cụ sản xuất được luôn cải tiến, đổi

mới, mang lại nguồn thu rất lớn cho người dân. Do nhu cầu sản phẩm

ngày một tăng, truyền nghề cho tất cả những người đến làm thuê.

Ngày nay, nghề dệt khăn của làng Phương La phát triển, được nhiều

công ty, xí nghiệp, tổ hợp xuất hiện; nhiều tỷ phú thành đạt từ dệt

khăn. Sản phẩm của làng dệt có mặt không chỉ trên thị trường trong

15

nước mà cả nhiều nước trên thế giới. Đời sống nhân dân trong xã nói

chung, các hộ làm nghề dệt không ngừng được nâng cao. Đây là một

trong những yếu tố tác động góp phần tạo lên những vấn đề nổi bật

về văn hóa xã hội và văn hóa tinh thần của làng dệt Phương La.

Không gian cảnh quan làng biến đổi, đường làng, ngõ xóm không khác

gì thành phố; ao hồ, vườn cây xanh đã bị biến mất, thay vào đó là các

nhà xưởng sản xuất, khu chứa nguyên liệu… Đây là một trong những

yếu tố tác động góp phần tạo nên những vấn đề nổi bật về văn hóa xã

hội và văn hóa tinh thần của làng dệt Phương La.

Chƣơng 3

VĂN HÓA XÃ HỘI VÀ VĂN HÓA TINH THẦN

CỦA LÀNG DỆT PHƢƠNG LA HIỆN NAY

3.1. Văn hóa xã hội của làng dệt Phƣơng La hiện nay

3.1.1. Sự hình thành tầng lớp chủ doanh nghiệp

3.1.1.1. Sự hình thành các chủ doanh nghiệp và vai trò của họ

trong đời sống kinh tế- xã hội và văn hóa của làng

A. Sự hình thành các chủ doanh nghiệp: Sản xuất phát triển,

hình thành các công ty, doanh nghiệp; đồng thời, là sự hình thành và

trưởng thành của đội ngũ giám đốc, các chủ cơ sở sản xuất. Tại làng

Phương La hiện có khoảng 50 doanh nghiệp. Họ có vai trò ký kết hợp

đồng, chủ động tìm nguồn nguyên liệu rẻ, hình thành hệ thống tổ

chức, sản xuất đảm bảo chất lượng, đảm bảo việc tiêu thụ sản phẩm.

Ba yếu tố trên thúc đẩy sản xuất phát triển.

B. Vai trò của các chủ doanh nghiệp ở Phương La trong đời

sống kinh tế - xã hội và văn hóa của làng: Các chủ doanh nghiệp ở

16

Phương La đã tạo công ăn việc làm cho 78.000 người, ủng hộ tiền

bạc và công sức để xây dựng các công trình phúc lợi của làng xã, hỗ

trợ phục hồi, trùng tu, xây mới các di tích. Họ là động lực quan trọng

để duy trì và thúc đẩy làng nghề phát triển…Tầng lớp chủ doanh

nghiệp ra đời cũng tạo ra những mặt trái cho xã hội: gia tăng sự phân

hóa giàu nghèo, hình thành các giai tầng xã hội khác nhau; tạo ra nhu

cầu hưởng thụ văn hóa khác nhau... dễ dẫn đến sự pha tạp, biến dạng

của văn hóa tâm linh.

3.1.1.2. Các mối quan hệ xã hội mới xuất hiện trong quá trình

làm nghề : Quan hệ trước đây của những người dân trong làng là mối

quan hệ dòng họ, huyết thống và quan hệ cộng đồng làng xóm, giờ

đây hình thành những mối quan hệ xã hội mới: quan hệ giữa những

ông chủ doanh nghiệp, giữa chủ doanh nghiệp với công nhân lao

động … Việc xuất hiện các mối quan hệ mới góp phần làm cho dân

làng tự tin, năng động và càng thận trọng giữ gìn các mối quan hệ.

