Informativen del

1

A D V O K A T U R A

Broj 25 • dekemvri 2008

Informativen del

2

Izdava:

Advokatska komora na Republika Makedonija

Adresa na redakcijata:

ul. Dame Gruev br. 3 1000 Skopje, Republika Makedonija

tel./faks ++389 2 3165 409 tel./faks ++389 2 3212 452

Glaven i odgovoren urednik:

Tatjana Nacevska, advokat od Skopje

Redakcija:

Nanad Jani}evi} Divna Pavlovska

Deqo Kadiev Feta-Amet Ziberi

Jelena Risti}

Lektura:

Vesna Ristova

Grafi~ko oblikuvawe na naslovna strana:

Vladimir Manev

Pe~ati:

2-ri Avgust S- [tip

Tira`:

2000 primeroci

Informativen del

3

TATJANA NACEVSKA Advokat od Skopje, Glaven i odgovoren urednik

Po~ituvani kolegi, Vo imeto na Redakcijata na spisanieto ADVOKATURA Vi ja ~estitam

Novata 2009 Godina i Vi posakuvam uspe{na rabota, zdravje i sre}a. So iskreni `elbi site zaedno da se izborime advokatskata

profesija da ja postavime na mestoto koe navistina i pripa|a i koe e zagarantirano so Ustavot na Republika Makedonija, kako nezavisna i samostojna profesija.

Advokaturata e profesija koja e na{ izbor i koja ja sakame takva

kakva {to e, so site pozitivni i negativni strani i sekoj koj barem edna{ bil advokat sekoga{ }e bide del od nas. Zatoa i se nadevam deka slednata godina site nie }e bideme edinstveni i }e se zalagame za re{avawe na site problemi i prepreki so koi se soo~uvame kako advokati.

SRE]NA NOVA 2009 GODINA !

Informativen del

4

INFORMATIVEN DEL

Informativen del

5

SREDBA VLADA NA RM - ADVOKATSKA KOMORA NA RM

Pretsedatelot na Vladata na Republika Makedonija, g-din Nikola Gruevski, na den 29 septemvri 2008 godina treba{e da ostvari sredba so delegacijata na Advokatskata komora na Republika Makedonija, vo sostav od pretsedatelot na Upravniot odbor na AKRM, Nenad Jani}evi}, g-din Nikola Trajanov, ~len na Upravniot odbor na AKRM, g-din Anastas Pop \or~ev, ~len na Sovetot na AKRM i g-ca Jelena Risti}, Izvr{en direktor na AKRM.

No poradi itna sredba istiot den so pretsedatelot na Republika Makedonija, g-din Branko Crvenkovski i noviot ambasador na SAD vo Republika Makedonija, g-din Filip Riker, premierot ne prisustvuva{e na dogovorenata sredba, odnosno na istata bea prisutni pretstavnici na Vladata i toa prof. d-r Vlado Popovski, sovetnik na premierot i g-|a Violeta Janeva.

Pretstavnicite na Advokatskata komora na Republika Makedonija na sredbata gi obrazlo`ija svoite zabele{ki na Zakonot za izmenuvawe i dopolnuvawe na Zakonot za advokatura. Istaknaa deka so vakvite izmeni i dopolnuvawa direktno se navleguva vo nezavisnosta i samostojnosta na advokaturata, zagarantirani so Ustavot na Republika Makedonija, a voedno objasnija i kakvi posledici }e proizlezat od ovie izmeni i dopolnuvawa, odnosno deka istite ja vra}aat advokaturata onamu kade {to se nao|ala pred desetina godini.

Istaknaa deka Advokatskata komora i ponatamu stoi na raspolagawe i e podgotvena za sorabotka so cel da se iznajdat pokvalitetni zakonski re{enija, kako vo odnos na Zakonot za advokatura, taka i vo odnos na eventualnite izmeni i dopolnuvawa na drugi zakoni.

Pretstavnicite na Vladata se soglasija deka AKRM sekoga{ davala zna~aen pridones pri donesuvawe na mnogu zakonski re{enija i istaknaa deka vakvata sorabotka sekako }e prodol`i i vo idnina. Ponatamu, potenciraa deka stanuva zbor za zakon od mnogu va`na i zna~ajna oblast, so koj, pokraj drugoto, se regulira za{titata na pravata na gra|anite pred sudovite i tokmu zatoa se soglasija deka e potrebno da se iznajdat podobri zakonski re{enija, vo sorabotka so Advokatskata komora na Republika Makedonija.

Informativen del

6

PRETSEDATELOT CRVENKOVSKI PRIMI DELEGACIJA NA AKRM

Pretsedatelot na Republika Makedonija, g-din Branko Crvenkovski, na den 1

avgust 2008 godina ja primi delegacijata na Advokatskata komora na Republika Makedonija, predvodena od pretsedatelot na Upravniot odbor na Advokatska komora na Republika Makedonija, Nenad Jani}evi}.

Pretstavnicite na Advokatskata komora na Republika Makedonija vo razgovorot so pretsedatelot na Republika Makedonija gi obrazlo`ija svoite zabe-le{ki na Zakonot za izmenuvawe i dopolnuvawe na Zakonot za advokatura. Istaknaa deka Advokatskata komora ne e izvestena, nitu konsultirana za vakvite izmeni, so koi se navleguva vo nezavisnosta i samostojnosta na advokaturata, zagarantirani so Ustavot na Republika Makedonija, odnosno deka e potrebno da se ovozmo`i edna po{iroka analiza i debata za Zakonot, a se so edinstvena cel da se donesat podobri zakonski re{enija.

Pretsedatelot na Republika Makedonija, g-din Branko Crvenkovski, istakna deka stanuva zbor za zakon od mnogu va`na i zna~ajna oblast, so koja se regulira za{titata na pravata na gra|anite pred sudovite i tokmu zatoa se soglasi so sogovornicite deka e potrebna debata vo redovna sobraniska procedura, so prethodna konsultacija na Advokatskata komora na Republika Makedonija.

Informativen del

7

DODELENA BLAGODARNICA NA PRETSEDATELOT NA SOBRANIETO NA RM

Pretsedatelot na Sobranieto na Republika Makedonija, g-din Trajko

Veqanoski, na den 22 avgust 2008 godina ja primi delegacijata na Advokatskata komora na Republika Makedonija, predvodena od pretsedatelot na Upravniot odbor na AKRM, Nenad Jani}evi}.

Pretsedatelot na Upravniot odbor na AKRM, Nenad Jani}evi}, na Pretsedatelot na Sobranieto na Republika Makedonija i dolgogodi{en ~len na Advokatskata komora na Republika Makedonija, g-din Trajko Veqanoski, mu vra~i Blagodarnica za uspe{no zavr{ena rabota koja se dodeluva od strana na Sobranieto na AKRM na advokati koi izvr{ile opredeleni raboti od osoben interes za advokaturata.

Voedno, pretstavnicite na Advokatskata komora na Republika Makedonija ja iskoristija sredbata za da go iznesat svojot stav vo odnos na poslednite izmeni i dopolnuvawa na Zakonot za advokatura, osobeno naglasuvaj}i deka so vakvite izmeni i dopolnuvawa direktno se navleguva vo nezavisnosta i samostojnosta na advokaturata, kako nejzini osnovni na~ela, opredeleni so Ustavot na Republika Makedonija.

Informativen del

8

Istaknaa deka Advokatskata komora i ponatamu stoi na raspolagawe i e podgotvena za sorabotka so cel da se iznajdat pokvalitetni zakonski re{enija kako vo odnos na Zakonot za advokatura, taka i vo odnos na eventualnite izmeni i dopolnuvawa na drugi zakoni.

Pretsedatelot na Sobranieto na Republika Makedonija, g-din Trajko Veqanoski, se soglasi deka AKRM sekoga{ davala zna~aen pridones pri donesuvawe na mnogu zakonski re{enija i istakna deka vakvata sorabotka sekako }e prodol`i i vo idnina.

Informativen del

9

MINISTEROT ZA TRANSPORT I VRSKI GO PRIMI PRETSEDATELOT NA UO NA AKRM

Ministerot za transport i vrski, g-din Mile Janakieski, na den 2 oktomvri

2008 godina go primi pretsedatelot na Upravniot odbor na Advokatska komora na RM, g-din Nenad Jani}evi}.

Pretsedatelot na Advokatskata komora na RM go informira{e Ministerot za predvidenite aktivnosti na AKRM, koi }e pridonesat za afirmirawe ne samo na advokaturata, tuku i na dr`avata, voop{to. Imeno, me|u drugoto, ministerot be{e informiran deka narednata godina po prv pat }e se organizira seminar vo Skopje vo sorabotka so Svetskata unija na advokati, a vo mesec maj narednata godina }e se organizira i regionalna konferencija vo sorabotka so Germanskata advokatska komora, kade AKRM e izbrana kako doma}in, koj pretstavuva most na zbli`uvawe na zemjite od ovoj del na Evropa, {to pretstavuva posebno priznanie i ogromna ~est za AKRM. Germanskata vlada go ovlasti li~no germanskiot ambasador vo Republika Makedonija da ja sprovede ovaa izvonredno zna~ajna manifestacija, koja }e bide prenesuvana od strana na dve germanski televizii i pretstavuva rezultat na izvonrednata sorabotka me|u AKRM i Germanskata advokatska komora.

Na sredbata be{e razgovarano i za neodamna usvoenite izmeni i dopolnuvawa na Zakonot za advokatura. Imeno, be{e iznesen stavot na Komorata vo odnos na Zakonot za izmenuvawe i dopolnuvawe na Zakonot za advokatura, a osobeno be{e naglaseno deka so vakvite izmeni i dopolnuvawa direktno se navleguva vo nezavisnosta i samostojnosta na advokaturata, kako nejzini osnovni na~ela, opredeleni so Ustavot na Republika Makdonija.

Povtorno be{e potencirano deka Advokatskata komora na Republika Makedonija i ponatamu ostanuva podgotvena da pomaga, so pomo{ na stru~nosta i profesionalnosta na advokatite, pri iznao|awe na pokvalitetni zakonski re{enija, kako i pri usoglasuvaweto na zakonite so evropskata legislativa

Ministerot za transport i vrski, g-din Mile Janakieski, se soglasi deka Advokatskata komora na RM sekoga{ davala zna~aen pridones pri donesuvawe na mnogu zakonski re{enija i istakna deka vakvata sorabotka sekako }e prodol`i i vo idnina.

Informativen del

10

ODR@ANI TRETITE ADVOKATSKI SPORTSKI IGRI

Vo periodot od 24 - 26 oktomvri 2008 godina vo prostoriite na hotel „Istatov” vo Nov Dojran bea odr`ani tretite po red Advokatski sportski igri. Na ova dvodnevno intenzivno sportsko dru`ewe u~estvo zemaa pove}e od stotina advokati od celata dr`ava, so {to ovaa manifestacija se pove}e prerasnuva vo edna uspe{na tradicija, koja so netrpenie se o~ekuva od strana na site ~lenovi na Advokatskata komora na Republika Makedonija.

Prisutnite u~esnici na Advokatskite sportski igri bea podeleni vo ~etiri ekipi i toa Skopje I, Skopje II, Bitola i [tip. Po dvodnevnoto natprevaruvawe, site ekipi pobednici bea nagradeni so pehari i pofalnici za osvoeno prvo mesto za sekoja oddelna disciplina, kako {to sledi:

1. Basket (ma`i) - ekipata od Skopje I 2. Basket (`eni) - ekipata od Skopje I 3. Fudbal (ma`i) - ekipata od Skopje I 4. Pikado (`eni) - ekipata od Skopje I 5. [ah (ma`i) - ekipata od Skopje II 6. [ah (`eni ) - ekipata od Skopje I 7. Ping-pong - ekipata od Skopje II 8. Vle~ewe ja`e - ekipata od [tip

Informativen del

11

Pokraj sportskiot i natprevaruva~kiot duh {to prisutnite u~esnici go poka-`aa vo tekot na dvata dena, koj vsu{nost be{e i osnovna cel na ova advokatsko dru`ewe, prestojot na advokatite be{e zbogaten so muzika i zabava vo ve~ernite ~asovi.

Ovaa prilika sepak ja koristime da go istakneme nezadovolstvoto od neseriozniot odnos na del od prijavenite kolegi, koi i pokraj site apeli od strana na Advokatskata komora na Republika Makedonija, povtorno nekolegijalno se odnesoa, pred se kon kapitenite na ekipite, kako i kon ostanatite kolegi koi sakaa da se prijavat i da u~estvuvaat na ovie sportski igri, a vo toa bea onevozmo`eni.

Informativen del

12

Tretite advokatski sportski igri povtorno go istaknaa zaedni{tvoto i

sportskiot duh pome|u prisutnite u~esnici, pridonesuvaj}i za u{te pogolemo zbli`uvawe i kompaktnost na ~lenovite na Advokatska komora na Republika Makedonija.

Informativen del

13

DODELENA ZLATNA PLAKETA NA PRETSEDATELOT NA UO NA AKRM NENAD JANI]EVI]

Vo ramkite na odbele`uvaweto na Denovi na advokaturata na Advokatskata

komora na Federacija Bosna i Hercegovina, odr`ani vo Saraevo na den 4 noemvri 2008 godina, na Sve~enata sednica na Sobranieto, na pretsedatelot na Upravniot odbor na Advokatskata komora na Republika Makedonija, g-din Nenad Jani}evi}, mu be{e dodeleno najvisokoto priznanie „Zlatna plaketa” na Advokatskata komora na Federacija Bosna i Hecegovina.

Informativen del

14

Zlatnata plaketa na Advokatskata komora na Federacija Bosna i Hercegovina kako najvisoko priznanie, se dodeluva kako znak na priznanie i blagodarnost za osobeni zaslugi vo unapreduvaweto na advokaturata, borbata za dosledna primena na zakonite, stru~no i sovesno zastapuvawe na svoite stranki, afirmirawe na advokaturata kako samostojna i nezavisna slu`ba, razvoj na kolegijalnost pome|u advokatite, vospituvaweto i stru~noto nadgraduvawe na advokatiskite pripravnici, i voop{to vo podigawe na ugledot na advokaturata vo zemjata i vo stranstvo.

Informativen del

15

SEMINAR KAKO DA SE OBEZBEDI KVALITETOT NA PRAVNITE USLUGI KOI GI OSTVARUVAAT

ADVOKATITE

Kako prodol`enie na aktivnostite za kontinuirana edukacija na advokatite ~lenovi na Advokatskata komora na Republika Makedonija, vo denovite 26-27 septemvri 2008 godina vo prostoriite na hotel Slavija Spektar vo Ohrid be{e odr`an seminar na koj prisustvuvaa {eesetina advokati od celata dr`ava. Temata na ovoj seminar koj pottikna golem interes me|u prisutnite u~esnici, be{e: „Kako da se obezbedi kvalitetot na pravnite uslugi koi gi ostvaruvaat advokatite”. Seminarot be{e organiziran vo sorabotka so Germanskata fondacija za me|unarodna pravna sorabotka IRZ i Germanskata sojuzna advokatska komora, so {to se dade mo`nost na prisutnite u~esnici za razmena na komparativni i prakti~ni iskustva.

Moderator na seminarot be{e g-|a Divna Pavloska, zamenik pretsedatel na UO i pretsedatel na Komisija za edukacija, koja gi pozdravi prisutnite u~esnici i gi pretstavi prisutnite gosti na seminarot - ekspertite od Germanija, Dr. [tefan Pirner, proekt menaxer na Germanskata Fondacija za me|unarodna pravna sorabotka IRZ, g-|a Mirja Nike, ~len na Izvr{niot odbor na Germanskata sojuzna advokatska komora, i g-din Andreas Hak, advokat od Dizeldorf. Dr. [tefan Pirner, kako proekt menaxer na IRZ Fondacijata koja e koorganizator na ovoj seminar, gi pozdravi prisutnite u~esnici i naglasi deka ovoj seminar e rezultat na uspe{nata sorabotka

Informativen del

16

pome|u Advokatskata komora na RM, IRZ Fondacijata i Germanskata sojuzna advokatska komora. Prviot den na seminarot zapo~na so izlagawe na g-din Deqo Kadiev, ~len na Upravniot odbor na AKRM, koj dade pregled na aktuelniot razvoj na Advokatskata komora na Republika Makedonija i na soodvetnata pravna ramka. Svoe izlagawe vo odnos na postignuvawe kvalitet na pravniot sovet preku know-how-menaxment i preku strate{ki menaxment na pravnite pretprijatija, u~estvo zema g-din Andreas Hak, advokat od Dizeldorf. Vtoriot den od seminarot zapo~na so izlagawe na g-din Nikola Petrov, Disciplinski obvinitel vo Advokatskata komora na RM, na tema Disciplinskite merki protiv advokatite i gra|anskata odgovornost na advokatite kako instrument za obezbeduvawe kvalitet vo Makedonija, vklu~itelno so izve{tajot za skore{nite slu~ai za disciplinski i gra|anski procesi protiv advokati. Kompa-rativno, g-|a Mirja Nike vo svoite izlagawa se osvrna na praksata vo Germanija vo odnos na podobruvaweto na kvalitetot na pravnite uslugi preku kontinuirana edukacija, i podobruvaweto na kvalitetot na pravnite uslugi preku specijalizirawe i sorabotka pome|u advokatite i ~lenovite od drugi profesii.

Na seminarot po plodnata diskusija vo sorabotka na AKRM, IRZ i German-skata sojuzna advokatska komora se donesoa slednite zaedni~ki zaklu~oci:

1. Davaweto na kvalitetna usluga na gra|anite od strana na advokatite e

esencijalen uslov i e od osobeno zna~ewe za ostvaruvawe na pravata na gra|anite kako vo postapkite pred sudovite, taka i vo sovetuvaweto na gra|anite za ostvaruvawe na nivnite prava i potrebite na nivnoto rabotewe.

2. Spezijalizacijata na advokatite e eden od na~inite preku koe se postignuva davawe na kvalitetna usluga na gra|anite od strana na visoko stru~en advokat.

3. So dobra organizaciona postavenost na advokatskite kancelarii se odbeg-nuva mo`nosta od pravewe na gre{ki vo raboteweto na kancelariite, se postignuva navremeno izvr{uvawe na uslugite i kvalitetno izvr{uvawe na istite.

4. Edukacijata na advokatite, kako preku seminari, okrugli masi, sovetuvawa, no i edukacijata na pomladite advokati od strana na postarite i poiskusni advokati vo advokatskite dru{tva, isto taka doveduva do pokvalitetno izvr{uvawe na advokatskite uslugi koi se davaat na gra|anite.

5. Disciplinskite merki se mnogu va`na alatka vo obezbeduvaweto na davawe na kvalitetni i navremeni uslugi od strana na advokatite kon gra|anite vo RM, a vo Republika Germanija te`i{teto e preneseno na gra|anskite sudovi.

6. Da se ispita mo`nosta od voveduvaweto na specijalizacija na advokatite i vo Republika Makedonija, za polagawe na soodveten ispit pred Advokatskata komora, kakvo re{enie postoi vo Republika Germanija i licencirawe na advokatite koi }e go polo`at toj ispit, so {to bi se pottiknale advokatite na natamo{no stru~no usovr{uvawe i podobruvawe na kvalitetot na uslugite koi gi davaat. Specijaliziraniot advokat treba da ima mo`nost da ja informira strankata za svojata specijalnost na adekvaten na~in.

7. Advokatot mora kontinuirano da se educira, nezavisno dali }e podle`i na proverki dali posetil odreden broj na seminari ili ne, toa e vo funkcija na podobruvawe na kvalitetot na uslugite.

8. Kvalitetot na uslugite na advokatite doveduva i do kvalitet vo rabotewe na sudstvoto i ostvaruvawe na pravata na gra|anite.

Informativen del

17

Na seminarot nezavisno od Fondacijata IRZ, a vo pogled na Zakonot za izmeni i dopolnuvawe na Zakonot za advokatura, bea usvoeni slednite zaklu~oci:

1. Zakonskite re{enija od posledniot Zakon za izmeni i dopolnuvawe na

Zakonot za advokatura od 2008 godina gi napa|aat osnovnite principi na koi e vtemelena advokaturata soglasno Ustavot na Republika Makedonija.

2. Usvoenite re{enija so ovoj zakon se vo direktna sprotivnost so na~elata na nezavisnost i samostojnost na advokaturata.

3. Me{aweto na dr`avata vo organizacionata postavenost na advokaturata go kr{i na~eloto na nezavisnost na advokaturata i vakvoto me{awe na dr`avata se ~ini za prv pat od vospostavuvawe na advokaturata od 1945 godina do denes. Re{enijata koi se vovedeni so ovoj Zakon doveduvaat do nefunkcionalnost na glavniot organ na komorata - Sobranieto koe nema prakti~na mo`nost da obezbedi kvorum za rabota i donesuvawe na akti.

4. Limitiraweto na upisniot vlog na novite advokati od strana na dr`avata e limitirawe na osnovniot prihod na Advokatska komora, koj u~estvuva vo vkupnite prihodi na komorata od preku 90%, a so vakvoto limitirawe vo prihodite na komorata se ograni~uvaat i ~inat nevozmo`ni nejzinite aktivnosti na pole na edukacija na advokatite, unapreduvawe na nejzinata polo`ba kako na doma{en, taka i na me|unaroden plan, kako i funkcioniraweto na advokatskite zaednici.

5. Ukinuvaweto na advokatskiot ispit ja postavuva advokaturata vo neramnopravna polo`ba na advokatite sprema drugite u~esnici vo postapkite - sudiite i javnite obviniteli, koi kako uslov da mo`e da ja vr{at svojata funkcija se dol`ni da pominat obuka vo Akademijata na sudii i javni obviniteli. Posebni ispiti kako uslov za imenuvawe imaat vovedeno i notarite i izvr{itelite.

