ÖABT COĞRAFYA - Pegem.Net · ÖABT COĞRAFYA ALAN BİLGİSİ ALAN EĞİTİMİ KONU ANLATIMLI...

ÖABT

COĞRAFYAALAN BİLGİSİ - ALAN EĞİTİMİ

KONU ANLATIMLI

VİDEO DERSLERÜCRETSİZDİR.

Uygulamasını indir

VİDEO DERSLERİ HEMEN İZLELütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz.

6075

KPSS 2021

Komisyon

ÖABT Coğrafya Konu Anlatımlı

ISBN 978-0-2020-0044-2

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.© Pegem Akademi

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. A.Ş.’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Bu kitap, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkın-da yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının

kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı

alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http:// pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

11. Baskı: Kasım 2020, Ankara

Proje-Yayın: Ümit Dilaver

Dizgi-Grafik Tasarım: Tolga Durğun

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Vadi Grafik Tasarım ve Reklamcılık Ltd.Şti.İvedik Osb Oto 3. Bölge 2284 Sokak No:101

Yenimahalle/Cebeci0312 395 85 71-72

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 47479

İletişim–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

iii

ÖN SÖZ

Değerli Okuyucularımız,

ÖABT COĞRAFYA konu anlatımlı yayınımız Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Coğrafya Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli okuyucularımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alan yazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir.

Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi [email protected] adresini kullanarak ya da 0538 594 92 40 numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır.

Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve

hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle…

Başarılar...

QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

Aktivasyon Kodu kitabınızın ilk sayfasında yer almaktadır.Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Ağustos 2021 tarihine kadar geçerlidir.

Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitabınızı

“Aktif Kitaplar” sekmesinden görüntüleyebilir ve

videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz.

4. AdımAktif

Kitaplar

Pegem Kampüs Uygulamasını Kullanabilmeniz İçinAşağıdaki Adımları Takip Ediniz:

Pegem Kampüs Web Sitesi Üzerinden VideolarınızaErişebilmek İçin Aşağıdaki Adımları Takip Ediniz:

Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınız ile birlikte size iletilen aktivasyon kodu ile aktivasyon işlemlerini yapabilirsiniz.

3. AdımAktivasyon

Mevcut tarayıcınıza pegemkampus.com yazarak web sitemiz üzerinden erişim sağlayabilirsiniz.

Pegem Kampüs üyeliğiniz yoksa “Kayıt Ol” butonuna tıkladıktan sonra formu doldurarak üyelik işlemlerinizi gerçekleştirebilirsiniz.

Üyelik bilgileriniz ile giriş yaptıktan sonra sağ üst köşede yer alan “ad-soyad” bilgilerinize tıklayarak “aktivasyonlarım” sekmesinden kitabınız ile birlikte size iletilen aktivasyon kodu ile aktivasyon işlemlerini yapabilirsiniz.

Aktivasyon işleminizi tamamladıktan sonra video derslerinizi aynı menü üzerinde yer alan “Aldığım Eğitimler” sekmesinden görüntüleyebilirsiniz.

1

2

3

4

Uygulamamızı

mağazalarından “Pegem Kampüs”yazarak indirebilirsiniz.

1. AdımUygulama

İndirme

2. AdımÜyelik

Üyelik ekranına erişebilmek için;“Hesabın yok mu? Hemen Üye Ol” butonuna tıklayarak, üyelik formunu

eksiksiz doldurduktan sonrauygulamayı kullanmaya

başlayabilirsiniz.

Pegem Kampüs WhatsApp Destek Hattı0543 741 26 25

5. AdımQR Kod Okutma

Sağ tarafta bulunan QR kodu okutarak kitabınızla ilgili videolara kısayoldan erişebilirsiniz.

v

İÇİNDEKİLER

ALAN BİLGİSİ1. Bölüm

Co�rafyanın Tanımı, Tarihi ve Bölümleri

COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ ...................................3

Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi .......................................9

Coğrafyanın İlkeleri (Prensipleri) .....................................10

COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ .......................................10

A. Fiziki Coğrafya.............................................................10

B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya ....................................11