3.1.2. Hiện tượng tách họ, dựng nhà thờ mới

3.1.2.1. Nguyên nhân tách họ: Công cuộc Đổi mới cùng sự phát

triển của kinh tế đã tạo điều kiện cho việc phục hưng dòng họ. Qua

thời gian, ở nhiều địa phương, một số dòng họ đã xảy ra tranh chấp

về thế thứ; dẫn đến mâu thuẫn, không cùng tổ chức các sinh hoạt

chung. Phương La kinh tế phát triển, có một số doanh thích phô trương.

3.1.2.2. Thực trạng hiện tượng tách họ, dựng nhà thờ mới ở

làng dệt Phương La: Nghề dệt phát triển, kinh tế giàu có, song cũng vì

thế mà nảy sinh bất hòa, mâu thuẫn trong các mối quan hệ ruột thịt, họ

hàng, điển hình là sự mâu thuẫn trong các dòng họ, dẫn đến tách họ,

dựng nhà thờ mới, tổ chức cúng lễ riêng, sinh hoạt họ cũng bị chia tách

(như họ Trần, họ Đỗ, họ Đào …). Đây cũng là biểu hiện của sự rạn nứt

17

tính cố kết cộng đồng dòng họ, làng xã trong điều kiện CNH - HĐH và

hội nhập quốc tế.

3.1.3. Vấn đề an ninh - xã hội

Nghề phát triển, quá trình công nghiệp hóa cùng với sự xuất

hiện của những người lao động làm thuê đã khiến cho vấn đề an ninh

- xã hội của Phương La luôn tiềm ẩn những phức tạp: quá tải về mật

độ dân số, hạ tầng cơ sở; tỷ lệ sinh con thứ ba, thứ tư cao; tiềm ẩn

trong một vài gia đình đã có con bị nghiện…

3.2. Văn hóa tinh thần của làng dệt Phƣơng La hiện nay

3.2.1. Lối sống, tâm lý của người Phương La

3.2.1.1. Sự hình thành nhịp sống và tác phong, lối sống công nghiệp

Nghề dệt chiếm ưu thế và chuyển sang sản xuất công nghiệp,

người dân từng bước thay đổi lối sống truyền thống, dần chuyển

thành công nhân. Từ nhịp sống mùa vụ, nông nghiệp sang nhịp sống

công nghiệp chưa đầy đủ, có sự pha trộn, đan xen, chưa hẳn là nhịp

sống đô thị nhưng khẩn trương, gấp gáp và năng động hơn. Cuộc

sống có nhiều thay đổi, mối quan hệ xã hội cũng đổi thay; lối sống đô

thị, công nghiệp đã và đang hình thành, tồn tại đan xen với lối sống

nông nghiệp tình nghĩa làng quê trong làng Phương La.