6. Vakvite re{enija na Zakonot za izmeni i dopolnuvawe na zakonot za advokatura zna~at napad na advokaturata, a so toa i napad na demokratijata.

7. So novite zakonski re{enija se problematiziraat prakti~nite re{enija za regionalna zastapenost na advokatite vo organite i telata na AKRM imaj}i gi vo predvid koncentracijata na brojot na advokatite vo grad Skopje i vo vnatre{nosta.

8. Re{enieto od ~len 4 od Zakonot za izmeni i dopolnuvawe na zakonot za advokatura e nepovolno i ovozmo`uva pregolema sloboda vo pristapuvaweto i istapuvaweto na advokatite od komorata so {to se naru{uva dostoinstvoto i zna~eweto na funkcijata advokat i se kosi so pozitivnite zakonski propisi od sferata na rabotnite odnosi koi ureduvaat problematika za miruvawe na rabotniot odnos.

9. Da se organizira okrugla masa na tema: „Izmeni na zakonot za advokatura so predlog za dopolnuvawe na istiot so zakonsko re{enie koe }e ovozmo`i specijalizacija na advokatite i steknuvawe soodvetna licenca i zvawe”.

Istovremeno site prisutni advokati na seminarot bea informirani deka

Crnomorskata asocijacija na advokatski komori, kade AKRM e ramnopravna ~lenka v~era na den 26.09.2008 godina, donese Deklaracija so koja gi oceni vakvite promeni vo Zakonot za advokatura kako nedemokratski, nazadni i nepovolni za advokaturata i ostvaruvawe na pravata i slobodite na gra|anite.

Informativen del

18

Po barawe na Advokatskata komora na Republika Make-donija, Vladata na Republika Makedonija gi prifati stavovite na Komorata vo odnos na poslednite izmeni i dopolnuvawa na Zakonot za advokatura, odnosno ja prifati inicijativata na Komorata za izmena na Zakonot za advokatura. Vo prilog ja objavuvame Informacijata za potrebata za izmena na Zakonot za advokatura.

Informativen del

19

Informativen del

20

Informativen del

21

Informativen del

22

Informativen del

23

Informativen del

24

Informativen del

25

Informativen del

26

Informativen del

27

Stru~en del

28

STRU^EN DEL

Stru~en del

29

М-р ДАНИЈЕЛА ИВАНОВСКА Раководител на отсек Од Клиника за Клиничка Биохемија

УЛОГАТА НА КАТЕХОЛАМИНСКИТЕ МЕТАБОЛИТИ КАЈ ХЕРОИНСКИ ЗАВИСНИЦИ ВО ОДРЕДУВАЊЕ НА ПРЕСМЕТЛИВОСТ

Иако проблемот на употреба и злоупотреба на дроги и други психоактивни

супстанци станува актуелен и загрижувачки светски проблем последните децении, историските записи за дружењето на човекот со дрогите не враќаат во периодот од пред повеќе милениуми. Овие записи не запознаваат со употреба на овие супстанци кај старите народи во лековити цели.

За разлика од тогаш, во денешно време нивната употреба суштествено се разликува, со тоа што овие супстанци денес се земаат на посебен начин, така што за некои луѓе тие ја губат својата првобитна цел и стануваат цел самите за себе.

Употребата и злоупотребата на дрога се меѓу позначајните проблеми со кои се соочуваат многу земји и општества. Наспроти бројните научни сознанија за етиологијата и лекувањето на растројствата предизвикани од употребата на дрога не постои брз и решавачки одговор на проблемите поврзани со употреба на дрога.

Се проценува дека кон крајот на деведесетите години од минатиот век околу 0,3 % од населението во светот постаро од 15 години употребувало опијати, вкучувајќи го и хероинот, а околу 0,2% злоупотребувало хероин. Според програмата за контрола на дроги на ООН, во Европа 70% од барањата за лекување се поврзани со здраствените проблеми предизвикани од злоупотребата на хероин.

Употребата и зависноста од опијати го чини поединецот и општеството многу скапо, и тоа преку невработеност, бездомништво, растурени семејства, губиток на еко-номска продуктивност, социјална нестабилност, криминални активности, здравствени последици, а најзначајни од нив се прераната смрт, сексуални и по крвен пат преносливи болести (ХИВ , хепатитис Ц и Б). Лонгидудионалните студии соопштуваат дека 2-3% од интравенските корисници на хероин умираат секоја година, а степенот на смртност е 6-20 пати поголем од смртноста во општата популација со ист пол и возраст.

Досегашните искуства во светоот покажуваат дека фармаколошките и психо-терапевските методи на лекување на зависноста од дрога ги намалуваат употребата на дрога , криминалот поврзан со дрогата и ширењето на СИДА и другите инфективни болести.

Соодносот на лица машки и женски изнесува 10:1.

Stru~en del

30

Графикон 1. Распределба на испитаниците според пол кај опоидни зависници

90,0%

10,0%

ma`i `eni

Еден од главните ризици поврзани со злоупотребата на хероин е фактот дека

откако ќе се развие зависноста од дрога, таа станува дневна преокупација и потребни се се поголеми дози и почеста употреба на дрогата. Сигурни податоци за бројот на лицата што злоупотребуват дрога во Македонија нема. Според Националниот регистар на лица што употрбуваат дроги при МВР на Република Македонија, првите случаи биле регистрирани во 1969 год. Во периодот од 1990 - 2004 год. нивниот број се зголемил од 314 на 6583, од кои корисници на хероин се 2538. Најголем број од нив се жителите на Скопје, Куманово, Струмица, Битола, Охрид и др. Најчесто се застапени лица од 20-35 години, но околу 248 лица се помлади од 20 години, а 24 лица се помлади од 15 години. Од истражувањето ЕСПАД 1999 (European School Surveu Project on Alcohol nad Other Drugs) се добиваат показатели за употребата на дрогата кај младите во Македонија. Околу 3% од анкетираните 5199 ученици употребиле хероин барем еднаш. Според критериумите на ЕМЦДДА (European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction) се проценува дека во Република Македонија меѓу 5000 – 8000 лица злоупотребуваат хероин, односно се долгогодишни корисници на хероин.

Опијатите се група на психоактивни супстанци кои се добиваат од афионот. Терминот опијати се користи и за полусинтетска дрога хероин. Терминот опиоиди се однесува на опијатите и на другите полусинтетски и синтетски супстанци со слично дејство. Опоидите се супстанци кои предизвикуваат зависност и го постигнуваат својот ефект преку опиоидните рецептори во мозокот, кои и самите се одговорни за самата пресметливост на соодветната личност. Опоидите се употребуваат преку инектирање, преку уста или со вдишување на димот при нивно согорување. Синдромот на зависност е дефиниран како група на психолошки, бихевиорални и конгитивни феномени во кои употребата на супстанци има поголем приоритет за индивидуата отколку другите однесувања кои некогаш биле повисоко вреднувани.

Состојбата на зависност е предизвикана од редовна употреба на дроги, алкохол и други психоактивни супстанци, а се карактеризира со неконтролирана желба за внес

Stru~en del

31

на истите, толеранција или симптом на апстиненција кога достапноста на истите е оневозможена (според НИДА). Опојната зависност се развива после одреден временски период, во зависност од количината, честотата и начинот на употребата на дрогата, како и од склоноста кон зависност на индивидуите и околностите во кои употребата на дрога се јавува. Опојната завист е комплексна здраствена состојба која содржи социјални психолошки метаболни компоненти и последици вклучително и неврохемиски и рецепторски промени во мозокот, кои причинуваат дрогата да стане биолошка потреба како потреба за храна и вода. Таа не е слабост на карактерот и волјата. Генерално е прифатено дека опоидната зависност е хронично рецидивирачка состојба која е тешко да се контролира поради компулзивната потреба за дрога,која води до повторувачка употреба и покрај нејзинате негативни здраствени последици и нејзина зголемена смртност. (ХИВ, Хепатитис Ц ), особено кај зависничката популација со интравенска апликација на хероин. (Izquierdo PM et al., 2001, Signal et al.1994.). Хероинската зависност е голем социјален и јавно здраствен проблем во многу делови од светот, но за жал многу малку се знае за неговата етиологија. (Franke P et al.,2002). Според голем број на направени студии одредени психоактивни субстанци како хероинот и кокаинот создаваат чуство на задоволство кај лугето и животните. Имајќи го предвид фактот дека и при ослободувањето на катехоламините исто така се создава чувство на задоволство (пријатно доживување), се смета дека овој неуротрансмитер би бил значајна компонента во етиологијата на хероинската зависност. (TRA Macedo et al., 2000, Tassin JP.,2002). Вистина е дека не сите случаи на хероинска зависност се хронични и некои успеваат да постигнат комплетно излекување со помош на метадонски третман.

Според голем број направени студии се смета дека неурохемиските процеси се директно инволвирани во опоидната зависност. Одредени презентирани невробио-лошки податоци укажуваат дека скоро сите супстанции кои предизвикуваат зависност особено (heroin, cocain) го зголемуваат ослободувањето на допаминот во субкорти-укалните (мозочни) структури кај човекот (Brium EA et al., 2001, Kish S J et al., 2001) особено се бележи негова појачана неуротрансмисија во nucleus accumbens (Gerrits MA et al., 2002, Hembly SE et al.,1999). Имајќи ја во предвид силната врска на nucleus accumbens со лимбичните мозочни структури инволвирани во емоциите со активација на допаминската неуротрансмисија во nucleus accumbens се смета дека и тој ќе биде инволвиран во мотивацијата и наградата. Имено овој nucleus со другите субкорти-кални мозочни структури се дефинира како систем на награда кој констатно го дефинира физичкиот и менталниот статус на индивидуата (Tassin JP.,2002). Освен во субкортикалните мозочни структури хероинот влијае и на покачување на нивото на слободен и коњугиран допамин во плазма. (TRA Macedo et all.,2000), на покачување на ниво на ванил-манделична киселина (катехоламински метаболит) во урина кај истите (Natl.Inst Drug Abuse.,1985), како и на намалено ниво на пролактин во серум кај хероински зависници преку тубероинфундибуларниот допаминергичен систем (Spangnolli W et al.,1987). Покаченото ниво пак на допаминот според студијата на (Gerra G et al., 2000) е во позитивна корелација со зависничкото однесување.

Супституциски третман е форма на медецински третман за хероинска зависност, но и за друга хероинска зависност. Ваквиот тртман користи опоиден агонист кој има слични или исти дејства со хероинот и морфинот врз мозокот и кој ги разрешува апстиненцијалните симптоми и ја блокира потребата за илегални опијати. Вредноста на супституцискиот тртман е во тоа што овој третман на зависникот му овозможува да го намали ризичното однесување и да се стабилизира на социјален и здраствен план. Овој третман генерално се препорачува на лица кои наидуваат на потешкотии при обид да прекинат со дрога и да ја разрешат апстиненцијалната криза. Ова им

Stru~en del

32

овозможува на лицата да се средат на нормални животни активности затоа што повеќе немаат потреба да обезбедуваат и администрираат дрога. Оваа е и од големо значење и во прекинувањето на криминалните активности во процесот на промени на живот-ниот стил и во самиот тек на поведената судска постапка, се во интрес на самиот клиент.

Хероинските зависници хероинот можат да го внесат во организмот со пушење на цигара во која е ставен хероин, со вшмркување преку нос, со вдишивање на пареа на запален хероин на фолија и интравенски, со шприц и игла. Опијатниот агонист - хероин (диацетѕлморпхине), претставува семисинтетско наркотично средство, за прв пат синтетизирано 1874 (Adler Wright) од морфинот, но дури 1897 год. произведено во Bayer-овата лабораторија од кога и е вклучен во употреба. Тој овозможува брза и висока хероинска пенетрација преку крво-мозочната бариера со последователна метаболна активација на ЦНС. Корисниците го опишуваат како забрзан еуфоричен ефект или „rush” кој се јавува за околу 10-20 сек додека консументите од морфиум се лишени од овој феномен.

Состојба на „high” или „rush” настанува непосредно по внесување на хероинот во организмот и трае просечно 10-15 минути. Типични знаци се успорена реакција, рамнодушност кон околината, безболност, отапеност скаменување- „ston”. Зениците се стеснети, точкести како врв од шпенадла, не реагираат на светлина. Потоа следи состојба на т.н. привидна психичка рамнотежа или преодна состојба на нормалност кога лицето што земало хероин функционира невпечатливо за околината. Оваа фаза трае 3-6 часа. Потоа следи фаза на појава на апстиненцијална криза. Настанува 8-12 часа од земањето на хероин со знаци и симтоми од адренергична природа. Кулми-нацијата на наведените симтоми настанува по 36-48 часа а престанокот се очекува за 7-15 дена.

Водена од досегашните сознанија од литературата дека кај некои пациенти третирани со метадонска терапија доведува до сопирање на употребата на хероин, и за улогата на катехоламините како можен етилошки фактор во развој на зависностите, (пред се од хероинот) го дефинира и мотивот за изработка т.е. влијанието на катехоламинските метаболити во фаза на пресметливост кај наркозависниците.

Катехоламините се набројуваат во стрес хормони. Глад, болка, страв и друго го активираат симпатикусот и сржта на надбубрегот и така доаѓа до зголемено излачување на катехоламините. На таков начин организмот добива повеќе енергија на располагање и ја зголемува моменталната функционална способност. При внес на наркотични средства доаѓа до зголемено излачување на катехоламините адреналин и норадреналин. Се создаваат во неуроните на симпатикусот, нервните завршетоци, мозокот, хромафинските станици во сржта на надбубрежната жлезда. Се испитуваат само уринарните метаболити на катехоламините односно ванил манделична киселина (ВМА) кои пак како краен продукти се среќаваат во урината и со мерење на неговата концентрација по индиректен пат може да се процени концентрацијата на допаминот во мозокот. Концентрацијата на допаминот кај хероинските зависници ке биде индиректно следена преку неговиот уринарен метаболит (ВМА).

Спроведена е проспективна студија во која беа вклучени 2 групи хероински зависници, од кои едни во стабилна фаза, а вторите, во вториот ден од апстиненционална криза. Статистички обработените дoбиени резултати укажуваат дека највисоки средни вредности на катехоламините следени преку уринарното ниво на ВМА сe добиени кај испитаници од вториот ден од третманот во апстиненцијална криза т.е каде личноста се наоѓа во непресметлива состојба и не е одговорна за своите последици. Додека ниски вредности на катехоламините следени преку уринарното ниво на ВМА се добија кај стабилизирани наркозависници или кои се

Stru~en del

33

ставени на супституциски метод и тие пациенти се во добра фаза на пресметливост и урачунливост.

Графикон 1. Распределба на уринарно ниво на VMA по групи

50,95

38,8533,22

0

10

20

30

40

50

60

A.K. H.Z Stabil.

mean

Легенда. А.К.- апстиненционална криза, Х.З. – хероински зависници, Стабилна група

При секој спор каде што имаме инволвирана личност со дијагноза Синдром на зависност и каде постои сомневање на пресметливоста на самиот клиент би било од полза одредувањето на катехоламините преку нивниот краен метаболит ВМА во урина.

Познавањето на неуробиологијата на хероинската зависност е од големо зна-чење за водење и следење на судската постапка како и за самата одбрана. Од голем интрес е и заедничката соработка на судскиот вештак и добиените лабораториски резултати за адвокатот. Со надеж дека ваквото испитување на просторите на Република Македонија ќе даде мал придонес во согледувања на етиолошкиот фактор на ова заболување на овие простори, а со тоа и изнаоѓање на поефикасни модалитети во дилемата на пресметливоста.

Биохемиските резултати, добиени по барање на правно лице, би требало да помогнат во расветлување на досегашните табу теми за стабилноста на хероинските зависници, а со тоа и овозможување на поефикасно тераписко делување со овој сериозен проблем на нашето време. Клучни зборови: пресметливост, хероински зависници, катехоламини, ВМА, опијати

Stru~en del

34

ЛИТЕРАТУРА:

1. Ball JC, RossA. The effectiveness of methadone maintence treatment 1991;New York;Springer- Verlag

2. Bruce R. Lawford, Ross McD.Young , Ernest P.Noble, Joanne Sargent John Rowell. The D2 Dopamine Receptor A1 Allele and Opioid Dependence: Association With Heroin Use and Response to MethadoneTreatment. American Journal of Medical Genetics (Neuropsychiatric Genetics) 2000; 96:592-598.

3. Blum K, Braverman ER, Holder JM, Lubar JF, Monastra VJ,Miller D.Reward deficiency syndrome; a biogenetic model for the diagnosis and treatment of implusive, addictive, and complusive behaviors. Journal of psychoactive drugs 2000; 32 Suppl,pp.i-iv, 1-112.

4. Balon R. Fluoxetine for cocaine dependence in methadone maintence. Journal of clinical psychopharmacology 1994; 14(5):360-1.

5. Ciccocioppo R, Angeletti S, Panocka I, Massi M. Nociceptin-orphanin FQ and drugs of abuse. Journal Article(Peptides) 2000; 21(7):1071-80.

6. Cousins MS, Roberts DC, de Wit H. GABA(B) receptor agonists for the treatment of drug addiction : a review of recent findings. Drug and alkohol dependence 2002; 65(3) : 209-20.

7. Collier HO, Franncis DL, Roy AC. Opiates, cyclin nucleotides, and. Xanthines.. Advances in biochemical psychopharmacology 1976; 15,pp337-45 .

8. Cadlovski G. Nevroleptici ,1993.Koniks, Skopje : 12-50, 86-92. 9. De Vries TJ, Schoffelmeer AN, Binnekade R, Raaso H, Vanderschure LJ. Relapse in

cocaine and heroin-seeking behavior metiated by dopaMine D2 receptors is time-dependent and associated with behavioral senzation . Neuropsychopharmacologu 2002; 26(1):18-26.

10. De Maio D, Caponeri MA, Cicchetti V, Mellado C, Scieghgi G. Sulpiride and extrapyramidal syndromes in chronic heroin addiction. Neuropsychobiology 1978; 4(1):36-9.

11. De Vries TJ, Schoffelmeer AN, Binnekade R. Dopaminergic mechanisms mediating the incetive to seek cocaine and heroin following long-term withdrawal of IV drug. Psychopharmacology (berl) 1999; 143 (3) :254-60.

12. Del Bianco PL, Franchi G, Anselmi B, Sicuteri F. Monoamine sensitivity of smooth muskule in vivo in nocicepton discordes. Advences in neurologu 1982; 33:391-8.

13. EMCDDA. Extended annual report on the state of the drugs problem in the European Union 1999. Luxemburg: Office for Official Publications of the European Communities, 19999:9.

14. Ellinwood E, Davidson C, Yu G, King G, Lee T. Effect of daily dosing duration of direct and indirect dopamine receptor agonists: cocaine cross-tolerance following chronic regimens. European neuropsychopharmacology: the journal of the European College of Neuropsychopharmacologu 2002; 12 (5) :407

15. Franke P, Nothen MM, Wang T, Knapp M, Lichtermann D, Neidt H, Sander Propping P, Maier W. DRD4 exon III VNTR polymorphism-suscept Factor for heroin dependance? Results of a case-control and a family-based association approach. Molecular psychiatry 2000; 5(1):101-4

Stru~en del

35

ACO PETROV Pretsedatel na Komora na ste~ajni upravnici na RM

KAKO DA SE ODNESUVA KOMPANIJATA KOGA ]E SE NAJDE VO ULOGA NA DOVERITEL VO STE^AJNA POSTAPKA

Sekoja kompanija kako doveritel ima golema-zna~ajna uloga vo ste~ajnata postapka.

Ste~ajnata masa e na doveritelite i tie odlu~uvaat za nejzinata sudbina zaradi naplata na svoite pobaruvawa.

Mo`e da se zboruva za dve ulogi na doveritelot: - kako predlaga~ na ste~ajnata postapka - kako doveritel vo tekot na ste~ajnata postapka Vo ovaa prilika }e se osvrneme na ulogata na kompanijata kako doveritel vo

ve}e otvorena ste~ajna postapka povedena po Zakonot za ste~aj od 2006 godina, za ostvaruvawe na pravoto zaradi utvrduvawe na pobaruvawe.

A.PRIJAVUVAWE NA POBARUVAWATA

1.Prijavata se dostavuva do ste~ajniot upravnik vo pismena forma na adresa nazna~ena vo od oglasot za otvarawe na ste~ajna postapka. Vo praksa kako uredna se smeta i dostava vo sudot i vo arhivata kaj ste~ajniot dol`nik, pod uslov so uredno zaveren priemen pe~at.

2. Rokot za podnesuvawe na prijava za pobaruvawe e nazna~en vo oglasot za otvarawe na ste~ajna postapka.

Za pari~ni pobaruvawa rokot za prijavuvawe iznesuva 30 dena, a za pobaruvawata obezbedeni so zalo`no pravo rokot za prijavuvawe iznesuva 15 dena. Rokot za prijavuvawe se presmetuva od denot na objavuvaweo na oglasot vo Slu`ben vesnik na RM.

Mnogu e va`no da se ima vo predvid deka stanuva zbor za prekluzivni rokovi i po istekot na istite, prijavata na doveritelot }e bide otfrlena kako nenavremena.

Imeno, soglasno Zakonot za ste~aj, za sekoja prijava za pobaruvawe dostavena po istekot na rokot utvrden so oglasot za otvarawe na ste~ajnata postapka, ste~ajniot upravnik }e pobara ste~ajniot sudija so re{enie da ja otfrli prijavata kako nenavremena.

Protiv ova re{enie dozvoleno e pravo na `alba do ste~ajniot sovet. Propu{taweto na rokot za podnesuvawe na blagovremena prijava mo`e da ima

zna~itelni implikacii i negativni posledici za doveritelot, osobeno ako stanuva

Stru~en del

36

zbor za pobaruvawa od pogolema vrednost, a za istoto poseduva validna dokumentacija.