Çözümlü Test ��13

Çözümler ��14

2. Bölüm Fiziki Co�rafya

EVREN VE DÜNYA ........................................................15

Galaksiler (Gökadalar) ..............................................15

Yıldızlar .....................................................................15

Asteroitler ................................................................16

Meteorit ve Meteorlar .............................................16

Kara Delikler ............................................................16

Güneş ve Güneş Sistemi ...........................................16

Ay ve Özellikleri .......................................................20

DÜNYA (YER YUVARLAĞI) ..........................................21

Dünya'nın Şekli ve Sonuçları .....................................21

Dünya'nın Hareketleri ..............................................23

Yerel Saat ..................................................................25

Uluslararası Saat (Saat Dilimleri) ...............................27

Ulusal Saat ................................................................28

Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları ....................................29

Eksen Eğikliği (Ekvator ile Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı) .........................................................30

Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları ..........33

Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama .........................35

KARTOGRAFYA (HARİTA BİLGİSİ) ...............................37

COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ .................................61

Matematik (Mutlak) Konum .....................................62

Göreceli (Özel) Konum ............................................65

Coğrafi Bilgi Sistemi (Cbs) ve Uzaktan Algılama .......66

JEOMORFOLOJİ (YER ŞEKİLLERİ) ................................67

Dünya'nın İç Yapısı ....................................................67

Yer yuvarlağının Yapısı ..............................................67

Levha Hareketleri .....................................................68

Kıtaların Kayması ......................................................69

Jeolojik Zamanlar ......................................................70

Yer Kabuğunun Malzemeleri (Taşlar) .........................73

Yer Şekillerinin Oluşumu ...........................................76

Yer Şekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yer Şekillerini Oluşturan Kuvvetler ..................................................76

Yeryüzünde Ana Yer Şekilleri .....................................82

DÜNYA ÜZERİNDEKİ BAŞLICA TOPOĞRAFYA ŞEKİLLERİ ..............................................87

AKARSU TOPOĞRAFYASI (FLÜVYAL TOPOĞRAFYA) ........................................................87

Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri .............88

Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri .............91

KIYI TOPOĞRAFYASI ...............................................93

Dalga Aşındırma Şekilleri ...........................................94

Dalga Biriktirme Şekilleri ...........................................94

Kıyı Tipleri .................................................................95

KARST TOPOĞRAFYASI ..........................................98

Karstik Aşındırma Şekilleri .........................................99

Karstik Biriktirme Şekilleri .......................................101

KURAK VE YARI KURAK BÖLGELER TOPOĞRAFYASI ....................................................102

Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Aşındırma Şekilleri ....................................................................102

Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri ....................................................................104

BUZUL TOPOĞRAFYASI (GLASİYAL)...................106

Başlıca Buzul Tipleri ................................................106

Buzul Aşındırma Şekilleri .........................................107

Buzul Biriktirme Şekilleri .........................................108

Periglasiyal (Buzul Çevresi) Topoğrafya ...................109

YAPI TİPLERİ ...........................................................111

Yatay Yapı ................................................................111

Monoklinal Yapı .......................................................112

Kıvrımlı Yapı .............................................................113

Faylı (Kırıklı) Yapı .....................................................115

Dom Yapısı ..............................................................118

Diskordant Örtülü Yapı ...........................................118

Volkanik Yapı ...........................................................119

KLİMATOLOJİ - İKLİM BİLGİSİ .....................................124

Atmosfer .................................................................126

vi

İÇİNDEKİLER

İKLİM ELEMANLARI .....................................................129

Sıcaklık .....................................................................129

Basınç ......................................................................136

Rüzgârlar .................................................................140

Nemlilik ve Yağış .....................................................148

BÜYÜK İKLİM TİPLERİ ................................................156

BUZ DEVİRLERİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ ...............163

HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI) ....................165

1. DENİZLER VE OKYANUSLAR ..........................166

2. AKARSULAR ......................................................169

3. GÖLLER ..............................................................176

4. YERALTI SULARI ................................................178

5. KAYNAK SULARI ................................................179

TOPRAK COĞRAFYASI ................................................183

Toprağın Özellikleri ve Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler ..................................................184

Toprak Türleri .........................................................187

Toprak Taksonomisi (1975) veya 7. Toprak Sınıflandırma Sistemi ................................................189