3.2.1.2. Tính cách người làm nghề : Tính cần cù, kiên nhẫn;

Tính nhanh nhạy, sáng tạo, quyết tâm và khát vọng làm giàu; Tính

mưu mẹo, tính toán và tiết kiệm; Tính cố kết cộng đồng; Tính cách

cư dân thành thị bước đầu hình thành

3.2.2. Phong tục cưới xin, tang ma

3.2.2.1. Việc cưới xin: Ngày nay, trai gái ở Phương La tự do hôn

nhân, việc mời cưới rất rộng, cỗ cưới được đặt sẵn, quà mừng cưới là

tiền, rước dâu bằng xe ô tô dù khoảng cách gần. Để tiết kiệm được

18

thời gian, người Phương La tổ chức ăn cưới sớm vào 8 giờ sáng. Việc

cưới ở làng Phương La cơ bản vẫn giữ được những lễ nghi phù hợp

với truyền thống. Tuy nhiên, hiện tượng đón dâu hai lần diễn ra khá

phổ biến, trong tổ chức lễ cưới vẫn có biểu hiện ganh đua…

3.2.2.2. Việc tang: Về cơ bản, các thủ trong việc tang vẫn được

duy trì, những tiết chính vẫn diễn ra theo đúng trình tự xưa. Các hủ tục

dần xóa bỏ, không còn tình trạng “người mất, lợn ngả theo”. Người

Phương La vẫn chưa quen việc hỏa táng, nhiều gia đình khi bố mẹ mất

đi, coi trọng việc mời thầy địa lý về xem đất để đặt mộ; mua đất xí phần…

3.2.3. Hội làng

Hội làng Phương La vẫn diễn ra tại đình Đông từ ngày 20 đến

ngày 25 tháng 10 âm lịch. Người trảy hội tăng lên rất nhiều, thành

phần tham gia lễ hội cũng phong phú hơn. Lễ hội phục hưng một số trò

hội vốn đã bị mai một; từng bước đưa các sinh hoạt văn hoá hiện đại

vào, thu hút nhân dân tham gia. Tuy nhiên, hoạt động thi dệt vải, thi

đấu gậy đã không còn. Mỗi dòng họ, nhiều gia đình có đoàn tế riêng

cầu kỳ, tốn kém và dễ dẫn đến làm biến dạng hoạt động tâm linh.

Tiểu kết

Việc hình thành các công ty, doanh nghiệp làm cho làng nghề

Phương La ngày càng giàu có, nhiều tỷ phú nổi lên, dẫn tới hình

thành tầng lớp chủ doanh nghiệp và xuất hiện các mối quan hệ mới

trong làng nghề. Quá trình đô thị hóa, nhất là kinh tế phát triển đã tác

động đến đời sống văn hóa - xã hội của làng. Vốn là làng cổ, các

dòng họ về sinh sống đã được nhiều đời, ngày một đông, cộng thêm

sự tác động của các yếu tố kinh tế,... đã dẫn đến tách họ, xây nhà thờ

mới, chi phối tính cố kết cộng đồng, dòng họ. Nghề dệt phát triển,

làng Phương La luôn tiềm ẩn những vấn đề phức tạp: quá tải về mật

19

độ dân số, tiềm ẩn trong một vài gia đình đã có con bị nghiện…Khi

nghề dệt chiếm ưu thế và chuyển sang sản xuất công nghiệp, người

dân thay đổi lối sống truyền thống, nhưng các lễ tiết, phong tục vẫn

được bảo lưu, coi trọng và thể hiện theo nhịp điệu của đời sống nông

nghiệp mùa vụ nhưng được đầu tư và tiến hành trang trọng hơn…

Tuy nhiên, thực hành lễ nghi có những biểu hiện chưa đúng với truyền

thống, một số giá trị văn hóa trong lễ hội còn mờ nhạt…

Chƣơng 4

NHỮNG VẤN ĐỀ RÚT RA TỪ VIỆC NGHIÊN CỨU

BIẾN ĐỔI VĂN HÓA LÀNG DỆT PHƢƠNG LA

4.1. Những tác động của biến đổi văn hóa làng dệt Phƣơng La

đến kinh tế - xã hội và văn hóa của làng

Nghề phát triển, nhiều “ông chủ” ra đời dẫn đến phân hóa giàu

nghèo sâu sắc. Vấn đề về xã hội nảy sinh: an ninh trật tự, không gian

cảnh quan, môi trường… Việc chấp hành chủ trương chính sách của

Đảng, Nhà nước của người dân chưa cao. Biểu hiện suy giảm tính

cộng đồng: xu hướng tách họ, lập nhà thờ mới; một bộ phận cư dân ít

tham gia vào các hoạt động chung... Kiến trúc làng thiếu đồng bộ.