So propu{taweto na ovie rokovi doveritelot go gubi pravoto da se stekne so svojstvo na ste~aen doveritel, i da gi ostvaruva svoite prava vo ponatamo{niot tek na ste~ajnata postapka, a za vakvite svoi pobaruvawa ne mo`e vo niedna druga postapka da gi ostvaruva svoite prava.

So Zakonot za ste~aj od 1997 god. i negovite izmeni od 2002god., be{e regulirano deka doveritelite svoite pobaruvawa mo`at da gi prijavuvaat i po istekot na rokot utvrden vo oglasot, se do odr`uvawe na izve{tajnoto ro~i{te (podocne`ni prijavi na pobaruvawa).

Ovie prijavi na pobaruvawa bea ispituvani na dopolnitelni ispitni ro~i{ta.

Vakvata zakonska regulativa vo praksata sozdava{e seriozni problemi, i pretstavuva{e edna od pri~inite za odolgovlekuvawe na ste~ajnite postapki, osobeno od neseriozni doveriteli, koi ja zloupotrbuvaa ovaa zakonska norma so za~esteno dostavuvawe na vakvi podocne`ni prijavi, pri {to redovno se odlagaa izve{tajnite ro~i{ta zaradi utvrduvawe na realnata sostojba na pobaruvawata od doveritelite.

Od ovie pri~ini, a so cel zabrzuvawe na ste~ajnite postapki, so Zakonot za ste~aj od 2006 godina, zakonodavecot gi predvidel prekluzivnite rokovi za dostavuvawe na prijavi na pobaruvawata od doveritelite.

3. Urednost na prijavata.

Prijavata na pobaruvawe se dostavuva vo pismena forma, i doveritelot e dol`en istata da ja dostavi uredena soglasno Zakonot za ste~aj.

- Kon prijavata na pobaruvawe se dostavuvaat dokazi za osnovanosta na pari~noto pobaruvawe, odnosno dokazi za obezbedeno pobaruvawe.

- Vo prijavata za pobaruvawe se nazna~uva: - pravnata osnova; - iznosot na pobaruvaweto; - firmata odnosno imeto na doveritelot ; - sedi{teto na doveritelot so negova adresa; - EMBS za pravno lice i EMBG za fizi~ko lice; - dano~en broj i - broj na `iro smetka i delovna banka.

- Dokolku se vodi parnica ili druga postapka za istoto pobaruvawe da se navede sudot ili drugiot organ pred koj se vodi postapkata so ozna~uvawe na brojot na spisot.

- Doveritelot so pravo na odvoeno namiruvawe vo prijavata go ozna~uva delot na imotot na dol`nikot na koj se odnesuva ova pravo i visinata na pobaruvaweto, so dokazi za vospostavenoto zalo`no pravo.

4. Neuredna prijava

- Dokolku doveritelot do ste~ajniot upravnik dostavi prijava na pobaruvawe {to ne gi sodr`i potrebnite podatoci soglasno odredbite od Zakonot za ste~aj, ste~ajniot upravnik }e ja vrati prijavata na doveritelot so napomena da ja uredi vo rok od 8 dena.

Stru~en del

37

- Dokolku doveritelot ne ja uredi prijavata na pobaruvawe vo predvideniot zakonski rok, ste~ajniot sudija so re{enie }e ja otfrli vakvata neuredna i necelosna prijava.

Vakvata regulativa podrazbira deka doveritelot mora da se gri`i svoeto pobaruvawe da go doka`e so uredno podgotvena i dostavena prijava na pobaruvawe.

I ovde kako i kaj navremenoto dostavuvawe na prijavata, e va`no i seriozno da se vnimava na kompletirawe na dokazite za osnovanosta na pobaruvaweto i za site podatoci neohodni za doveritelot a so cel ponatamo{no ostvaruvawe na negovite prava kako ste~aen doveritel vo otvorenata postapka.

Vo sprotivno doveritelot sam }e se dovede vo situacija da go izgubi pravoto da go naplati svoeto pobaruvawe od ste~ajnata masa na dol`nikot.

Intencijata na zakonodavecot so vakvata regulativa e u{te vo samata ste~ajna postapka da se utvrdat relanite pobaruvawa na doveritelite, da se izbegnat nepotrebnite osporuvawa na prijaveni pobaruvawa, a so samoto toa da se izbegnat i maratonski parni~ni postapki.

B. PROIZNESUVAWE PO PRIJAVENI POBARUVAWA I NIVNO UTVRDUVAWE

1. Po istekot na rokot za podnesuvawe na prijavi na pobaruvawa, ste~ajniot upravnik e dol`en da sostavi posebna tabela ({ema) vo koja gi registrira prijavenite pobaruvawa od doveritelite.

Vo ovaa tabela({ema) ste~ajniot upravnik e dol`en da gi navede slednite podatoci:

- firmata, odnosno imeto na doveritelot; - sedi{te na doveritelot; - broj na `iro smetka na doveritelot i delovna banka; - iznosot na pobaruvaweto; - pravniot osnov na pobaruvaweto; i - brojot na parnicata ili druga postapka, ako takva se vodi i pred koj organ se

vodi istata; Pokraj ovie podatoci, vo ovaa tabela ({ema) ste~ajniot upravnik e dol`en da

se proiznese dali go priznava ili osporuva i vo koj iznos, prijavenoto pobaruvawe od doveritelot.

2. Po nejzinoto izgotvuvawe so site potrebni elementi, tabelata ({emata) zaedno so pridru`nite dokumenti i prilo`enite ispravi i dokazi, }e bide deponirana vo ste~ajnoto doie zaradi uvid na zainteresiranite u~esnici vo ste~ajnata postapka.

Primerok od izgotvenata tabela({ema) se dostavuva do site doveriteli koi navreme gi dostavile svoite pobaruvawa, i ~ii pobaruvawa se ispitani.

3. Doveritelite imaat pravo na prigovor na tabelata({emata) sostavena od ste~ajniot upravnik.

Prigovorot se podnesuva vo rok od osum dena po priemot na tabelata ({emata) do ste~ajniot sudija.

4. Prigovorite od doveritelite se razdleduvaat i po niv se proiznesuva ste~ajniot upravnik na ispitno ro~i{te koe ve}e e zaka`ano prethodno so re{enieto i oglasot za otvarawe na ste~ajnata postapka.

Stru~en del

38

Na ova ispitno ro~i{te se razgleduvaat samo osporenite pobaruvawa na doveritelite, so toa {to ste~ajniot upravnik povtorno se proiznesuva po dostavenite pismeni dokazi od doveritelite.

5. Po zavr{uvawe na ispitnoto ro~i{te, a vrz osnova na celokupnoto proiznesuvawe od ste~ajniot upravnik, ste~ajniot sudija donesuva re{enie so koe se utvrduva na koi doveriteli im e utvrdeno pobaruvaweto, a na koi im e osporeno.

Re{enieto se dostavuva do site doveriteli.

V. OSPORUVAWE NA POBARUVAWA OD DRUG DOVERITEL A PRIZNATO OD STE^AJNIOT UPRAVNIK

1. Doveritel mo`e da osporuva priznato pobaruvawe na drug doveritel samo

vo slu~aj ako doka`e daka ima interes koj treba da go obrazlo`i, kako i da prilo`i originalna ili zaverena isprava od notar, ili drug dokaz so koj go doka`uva svoeto tvrdewe.

2. Koga doveritel osporil pobaruvawe od drug doveritel, a toa e priznato od ste~ajniot upravnik, doveritelot koj go osporuva pobaruvaweto se upatuva na parnica.

3. Doveritelot koj e upaten na parnica e odgovoren za {tetata {to mo`e da bide predizvikana so vodeweto na parnicata, ako tu`benoto barawe bide odbieno.

4. Po barawe na ste~ajniot upravnik, ili na doveritelot ~ie pobaruvawe e osporeno, doveritelot koj go osporuva pobaruvaweto e dol`en zaedno so tu`bata da dade dokaz za obezbeduvawe nadomest na {teta najmalku vo iznos od edna pettina od visinata na osporenoto pobaruvawe.

Ako ne dade obezbeduvawe vo rokot vo koj se podnesuva i tu`bata, se smeta deka doveritelot se otka`al od osporuvaweto na pobaruvaweto. Dokolku tu`benoto barawe na doveritelot bide uva`eno vo parnicata, tro{ocite na postapkata pa|aat na tovar na ste~ajnata masa.

So ova izdanie na Zakonot za ste~aj kvalitetno e re{eno pra{aweto za osporuvawe na pobaruvawa od drug doveritel. Izostreni se kriteriumite i uslovite pod koi mo`e doveritelot da ospori pobaruvawe na drug doveritel.

Ova od pri~ini {to vo dosega{nata praksa so prethodniot Zakon za ste~aj od 1997 godina, ovoj institut na osporuvawe na pobaruvawe od drug doveritel vo golem broj slu~ai se zloupotrebuva{e od odredeni subjekti, bez pritoa da go doka`uvaat svojot interes za toa i bez da go potkrepat so dokazi svoeto tvrdewe, a od druga strana za toa ne be{e predvidena nikakva nivna odgovornost.

So vakvite neopravdani osporuvawa, se sozdavaa maratonski parni~ni postapki, a vo isto vreme ste~ajnata postapka be{e blokirana.

G. POVEDUVAWE POSTAPKA PRED SUD ZA OSPORENITE POBARUVAWA

1. Doveritel ~ie pobaruvawe e osporeno od strana na ste~ajniot upravnik ima pravo da povede postapka pred sud za utvrduvawe na osporenoto pobaruvawe vo rok od osum dena od denot na priemot na re{enieto na ste~ajniot sudija so koe mu e osporeno pobaruvaweto.

2.Tu`bata se podnesuva do sudot koj ja vodi ste~ajnata postapka, bez razlika kade se nao|a sedi{teto na ste~ajniot dol`nik.

Stru~en del

39

Ovde stanuva zbor za isklu~iva mesna nadle`nost za sudovite nadle`ni za vodewe na ste~ajnite postapki.

3.Postapkite po ovie predmeti se itni, i mora da se zemat vo rabota vo rok od 15 dena po priemot na predmetot.

4. Dokolku za osporenoto pobaruvawe postoi izvr{na isprava, vo toj slu~aj, ste~ajniot sudija so re{enieto za osporeno pobaruvawe na parnica }e go upati ste~ajniot upravnik ili toj {to go osporil ova pobaruvawe, za da doka`e deka pobaruvaweto od izvr{nata isprava prestanalo, odnosno deka pove}e ne postoi.

5.Ako liceto upateno da povede parnica, ne ja povede vo predvideniot rok se smeta deka se odrekol od pravoto na vodewe na parnicata.

D. PRODOL@UVAWE NA PARNICA

Ako na denot na otvaraweto na ste~ajnata postapka se vodi parni~na postapka za pobaruvawe prijaveno vo ste~ajnata postapka, postapkata za utvrduvawe na toa pobaruvawe }e prodol`i so prevzemawe na taa parnica od ste~ajniot upravnik.

Predlog za prodol`uvawe na taa parnica mo`e da dade doveritelot ~ie pobaruvawe e osporeno, ili onoj {to go osporuva pobaruvaweto.

Visinata na prijavenoto pobaruvawe vo ste~ajnata postapka ne mo`e da bide pogolema od iznosot na tu`benoto barawe za koe bila zapo~nata parni~nata postapka.

Vo sekoj slu~aj, pri ve}e prethodno povedena parnica, doveritelot e dol`en najprvin da go prijavi svoeto pobaruvawe vo ste~ajnata postapka, pa dokolku istoto bide osporeno, so re{eneito od ste~ajniot sudija za osporeno pobaruvawe }e prodol`i parni~nata postapka, koja vo me|uvreme e prekinata.

\. PRAVNO DEJSTVO NA PRESUDA ZA UTVRDUVAWE Pravosilnata presuda so koja se utvrduva ili se odbiva pobaruvaweto ima

dejstvo sprema ste~ajniot upravnik i sprema site doveriteli. Strankata vo ~ija polza e donesena pravosilnata presuda, }e ja dostavi do

ste~ajniot sudija i do ste~ajniot upravnik, zaradi evidentirawe vo tabelata ({emata) na registrirani pobaruvawa.

Stru~en del

40

Доц. д-р ТАТЈАНА ВЕЛКОВА Професор по криминологија

ЛИЧНОСТА НА МАЛОЛЕТНИОТ ДЕЛИКВЕНТ И НЕГОВАТА ОДБРАНА

Според новиот Закон за малолетничка правда, на адвокатот–бранителот на малолетникот во судската и вонсудската постапка, му припаѓаат значително поголеми и проширени службени надлежности. Новините од новото малолетничко кодифи-цирано законодавство беа предмет на анализа и елаборирање,1 на повеќе трибини и научни собири. Сосема извесно е дека бранителите-застапниците-медијаторите во постапките кон малолетниците од редот на адвокатите, задолжително треба да се специјализираат и стручно да се оспособуваат за посебна, специфична категорија клиенти-сторители или жртви на криминален акт или друг вид деликвентно однесување. Според чл 140, адвокатот поставен во својство на полномошник е должен да следи специјализирана обука за малолетничко престапништво во траење од најмалку четири до десет дена во текот на годината во земјата или во странство (чл.140). На задолжителна обука се обврзани и другите субјекти на постапката: судиите за малолетници, јавните обвинители, вработените во органите за социјални работи, медијаторите. На мислење сме дека појдовна основа на ваквата обука е личноста на малолетникот во периодот на биолошко-психолошки и социјален раст и развој, адолесценцијата и општите општествени услови во кои младата популација како специфична општествена група егзистира и го манифестира своето типично однесување. Анализата што следува е обид да се направи концепт на најважните прашања сврзани со спецификите на малолетниците и нивното однесување во актуелните општествени состојби и услови.

Личноста на малолетникот во периодот на адолесценција Биолошката и психолошката компонента на личноста на малолетникот се

релативно константни карактеристики за сите млади. Поточно, личноста на малолетникот е априори психолошки и медицински феномен, а потоа социолошки, педагошки, кривичноправен или психијатриски. Тесно е поврзана со периодот од животот наречен адолесценција. Ако периодот од детството значи раст и функционален развој, тогаш за периодот на адолесценција може да се употреби

1 Велкова Татјана, Бранителот и малолетничката правда, Адвокатура бр.1, Скопје, 2008 год.

Stru~en del

41

зборот зреење (матурација). Адолесценција е премин од детство во зрела возраст. Подразбира период од 13-21 година за девојчињата или 15-21 за машките.2

Криминогеното влијание на дезинтегративните процеси врз населението, а посебно врз младите во периодот на адолесценцијата е неспорна и емпириски докажана. Многубројните истражувања3, дадоа дел од доказите за поврзаноста и за условеноста на делинквентното однесување и карактеристиките на личноста како што се емоционална стабилност, фрустрациска толерантност, упорност и слично, т.е. особините на личноста во потесна смисла на зборот, кои значат релативно стабилна организација на мотивациските склоности на индивидуата, кои произлегуваат од интеракцијата на биолошките пориви и социјалната и физичката средина.4 Ова е затоа бидејќи во периодот на „зреење” детето доживува длабоки промени во биолошка, психолошка и во социјална смисла, на кои некои од нив лесно се адаптираат, но повеќето имаат големи тешкотии и нестабилност. Според Светската здравствена организација, тешкотиите на адолесцентите се категоризирани во четири основни групи. Ова категоризација тргнува од четири области кои се поврзани и делумно се преклопуваат ( бидејќи е невозможно да се издвојат здравствените проблеми во сосема одвоени категории.) Тоа се:

- однесувања кои носат ризик, - емоционални тешкотии, - проблеми во врска со сексуалноста и биолошкомедицински проблеми.5Со

најголеми тешкотии минуваат адолесцентите со кризи во идентитетот кои се резултат од биолошкото, психолошкото, емоционалното и социјалното зреење. Најважното прашање што адолесцентот си го поставува на себе е: кој сум, што сум, каков сакам да бидам?6 Конфликтноста се манифестира кон родителите во домашна средина, кон врсниците и кон наставничкиот кадар на училиште, на местата за забава и за излегување. Оние адолесценти кои нема да успеат да ги совладаат овие кризи и конфликтноста во однесувањето, ќе бидат хиперсензибилни, пораздразливи, импул-сивни и голема е веројатноста и висок ризикот да западнат во делинквентно однесување.

Угледни хрватски криминолози7, особините на личноста на малолетникот ги систематизираат под заеднички наслов „ризични фактори” за манифестирање на малолетничко криминално однесување. Кои се всушност, карактеристиките на малолетниот период и особините на личноста во фаза на биопсихолошки развој?

Адолесценцијата често се прикажува како турболентен период на криза, на психолошки промени проследени со екстремни интензивни доживувања и несигурност, низ кој личноста поминува низ стресни ситуации и се конфронтира со многу различни контрадикторни импулси. Нагласувањето на конфликтните аспекти на адолесценцијата, особено ранливоста и нестабилноста, влијаат на нашите очекувања од младите луѓе, исто така како и на нашата постапка кон нив.8 Младата индивидуа иако е анатомски и физиолошки зрела личност, не значи дека и психолошки, општествено или економски е самостојна и независна. Заради противречностите во

2 Nada Pop-Jordanova, Medicinska psihologija, Kultura 2003, str. 38. 3 R Bujanovi}-Pastuovi}, Relacija izme|u osobine li~nosti i otkrivenog i neotkrivenog dru{tveno neprihvatqivog pona{awa, Fakultet za defektologiju, Zagreb 1988, str. 46. 4 Mladen Singer, Qiqana Mik{aj-Todorovi}, Delinkvencija mladih, Globus, Zagreb 1993, str. 7. 5 Kapor - Stanulovi} Nila, Na putu ka odraslosti, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 1988, str. 126. 6 Nada Pop-Jordanova, Medicinska psihologija, Kultura, Skopje 2003, str.40 7 Mladen Singer, Irma Kov~o Vukadin i Irena Cajner Miraovi}, Kriminologija, Nakladni zavod Globus, Zagreb 2002, str. 167. 8 Mladen Singer, Irma Kov~o Vukadin, Irena Cajner Miraovi}, Kriminologija, Nakladni zavod Globus, Zagreb 2002, str. 170.

Stru~en del

42

современото општество, младите сè подолготрајно се школуваат, па заради тоа зависноста од родителите е подолготрајна. Тоа е дел од човековиот живот кога најинтензивно се стекнуваат знаења, што влијаат на менталниот развој. Во овој период се стекнуваат разни животни навики како што се работни, хигиенски, културни, спортски и други навики. Животот на младите се збогатува со сексуалност и љубов како резултат на интензивното лачење на жлездите за внатрешно лачење, па според тоа и потребата за привлекување на спротивниот пол. Чувството на несигурност во поглед на сопствениот статус, егзистенцијата или изгледот е доста развиено. Почетокот и развојот на сексуалноста ретко поминува без стрес и без анксиозност. ... На овие „редовни тешкотии”, многу често може да се надоврзат проблеми со бременоста, фертилитетот, силувањата, половите болести, а од пред неколку децении и сидата.9 Во овој период се формираат вредносните и моралните ставови и вредносните системи. Всушност, во овој период од животот се индивидуализира личноста на младиот човек, тој сака да се истакне, да биде забележан и оригинален, воопшто да биде дел од општествените збиднувања. Младите чувствуваат потреба од здружување, кое доколку се случува во групи со позитивно ориентирани цели, тогаш напредуваат во својот развој. Но доколку здружувањето се случува во деликвенти групи, тогаш состојбата станува сложена и бара што поитна интервенција. Имено, прво се поврзуваат младите кои имаат некои општествени и психолошки проблеми, а врз основа на прифаќање на исти ставови и вредности во групата, особено кога училиштето, семејството или други институции не се привлечни за нив, заради што групата им служи како замена за семејството, заради тоа што малолетниците тука ја доживуваат непосредната комуникација која им недостасува во семејството. Потоа се јавува и криминално однесување како цел и содржина на нивното групирање.10

Но, наведените состојби на општествена дезорганизација во општеството и карактеристиките на личноста на малолетниците во периодот на малолетноста се исти социо-биопсихолошки фактори како за младите зафатени од криминално однесување, така и за неделинквентната популација на млади. Постои ли тогаш разлика во биопсихолошката конституција според која делинквентите се посебен тип сторители?11

Во таа смисла, размислувањата поткрепени со истражувачките резултати12, одат во правец дека младите деликвенти се со понизок степен на интелегенција од неделиквентите, па според тоа, понискиот степен на интелегенција влијае на формирањето на криминалното однесување. Според други криминолози13, младите со понизок степен на интелигенција не се во состојба да ја сфатат недопуштеноста на некои постапки и недоличноста на побудите кои на нив ги наведуваат. Иако во целост не може да се негира извесна врска меѓу понискиот степен на интелигенција и криминалитетот, сепак неповолната социјална средина во која малолетникот расте и се воспитува е состојбата која е во поблиска, директна врска со криминалното однесување отколку пониската интелигенција.

Емоциите како особина на личноста на малолетникот, својот влог во детерминирањето на криминалното однесување на малолетниците го имаат низ формата на емоционалната нестабилност, раздразливоста, вознемиреноста, чувството

9 Kapor - Stanulovi} Nila, Na putu ka odraslosti, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 1988, str. 137-151. 10 Olgica Mati}, Ispitivawe li~nosti maloletnih delinkvenata, Institut za kriminolo{ka i sociolo{ka istra`ivawa, Beograd 1974, str. 95. 11 Mladen Singer, Qiqana Mik{aj Todorovi}, Delinkvencija mladih, Globus, Zagreb 1993, str. 11. 12 M Petrovi}, Li~nost kao faktor prestupni{tva, Beograd 1966 13 Burt C, The Young delinquent, 1925.