4.2. Dự báo xu hƣớng văn hóa làng dệt Phƣơng La trong thời gian tới

4.2.1. Xu hướng chú trọng, đề cao các giá trị văn hóa truyền thống

“Phú quý sinh lễ nghĩa”, vì thế, các lễ nghi được tăng cường,

khôi phục, các lễ nghi mới được cập nhật và sáng tạo. Sự thay đổi

này kéo theo những sự thay đổi lớn trong cộng đồng làng, dễ dẫn đến

sự pha tạp, biến dạng của văn hóa tâm linh…

4.2.2. Xu hướng đa dạng văn hóa

Những người đến làm thuê đã mang theo tập tục, những nét văn

20

hóa riêng góp phần làm phong phú thêm văn hóa của làng Phương

La: từ âm ngữ, giọng nói, nét sinh hoạt, phong tục tập quán…

4.2.3. Xu hướng phân hóa trong đời sống văn hóa

Phương La giờ đây có không gian làng rất „„mở‟‟. Sự tăng

nhanh mức sống, sinh hoạt của các gia đình khác nhau, dẫn đến sự

phân hóa trong đời sống văn hóa, từ quan niệm về văn hóa, thực hành

các lễ thức thờ cúng... Đặc biệt, sự phân hóa về trình độ học vấn, khả

năng nhận thức của người dân trong làng nghề càng rõ nét.

4.2.4. Xu hướng đề cao vai trò cá nhân, thích thể hiện mình

Trong xu hướng phát triển của tương lai, chắc chắn có sự cạnh

tranh gay gắt giữa chủ cơ sở sản xuất trong từng làng nghề cũng như

giữa các làng nghề và khi đó những mặt hạn chế, tiêu cực của người

làng nghề sẽ có dịp bộc lộ, đó là sự đề cao, thích thể hiện mình... dễ

dẫn đến sự ganh đua thiếu lành mạnh giữa các cá nhân, dòng họ.

4.3. Đề xuất giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa làng dệt

Phƣơng La

4.3.1. Nhóm giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động xây dựng

Đời sống văn hóa cơ sở ở làng nghề

4.3.1.1. Nâng cao ý thức chấp hành pháp luật cho người dân:

Người làng nghề, có mối quan hệ giao lưu rộng, cần phải hiểu biết

toàn diện về pháp luật, nhất là Luật doanh nghiệp, Luật thuế, Luật

bảo vệ môi trường.... nên các cấp chính quyền cần nâng cao nhận

thức về chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật Nhà nước cho

nhân dân; tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra việc chấp hành

pháp luật của người dân; xử lý nghiêm minh các trường hợp vi phạm.

4.3.1.2. Cần phải có biện pháp mạnh để ngăn chặn, phòng ngừa

sự gia tăng của các tệ nạn xã hội: Phải phòng ngừa, ngăn chặn hiệu

21

quả các tệ nạn xã hội; xử lí nghiêm minh, triệt để đối với các loại đối

tượng này. Đây là việc làm cấp bách không của riêng ai; gia đình

cùng nhà trường, địa phương quản lý tốt hoạt động của con em.

4.3.1.3. Tăng cường các hoạt động văn hoá, thể dục thể thao:

Phải thành lập các đội văn nghệ, thể thao của các dòng họ, sử dụng các

từ đường dòng họ, các thiết chế văn hoá của thôn làng để giao lưu giữa

các dòng họ,… tạo không khí sôi nổi, vui tươi, đoàn kết, gắn bó tình

cảm giữa các cá nhân, gia đình, dòng họ.

4.3.2. Nhóm giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống

4.3.2.1. Bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống: Bảo tồn, tôn

tạo các di tích thờ cúng; Bảo tồn các lễ thức thờ cúng, hội làng theo

đúng khuôn mẫu của các cụ ta xưa. Tuyên truyền, vận động làm cho

mọi người hiểu đủ, đúng về các giá trị văn hóa đó.

4.3.2.2. Phát triển làng nghề kết hợp với phát huy các giá trị

văn hóa truyền thống để phát triển du lịch: Phải đánh giá được giá trị

của các di tích, lễ hội và các giá trị văn hóa khác như sản phẩm nghề,

các truyền thuyết… Làm tốt công tác tuyên truyền quảng bá, khôi

phục một số trò diễn dân gian, tục thi tay nghề… nhằm phát triển

được kinh tế lại bảo lưu, phát huy giá trị văn hóa truyền thống. Phát

huy vai trò của các nghệ nhân và cần có chính sách đãi ngộ, tôn vinh

các nghệ nhân; cần quy hoạch không gian kiến trúc, cảnh quan…

4.3.3. Nhóm giải pháp về phát triển nghề

4.3.3.1. Quy hoạch làng nghề, tạo điều kiện mở rộng mặt bằng

sản xuất: Hiện nay, người dân không còn nhu cầu làm nông nghiệp vì

thu nhập thấp nên ruộng bị bỏ hoang, các cấp chính quyền tạo điều

kiện để các chủ cơ sở sản xuất thuê lại ruộng đất, mở rộng nhà xưởng,

thu thuế đất theo quy định của Nhà nước, lấy kinh phí xây dựng hạ tầng…

22

4.3.3.2. Hoàn thiện hệ thống giao thông; cung cấp điện, nước; giải

quyết triệt để vấn đề ô nhiễm môi trường: Cần hoàn thiện hệ thống giao

thông đảm bảo cho lưu lượng xe và người tham gia hàng ngày. Đảm

bảo điện ổn định và nước cho người dân. Cần khống chế, đẩy lùi ô

nhiễm môi trường; quy hoạch tổng thể cho làng nghề.

4.3.3.3. Xây dựng đội ngũ doanh nhân - yếu tố giữ vai trò quyết

định việc duy trì và phát triển nghề: Đội ngũ doanh nhân có phẩm chất,

năng lực cạnh tranh thời hội nhập vô cùng quan trọng trong giữ gìn

và phát triển nghề, làng nghề. Cần mở lớp tập huấn về nghiệp vụ

quản lý, tiếp thị, ngoại ngữ cho họ. Thành lập hiệp hội doanh nghiệp

để các chủ doanh nghiệp học hỏi kinh nghiệm.

Tiểu kết

Nghề phát triển, đời sống người dân nâng cao, đây là một trong

những nguyên nhân dẫn đến biến đổi văn hóa làng nghề, có những

biến đổi tích cực và cả những biến đổi chưa phù hợp với truyền

thống, ảnh hưởng trực tiếp đến mọi mặt đời sống xã hội của làng. Dự

báo xu hướng biến đổi của văn hóa làng nghề Phương La trong thời

gian tới là: phục hồi các giá trị truyền thống; đa dạng văn hóa; sự

phân hóa trong đời sống văn hóa; đề cao vai trò cá nhân;…

Từ những nhận định, đánh giá trên, Luận án đề xuất ba nhóm

giải pháp bảo tồn, phát triển văn hóa làng nghề giai đoạn CNH -

HĐH, gồm: bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống; nâng

cao hiệu quả quản lý hoạt động xây dựng Đời sống văn hóa cơ sở ở

và giải pháp về phát triển nghề.

23

KẾT LUẬN

1. Trên cơ sở kế thừa lý luận của các học giả đi trước, Luận án

sử dụng lý thuyết về biến đổi văn hóa và xã hội của các nhà Xã hội

học; từ đó, phân tích và làm rõ thêm khái niệm làng nghề, văn hóa

làng nghề và biến đổi văn hóa làng nghề. Dựa vào lý thuyết và

những khái niệm trên, Luận án giải quyết các vấn đề được đặt ra. Văn

hóa làng nghề mà Luận án đề cập, không đơn thuần là số cộng giữa

văn hóa làng và văn hóa nghề, mà là một dạng đặc thù, là một phức

thể các yếu tố văn hóa vật chất, văn hóa xã hội và văn hóa tinh thần

của làng nghề, giữa nghề và làng, giữa con người và các yếu tố ngoài

con người, quan hệ mật thiết với nhau, ràng buộc và phụ thuộc, tác

động vào nhau… Ngoài các yếu tố chung của văn hóa làng Việt, văn

hóa làng nghề có yếu tố đặc thù, như nhịp sống, tâm lý và tính cách

của người làng nghề… Căn cứ các yếu tố trên, Đề tài Biến đổi văn

hóa làng dệt Phương La (huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình) phân tích,

lý giải: 1/Tổng quan làng dệt Phương La; 2/ Nghề dệt và văn hóa vật

chất làng Phương La hiện nay; 3/Văn hóa xã hội và văn hóa tinh thần

của làng dệt Phương La hiện nay; 4/ Những vấn đề rút ra từ việc

nghiên cứu biến đổi văn hóa làng dệt Phương La.