Stru~en del

43

на отфрленост, потиштеноста и емоционалната напнатост, кои често го предизви-куваат деликвентното однесување на младите. Имено, формите на наведените емоционални состојби кај младите битно влијаат на нивното успешно приспособување во средината, заради што тие запаѓаат во кофликтни состојби што резултираат со деликвентно и со криминално однесување.

Покрај индивидуалниот фактор - ранливост, односно факторите кои ги зајакнуваат реакциите на стрес кај поединците, постојат групи млади кај кои постои по правило поголема опасност од зачестен стрес и се сериозни нарушувања во текот на адолесценцијата. Без намера да се прави некаква ранг-листа, ги наведуваме оние групи млади кои изразито се подложни на стрес и во зголемен ризик од психијатриски нарушувања според Светската здравствена организација, 1986: - припадници на малцинствата во рамките на средина во која имаат подредена положба, - млади луѓе кои доживеале значителен губиток заради смрт на блиска личност, губење на семејството, несакани деца, деца на разведени родители, посвоени деца и сл, - млади со хронични физички или интелектуални заболувања, вклучително и со проблемите со учење. - жртви на физичко, емоционално и сексуално насилство, млади кои се без дом, без сместување, невработени и сиромашни и - бремени адолесцентки и адолесцентни родители.14

Менталните растројства, исто така, може да бидат во корелација со делинквентното и со криминалното однесување на младите. Токму во времето на тешки општествено-економски услови, повлекувањето во себе и градење на свој свет од замисли кај младите може да изроди психички пречки во развојот. Ако станува збор за нарушувања предизвикани од фрустрираност и расчекор меѓу желбите и можностите, повеќе од сигурно е дека малолетникот ќе манифестира делинквентно и криминално однесување.

Наведените експертски заклучоци за елементите на структурата на личноста во адолесцентниот период во современието ги надополнуваме со состојбата на сè поизразениот расчекор помеѓу интелектуалното и социјалното созревање. Имено, младите со брзина и со леснотија ги усвојуваат и сè повеќе владеат со сознанијата за користењето на информатичките и другите комуникациски средства. Така, голем дел од нив допираат до фантастично голем број информации за збиднувањата од сите сфери на животот, за престижот и богатството и начините на доаѓање до нив, за сексуалноста и што всушност таа претставува, за криминалитетот и девијацијата, за целите на животот кога едноставно не се во состојба тие сознанија емотивно да ги преработат и да изградат внатрешен став кон тие сознанија. Со тоа, создадената искривена слика за светот што ги опкружува ја продлабочува провалијата помеѓу интелектуалната и социјалната зрелост што резултира со девијации од најразличен вид и степен. Доаѓа до тешкопремостива пречка при формирањето на правилен вредносен систем. Со сознанијата за лагоден, лежерен, па дури раскалашан живот, вредносниот систем кај младите се деструира, уште пред и да биде создаден. На перфиден начин се случува масовна виктимизација на тие малолетници, со што се зголемува можноста тие да станат жртви на интернет комуникацијата, на можноста од уцени, силувања, акти на педофилија, трговија со луѓе, наркоманијата и друго.

Од горенаведените наводи јасно е дека општите општествени услови на општествената дезорганизација кои, за жал, сè уште се присутни во државата, уште позасилено го изразуваат негативното влијаание врз личноста на малолетникот. Лошата економската состојба на семејството, невработеноста, изострените социјални разлики, лошото функционирање на образовниот систем, политичките и етничките

14 World Health Organization, Young People`s Health-a Challenge for Society, Techn.Rep.Ser.No 731, Geneva, WHO.

Stru~en del

44

конфликти наспроти луксузот на помал дел од младата популација уште повеќе ги фрустрира младите луѓе. Фрустрациите резултираат со девијантно однесување. Заради тоа, било кој субјект во постапката кон малолетниците, а со тоа и бранителот, не смее на нив да гледа и пристапува како кон злосторници со оформена криминална структура, туку како кон млада личност во криза на кого му се потребни, пред сè, помош, грижа и внимание. Впрочем, сите субјекти во оваа постапка (освен оштетените се разбира) имаат иста цел, а не противречни интереси како што е случај во другите официјални постапки. Со оглед на тоа, пристапот кон процесните дејствија и постапки, било да се судски или вонсудски и комуникацијата со малолетниците, мора да биде објективен, посветен и крајно внимателен.

Stru~en del

45

СТАМЕН ФИЛИПОВ Дипл. правник - Скопје

ПРЕЗУМПЦИЈА НА НЕВИНОСТ

Презумпцијата на невиност на човекот до правосилноста на судската пресуда е еден од највидливите изрази на почитување на човековата личност и човековото достоинство (член 25 од Уставот на Република Македонија). Докажано морално и општествено правило во цивилизираниот свет е дека никој не е виновен се додека тоа конечно не го каже надлежниот суд. Овој принцип, познат под името презумпција (претпоставка) на невиност, има големо значење за положбата на обвинетиот во кривичната постапка, и тоа во три правца:

Прво, овој принцип значи обврска на судот и сите органи кои учествуваат во

кривичната постапка сè до правосилноста на пресудата да ги проверуваат фактите, доказите и својата оцена за вината на обвинетиот и во ниеден момент да не поаѓаат од претпоставка за вината. Значи, не само судовите туку и други државни органи се обврзани со начелото на презумпција на невиност. А обвинетото лице има право во текот на целата таа постапка да ја докажува својата невиност, а судот е должен да ги проверува сите релевантни наводи и околности што се од значење за утврдување на вистината (член 14 од Законот за кривичната постапка – пречистен текст, ,,Сл. весник на РМ“ бр. 15/2005), што значи дека кон ниедно дело ниеден суд и судија не смее да поаѓа од предубедување засновано врз обвинителниот акт или своите сознанија или емоции. Така што, начелото на презумпција на невиност бара кога ќе ги вршат своите обврски членовите на судот да не започнуваат со предрасуда дека обвинетиот го направил делото за кое е обвинет; товарот на доказот е во рацете на обвинителството, а секое сомневање треба да биде во корист на обвинетиот.

Второ, правните последици од осудата настапуваат дури со денот на

правосилноста на судската пресуда (член 102 став 1 од Кривичниот законик ,,Сл. весник на РМ“ бр. 37/96....7/2008). Пресудата станува правосилна кога не може повеќе да се побива со жалба или кога не е дозволена жалба (член 127 став 1 од Законот за кривичната постапка – ЗКП). Тоа значи дека ниедна правна последица (на пример, престанок на работниот однос, забрана за вршење на професија, дејност или должност) не може да настапи пред правосилноста на судската пресуда.

На вработен на кого му е изречена мерка на безбедност забрана за вршење на професија, дејност или должност му престанува работниот однос со денот на врачување на правосилна пресуда.

Stru~en del

46

Некое лице во истражен затвор, чија кривична одговорност сè уште не е утврдена СО ПРАВОСИЛНА (КОНЕЧНА) СУДСКА ОДЛУКА, УЖИВА ПРЕЗУМПЦИЈА НА НЕВИНОСТ, што се применува не само во однос на кривичната постапка, туку и на правниот режим кој ги уредува правата на тие лица во затворските установи.

Трето, стигматизацијата (жигосувањето) на обвинетиот не може да настапи во

тек на судската постапка и никој (ниеден државен орган) не може обвинетиот да го смета за виновен односно осуден.

Начелото презумпција на невиност корените ги има во постарите документи за слободите и правата на човекот и граѓанинот. Така:

- Универзалната декларација за човековите права на Генералното собрание на Обединетите нации (ОН) од 10.12.1948 година, во членот 11 став 1 содржи: ,,Секој обвинет за кривично дело има право да се претпоставува дека е невин се додека не се докаже неговата вина во согласност со закон и јавно судење, на кое тој ги има сите гаранции неопходни за неговата одбрана“.

- Според член 14 став 2 од Меѓународниот пакт за граѓански и политички права (МПГПП) на Генералното собрание на ОН од 16.12.1966 година, исто така: ,,Секој што е обвинет за кривично дело има право да биде сметан за невин се додека неговата вина не се докаже врз основа на закон“.

- Според член 6 став 2 од Европската конвенцијата за заштита на човековите права и основните слободи (ЕКЧП) од 04.11.1950 година, ,,Секој кривично обвинет ќе се смета за невин се додека не се докаже дека е виновен во согласност со законот“. Меѓутоа, истото важи и за оние граѓански случаи кои ЕКЧП ги смета за ,,кривични“ како што се професионалните дисциплински постапки.

- Согласно член 13 став 1 од Уставот на Република Македонија, лицето обвинето за казниво дело ќе се смета за невино сè додека неговата вина не биде утврдена со правосилна судска одлука. И според општата одредба на член 2 став 1 од Законот за кривичната постапка (ЗКП), лицето обвинето за кривично дело ќе се смета за невино се додека неговата вина не биде утврдена со правосилна судска пресуда.

По формулирањето на презумпцијата на невиност во согласност со Уставот на

Република Македонија и меѓународните инструменти за правата на човекот, дека секое лице обвинето за кривично дело има право да се смета за невино сè додека неговата вина не биде утврдена со правосилна судска пресуда (член 2 став 1 од ЗКП), експлицитно е пропишано познатото правило in dubio pro reo (во случај на сомнение во корист на обвинетиот), како една од битните последици од ова начело е: дилемата во поглед на постоењето или непостоењето на фактите што го чинат обележјето на кривичното дело или од кои зависи примената на некоја одредба од Кривичниот законик (КЗ), судот ќе одлучи на начин поповолен за обвинетиот (член 2 став 2 од ЗКП). Така, согласно член 3 став 2 и 3 од КЗ, ако по извршувањето на кривичното дело е изменет законот, еднаш или повеќе пати, ќе се примени законот што е поблаг за сторителот. Ако со овој закон е пропишана нова алтернативна мерка, мерка на безбедност или воспитна мерка, таа може да се изрече само ако одговара на некоја порано пропишана мерка и ако не е понеповолна за сторителот.

Во кривичната постапка не се докажува невиноста, туку вината (членови 11,12, 13 и 14 од КЗ) и во случај тоа да не се докаже обвинетиот се ослободува од обвинеието (член 368 точка 3 од ЗКП). Oваа законска одредба не претставува последица на претпоставката за невиност, туку ситуацијата да не е докажано дека обвинетиот го сторил делото за кое се обвинува. Тоа не значи дека обвинетиот е невин, но значи дека не е докажано ни дека е виновен, за делото за кое се обвинува.

Stru~en del

47

Бидејќи не постои можност судот да донесе пресуда со која обвинетиот се огласува за невин, тој останува и понатаму сомнителен, но не и виновен и со тоа не се пореметува констатацијата содржана во одредбата на член 2 став 1 од ЗКП, во која се наведува дека лицето обвинето за кривично дело ќе се смета за невино сè додека неговата вина не биде утврдена со правосилна судска пресуда. Значи, вината се утврдува само со правосилна судска пресуда, а дотогаш обвинетиот не се смета за виновен и спрема него сè до правосилното окончување на кривичната постапка не може да се постапува со преубедување за неговата вина.

Смислата на оваа одредба значи дека обвинетиот не е должен да ја докажува својата невиност со побивање на наводите во обвинението. Овластениот тужител е тој што треба да обезбеди докази со кои ќе се докаже кривичната одговорност на обвинетиот. Значи, на обвинетиот не лежи обврската за докажување дека не е сторител на кривичното дело, што му се става на товар, туку тоа е обврска на обвинението.

Судот е тој орган кој единствено, врз основа на правично и јавно судење, во разумен рок (член 4 став 2 и член 13 од ЗКП), може да каже дали граѓанинот е виновен или не за одредено казниво дело.

Оттука, прогласувањето на некого за ,,виновен“ во печатот, на телевизијата или на некое друго јавно место претставува казниво дело (клевета), а не придонес на слободата на говор. Информирањето за кривичните процеси и особено за првостепените пресуди не само што мора да биде објективно и вистинито, според уставната обврска на овие средства (член 16 став 2 и 3 од Уставот), туку мора да биде ослободено од секакво влијание што може да се претвори во притисок врз судот.

Така, според член 11 став 2 од Законот за судовите (,,Сл. весник на РМ,, бр. 58/2006 и 35/2008) се забранува секој облик на влијание врз независноста, непристрасноста и самостојноста на судијата во вршењето на судската функција по кој било основ и од кој било субјект.

Оваа информација мора да води сметка и за општата уставна обврска за почитување и заштита на приватноста на секој граѓанин на неговиот личен и семеен живот, на достоинството и угледот (член 25 од Уставот), така што пред правосилноста на пресудата да не се жигосува јавно. Најпосле, информирањето не смее да биде сензационалистичко и да ги искажува мислењето и оценките на новинарот, пред тоа конечно да го каже надлежниот суд со правосилна пресуда.

Печатот е должен да испраќа информации и идеи за прашања од јавен интерес. Но, при тоа печатот не смее да ги пречекори границите што се утврдени, меѓу другото, за заштита на угледот или правата на други.

ЗКП ги утврдува правилата со кои се осигурува никој невин да не биде осуден, а на виновникот да му се изрече кривична санкција под условите што ги предвидува Кривичниот законик и врз основа на законито спроведената постапка (член 2 став 1).

Според член 4 став 2 од ЗКП, секој обвинет ги има следните минимални права: - да биде информиран веднаш, на јазик што го разбира и детално за делата за

кои се товари и доказите против него; - види и член 14 став 3 точка а) од МПГПП и член 6 став 3 точка а) и д) од ЕКЧП. Ова право натаму се состои во тоа што на лицето повикано под сомнение за кое и да е кривично дело, органот на откривањето мора да му ги предочи (прочита) и неговите останати права од член 3 став 1 и 2 од ЗКП, а тоа се: правото да молчи, правото да се советува со адвокат и да има бранител по негов избор за време на испитувањето, како и за правото за приведувањето или лишувањето од слобода да се извести член на неговото семејство или нему блиско лице;

Stru~en del

48

- да има доволно време и можности за подготвување на својата одбрана и да комуницира со бранител по сопствен избор; - види и член 14 став 3 точка б) од МПГПП и член 6 став 3 под б) од ЕКЧП;

- да биде суден во негово присуство и да се брани лично или со помош на бранител по сопствен избор, а доколку нема средства да плати бранител истиот да го добие бесплатно, кога тоа го бараат интересите на правдата; - види и член 14 став 3 точка д) од МПГПП и член 6 став 3 точка в) од ЕКЧП;

- да не биде присилен да даде исказ против себе или своите блиски или да признае вина;

- да биде присутен при испитувањето на сведоците и да може да им поставува прашања; - види и член 6 став 3 точка г) од ЕКЧП.

Еве, на крајот од овој текст, и неколку одлуки од Уставниот суд на Република

Македонија, значајни за оваа тема, и тоа: - Правните последици од осудата не можат да се утврдуваат со закон и да

настапуваат автоматски по сила на закон, туку тоа може да се прави САМО СО ПРАВОСИЛНА СУДСКА ОДЛУКА. Тоа значи дека казнено-поправниот однос се исцрпува на реалција на казнивото дело и судски изречената казна за неговиот сторител и дека натамошни последици од неговото извршување, односно од осудата за тоа дело кои се состојат во ограничување на правата на граѓаните не се допуштени, освен ако тоа не е изречно утврдено со Уставот (Одлука, У. бр. 179/2001 од 23.04.2003 година, со која се укинуваат член 7 алинеја 2 и член 58 став 3 точка 3 од Законот за банките).

- Активностите околу извршувањето на кривично дело или прекршок со елементи на насилство не може да претставува основ тоа однесување да биде однапред санкционирано без ПРАВОСИЛНА СУДСКА ПРЕСУДА и тоа однесување да биде пречка за засниовање на работен однос. Ваквата законска формулација создава правна несигурност, како елемент на принципот на владеењето на правото и ГО НАРУШУВА УСТАВНОТО НАЧЕЛО НА ПРЕЗУМПЦИЈА НА НЕВИНОСТ, принципот на законитост во казнувањето (Одлука, У. бр. 98/2003 од 17.12.2003 година, со која се укинува членот 48 став 1 точка 4 и 6 од Законот за внатрешни работи).

- Поранешната осудуваност на граѓанинот за кривично дело сторено со умисла, кое се гони по службена должност или за прекршок против јавниот ред и мир со елементи на насилство, како и оценката на органот за можна злоупотреба на оружјето (кои околности се потврдуваат со валидни документи од надлежните органи), не може да се сметаат како основи со кои се повредуваат принципот на владеењето на правото, ПРЕЗУМПЦИЈАТА НА НЕВИНОСТ и кредибилитетот на личноста во постапката за издавање одобрение за набавување, поседување и носење на оружје, предвидени со закон (Решение, У. бр. 119/2005 од 26.10.2005 година, со кое не се поведува постапка за оценување на уставноста на член 12 став 1 точки 2 и 3 и став 2 од Законот за оружјето).

Барањето, кандидатите за полагање на испитот за извршители да достават докази за осудуваноста или неосудуваноста и против нив да не се води кривична постапка, претставува ограничувачки фактор со што се повредува ПРИНЦИПОТ НА ПРЕЗУМПЦИЈАТА НА НЕВИНОСТ и воедно и повреда на принципот на владеењето на правото како темелна вредност на уставниот поредок на Република Македонија (Одлука, У. бр. 219/2005 од 24.05.2006 година, со која се укинува членот 5 став 2 алинеи 3 и 4 од Правилникот за програмата и начинот на полагање на испитот за извршители, донесен од министерот за правда).

Stru~en del

49

М-р ВЛАДИМИР БАНГИЕВСКИ

ДОГОВОРИТЕ ВО НАСЛЕДНОТО ПРАВО (втор дел)

I Договорот за доживотна издршка 1.Општо за договорот за доживотна издршка и неговата историска перспектива

Договорот за доживотна издршка во последно време, кај нас, се чини дека

доживува вистинска ,,ренесанса“. За неговата ,,ренесансност“ сведочи бројката на склучени договори од овој вид, помеѓу граѓаните-физичките лица, т.е. помеѓу примателите и давателите на издржувањето. Па, како еден од најчестосклучуваните наследноправни договори во нашата пракса сметам дека заслужува да му се посвети посебно внимание.

Договорот за доживотна изршка во нашето право е именуван договор и тој е регулиран во Законот за облигациони односи во глава XXXII од истиот.

Теоретски земено, договорот за доживотна издршка би можело да биде дефиниран како договор во кој што едната договорна страна (примателот на издршката) се обврзува на другата страна (давателот на издршката) да и пренесе во сопственост одредени ствари или некое друго, субјективно, имотно право, кое таа го поседува, а додека давателот на издржувањето, како надомест за тоа, се обврзува на договорната страна, или некое трето лице, доживотно да го издржува или на друг начин да се грижи за него. Како примател на издржувањето се појавува вообичаено содоговарачот на давателот на издржувањето, или, во ретки случаи, тој и некое трето лице кое не е договорна страна или пак само трето лице.

Договорот за доживотна издршка, правно-историски земено, настанал некаде во раниот среден век. Имено, тогаш со договорот остарените кметови обезбедувале работна сила која, паралелно со одржувањето на егзистенцијата, можела да ги извршува и обврските спрема феудалните господари. Интересно е тоа што модерните кодификации на граѓанското право, сметајќи го овој договор како институт (остаток) на феудалното право, не го регулираат, туку препуштаат односите кои од него произлегуваат да се решаваат според општите начела на договорното право.

Кај нас, за прв пат, Договорот за доживотно издржување посебно е регулиран позитивно-правно со поранешниот Југословенски сојузен Закон за наследување од 1955 година. Карактеристично за тогашното право е тоа што со тој закон бил уреден само еден вид на договор, оној вид на договор кај кого преносот на имотот од

Stru~en del

50

примателот на издржувањето на давателот на издржувањето е одложен се до смртта на примателот на издржувањето.

2.Битни елементи на договорот за доживотна издршка Договорот за доживотна издршка, како и секој друг договор, строго регулиран

во законот или не, се состои од битни и небитни елементи. Најопшто кажано, под битни елементи на договор, се подразбираат т.н. ,,објективно битни елементи“ (essentialia negotii), чие постоење е неопходно за настанување на договор од определен вид. Така, договорот за доживотна издршка се смета за склучен во моментот кога договорните страни ќе постигнат согласност околу битните елементи (точки) на договорот. Непостоење на согласност помеѓу договорните страни околу споредните точки не влијае врз полноважноста на договорот. Споредните елементи на договорот ги определува дополнително судот, притоа водејќи сметка за претходните преговори помеѓу страните, утврдената практика помеѓу нив и обичаите. Разликувањето на битните елементи на договорот од споредните е од пресудно значење за идентитетот и полноважното настанување на договорот за доживотна издршка. Секако дека договорните страни можат, покрај објективно битните елементи на договорот, да предвидат и некои други права и обврски кои ќе бидат битна состојка на договорот (субјективно битни елементи). Тогаш на нив се применуваат истоветните правила како и за објективно битните елементи на договорот.

Конкретно кажано, битни елементи на договорот за доживотно издржување се определени давања (dare) и чинења (facere) кои ги должи давателот на издржувањето и одредени ствари и други права кои ги должи примателот на издржувањето. Договорот за доживотна издршка, како што наведовме, настанува дури кога договорните страни ќе постигнат согласност за битните елементи на договорот, а тоа се:

1. Согласност на давателот да го издржува примателот и да се грижи за него се до неговата смрт и

2. Согласност за имотот кој што од примателот на издржувањето после неговата смрт ќе се пренесе на давателот на издржувањето.

3. Карактеристики на договорот за доживотна издршка а.Двострана обврзаност Прва битна карактеристика на Договорот за доживотна издршка е тоа што тој е

двостранообврзувачки договор. Тоа значи дека раѓа права и обврски и за давателот и за примателот на издржувањето.

Давателот на издржувањето ги извршува чинидбите и моралните обврски кои што се по вид и по обем определени во самиот договор, а ако обемот и видот на обврските не се договорени важат диспозитивните одредби од Законот за облигационите односи.

Примателот на издржувањето, пак, има обврска на давателот на издржувањето да му ја пренесе сопственоста на точно определени подвижни или неподвижни ствари, или има обврска на давателот на издржувањето да му пренесе некои други определени имотни права.

Stru~en del

51

Извршувањето на обврските во никој случај не мора да биде истовремено: додека на давателот на издржувањето поминува сопственоста на стварите од примателот на издржувањето во моментот на смртта на примателот на издржувањето, обврската за издржување по правило настанува веднаш по склучувањето на договорот за доживотна издршка и се состои во низа на чинења и давања спрема примателот на издржувањето.

б.Теретност на договорот Втора битна карактеристика на договорот за доживотно издржување е тоа што

тој е теретен договор (договор со надомест, онерозен, наплатен договор), што значи дека секоја договорна страна добива надомест за тоа што на другата договорна страна и го дава. За давањето на издржувањето давателот добива имот, а за давањето на сопствениот имот примателот добива издржување.

Напоменувам само дека спротивни на теретните договори се доброчините договори, кога едната договорна страна за тоа што и го дава на другата договорна страна не добива никаква корист, а договорот се склучува единствено со намера на дарежливост (intentio liberalis).

Теретноста на договорт за доживотна издршка е од посебно значење за наследното право: тој е најважен критериум за разликување на овој договор од договорот за дар за случај на смрт или од договорот за дар со налог.

в.Алеаторност на договорот Договорот за доживотно издржување е алеаторен договор (договор на срека),

затоа што во моментот на склучување на договорот не се знае колку ќе изнесува обврската на давателот. Обемот на обврската на давателот и ангажирањето на неговите средства зависи од идни околности кои во времето на склучувањето на договорот се неизвесни: зависат пред сè од должината на животот на примателот. Се гледа дека овој догоровор е еднострано алеаторен, бидејќи во моментот на склучување на договорот неизвесноста го оптеретува само давателот на издржувањето. Алеаторноста на договорот за доживотна издршка го прави различен овој договор од начелото на еквиваленција на престацијата која што постои кај други договори. Затоа овој договор не може да се побива заради прекумерно оштетување.

г.Трајноста на извршуавњето на давателовите обврски Договорот за доживотно издржување е договор со трајни извршувања на

обврските на давателот. Додека обврската на примателот на извршувањето се извршува со еден акт, кој настанува после неговата смрт, обврската на давателот на издржувањето се состои од низа на чинидби кои се простираат во времето од склучување на договорот до примателовата смрт. Затоа договорот за доживотно издржување исклучиво е подложен на дејството на променети околности.

д.Формалност на договорот Договорот за доживотна издршка е строго формален договор. Формата е

пропишана со закон и не зависи од волјата на страните на договорот. Формалностите се состојат од два елемента:

Stru~en del

52

1. од задолжителна писмена форма на договорот и потоа 2. Од јавна форма која подразбира одреден редослед при склучувањето на

договорот: а. судско читање на договорот пред страните, б. предупредувањето дека имотот кој што е опфатен со договорот не влегува во

идната оставина на примателот на издржувањето и дека од неа не може да се намири нужниот дел на наследниците на примателот и

в. судска заверка на договорот (која нема значење на заверка на потписите на договорните страни, туку значи потврдување на содржината на исправата во која е содржан договорот).

Дури кога кумулативно ќе се исполнат сите елементи на формата, договорот настанува и произведува правно дејство. Значи, станува збор за форма ad solemnitatem, форма која е конститутивни, составен елемент на договорот и битен услов за настанувањето на договорот, чиј што недостаток во строгата форма санкциониран со негова апсолутна ништовност (договорот не произведува никакво правно дејство).

4.Права и обврски на договорните страни а.Права и обврски на давателот на издржувањето Давателот на издржувањето е должен да се грижи за примателот на

издржувањето, да го издржува сè до смртта на примателот на издржувањето, а после смртта и да го погребе. Станува збор, значи, за определување на обврските на давателот на издржувањето, определување кое најпрво служи за разграничување на овој договор од некои други, сродни договори, со трајна обврска на некое лице (да речеме, договор за доживотна парична или натурална рента, договор за сместување и сл.), но и своевидно предупредување дека при непостоење на некое од тие елемнти не постои ни договор за доживотно издржување, туку, можеби некој друг, именуван или неименуван договор. Во практиката договорите за доживотно издржување најчесто се склучуваат по пат на општи формулации, како на пример такви каде што давателот на издржувањето е дожен примателот да го негува и издржува до смртта, а после смртта да го погребе, или пак формулации од типот: да го чува, да се грижи за него, и до смртта на примателот да му го одржува имотот. Се гледа дека обврската на давателот се состои од два вида:

1. од чинидба на издржување на примателот и 2. од морални обврски. Првиот вид на обврски подразбира различни чинидби со цел да се намири

примателот со работи потребни за живот. Вториот вид на обврски подразбира грижа за личноста на примателот и цел низ на други лични услуги - да речеме: спремање на храна, излегување на прошетка, спремање на постелнина, читање на весник на примателот, играње на разни друштвени игри со примателот, носење во посета кај пријатели, во болница, поправка на телевизорот, што како обврски често не се мерливи во паричен еквивалент.

Давателот на издржувањето е обврзан да врши различни чинидби кои се потребни за намирување на примателовите животни потреби, но на договорните страни паѓа обврската сами да го одредат видот и обемот на тие обврски: начин, рокови, место, обем и квалитет... Во отсуство на договорни одредби, видот на обврските на давателот се определуваат во ЗОО.

Stru~en del

53

Давателот е должен на примателот посебно да му обезбеди станување (не посебен стан), храна, облека, обувки, нега во болеста и староста. И не само тоа. Обврската на давателот се протега и на разни други престации за вообичаените, секојдневни примателови потреби како на пример: купување на весник, книги, карти за кино, спортски приредби, превоз во градски сообракај. Овие обврски на давателот особено се ценат во отсуство на договорни одредби, а се ценат по пат на два параметра:

1.потребите на примателот и 2.можностите на давателот. Потребите на примателот се вреднуваат и ценат со посредство на неговиот, ако

може така да се каже, ,,преддоговорен начин на живот,,, па така: примателот на издржувањето не може после склучувањето на договорот за доживотна издршка да има полоши услови отколку пред склучувањето на договорот. Во секој случај чинењата на давателот, во отсуство на договорни одредби, не смеат да бидат со послаб квалитет од просекот кој што важи во местото на исполнување на договрот. Во недостаток на договорни одредби за времето и местото на чинидбите на давателот се применуваат за секој вид на чинидба соодветни правила од ЗОО. Покрај издржување, сфатено како низа на чинидби, давателот е обврзан да се грижи за личноста на примателот: да се грижи за примателот, да го чува и негува во болест и староста и после смртта да го погребе. Тие обврски постојат и кога не се изрично наведени во договорот. Кога примателот ке се разболе давателот е должен да го негува и да ги поднесува тршоците на лекување, без оглед дали издатоците настануваат со болнички третман или не, при што не е значајно дали примателот се разболел пред или после склучувањето на договорот. Давателот на издржувањето ги сноси само оние видови на трошоци за лечење кои се неопходни (трошоци за болнички третман, трошоци за лекови и лекари, трошоци за медицински операции и зафати, трошоци за набавка на протеза и вградување на вештачки делови во организмот, опоравок, лечење во бања итн.) Висината на поднесувањето на трошоците се определува спрема материјалната состојба на давателот на издржувањето.

Давателот на издржувањето е должен да го погребе примателот, на примерен начин (на пример ако е верник да се обезбеди свештеник, соодветна погребна опрема и сл.) Обврската за погреб се подведува под обврската за нега и грижа над примателот и постои и кога давателот не е наследник на примателот на издржувањето. Давателот не е должен на примателот му подигне надгробен споменик со исклучок ако е тоа договорено и произлегува од околностите на случајот.

Давателот на издржувањето е должен лично да ги исполнува своите обврски. Исклучоци се можни, но не и во случајот со оние давателови чинења кои неможат да се исполнат без личен контакт со примателот, или пак, обврски кои произлегуваат од негата и грижата за примателот.

Извршувањето на обврските на давателот се протега по правило во подолг временски период. Затоа, начинот на извршување на тие обврски, нивниот вид и обем не смеат да бидат во договорот однапред фиксно определени, туку мора да биде оставена можност обврските на примателот да се прилагодат на изменетите потреби и на примателот и на давателот на издржувањето (цврсто договорно фиксирање на давателовите обврски води до некој друг договор, да речеме во договор за доживотна натурална или парична рента).

Обемот и содржината на обврските на давателот подложна е на промени во однос на постоечката состојба во време на склучување на договорот: промените може да бидат причинети како од објективни така и од субјективни фактори, како од материјалната или друга состојба на примателот, така и од измената на состојбата на

Stru~en del

54

давателот. Промените на состојбата Договорот за доживотно издржување го прават, после склчувањето, подложен на модификација, а незадоволството од променетите околности можат пред судот да го изразат и давателот и примателот на обврската.

а.а. Посебно за договорот за доживотно издржување со заедница на живот Заради извршување на договорните обврски, давателот и примателот на

издржувањето можат да воспостават и заедница на живот. Таа заеница на живот најчесто значи заедничко станување во иста куќа, или пак, во различни куќи но на ист имот. Заедница на живот постои и кога примателот на издржувањето води сопствено, самостојно, одвоено домаќинство, со тоа што давателот тогаш обично се обврзува на примателот да му овозможи станување и по правило, средства за живот во натура.

Во заедницата на живот помеѓу двете договорни страни најчесто од едната страна постојат повеќе субјекти (повеќе даватели или, повеке приматели на издржувањето, најчесто брачни парови), а можноста за раскинување на договорот заради променети околности, заради постојаните контакти помеѓу договорните страни, е поголема отколку кога договорот не е следен со заедница на живот.

Примателот на издржувањето е обврзан да ги прими сите чинидби на давателот кои се согласни со договорените услови инаку паѓа во доверителски долг. Тоа важи и за извршувањето на давателовите чинидби кои се однесуваат на неговата прима-телова личност (нега, лечење, секојдневна грижа).

б.Права и обврски на примателот на издржувањето Обврската на приметелот на издржавањето се состои во преносот на

определени ствари на давателот на издржувањето во сопственост или во преносот на други граѓански субјективни права на давателот. Тоа е битна состојка на договорот за доживотно издржување. Несогласноста на страните за имотот кој што се пренесува на давателот доведува до ништовност на договорот за доживотна издршка. На давателот може да му биде пренесен севкупниот имот на примателот или негов определен дел - неподвижен и подвижен. Кога со договорот на давателот се пренесува целиот примателов имот, во отсуство на негова индивидуализација - договорот е ништовен (давателот на издржувањето е примателовиот сингуларен, а не универзален сукцесор). Ова од причина што преносот на севкупниот примателов имот создава големи тешкотии за неговите доверители, затоа што во недостаток на универзални сукцесори (кои ги нема ако со договорот de facto се исцрпи примателовата оставина) после примателовата смрт нема кој да одговара за неговите долгови. На хирограферните доверители тогаш би требало да им стои на располагање можноста за побивањето на Договорот за доживотна издршка заради оштетување на доверителите.

Кога се пренесуваат недвижности се смета дека се пренесени и подвижните ствари кои служат за искористување на тие недвижности, т.н. недвижности по намена (земјоделски алати, стока за влечење и сл.) дури и во ситуации кога тоа со договорот не е определено. Примателот може со договорот на давателот да го пренесе и сосопственичкиот дел, но и уделот во заедничката сопственост. Обврската на примателот на издржувањето може да се состои во предавање на одредена сума на пари и воопшто во пренос на сите имотни права кои се подобни за пренос, но кои што не се од лична, имотна природа: права од акции, права од хартии од вредност, пронаоѓачко или авторско право. Преносот на побарувачките права се врши во облик на цесија, која настанува во моментот на примателовата смрт. На односите помеѓу

Stru~en del

55

давателот на издржувањето и примателовите должници се применуваат одредбите од ЗОО кои се однесуваат на цесијата.

Сите предмети и права кои се пренесуваат на давателот мора да бидат одредени во договорот. Тие секако дека можат да бидат и определливи, а определиви се тогаш кога договорот дава доволно податоци од кои може да се утврди за кои предмети станува збор или пак кога странките ќе му препуштат на некој трет да ги определи предметите кои се содржани во договорот. Ако договорот не дава доволно податоци врз основа на кои може да се определи за кои предмети или права станува збор, или трето лице нема да ги определи предметите до моментот на примателовата смрт договорот е ништовен. Исто така ништовен е и договорот во кои се определува пренос на четвртина, петина осмина итн. на примателовиот имот. Ништовен е и договорот за доживотна издршка со кои се одредува пренос на ствари кои примателот ќе ги стекне по склучувањето на договорот како што е и без правна важност изјавата на трето лице за која тој за предмети на договорот ќе определи ствари или права кои во моментот на склучувањето на договорот не биле во сопственост на примателот.

Сумарно кажано, сите овие ситуации го прават договорот за доживотна издршка многу близок на договорот за наследување, кој во нашето право е забранет, но договор за доживотна издршка во кој ќе се определи пренос на имот во дропка, или определен индивидуален дел од примателовиот имот во тој случај договорот е сосема полноважен (да речеме: половина куќа, четвртина нива итн).

Во случај на заедница на живот помегу давателот и примателот на издржувањето, примателот е должен со своето однесување да придонесува за складни односи во заедницата на живот, а ако живее во куќата на давателот на издржувањето, примателот мора да ги почитува членовите на семејството на давателот и куќниот ред во куќата во која престојува. Непочитување на тие нормативи значи повреда на договорот за доживотно издржување и е основа за негово раскинување.

5.Правни дејства на договорот за доживотна издршка Во моментот на склучувањето на договорот за доживотно издржување,

договорните страни стекнуваат облигациони права. Преносот на сопственоста на примателовите ствари одложен е сè до моментот на неговата смрт, па сè дотогаш, примателот е овластен по сопствена волја да располага со стварите. Може и да ги оттуѓи ако сака, да ги оптерети, подари, уништи, па давателот на издржувањето како доверител може да дојде во ситуација и покрај уредно извршување на договорните обврски да не може да ги оствари договорените права. Оттука, давателот на издржувањето, заради заштита на своите права од договорот, може од примателот да бара средства за обезбедување (хипотека или залога). Покрај тоа, давателот на издржувањето, може своето право од договорот, во облик на прибелешка, да го запише во земјишните книги. Кога примателовите ствари случајно ќе пропаднат, до примателовата смрт, облигацијата делумно или во целина се гаси: кај делумното пропаѓање на стварите опфатени со договорот давателот на издржавање може, заради променети околности, да бара смалување на своите договорени обврски или раскинување на договорот.

Stru~en del

56

а. Посебно за оттуѓувањето на стварите од страна на примателот на издржувањето и последиците од тоа Положбата на давателот на издржувањето од периодот на склучување на

договорот за доживотна издршка па се до смртта на примателот на издржувањето директно зависи од тоа дали своето право давателот на издржувањето го обезбедил или не го обезбедил. Давателот на издржувањето кој што своето право со ништо не го обезбедил има својство на обичен (хирограферен) доверител. Затоа, ако примателот на издржувањето ги оттуѓи договорените ствари, на што има право, давателот може, после смртта на примателот, да се обрати до наследниците на примателот на издржувањето со барање за надомест на штета заради неизвршување на договорот од страна на примателот на издржувањето. Поинаква е ситуацијата кога давателот на издржувањето своето право го обезбедил со реален товар (да речеме со хипотека), тогаш давателот се намирува после хипотекарните доверители кои што му претходат (ако ги има) до висината на тоа што, после нивното намирување, ќе преостане: разликата ја добива по начелото на хирограферно намирување.

Давателот на издржување станува сопственик на стварите на примателот во моментот на смртта на примателот. Бидејки давателот на издржувањето стекнал сопственост, со правно дело inter vivos, имотот на примателот кој е опфатен со договорот за доживотна издршка не влегува во оставината на покојниот примател. За преносот на имотот од примателот на давателот не е потребно да се спроведе оставинска постапка. На подвижните предмети давателот стекнува сопственост во моментот на примателовата смрт (modus acvirendi не е потребен), па од тој момент може да поднесе rei vindicationa тужба спрема секој држател на стварта. Истото важи и за неподвижните ствари, а уписот во земјишните книги нема конститутивно, туку само публицитетно дејство: давателот го поднесува писменото кое го содржи договорот за доживотна издршка и извод од матична книга на умрени или друга јавна исправа со која се докажува примателовата смрт.

Тоа што имотот кој што е предмет на договорот за доживотна издршка не влегува во оставина може да има тешки последици на примателовите наследници. Ако примателот го повредил нужниот дел со имотот опфатен со договорот за доживотна издршка нема да може да се намири нужниот дел на примателовите наследници. Тоа, по принципот на споени садови, се одразува и на положбата на примателовите хирограферни доверители. Имено, го пренесе ли примателот на издржувањето на давателот на издржувањето целиот имот тогаш наследниците немаат што да наследат па затоа нема ни кој да одговара за примателовите долгови. На овие доверители им останува само вонстечајно побивање на договорот за доживотно изджување.

6.Раскинување на договорот за доживотна издршка а.Раскинувањето на договорот за доживотна издршка заради неисполнување. Од правилата на граѓанското, облигационо право кои што важат за теретните

договори, посебно се значајни нормите за раскинување на договорите за доживотно издржување заради неисполнување. Неизвршувањето на должниковата обврска може да биде потполна или делумна. Потполно неисполнување постои тогаш кога должникот ништо не преземал за да ги изврши договорените чинидби, а делумно, тогаш кога должникот само во еден дел ги врши своите обврски, како и кога должникот во целост ја исполнил својата обврска, но не на начин, во место и во време

Stru~en del

57

како што било определено со договорот за доживотна издршка. Право на раскинување на договорот заради неисполнување не е суверено право на доверителот. По правило, доверителот има право на избор: или од должникот да бара извршување на обврската и надомест на штета или да го раскине договорот. Правото на избор на доверителот е ускратено кога должникот не исполнил само незначителен дел од обврската: доверителот тогаш може само да бара исполнување на преостанатиот, незначителен, дел од обврската и надомест на штета. Право на раскинување на договорот заради потполно неисполнување на обврската на должникот е неспорно, но Законот за облигациони односи молчи кога се работи за условите под кои е возможно раскинување заради делумно неисполнување. Во правната литература се истакнува дека доверителот има право на раскинување на договорот тогаш кога исполнувањето на обврската на должникот не претставува очекувана корист за доверителот, со што во суштина е осуетена целта на договорот (што се утврдува во зависност од околностите на случајот), инаку доверителот има право само да бара извршување на договорот и надомест на штета. Потполно или делумно неизвршување на обврската мора да биде последица на вина на должникот. Доверителот, пред раскинувањето на договорот, мора на должникот да му остави примерен рок за исполнување на обврската (исклучок постои кај т.н. фиксни договори или кога од должниковото однесување произлегува дека обврската нема да се исполни ни во дополнително оставениот рок). По истекот на дополнителниот, примерен рок, доверителот, со проста, вонсудска изјава, го раскинува договорот. Последиците од раскинувањето на договорот заради неисполнување се следни:

А. барање да се врати тоа што е примено на основа на раскинатиот договор; Б. давање на надомест за користа која секоја страна ја имала од тоа што другата е должна да врати и В. надомест на штета, која што припаѓа само на совесната страна. Правото на раскинување на договорот заради неисполнување на давателовите

обврски поминува после смртта на примателот на неговите наследници. Значи дека правната моќ за истакнување на давателовите неисполнувања на договорот поминува во оставина на примателот на издржувањето (тоа важи и во случај кога договорот е заклучен во корист на трето лице, а стипулантот умре). Тука се поставува едно ново прашање: имаат ли наследниците на примателот право на надомест на штета во случај кога нема услови за раскинување на договорот заради неисполнување (да речеме, затоа што делумното неизвршување на примателовите обврски не е од таков интензитет за да се ракине договорот, или давателот незначително ги повредил договорените обврски)? Неспорно, тоа право им припаѓа во случајот кога примателот ке го оствари пред смртта, затоа што, како побарувачко право, тоа влегува во оставината и се наследува; истото важи и кога примателот ќе умре во текот на парницата во која бара раскинување или извршување на договорот и надомест на штета, а неговите наследници ќе стапат во процес, во тужителска улога, со тоа што не може да бараат извршување на договорот, туку само надомест на штета.

Проблемот, значи со севкупната сериозност се поставува во ситуации кога примателот на издржувањето за време на животот не барал раскинување на издршката, ниту пак извршување на договорот или барал раскинување на договорот но безуспешно. Јасно е дека наследниците на примателот не може да бараат исполнување на договорот. Тие може да барат или раскинување на договорот (ако

Stru~en del

58

примателот за време на животот безуспешно барал раскинување, а заради непостоење на идентитетот на странките нема res iudicata, иако е тешко да се поверува дека наследниците ќе имаат повеќе успех од самиот примател) или надомест на штета, и тоа само или едното или другото, но не во форма на таканаречени ,,алтернативните тужбени барања“ туку во облик на т.н. ,,евентуални тужбени барања“. Но, додека правото на наследниците на примателот да бараа раскинување на договорот е неспорно, а изгледите за успех зависат од околностите на случајот, од фактите, се поставува прашањето дали имаат примателовите наследници воопшто право да бараат надомест на штета, односно преминува ли и тоа примателово право на неговите наследници? За тоа нема пречки. Ако на наследниците преминува еден елемент на опцијата настаната заради неисполнување на договорот (право на раскинување), зошто, навистина во помал обем, не би поминало на други правото на надомест на штета (со тоа што барањето за надомест на штета е елемент на правата опција, односно право на раскинување). Тоа понатаму, доведува до конечен заклучок дека на примателовите наследници, во случај кога примателот не успеал со барањето за раскинување на договорот, а не барал исполнување на договорот, им останува поставување на барањето за надомест на штета заради неисполнување на договорот.