2. Từ 1986, với đường lối đổi mới của Đảng, Nhà nước; các hộ

gia đình trở lại vai trò là đơn vị kinh tế tự chủ. Sự thay đổi này cùng

với sự biến đổi tự thân của cuộc sống đã tác động sâu sắc đến nghề

thủ công của làng. Công cụ sản xuất được người Phương La cải tiến,

sản phẩm của làng có mặt ở hầu hết các tỉnh thành trong nước và

nhiều nước trên thế giới. Với sự năng động của người Phương La;

các công ty xuất hiện ngày một nhiều, làm cho Phương La càng giàu có.

3. Quá trình CNH - HĐH, nhất là kinh tế phát triển đã tác động

24

đến đời sống văn hóa - xã hội của làng, đặt ra hàng loạt những thách

thức cho sự phát triển văn hóa của làng nghề. Môi trường cảnh quan

biến đổi, một số vấn đề văn hóa truyền thống bị mai một, an ninh trật tự

có nhiều bất cập…. Vốn là làng cổ, các dòng họ về sinh sống đã được

nhiều đời, ngày một đông, cộng thêm sự tác động của các yếu tố kinh tế,

những ông chủ doanh nghiệp muốn khẳng định mình đã dẫn đến việc

tách họ, xây nhà thờ mới. Các di tích tín ngưỡng luôn được quan tâm,

tu bổ nên đều rất quy củ nhưng tu bổ đôi khi làm mất đi sự đồng nhất

trong kiến trúc. Làm nghề đã tạo cho người dân có tác phong công

nghiệp, lối sống gần với người thành thị, con người ít có thời gian để

tham gia hoạt động xã hội. Tuy vậy, tính cố kết cộng đồng ở Phương

La vẫn bền chặt, trật tự của dòng họ, làng xã vẫn được giữ vững. Từ

những vấn đề đã trình bày, Luận án đưa ra một số giải pháp, bước đi thích

hợp giúp các làng nghề phát triển bền vững trong điều kiện CNH-HĐH.

4. Những kết luận trên được rút ra từ thực tế nghiên cứu, tìm

hiểu và phân tích về biến đổi văn hóa làng dệt Phương La. Luận án

đã chỉ ra biến đổi của nghề dệt truyền thống, những vấn đề nổi bật về

văn hóa xã hội và văn hóa tinh thần của làng dệt Phương La hiện

nay. Chắc chắn, văn hóa và sự biến đổi văn hóa của làng Phương La

còn biểu hiện ở nhiều chiều cạnh khác nữa dưới tác động của quá

trình toàn cầu hóa, NCS sẽ tiếp tục nghiên cứu trong thời gian tới.

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG

BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN

1. Bùi Thị Dung (2012), “Phát triển làng nghề gắn với du

lịch”, Tạp chí Tiêu chuẩn đo lường chất lượng, (11+12), tr.36.

2. Bùi Thị Dung (2012), “Văn hóa làng nghề Thái Bình trong

tiến trình xây dựng nông thôn mới”, Tạp chí Văn hóa nghệ thuật,

(339), tr.68 - 70.

3. Bùi Thị Dung (2015), “Về tầng lớp chủ doanh nghiệp ở

Phương La”, Tạp chí Văn hóa nghệ thuật; (371), tr.39 - 44.

4. Bùi Thị Dung (2015), “Tính cách người làng dệt Phương La”,

Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, (372), tr.104 -107.