На договорот за доживотна издршка не се применува само едно правило кое важи за теретните договори: правилото за прекумерно оштетување.

б.Раскинување на договорот заради променети околности Кога заклучуваат договор за доживотно издржување, како и кај заклучувањето

на другите договори, страните имаат во предвид одредени околности - т.н. непроменети околности (rebus sic stantibus), па донекаде и нивната релативна променливост, но во разумни и предвидливи граници. Но кога после склучувањето на договорот состојбите толку ќе се променат што исполнувањето на договорот ќе стане значително отежнато или причините за постоење на договорот престанат да пчостојат тогаш, договорната страна, која има интерес може да бара раскинување или измена на договорот. Судот, на барање на страната чија што обврска е значително отежната заради променетите околности, водејќи сметка за сите околности, може да одлучи дали договорните односи одново ќе ги уреди или договорот ќе го раскине.

7.Симулирани договори за доживотно издржување Во практиката се случува странките да заклучат договор за доживотна издршка

исполнувајќи ги при тоа сите строги формални услови кои што законот ги бара за овој вид на договори, но не заради доживотно издржување туку заради некоја друга цел. Најчесто се случува страните да целат кон изигрување на императивните прописи за нужното наследување. Бидејќи сето тоа што е предмет на обврската на примателот на издржувањето не влегува во составот на неговата оставина, па ни во пресметковната вредност, нужните наследници остануваат скратени во поглед на тие ствари и права (кое по некое правило се од голема вредност). Затоа нужните наследници, но и другите правно заинтересирани лица, а тоа се законските наследници, а понекогаш дури и тестаменталните, можат да бараат по пат на тужба од парничниот суд поништување на договорот за доживотна издршка. Доколку тужителите ја докажат основаноста на тужбеното барање, добрата кои се зафатени со симулираниот договор ќе влезат во составот на оставината на починатиот примател на издржувањето.

Stru~en del

59

ПАНДОВСКИ БЛАГОЈА Дипломиран Правник со положен Правосуден и Адвокатски испит

ПРАВОТО НА НАДОМЕСТОК НА ШТЕТА КАКО ПРАВО ОПРЕДЕЛЕНО ВО МЕЃУНАРОДНИТЕ ДОГОВОРИ

Според „Македонскиот закон за облигациони односи" (Службен весник 18/01, член 142)“ штета е намалувањето на нечиј имот (обична штета ) и спречувањето на негово зголемување (испуштена корист), како и нанесувањето на друга физичка или душевна болка или страв (нематеријална штета)". Доколку се разгледаат одредбите од глава II, оддел 2, членови 141-198, на горенаведениот закон, каде се регулира проблематиката на причинување на штета и нејзино надоместување, може да се констатира дека нашиот закон солидно ја дефинира, определува и регулира истата.

Сепак и покрај ова во услови на тенденција на унификација на правото во светот, условено од стремежот за негова глобална стандардизација, многу е важно да се даде краток осврт на меѓународните регулативи кои го регулираат надоместокот на штета.

Комплексноста, разновидноста и бројноста на причинителите на штетата, како и облиците и механизмите за нејзин надомест, придонесоа со ова прашање да се занимаваат и најзначајните меѓународни организации (Обединети Нации, и нивните специјализирани агенции, Европската Унија, Советот на Европа, Хашките конвенции за меѓународно приватно параво и сл.). Освен мултилатералните конвенции кои ги имаат донесено наведените органи и тела, голем е бројот и на билатералните договори, со кои државите потписнички на истите меѓусебно уредуваат определени прашања по обештетувањето.

Меѓународните мултилатерални договори, кои во целина или во дел се однесуваат на прашањето на надоместок на штетата, препознатливи се како на полето на деликтната одговорност (особено оние кои произлегуваат од поседување и употреба на опасни предмети, и вршење на опасни дејствија), така и на полето на договорната одговорност, посебно кога се работи за штетата настаната во превозот на роба, патници и багаж.

Категоризација на конвенциите е можна по разни основи. Така тие можат да се категоризираат според: објектот на штета, дејствието, односно областа во која штетата настанала и др.

Целта на овој текст е да се укаже на нивната бројност и разновидност и тенденциите кои можат да се забележат во нив.

Ќе започнам со конвенциите кои се однесуваат на, одговорноста за нуклеарна штета, токму поради вниманието кое меѓунароната заедница им го има посветено и бројноста на истите. Овие конвенции датираат од шеесетите години на 20 тиот век и заедно со договорите со кои се уредува безбедносниот аспект на нуклеарното оружје

Stru~en del

60

и нуклеарниот материјал, целосно ја уредуваат областа на атомското право, како нова правна гранка во втората половина на 20. век. Меѓународна регулатива во оваа област е неопходна особено поради нуклеарната штета која може да настане во мирновременски услови, поради нуклеарни хаварии, а чии зрачења и честици може да причинат штета и на доста големи територии кои опфаќаат и повеќе држави. Типичен пример за тоа е чернобилската несреќа. „Виенската конвенција за граѓанска одговорност за нуклеарна штета“ од 21 мај 1963 година утврдува минимални стандарди за обезбедување финансиска заштита од штети кои можат да настанат при користењето на нуклеарната енергија за невоени цели. Како нуклеарна штета според оваа конвенција се подразбира: смрт, телесна повреда, уништување или оштетување на предмети, кои настануваат односно се последица на радиоактивните својства или се комбинација на тие својства со отровни, експлозивни, или други опасни својства на нуклеарните горива или радиоактивните производи односно отпади кои се наоѓаат во една нуклеарна постројка. Во наведената група спаѓаат и штетите кои произлегуваат од нуклеарниот материјал кој доаѓа од нуклеарната постројка, кој е во неа произведен или се пренесува кон истата. За нуклеарната штета одговара корисникот на нуклеарната постројка според начелата на објективната одговорност. Исто така според оваа конвенција (член7) корисникот на нуклеарната постројка е обврзан да склучи осигурување или да обезбеди друга финансиска гаранција за својата одговорност во износ, вид и под услови кои ги одредува државата во која се наоѓа постројката.

„Конвенцијата за одговорност кон трети лица во сферата на нуклеарната енергија“ склучена во Париз на 29 јули 1960 година (во натамошниот текст Париска конвенција), предвидува корисникот на нуклеарната постројка да одговара за сите штети нанесени на лицата или нивниот имот од страна на самата нуклеарна постројка или во врска со нејзиното работење.

Со конвенцијата која е склучена во Брисел на 31 јануари 1963 година (Бриселска конвенција), е извршено дополнување на Париската конвенција. Во врска со примената на овие две конвенции во Виена на 21 септември 1988 година е донесен заеднички протокол, кој има за цел да ја детерминира врската помеѓу двете конвенции и да спречи евентуална колизија помеѓу примената на истите. „Ковенцијата за дополнително обештетување од нуклеарната штета“ која е склучена на 12 септември 1997 година во Виена има за цел да го зголеми износот од обештетување при нуклеарни штети. Во врска со штетите кои можат да настанат при превоз на нуклеарен материјал по морски пат на 17 декември 1971 година во Брисел е склучена „Конвенцијата за граѓанска одговорност кај морскиот превоз на нуклеарен материјал“.

Втора група на конвенции кои ќе ги елаборирам во овој текст се конвенциите кои го уредуваат обештетувањето и одговорноста при сообраќајните несреќи.

Наведените конвенции содржат одредби за граѓанско-правните аспекти на сообраќајните несреќи со меѓународен елемент притоа препуштајќи им на националните законодавства да го регулираат мноштвото од останати прашања.

„Европската конвенција за граѓанска одговорност за штета предизвикана од управување со моторни возила“ е донесена од страна на Советот на Европа на 14 мај 1973 година. Таа има за цел да изврши унификација на правната материја во оваа област и секако заштита на оштетените лица.

Во рамките на Хашката конференција за меѓународно приватно право од 4 мај 1971 година е донесена „Конвенција за законот кој се применува при сообраќајни несреќи“. Истата определува кој меродавен закон треба да се примени на граѓанската

Stru~en del

61

вондоговорна одговорност која произлегува од сообраќајните несреќи, предвидувајќи примена на начелото „Lex loci delicti commissi".

„Конвенцијата за одговорност за штета која ја нанесува странски воздухоплов на трети лица“ од 7 октомври 1952 година предвидува одговорност на операторот односно корисникот на воздухопловот за сите штети кои од истиот додека е во лет ќе бидат нанесени на лицата на земјата.

„Конвенцијата за меѓународната обврска за надомест на штета причинета од страна на вселенски летала“ склучена на 29 март 1972 година, содржи меѓународни правила и процедури во врска со обврската за надомест на штетата која вселенските летала ја нанесуваат на лицата на земјата или на други места. Истата има интенција оштетените лица од дејствијата на вселенските летала да добијат брз и правичен надомест. Притоа апсолутната одговорност за исплата на надоместот на штета, паѓа на државата која го лансирала леталото.

Третата група на конвенции кои се навистина бројни, се однесуваат на надомест на штета која настанува во меѓународниот превоз на патници и роба.

„Атинската конвенција за превоз на патници и нивниот багаж по морски пат“ склучена на 13 Декември 1974 година се применува во сферата на меѓународниот морски превоз. Истата ги дефинира поимите „возач“, „стварен возач“ и „патник“, а воедно ја регулира и границата и висината на одговорноста за штета.

„Конвенцијата за поморски побарувања“ од 19 ноември 1976 година во Брисел, ја заменува „Конвенцијата за ограничена одговорност на сопствениците на поморски бродови“ склучена исто така во Брисел на 10 октомври 1957 година. Истата според член 11 предвидува конституирање на посебен фонд за обештетување. Доста важна конвенција во оваа свера е Конвенцијата на Обединетите Нации од 19 април 1991 година за одговорноста на претприемачите на транспортните терминали во меѓународната трговија. Истата на единствен начин ги уредува правилата за утврдување на одговорност за време додека стоката се наоѓа во складови, пристаништа и сл. и е под контрола на лицата кои даваат определени услуги во врска со таа стока (складирање, утовар, истовар, преработка, пакување итн.).

Конвенцијата на Обединетите Нации за повеќеначинскиот превоз на роба усвоена во Женева на 24 мај 1980 година, има за цел да во еден меѓународен акт ги регулира есенцијалните прашања за комбиниран превоз на роба во меѓународната трговија.

Покрај овие мултилатерални конвенции, правила за надомест на штета при меѓународен превоз содржат и многу други конвенции и меѓународни акти како што се: „Меѓународна конвенција за унификација на одредени правила за товарни возила" од август 1924 година (Хашки правила); „Конвенција за превоз на роба по морски пат" донесена од Обединетите нации на 31 март 1978 година (Хамбуршки правила); Хашко- Визбијските правила од 1979 година; „Варшавска конвенција" од 12 октомври 1929 година и Хашки протокол од 1955 година на Варшавската конвенција, кои ја уредуваат одговорноста на воздушните превозници; Конвенции за друмски превоз на роба (СМR), патници и багаж (СVR), железнички превоз (СОТIF) и др. Кога станува збор за превозот на роба по море, Хамбуршките правила содржат многу прецизни одредби за одговорноста на превозникот (основа, траење, граници), а исто така и за одговорноста на испратникот на робата.

Конвенциите кои се однесуваат на надоместок на штета настаната со превоз на опасна роба се поспецифични од конвенциите кои се однесуваат само на превоз на роба, бидејќи кај нив се работи за правоз на опасни предмети чии што транспорт потпаѓа под посебен правен режим (специјален превоз, безбедносни мерки, етикетирање и сл.), што е логично бидејќи превозот на опасни материи доведува до

Stru~en del

62

нов вид на ризици и ја зголемува загрозеноста на луѓето, предметите и животната околина. Овие супстанци сами по себе, или како резултат на експлозии, излевање, или запалување кое настанува од нив претставуваат особена опасност и потенцијална причина за таканаречените масовни штети. Посебните национални прописи за одговорност за штета настаната со превоз на опасна роба се навистина ретки, а често со исклучок на друмскиот сообраќај не се бара ни осигурување на превозот. „Конвенцијата за граѓанско-правна одговорност за штета настаната со превоз на опасна роба по друмски пат, железница или внатрешни пловни патишта", од 10 октомври 1989 година, утврдува видови на штети, граници на одговорност, задолжително осигурување како и процедура за реализација на оштетното побарување. Таа не го дефинира поимот „опасна роба" но се повикува на листата на опасна роба наведена во договорот за меѓународен друмски превоз на опасна роба - АDR (член 1, точка 9). Конвенцијата предвидува дека под „превоз" се подразбира времето од почетокот на товарење на робата во превозното средство до крајот на процесот на истоварање на робата (член З, став З). „Меѓународната конвенција за одговорност и надомест на штета од превозот на опасни штетни супстанции по морски пат" од 3 мај 1996 година опфаќа штета како смрт и телесни повреди, уништување и оштетување на имот вон бродот, контаминација на животната средина и надоместок на превентивните мерки преземени за спречување на истата. Оваа меѓународна конвенција за разлика од претходната поблиску ги опишува супстанците кои се опасни и штетни така што ги наведува правните документи кои ги опишуваат истите. Исто така таа според член 13 предвидува посебен „НNЅ Fund" со цел тој да прима и разгледува тужби против фондот, како и да го припрема буџетот на фондот за секоја календарска година. Во оваа група припаѓаат и „Договорот за меѓународен друмски превоз на опасна роба" - ADR од 30 септември 1957 година и Хамбуршките правила кои содржат одредби за превоз на опасна роба (член 13).

Конвенциите за граѓанско-правна заштита на животната средина се појавуваат како резултат на тенденцијата на животната средина да и се пружи адекватна заштита, нејзиното загрозување да се санкционира колку може повеќе и истата да се врати во претходна состојба. „Меѓународната конвенција за граѓанска одговорност за штета предизвикана од загадување со нафта" од 29 ноември 1969 година, содржи унифицирани правила и постапки на меѓународен план за регулирање на прашањето на одговорност и правичното обештетување на лицата кои трпат штета поради истекување или исфрлање на нафта од бродовите, при што за сите штети кои произлегуваат по тој основ, како одговорно лице го наведуваат сопственикот на бродот. Според конвенцијата од 1969 година сопственикот на бродот кој е регистриран во една држава членка, и кој пренесува повеќе од 2000 тони нафта, должен е да склучи договор за осигурување или да даде некое друго осигурување до границите на својата одговорност (член 7). „Меѓународната конвенција за основање на меѓународен фонд за надомест на штета настаната со загадување од нафта" (18 декември 1971 година) настанува за да се обезбедат средства за потполн надомест на штета, а на сопствениците на бродовите да им се олесни финансискиот товар кој го носат по конвенцијата од 1969 година. Според конвенцијата од 1971 година товарот за надомест на штета настаната со загадување од нафта не би требало да го носат превозниците со бродови туку и лицата кои имаат финансиска корист од превозот на нафтата (пред сè сопствениците на нафтата). Исто така, според наведената конвенција сите корисници на превозот кои примиле нафта преку тонажата утврдена во член 10 на конвенцијата се должни да вршат годишна уплата во фондот согласно количеството на нафта кое го примиле во таа календарска година. „Конвенцијата за граѓанско-правна одговорност за штета настаната како резултат на дејствија опасни

Stru~en del

63

по животната средина" од 21 јуни 1993 година, има за цел да обезбеди адекватна компензација за штета настаната како резултат на штетните дејствија, и воспоставување на претходната состојба на животната средина.

Конвенциите кои се однесуваат на надомест на штета во врска со давање на услуги и промет на робата, воспоставуваат посебен режим на одговорност за давачите на услуги, како и за произведувачите и продавачите на робата. Такви се „Конвенцијата за одговорност на хотелиерите за имотот на нивните гости" од 12 декември 1962 година и „Европската конвенција за одговорност за производите кои предизвикуваат повреда и смрт" од 27 јануари 1977 година донесена од Советот на Европа. во оваа група припаѓа и упатството за унификација на законите и другите прописи на државите членки на Европската унија за одговорноста за производите со недостаток од 25 јули 1985 година. Во рамките на Хашката конференција за меѓународно приватно право одржана на 2 октомври 1973 година донесена е и „Конвенција за законот кој ќе се применува во случај на одговорност на произведувачот за своите производи".

Обештетувањето на жртвите на насилство е предмет на неколку конвенции меѓу кои најпозната е „Европската конвенција за обештетување на жртвите на насилство" од 24 ноември 1983 година. Овие конвенции имаат за цел на жртвите на намерни и насилни злосторства да им обезбедат обештетување и тоа во случаи на губење на живот, телесни повреди или нарушување на здравјето на луѓето, без разлика на имотната состојба на сторителите на тие злосторства. Во оваа група во поширока смисла можат да се сместат и повеќе други конвенции кои се однесуваат на заштита на човековите права, кај кои повредата на тие права е санкционирана со обврска да се надомести штетата. Една од конвенциите во таа област е и „Конвенцијата за заштита на човековите права и достоинството на човечкото битие во сверата на примената на биологијата и медицината" (1997 година). Таа конвенција предвидува правичен надомест во согласност со националните закони за секое лице кое претрпело штета како резултат на медицинска интервенција (медицински третмани и операции, трансплантација на органи и ткива, научни истражувања и сл.)

Постојат и многу други мултилатерални конвенции кои се занимаваат со проблематиката на одговорноста и надоместок на штетата. Интересен е „Договорот за трговските аспекти на правата на интелектуална сопственост" од 1994 година (TRIPS), каде според член 45 лицето кое ќе изврши повреда на нечие право на интелектуална сопственост должен е на титуларот на тоа право да му плати соодветно обештетување. „Конвенцијата за обештетување на несреќни случаи на работа и професионални заболувања" (MOR) исто така разгледува определени прашања за обештетување и одговорност во врска и како последица на работните односи.

Доколку се проанализира развојот на националните и меѓународните правни одредби кои се занимаваат со проблематиката на одговорноста и надомест на штетата, може да се забележи тесна поврзаност помеѓу развојот на општеството и интелектуалната еволуција на човекот од една страна кои сами по себе резултираат со развој на техничко-технолошките процеси и зголемување на животниот стандард и комплексноста на правните акти кои ги уредуваат новите односи од друга страна. Во оваа насока особено е важна меѓународната регулација на прашањата за одговорност за штета и обештетување затоа што кога се во прашање таканаречените „масовни штети" од големи размери во мирновременски услови предизвикани од атомската енергија, воздухопловството, поморските штети, еколошките катастрофи и сл. поради непредвидливоста на ризикот и последиците истите тешко може да се решаваат во националните законодавства на земјите. Во оваа област интересите на оштетениот, принципот на правичност и меѓународна солидарност условија донесување на голем

Stru~en del

64

број мултилатерални конвенции кои се занимаваат со идентификација на категориите „оштетен" и „штетник" и нивните права и обврски. При тоа по правило одговорноста за штета се заснова на правилата на објективна одговорност со цел да се поедностави самата процедура на обештетување. Клучните меѓународни договори од областа на одговорноста за нуклеарна штета (Бриселската, Виенската и Париската конвенција), се засноваат на апсолутната одговорност на операторот со нуклеарната постројка, што значи дека само тоа лице може да биде тужено и обврзано да ја надомести штетата. Покрај ова „Конвенцијата за дополнително обештетување од нуклеарна штета" од 1997 година напоредено со предвидените износи на обештетување предвидува и ставање на располагање на јавни фондови со цел за целосен надоместок, со што се имплементира и меѓународната одговорност за тие видови на штета. Објективната одговорност е предвидена и во конвенциите кои се однесуваат на воздухопловното право за обештетување.Тука мора да се споменат „Варшавската конвенција" од 1929 година, „Хашкиот протокол" од 1955 година со кој е ревидирана Хашката конвенција, „Гватемалската конвенција" со која е дополнета Хашката конвенција и „Гватемалскиот протокол" 1971 година. Правото на обештетување меѓутоа тргнува и од принципот „Ubi emulumenti ubi onus"- кој има корист од стварта треба да носи и ризик во врска со неа. Така „Конвенцијата за одговорност за штета која ја нанесува странски воздухоплов на трети лица" од 7 Октомври 1952 година, предвидува одговорност на операторот односно корисникот на воздухопловот за сите штети кои од истиот додека е во лет ќе бидат нанесени на лицата на земјата.

Интересно е да се спомене дека лимитирање на граѓанско-правната одговорност за штета предвидуваат помалку или повеќе сите меѓународни конвенции. Виенската конвенција првобитно предвидувала дека државата во која се наоѓа нуклеарната постројка може да ја ограничи одговорноста на корисникот, но не на износ помал од 5 милиони американски долари за секоја нуклеарна несреќа. Со протокол од 1997 година оваа цифра е ревидирана на 300 милиони „специјални права на влечење" што е далеку поголем износ од претходниот. Членот 5 на „Меѓународната конвенција за граѓанска одговорност за штета предизвикана со загадување од нафта" исто така предвидува право на сопственикот на бродот да ја ограничи својата одговорност до определен износ, но за да се користи со тоа ограничување го обврзува пред судот во кој против него е подигната тужба за обештетување да основа фонд со депонирање на паричен износ или соодветни банкарски или други гаранции во висина на својата одговорност. Со основање на ваквиот ад Нос гарантен фонд на кој тужителот може слободно да пристапи и да го наплати од него своето побарување, сопственикот оневозможува остварување на обештетување од неговиот друг имот и воедно се ослободува од заплена, ако до неа дошло како резултат на истото барање за обештетување.

Конвенциите од областа на сообраќајот по правило предвидуваат дека превозникот не може да се повикува на својата лимитирана одговорност ако се докаже дека штетата настанала со губење, оштетување или закаснување во предавање на робата како последица во неговата работа или пропуст (член 8 Хамбуршки правила). Одговорното лице може да се повикува на извесна околност која може да доведе до исклучување на неговата одговорност. Според конвенциите кои се однесуваат на нуклеарна штета одговорноста на операторот со нуклеарната постројка е исклучена за штетите кои се директна последица на вооружен судир, граѓанска војна, бунтови или несреќи предизвикани од природни катастрофи од значителен карактер. Во воздухопловното право виша сила (vis major) може да биде причина за исклучување од одговорноста само доколку воздушниот превозник докажал дека тоа е исклучива причина за настанување на штетата. Воздушниот превозник исто така може

Stru~en del

65

да ја докажува кривицата на испраќачот или примачот за штетата. „Гватемалскиот протокол" понава само два случаи кога воздушниот превозник во патничкиот сообраќај може да се ослободи од одговорност за штета:

1. Кога штетата настанала како последица на здравствената состојба на патникот;

2. Кога штетата настанала по исклучива кривица на патникот. И овој протокол го задржува начелото на ограничена одговорност со

одредување на горниот лимит за кој одговара превозникот. Надомест на штета причинета од страна на вселенски летала, според Конвенцијата од 1972 година е исклучена ако до штетата дошло како резултат на работата или пропустот на оштетената држава односно на физичките и правните лица која таа ги претставува. „Меѓународната Конвенција за одговорност и надомест на штетата настаната од превоз на опасни и штетни супстанции по морски пат" (1996) го исклучува од одговорност сопственикот на бродот за оние штети кои произлегуваат од воени дејствија, непријателства, граѓанска војна и исклучителни природни катастрофи кои биле неизбежни и не можеле да се предвидат, како и од намерни дејствија на оштетениот и постапки на трети лица и дејствија на невнимание на државните органи кои треба да се грижат за сигурноста на поморската пловидба (член 7). Сите овие причини ги признава и „Конвенцијата за граѓанско-правна одговорност за штета настаната со превоз на опасна роба преку друмскиот, железничкиот и внатрешниот пловен сообраќај (1989). Своето право на обештетување оштетеникот го реализира по правилата на меѓународните конвенции кои предвидуваат соодветна судска или друга процедура без отежнувачки околности. За решавање на тужбите за надомест на нуклеарна штета според „Виенската конвенција" (1963), предвидена е исклучива надлежност на судовите на договорната страна на чија територија дошло до нулкеарна несреќа, однсоно судовите на државата во која се наоѓа нуклеарната постројка. Во членот 11 предвидени се колизиони норми за надлежности. Тужба се поднесува во рок од десет години од денот кога се случила нуклеарната несреќа. Конвенцијата содржи одредби за признавање и извршување на правосилни конечни судски одлуки на територијата на договорната страна. Според „ Меѓународната Конвенција за граѓанска одговорност за штета предизвикана од загадување со нафта" тужбата за надомест на штета може да се поднесе само пред судот на државата на чија територија вклучувајќи го и територијалното море дошло до загадување, а ако е основан аd hoс фонд според членот 5 на таа конвенција единствено се надлежни судовите на државата каде што фондот е основан. Според оваа конвенција рокот за поднесување на тужба изнесува три години од денот на настанување на штетата.

Пресудата донесена во една држава потписничка ќе биде признаена и извршена во секоја друга земја потписничка.

Процедурата за реализација на барањето за обесштетување според „Конвенцијата за меѓународна обврска за надоместок на штета сторена од страна на всленски летала" е поинаква затоа што за тоа барање не одлучуваат судови, туку барањето за надомест на штетата од страна на оштетената држава или нејзините физички и правни лица може по дипломатски пат да го поднесе државата лансирач на леталото најкасно во рок од една година од денот на настанување на штета односно откривање на одговорната држава. Барањето исто така може да се поднесе и непосредно на судот на одговорната држава, но тогаш е исклучен дипломатскиот пат на решавање на спорот. Ако барањето за обештетување не биде решено по дипломатски преговори за истото решава тричлена комисија во која првиот член е именуван од државата подносител на барањето, вториот е од државата која треба да ја надомести штетата и третиот член кој воедно е и председавач го бираат двете

Stru~en del

66

страни. Комисијата постапува во согласност со меѓународното право и принципи и нејзината одлука е конечна и задолжителна. Подетални одредби за наделжност на судот, рокот за поднесување на тужба (три години) и правилата на постапката содржи и „Меѓународната Конвенција за одговорност и надоместок на штетата во врка со превозот на опасни и штетни супстанции по морски пат". Во „Конвенцијата за граѓанско-правна одговорност за штета настаната со превоз на опасна роба преку друмскиот, железничкиот и внатрешниот пловен сообраќај (1989) исто така се содржани одредби од процесен карактер (членови 18-21) за застареност на тужбата (три години), за надлежност на судот и признавање заради извршување на правосилните пресуди во државите договорнички. Хамбуршките правила содржат посебен оддел кој се однесува на тужби и други барања како и на надлежност на судот и арбитражите (членови 19-22). Иако постојат забелешки во однос на овие процесни прашања според кои би било подобро тие да се регулираат во билатерални договори, истите се неоправдани. Тоа е затоа што со вклучуување на процедуралните одредби во мултилатералните конвенции се постигнува унификација и ефикасност во спроведување на истите, како и подобра заштита и правна сигурност на оштетените лица. Меѓународната регулатива се обидува да направи баланс на две наизглед спротивставени интенции. Од една страна да ја зацврсти и да ја насправи поповолна положбата на оштетениот овозможувајќи му брзо адекватно и целосно обештетување, а од друга страна да ја олесни тежината на надоместокот која паѓа на должникот правејќи му ја истата финансиски поднослива и возможна. Тоа се постигнува со оформување на посебни фондови кои можат да гарантираат обештетување и тогаш кога штетникот е инсолвентен, штетата го надминува лимитот до кој тој одговара, па дури и во ситуации кога самиот штетник е непознат. Во оваа насока особено важен да се спомене е „Меѓународниот фонд за надомест на штета настаната со загадување од нафта", усвоен во Брисел на 18 декември 1971 година со меѓународна конвенција.

Покрај ова со цел да се заштити обештетувањето од националните и светските инфлаторни тенденции, и валутни разлики, меѓународната регулатива ја утврдува пресметната единица „Специјално право на влечење" (Special Drawing Right - SDR) како посебна единица на „Меѓународниот монетарен фонд" за надомест на штета, која ја заменува претходната златна клаузула и која според бројноста на меѓународните договори во кои е внесена добива карактеристика на универзалност кај граѓанско-правната одговорност за штета.

Stru~en del

67

DRAGOQUB PETROVSKI Advokat od Kumanovo

IZVR[ITEL NA TESTAMENT I NEGOVA FUNKCIJA

Na{iot sega{en zakon za nasleduvawe sodr`i odredeni odredbi vo oddelot

pod v za izvr{itel na testament od ~len 113 zaklu~no so ~len 116 od ZN koi odredbi se predvideni vo poglavieto za nasleduvawe vrz osnova na testament, i se odnesuvaat na pra{awata: opredeluvawe izvr{itel na testament; dol`nosti na izvr{itelot na testamentot; polagawe smetka i nagrada na izvr{itelot i otpovikuvawe na izvr{itelot na testamentot. Vo ponatamo{en tekst }e zboruvame posebno, no pokratko, za sekoe od navedenite pra{awa. Predvaritelno }e dademe i eden op{t pogled na institutot na izvr{itel na testamentot, na negoviot poim i zna~ewe.

Poimot na ovoj institut. Negovata pravna priroda. - Izvr{itelot na testamentot prestavuva lice koe testatorot go odredil vo svojot testament i mu dal vo zada~a da se gri`i za pravilno i to~no izvr{uvawe na testamentot i negovata sodr`ina na odredbite na poslednata volja.Ova e op{ta definicija za ovoj institut koja nesomnitelno e vo sklop so odredeni odredbi koi odgovaraat na na{iot zakon za nasleduvawe. Vo kolku pak prednoto se odnesuva na pravnata priroda ili pak pravniot karakter na navedeniot institut, postojat mnenija na na{i i nadvore{ni pravnici, i vo toj pogled istite se vo golem del iznijansirani i razli~ni. Taka, po edno mislewe: izvr{itelot na testamentot e staratel na imotot. Pravnicite koi go zastapuvaat ova mislewe- stanovi{te smetaat deka istoto za na{eto pravo e sosema to~no, poradi {to vrz osnova na istoto treba da se odredi sodr`inata i funkcijata na izvr{itelot na testamentot. Navistina, izvr{itelot na testamentot a so ogled na negovite so zakon predvideni dol`nosti, pretstavuva vsu{nost eden poseben vid na staratel na imotot. No, za razlika od eden takov staratel voop{to, odnosno staratel vo obi~na ili voobi~aena smisla na zborot, izvr{itelot na testamentot e , i po na{iot ZN: ne samo ovlasten i dol`en da se gri`i za ~uvawe i za{tita na testatorovata ostavina, tuku isto taka i za nejzina celishodna odnosno namenska upotreba i raspredelba. Prednoto celosno onaka kako {to e ostavitelot vo svojot testament naredil i predvidel. Vo toj pogled odnosnite zakonski odredbi se od supsidijarna priroda i kako takvi, istite se primenuvaat do kolku ostavitelot vo svojot testament ne opredelil ne{to drugo.

Faktot pak deka izvr{itelot na testamentot vr{ej}i ja svojata dol`nost, odnosno gri`ej}i se za ostavinata na testatorot, so samo toa donekade se pojavuva i kako zastapnik na drugite zainteresirani lica, odnosno naslednici, pa poradi toa nesomnitelno zaslu`uva vnimanie i mnenie po koe e izvr{itel na testamentot lice odredeno od testatorot koe kako zastapnik na naslednicite sui generis i kako

Stru~en del

68

polnomo{nik na ostavinskiot sud, treba da se gri`i za to~no izvr{uvawe na sodr`inata na odredbite na poslednata volja na testatorot. Vo ova vtoro mislewe izrazena e navistina teorija na zastapni{tvo ili mandat, koja vo pravo i pravnata teorija na stranskite dr`avi e najpove}e istaknuvana i braneta. Postoi u{te edno gledi{te spored koe izvr{itelot na testamentot e lice, koe pak vr{ej}i ja svojata zakonska dol`nost, pokraj ostanatoto, se pojavuva i kako polnomo{nik na sudot vo sproveduvawe na ostavinskata rasprava. Poradi izlo`enoto a zaradi potpolno i podobro razjasnuvawe na ovie pra{awa }e se osvrneme kratko i na bitnite i postojnite primeni na odredeni stranski pravnici.

1. Po mislewe na poznatiot francuski pravnik Planiol : izvr{itelot na testamentot se nareknuva eden polnomo{nik izbran od testatorot zaradi osiguruvawe na izvr{uvawe na negoviot testament. Po navedeniot avtor institutot na izvr{itel na testamentot pretstavuva taka nare~eno posmrtno polnomo{no, koe avtorot smeta deka istoto se razlikuva od redovno `ivotno polnomo{no poradi svoite specijalni osobini i toa: a) toa ne prestanuva so smrtta na testatorot tuku naprotiv po negovata smrt istoto stapuva na sila; b) taka nare~enoto posmrtno polnomo{no mo`e da bide dadeno samo po pat na testamentot i v) istoto ne mo`e da bide prifateno nitu pak polnova`no izvr{uvano od edno lice koe nema delovna sposobnost. Spored francuskiot Code Civil izvr{itelot na testamentot mo`e da bide samo lice koe vrz baza na zakonot mo`e polnova`no da se obvrze koe ne{to posebno va`i za maloletni lica. Pritoa maloletnik, makar da e i emancipiran, ne mo`e da bide izvr{itel na testamentot ni so dobieno odobrenie od staratelot. Pri~ina za vakva strogost, se nao|a vo toa {to na izvr{itelot na testamentot mu se nametnati mnogu postrogi i rigorozni, no va`ni obvrski i dol`nosti.

Sli~nosta pak na t.n. posmrtno polnomo{no ili mandat so obi~no ili polnomo{no dadeno za vreme na `ivot bi se sostoele vo toa {to i toj posmrten mandat prestanuva so smrtta na polnomo{nikot , {to so drugi zborovi ka`ano funkcijata na izvr{itelot na testamentot e neprenosiva i ne preo|a na negovite naslednici.

2. Navedenata teorija deneska i vo pravoto i vo zakonodavstvoto na stranskite dr`avi vo glavno e vladee~ka. Me|utoa, vo pogled na pravniot karakter i polo`bata na ovaa na{a institucija, postojat isto taka i drugi sfa}awa, kako na primer polo`bata na izvr{itelot na testamentot voop{to po~iva sekoga{ na voljata na testatorot, odnosno voljata na testatorot pretstavuva edinstven osnov na povikuvawe na izvr{itelot na testamentot na taa polo`ba. Ova i vo slu~aj koga nekoe treto lice ima, po volja, odnosno naredba na ostavitelot, da go imenuva toj izvr{itel na testament. Me|utoa, toj sepak da ne e polnomo{nik na testatorot, bidej}i toj ne sklu~uva nikakov dogovor so testatorot. Zaradi toa so imenovawe na izvr{itelot na testamentot od strana na testatorot i prifa}aweto na dol`nostite od strana na imenuvaniot izvr{itel ne proizleguva nikakov dogovor za polnomo{tvo. Me|utoa, za da se potvrdi pravnata priroda i su{tinata na ovoj institut voop{to, treba, pokraj ostanatoto da se razlikuvaat dve osnovni pra{awa. Prvo, vo {to obi~no i naj~esto se sostojat dol`nostite, funkcijata na izvr{itelot na testamentot i kako istite poimno mo`at da se opfatat. I vtoro, po koj praven osnov istite gi vr{at tie dol`nosti odnosno funkcii.

Voop{to, postoele i postojat razli~ni gledi{ta odnosno teorii za pravnata priroda na institucijata izvr{itel na testament. Me|utoa, site takvi gledi{ta pove}e ili pomalku se sveduvaat na eden izvesen vid zastapni{tvo - dogovoreno ili zakonsko.

Stru~en del

69

Razvoj i zna~ewe na navedeniot institut- Institutot na izvr{itel na testament e relativno od ponova data. Spored zapazuvaweto i konstatacijata na odredeni pravni avtori, vo Rimskoto pravo, ne bila poznata i istata se pojavuva ve}e vo vremeto na t.n. recepcija .Vo vrska so toa se napomenuva deka vo Rimskoto pravo ne postoela nitu institucijata na zastapni{tvo vakva kako {to ja imame deneska, tuku za odredeni celi prakti~no se ostvaruvani istite po pat na t.n. fiducijarni pravni raboti. Prednoto se objasnuva za stariot Rim poradi postoewe na robovladetelstvo, a funkcijata na izvr{itel na testamentot se vr{ela od strana na samite naslednici, odnosno od onoj naslednik koj zaradi toa vo testamentot na ostavitelot mu bilo uka`ano posebna doverba. Roljata na izvr{itel na testamentot bila odreduvana na nekoj ili pove}e od univerzalnite naslednici na ostavitelot, na koi ostavitelot so testamentot im ja ostaval vo nasledstvo celata ostavina ili pak eden nejzin pravno ili fizi~ki odvoen del, so toa {to istovremeno im nareduval da posle negovata smrt izvr{at odredeni ~inidbi kako na primer }e bide slu~aj koj se odnesuva na pogrebot na ostavitelot, na isplata na legat na poedini dobrotvorni i humani kako verski i prosvetni organizacii, na siroma{nite semejstva i sli~no. Pla{ej}i se pak deka mo`ebi naslednikot odnosno legatarot nema da znae duri i deka nema da saka da se posveti na taa cel i poslednata volja na ostavitelot ne ja izvr{i ili pak celosno ja izvr{i -testatorot za taa prigoda odreduva izvesno poiskusno lice vo koe vo toj pogled ima pove}e doverba. Takvoto lice spored toa ima zada~a da postapi po site instrukcii ili naredbite na testatorot osobeno da ja sprovede negovata volja posle negovata smrt.

Inaku institutot izvr{itel na testament e predviden vo pogolema ili pomala merka vo mnogu moderni zakonodavstva. I na{iot zakon za nasleduvawe go predviduva toj institut vo posebna glava kako izvr{itel na testament, pa mu poklonuva nekolku svoi odredbi smetano od ~len 113 pa zaklu~no so ~len 116 od ZN . Vakov institut bil predviden vo jugoslovenskoto predvoeno zakonodavstvo a posebno vo Zakonot za sudska vonparni~na postapka na Kralstvoto na Jugoslavija od 1934 god, kade pokraj ostanatoto se naveduva: Ako umreniot ima postaveno izvr{itel za negovata posledna volja, sudot na istiot za prednoto }e go izvesti spored paragraf 66 . So istiot zakon e predvidena u{te edna odredba koja se odnesuva na sorabotka na izvr{itelot na poslednata volja vo vrska so vra~uvawe ili predavawe na ostavinata. Po taa odredba pak : ako ostavitelot imenuval izvr{itel na naredba na poslednata volja toga{ istiot i naslednikot }e podnesat zaedni~ki izve{taj naveden vo paragraf 120 - 124 odnosno 126. Vo slu~ajov so takov izve{taj se naveduva za ispolnuvawe na poslednata volja na testatorot. Vakviot institut se spomnuva isto taka vo edna odredba od stariot Srpski gra|anski zakonik od 1844god. i toa vo glava pod naslov : za popis na imotot predmet na ostavina. Po taa odredba naslednikot ili izvr{itelot na testamentot mo`e da bara da sudot opredeli edno ro~i{te od {to mo`e da se vidi deka funkcijata na izvr{itelot na testamentot, vo pogled na delba ili raspredelba na ostavina, vo odreden stepen se izedna~uva so funkcijata koja ja imaat naslednicite na ostavitelot.

Me|utoa, vo stranskoto pravo i zakonodavstvo isto taka, na ovoj praven institut ne e sekade posveteno podednakvo vnimanie. Taka, Avstriskiot op{t gra|anski zakonik posvetuva dva paragrafa i toa 815 i 817 za regulirawe na institutot za izvr{uvawe na testament. [vajcarskiot pak zakonik sodr`i {est ~lenovi , Francuskiot 10 ~lenovi , a Germanskiot vkupno 32 ~lena smetano od 2197 - 2228. Se smeta deka Germanskiot gra|anski zakonik predvidel podetalni odredbi za navedeniot institut poradi toa {to vo nego sudskata rasprava za ostavinata voop{to ne bila poznata. Me|utoa, kolku pove}e rasnelo vlijanieto na sudot pri

Stru~en del

70

raspravuvawe na ostavinata, tolku pove}e institutot na izvr{itel na testament go gubel svoeto zna~enie. Prednoto se objasnuva so faktot, {to funkcijata izvr{itel na testament kako vo germanskoto taka i vo Avstriskoto pravo imala sosema malo zna~ewe, bidej}i da postoelo prvenstvena i sestrana gri`a od samiot sud za raspravuvawe na ostavina, vo koe raspravuvawe spa|a i izvr{uvawe na testament.

Prakti~noto pak zna~ewe na navedeniot institut vo dene{ni uslovi mo`e da doprinese na uspe{en pobrz i polesen na~in na raspravuvaweto na ostavinata posebno vo poslo`eni i pote{ki slu~ai zaradi {to predmetniot institut se smeta za mnogu interesen i polezen iako istiot vo sudskata praktika mnogu poretko se primenuva. Mo`e da se zabele`i vo dene{no vreme deka ovoj institut ne e od golemo zna~ewe vo na{eto pravo i deka mnogu retko se primenuva i toa vo slu~aite koga ostavitelot ve}e odnapred znae deka pome|u negovite naslednici mo`e da dojde do nesoglasnost vo pogled na upravuvawe na nasledeniot imot .

Blagodarej}i na postoe~kiot napredok i razvoj na proizvodnite sili i na niv odgovara~ki produkciski odnosi vo na{ata zemja, deneska i imotnite i drugite gra|ansko-pravnite odnosi kaj nas se vo zna~itelna mera raznoobrazni i slo`eni, otkolku {to bile nekoga{. Takvata raznoobraznost i samata vistinska sodr`ina na ostavinata koja se sostoi od pome|u drugoto i so brojni avtorski i pravata od industriska sopstvenost kako i pronao|a~ki prava i sli~no , so koi nivnite nositeli i avtori, kako {to e poznato mo`at da raspolagaat i vo slu~aj na smrt (mortis causa). Spored toa seto navedeno mo`e da bide i predmet na nivni posebni testamentalni naredbi, odnosno nalozi i legati za ~ie uspe{no sproveduvawe vo praksa, pokraj soodvetni gri`i po~esto potrebno e i edno posebno poznavawe na rabotite i razbirawe na istite.

Odreduvawe na izvr{iteli na testament : Po na{iot ZN testatorot mo`e so testamentot da odredi edno ili pove}e lica za izvr{iteli na testamentot . Izvr{itel na testamentot pak mo`e da bide sekoe delovno sposobno lice i istite lica ne moraat da ja primaat taa dol`nost soglasno ~len 113 stav 3 od ZN. Spored toa soglasno navedenata odredba izvr{itelot na testamentot mo`e da bide odreden samo so testamentot. Vo tie lica mo`at da bidat i poedine~ni naslednici na ostavitelot, kako i drugi korisnici na ostavinata na ostavitelot . Za odreduvawe na takvi lica, potrebno e, bessomnenie, nivna potpolna delovna sposobnost , vklu~uvaj}i gi tuka i t.n. potpolno emancipirani maloletnici. Za odreduvawe na izvr{iteli na testamentot ne e potrebna nikakva posebna pravna forma. Dovolno e voljata na testatorot da e odredeno i jasno izrazena i istata da ne predizvikuva nikakvo somnenie za toa ne{to. Ostavinskiot sud na odredeniot izvr{itel na testamentot, na negovo barawe , ili po slu`bena dol`nost mu izdava potvrda-uverenie , koe mu slu`i kako dokaz, odnosno legitimacija za negovoto naimenuvawe. Vo toa pak uverenie treba da bidat navedeni i site eventualni ograni~uvawa, koi gi postavil testatorot, vo kolku takvi ograni~uvawa postojat , ili pak da se navede so napomena deka takvi ograni~uvawa ne postojat.

I vo Francuskoto gra|ansko pravo vo Code civil ~len 1025 i 1035 testatorot mo`e da imenuva pove}e izvr{iteli na testamentot, pri {to e mo`en niven pluralitet. Ako pak testatorot opredelil posebna funkcija za sekoj od niv, sekoj mora da se ograni~i na onie dejstvija koi mu se nameneti od testatorot i sekoj od niv odgovara samo za svojata rabota.Po Germansko gra|ansko pravo mo`e da bide odreden samo eden izvr{itel ili pak pove}e izvr{iteli .Nekoj pak od istite mo`e da bide imenuvan i kako supstitut , odnosno da dojde vo polo`ba na izvr{itel, vo kolku prvo i prethodno imenovaniot ne saka da ja izvr{uva ulogata na izvr{itel ili pak

Stru~en del

71

prestane da bide toa. Osven toa, dekujusot mo`e da naredi izvr{itelot da bide odreden od strana na treto lice.

Dol`nost na izvr{iteli na testamentot i nivnata funkcija. - Spored na{iot Zakon za nasleduvawe (~l.114 st 1), ako zave{tatelot ne opredelil ne{to drugo, dol`nost na izvr{itelot na testamentot e da se gri`i osobeno za ~uvawe na ostavinata, so nea da upravuva, da se gri`i za isplata na dolgovite i legatite i voop{to da se gri`i testamentot da bide izvr{en onaka kako {to sakal zave{tatelot. Toa navistina na izvr{itelot na testamentot pretstavuva osnovna i su{testvena funkcija , kako i sama pri~ina i cel na negovoto postoewe. Ako pak ima pove}e izvr{iteli na testamentot, tie gi vr{at zaedno doverenite dol`nosti, osven ako zave{tatelot poinaku ne opredelil (~len 114 st.2). Prema toa sepak se konkretno utvrduva i nivnata odgovornost.

Izvr{uvaj}i ja svojata dol`nost, izvr{itelot na testamentot prevzema vrz osnova na zakonot isto taka u~estvuvawe vo sproveduvawe na delbata na nasledstvo . Imeno, do delbata na nasledstvo , naslednicite so istoto upravuvaat i raspolagaat zaedni~ki. Me|utoa, ako nema izvr{itel na testament, a naslednicite ne se slo`ni za upravuvawe na nasledstvoto, sudot po barawe na eden od niv, }e postavi upravitel , koj }e upravuva so nasledstvoto za site niv, ili na sekoj naslednik }e opredeli del od nasledstvoto so koj toj }e upravuva. Za upravitel sudot mo`e da postavi i nekoj od naslednicite. Upravitelot pak mo`e so odobrenie na sudot da raspolaga so predmetite na ostavinata ako za toa ne{to e ovlasten so testamentot ili ako toa ne{to e potrebno poradi isplata na tro{ocite ili pak za ostranuvawe na nekakva {teta. Taka postaveniot pak upravitel, vsu{nost ja vr{i dol`nosta izvr{itel na testament. Voop{to, izvr{iteli na testamentot imaat po na{iot zakon i pravo da upravuvaat so ostavinata, spored citiranata zakonska odredba od ~len 114 od ZN.

Navistina kako {to mu go ka`uva i samoto ime, izvr{itelot na testamentot ima za cel i zada~a da ja izvr{uva poslednata volja izrazena vo testamentot od strana na ostavitelot, {to prestavuva negova osnovna i redovna dol`nost. Vo sekoj slu~aj izvr{itelot na testamentot kako takov ne e ovlasten da gi zastapuva naslednicite, iako toj, vr{ej}i ja uredno svojata dol`nost po pravilo gi {titi i nivnite interesi. Pokraj toa izvr{itelot mo`e i treba da vlijae na naslednicite vo izvr{uvaweto na naredbite dadeni na niv od testatorot a navedeni vo testamentot. Vo taa smisla i za taa cel izvr{itelot mo`e da bara od nadle`niot sud takvi odluki.

Spored Francuskoto gra|ansko pravo, funkcijata na izvr{itelot na testamentot , odnosno priroda i opseg na negovite ovlastuvawa i dol`nosti, kako i pat i na~in na nivnite prakti~ni sporeduvawa, se povrzani su{testveno i za institutot poznat pod op{toto ime "la saisine". Vakviot institut mu dava pravo na ovlastenoto lice - izvr{itel na testamentot da ja prevzeme ostavinata, so nea da upravuva i da gi sobira site prihodi i plodovi. Poradi toa istiot mo`e, po potreba, da podnesuva tu`bi do sudot i da prevzema drugi soodvetni merki.

Me|utoa, ovlastuvawata na izvr{itelite na testamentite koi ne poseduvaat pravo na pomenatiot institut, zna~itelno se pomali, taka za niv se veli deka istite vsu{nost se samo nadzornici koi vr{at nadzor (les surveillants), a ne izvr{iteli. No, i vo prviot i vo vtoriot slu~aj, pravata i ovlastuvawata na izvr{itelite ne se isti sprema nedvi`nostite kako i sprema dvi`ni predmeti.

Po [vajcarskoto gra|ansko pravo, izvr{iteli na testamenti, zemaj}i voop{to, vo odnos na zaostav{tinata gi vr{at samo taka nare~eni akti na upravuvawe ili administrirawe, a ne t.n. akti na raspolagawe ili dispozicija. So ogled na toa tie

Stru~en del

72

se dol`ni soglasno na propisite na zakonot i voljata na testatorot da upravuvaat so ostavinata, da gi naplatat postojnite pobaruvawa, kako i da gi isplatat zaostanatite dolgovi, da izvr{uvaat legati i poradi toa da ja sproveduvaat i delbata na ostavinata, koga e takvo ne{to so testamentot naredeno ili inaku e potrebno. Vo vrska so toa, izvr{itelot na testamentot bi mo`el so svoite pravni raboti da se obvrze, odnosno da ja zadol`i ostavinata na testatorot, vo kolku za toa ne{to pravilno i uspe{no ja izvr{uva svojata funkcija kako dobar doma}in ili dobar stopanstvenik. Vo slu~aj pak koga se odredeni pove}e izvr{iteli na testamentot, po [vajcarsko gra|ansko pravo se smeta deka istite primile t.n.kolektiven mandat pri {to za sekoj niven donesen akt potrebna e soglasnost od site niv. Ako pak nivnite funkcii se podeleni sekoj treba da postapuva i da ja vr{i svojata dol`nost vo granicite dadeni so ovlastuvaweto. Se smeta da izvr{itelot na testamentot e ovlasten i dol`en vo granicite na mo`nosti, li~no da raboti na izvr{uvawe na naredbite na testatorot. Se smeta deka toj svojata funkcija ne mo`e da ja prenese na drug, koe ne{to proizleguva od samata pravna priroda na ovaa institucija, {to smetame deka e pravilno, opravdano i razbirlivo.

Odgovornost i pravo na izvr{itelot. So na{iot ZN e predvideno, odnosno e regulirano pra{aweto na polagawe smetka i nagrada na izvr{itelot.Spored ~len 15 od ZN izvr{itelot na testamentot e dol`en da mu polo`i smetka na sudot za svojata rabota. Toj ima pravo na nadomestok na tro{ocite i na nagrada za svojot trud, koi se ispla}aat na tovar na ostavinata, a spored odlukata na sudot. Vo vrska so prednoto, se postavuva pra{awe na imotnata i gra|anska odgovornost, odnosno odgovornost za nadoknada na {teta na izvr{itelot na testamentot.

Se smeta spored na{eto pravo izvr{itelot na testamentot da odgovara po op{tite propisi na gra|anskoto pravo, Zakonot za obligacioni odnosi, za {teta koja }e ja stori na naslednicite so svojata nesovesna rabota i toa na site lica koi imaat odredeni prava i interesi po testamentot, vo spre~uvawe na nivnoto ostvaruvawe odnosno izvr{uvawe.

Pra{aweto pak na izvr{itelot na testamentot za negovata rabota , odnosno odgovornosta za {teta storena poradi neizvr{uvawe ili pogre{no vr{ewe na negovata dol`nost regulirano e na sli~en na~in kako kaj nas i vo pravo - zakonodavstva na izvesni drugi dr`avi kako {to e Francija , [vajcarija i drugi zemji. Taka na primer po Francuskiot gra|anski zakonik (~l. 1031 in fine) izvr{itelot na testamentot trba da na zavr{etokot na svojata misija podnese smetka za svoeto rabotewe, vo koj moment prestanuva (la saisine). Pri toa preostanatite dvi`ni predmeti treba da bidat predadeni na t.n. univerzalni naslednici, koi spored Francuskoto nasledno pravo se narekuvaat i univerzalni legatari . Ako pak izvr{itelot za vreme na vr{eweto na svojata funkcija storil nekakva gre{ka bilo vo pogled na ~uvaweto na doverenite dvi`nosti, bilo poradi izvr{uvawe na legat koj mu bil staven vo dol`nost i istiot e odgovoren sprema site ovlasteni lica i toa koi imaat izvesni prava po poso~eniot testament. A goleminata na negovata odgovornost vo takov slu~aj se ocenuva prema adekvatni zakonski odredbi koi se odnesuvaat na polnomo{nici. Sli~na e sostojbata i vo [vajcarskoto gra|ansko pravo, kade izvr{itelot na testamentot e odgovoren za svoite gre{ki vo merki predvideni vo zakonot bidej}i da negovite dol`nosti i obvrski ne se samo od moralna priroda. Takviot izvr{itel se stava pod nadzor od nadle`ni organi pri koi naslednicite mo`at da se obra}aat vo vrska so aktite doneseni od izvr{itelot, koj naslednici gi smeta za nezakoniti. Spored Germanskoto gra|ansko pravo ako izvr{itelot na testamentot, upravuvaj}i so ostavinata na ostavitelot , stori {teta na odredeno lice, za takva {teta odgovara ostavinata. Vpro~em po toa isto mnenie

Stru~en del

73

ostavinata e odgovorna i za kvazi deliktite na izvr{itelot na testamentot, no ne i za negovite o~igledno nedopu{teni dejstvija ili delikti. Se odnesuva vsa{nost na odgovornost na zastapuvani lica za delata na nivnite zastapnici. Vo slu~aj pak koga dol`nosta na izvr{itelot e doverena na nekoe pravno lice, odgovornosta za neuredno vr{ewe na dol`nosti, go pogoduva samo toa pravno lice kako takvo, a ne negovite soodvetni organi, no se smeta deka i tie organi isto taka pod izvesni uslovi mo`at da bidat odgovorni.

Prestanuvawe na funkcijata na izvr{itelot na testamentot. Zemaj}i voop{to vo glavno postojat tri posebni i razli~ni na~ini ili pak osnovi za prestanuvawe na funkcija na izvr{itel na testament, a toa se slednite: 1) soizvr{uvawe na predvidenite dol`nosti; 2) so smrtta na izvr{itelot na testamentot i 3) so otpovikuvawe na izvr{itelot na testament. So na{iot ZN vo ~l.116 e predviden neposredno i izri~no samo tretiot osnov koj se odnesuva na otpovikuvawe na izvr{itelot na testamentot. Ostanatite pak dva osnova, bez somnenie i sami po sebe odnosno po samata priroda na rabotite , redovno se pretpostavuvaat. Spored ~l 116 od ZN sudot mo`e, po predlog ili pak po slu`bena dol`nost, da go otpovika izvr{itelot na testamentot ako negovata rabota ne e vo soglasnost so voljata na zave{tatelot ili so zakonot.

Me|utoa se podrazbira, deka i samiot izvr{itel na testament, po svoja inicijativa mo`e da bara da bide i pred odredeno vreme razre{en od dol`nosta, ako za toa ne{to postojat opravdani pri~ini. Takvo barawe na izvr{itelot mo`e prakti~no da se odnesuva na negovite isklu~ivo li~ni interesi. Imaj}i vo predvid, pokraj ostanatoto i poznatiot fakt deka funkcijata izvr{itel na testament ne prestavuva op{testvena dol`nost za odredeno lice koe spored zakonot bilo vo obvrska da ja prifati i vr{i zatoa {to rabotata na izvr{itelot podlegnuva na nadzor i kontrola na nadle`niot sud pri {to nadle`niot sud prestavuva najvisok izvr{itel na testamentot i pritoa negovite dol`nosti vo taa smisla se mnogu pozna~ajni .

Inaku funkcijata izvr{itel na testamentot kako {to i samoto negovo ime zboruva, e vrzana za izvr{uvawe na testament na testatorot i redovno prestanuva so izvr{uvawe na odredeni dol`nosti i zada~i. Taa funkcija vsu{nost na~elno ne e trajna ili do`ivotna, no istata isklu~itelno mo`e da se prodol`i i za izvesno vreme po pravosilno okon~uvawe na ostavinskata postapka za raspravuvawe na ostavinata. Pritoa ako zave{tatelot vo testamentot ,,postavil” izvr{itel na testament, ostavinskiot sud }e go izvesti istiot za pokrenuvawe na ostavinskata postapka.

Vo kolku pak se raboti za prestanuvawe na funkcija na izvr{itel na testament poradi negovata smrt ili pak eventualna nesposobnost, interesantno e sproveduvawe koe vo vrska so toa se vr{i pome|u ,,polnomo{no” na izvr{itelot na testamentot, ili ,,mandatot” i obi~no `ivotno polnomo{no, (koe isto taka prestanuva so smrtta na polnomo{nikot i ne preo|a na negovite naslednici). Spored toa se zboruva da polnomo{noto po svojata priroda sekoga{ se odnesuva na onie pravni raboti kade presudna rolja imaat postoe~kite li~ni osobini i odliki na sodogovoruva~ite (pravni raboti intuitu personae) taka da so ogled na toa i postapuva na odredena pravna rabota, pa poradi toa i funkcijata na izvr{itel na testamentot koja se sporeduva so polnomo{no, isto taka e neprenosliva.

Vo [vajcarskoto gra|ansko pravo i zakonodavstvo i po toa pra{awe isto taka e obrnato posebno vnimanie. Tamu funkcijata na izvr{itelot na testamentot, soglasno na odredbite od zakonot, prestanuva so smrtta na izvr{itelot, negoviot pad pod ste~aj ili so gubewe na delovna sposobnost. Ova osven vo slu~aj koga testatorot

Stru~en del

74

odreduvaj}i go izvr{itelot na testamentot ja zemal pomalku vo predvid li~nosta na izvr{itelot, vo odnos na negovoto svojstvo ili kvalitet. Ponatamu funkcijata na izvr{itelot prestanuva so potpolno izvr{uvawe na testamentot, pa so dobrovolna ostapka i po pat na sudsko otpovikuvawe ili revokacija, na barawe na zainteresiranite lica poradi nemarnost ili pak neverstvo na izvr{itelot i najposle mu prestanuva poradi poni{tuvawe na testament. Site ovie navedeni pri~ini ili pak osnovi i vozmo`nosti za prestanuvawe na funkcijata na izvr{itel na testamentot, po [vajcarskoto gra|ansko pravo smetame, deka so edno slobodno i po{iroko tolkuvawe na postojnite propisi, da gi prifatime i za na{eto Makedonsko pravo, zemaj}i go pri toa isto taka vo predvid i faktot deka i po na{eto Makedonsko nasledno pravo za izvr{itel na testament mo`e da bide fizi~ko lice kako sekoe delovno sposobno lice.

Spored na{ata sudska praktika vo edna odluka e ka`ano: ,,Ne prestavuva ostavina pa naslednicite ne mo`at da baraat pari koi ostavitelot za vreme na svojot `ivot gi predal na drugo lice, pri {to mu nalo`il parite da gi potro{i posle negovata smrt na odreden na~in {to liceto e postapilo taka sovesno po nalogot na ostavitelot i parite gi potro{ilo. Vakvata izjava na volja na ostavitelot ima karakter na pravna rabota pome|u `ivite i proizveduva pravna va`nost bez ogled na formata”. Od prakti~nite pri~ini vo prodol`enie }e ja obrazlo`ime predmetnata odluka: testatorot pome|u drugoto vo svojot testament go navel i slednoto: ,,[to se odnesuva do mojot pogreb, ~itawe na opelo posle mojata smrt i podignuvawe na mojot nadgroben spomenik, toa pra{awe go imam uredeno so mojot najdobar prijatel M., na kogo vo taa smisla mu imam ostaveno odreden pari~en iznos koj gi poklopuva tie tro{oci”. Od iznesenoto vo testamentot se pretpostavuva deka M. ne e nikakov naslednik na testatorot. Po smrtta na zave{tatelot, negovite naslednici podnesuvaat tu`ba protiv liceto M. baraj}i od istoto pari~niot iznos koj go primil od testatorot da se smeta kako del na ostavina i da vleze vo ostavinskata masa, bidej}i liceto M. toj iznos go dr`i bez praven osnov, zatoa {to istoto ne gi ispolnilo barawata na ostavitelot navedeni ponapred. Za vakva parnica nastanata po povod na vakva tu`ba potrebno e da se istaknat dve raboti: prvo - deka citiranata izjava na ostavitelot ,,{to se odnesuva do mojot pogreb. . . . .” ne mo`e da se smeta kako odredba od nasledno praven karakter i vtoro - od ovaa odredba na testatorot nastanatata obvrska za liceto M. nema karakter na nalog koj bi bil daden na naslednikot. Ova e se poradi toa {to vo prv red liceto M. ne e naslednik na testatorot, a pokraj toa citiranata izjava na testatorot nema nasledno praven karakter, bidej}i istata da ne se smeta kako izjava na posledna volja so koja na nekoj od naslednicite bide ostaven imotot za slu~aj na smrt. Vpro~em vakvata izjava mo`e da se smeta edinstveno kako predupreduvawe na naslednicite na postoewe na pravna rabota ,,inter vivos” - pome|u `ivi sklu~ena pome|u testatorot i liceto M. za vreme na `ivotot na testatorot za davawe na odredena koli~ina na pari na liceto M. koe posle smrtta na testatorot trebalo da gi potro{i za odredeni raboti, poradi {to se smeta deka testatorot tie pari gi ima izdvoeno od svojata ostavina, a vrz baza na zaklu~enata pravna rabota liceto M. steknalo pravo na toj pari~en iznos sprema dogovorot so testatorot, prevzemaj}i gi dol`nostite koe trebalo da gi izvr{i. Toj na naslednicite na testatorot - tu`itelite edinstveno e odgovoren za eventualna nadoknada na {teta, vo slu~aj da postapuva nesovesno so primenite pari, poradi {to za sudot }e bide od va`nost konkretnata sodr`ina na testatorovata volja i mesnite obi~ai vo pogled na odr`uvawe na pietetot prema pokojnite.

Stru~en del

75

SODR@INA INFORMATIVEN DEL SREDBA VLADA NA RM - ADVOKATSKA KOMORA NA RM ................................................. 5 PRETSEDATELOT CRVENKOVSKI PRIMI DELEGACIJA NA AKRM .................................. 6

DODELENA BLAGODARNICA NA PRETSEDATELOT NA SOBRANIETO NA RM .................. 7

MINISTEROT ZA TRANSPORT I VRSKI GO PRIMI PRETSEDATELOT NA UO NA AKRM ................................................................................ 9 ODR@ANI TRETITE ADVOKATSKI SPORTSKI IGRI ................................................... 10 DODELENA ZLATNA PLAKETA NA PRETSEDATELOT NA UO NA AKRM NENAD JANI]EVI] .......................................................................... 13 SEMINAR KAKO DA SE OBEZBEDI KVALITETOT NA PRAVNITE USLUGI KOI GI OSTVARUVAAT ADVOKATITE .......................................................................... 15 INFORMACIJA ZA POTREBATA ZA IZMENA NA ZAKONOT ZA ADVOKATURA ................. 18 STRU^EN DEL Данијела Ивановска УЛОГАТА НА КАТЕХОЛАМИНСКИТЕ МЕТАБОЛИТИ КАЈ ХЕРОИНСКИ ЗАВИСНИЦИ ВО ОДРЕДУВАЊЕ НА ПРЕСМЕТЛИВОСТ ................................................. 29 Aco Petrov KAKO DA SE ODNESUVA KOMPANIJATA KOGA ]E SE NAJDE VO ULOGA NA DOVERITEL VO STE^AJNA POSTAPKA ................................................. 35 Татјана Велкова ЛИЧНОСТА НА МАЛОЛЕТНИОТ ДЕЛИКВЕНТ И НЕГОВАТА ОДБРАНА .......................... 40 Стамен Филипов ПРЕЗУМПЦИЈА НА НЕВИНОСТ .................................................................................... 45 Владимир Бангиевски ДОГОВОРИТЕ ВО НАСЛЕДНОТО ПРАВО ..................................................................... 49 Пандовски Благоја ПРАВОТО НА НАДОМЕСТОК НА ШТЕТА КАКО ПРАВО ОПРЕДЕЛЕНО ВО МЕЃУНАРОДНИТЕ ДОГОВОРИ .................................................................................... 59 Dragoqub Petrovski IZVR[ITEL NA TESTAMENT I NEGOVA FUNKCIJA ................................................... 67