Heyelan ...................................................................190

Erozyon ...................................................................191

BİTKİ (VEJETASYON) COĞRAFYASI ...........................192

Bitkilerin Yetişme Koşulları ......................................192

Başlıca Bitki Toplulukları ..........................................195



3. Bölüm Beşerî ve Ekonomik Co�rafya

BEŞERÎ COĞRAFYA ......................................................208

NÜFUS COĞRAFYASI ..................................................211

Nüfusun Yapısı .........................................................212

Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri.........................214

Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ............................216

Nüfusun Eğitim Durumu .........................................216

Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ....................................................217

Kırsal - Kentsel Nüfus ..............................................217

Demografik Geçiş....................................................217

Nüfus Artışı .............................................................218

Nüfus Yoğunluğu Kavramları ...................................226

Nüfus Politikaları .....................................................227

GÖÇLER .......................................................................228

Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler .................228

Kavimler Göçü .........................................................228

Göçlerin Nedenleri .................................................230

Göçlerin Sonuçları ...................................................231

Gidilen Yere Göre Göçler .......................................231

Kalma Süresine Göre Göçler ...................................231

Göç Teorileri .......................................................... 231

Beyin Göçü ..............................................................233

YERLEŞME COĞRAFYASI .............................................233

Yerleşmenin Tarihçesi ..............................................234

Yerleşmelerin Sınıflandırılması .................................237

Kırsal Yerleşmeler ....................................................238

Kent Yerleşmeleri ....................................................245

EKONOMİK COĞRAFYA .............................................251

Gelişmişlik ve Az Gelişmişlik ...................................252

Küreselleşen Ekonomi .............................................256

Ekonomik Faaliyet Türleri .......................................257

Tarım Faaliyetleri .....................................................258

Hayvancılık ..............................................................270

Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma ..................273

Madenler .................................................................274

Enerji Kaynakları ......................................................280

Ulaşım .....................................................................287

Turizm .....................................................................293

Sanayi ......................................................................296

Ticaret .....................................................................302



4. Bölüm Siyasi Co�rafya

SİYASİ COĞRAFYA .......................................................312

Siyasi Coğrafyanın Gelişimi ve Jeopolitik Teoriler ....................................................................314

Siyasi Coğrafyada Organizasyonlar:

Devlet, Millet, Millî Devlet ......................................319

Devletlerin Sınıflandırılması .....................................322

Dünyada Güç Mücadeleleri .....................................331

Dünyadaki Çatışma Bölgeleri .................................332

Pakt ve Birlikler .......................................................333

Kanallar ve Boğazlar ................................................338

vii

İÇİNDEKİLER

ÜLKELER COĞRAFYASI ��342



5. Bölüm İnsan - Do�a Etkileşimi Koruma

AlanlarıİNSANIN DOĞAYA MÜDAHALELERİ ��370

DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ ��371

DOĞAL AFETLER ��372

JEOLOJİK AFETLER ��373

METEOROLOJİK AFETLER ��376

Türkiye'de Korunan Alanlar ve Turizm ��382

Millî Park Oluşturma Konusunda Öngörülen Hususlar ��383

Türkiye'deki Millî Parklar ��384

Diğer Koruma Statüleri ��389

Türkiye'nin UNESCO Dünya Miras Listesinde Yer Alan Değerleri ��391



6. Bölüm Türkiye Co�rafyası

TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU ��395

Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları ��395

Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları ��396

Özel Tarihlerde Türkiye ��397

Türkiye'de Ortak Saat Kavramı ��398

TÜRKİYE'NİN JEOPOLİTİK KONUMU ��399

MEDENİYETLERİN ÇIKIŞ NOKTASI TÜRKİYE ��400

Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları ��400

TÜRKİYE'NİN SINIRLARI ��401

TÜRKİYE'NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ��403

Jeolojik Zamanlarda Türkiye ��403

Türkiye'de Orojenik Hareketler ��406

Türkiye'de Epirojenik Hareketler ��406

Türkiye'de Volkanizma ��407

Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar ��408

Türkiye'de Depremler ��409

TÜRKİYE'DE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ ��410

TÜRKİYE'NİN BAZI OVALARI VE PLATOLARI ��412

TÜRKİYE'NİN OVALARI ��413

Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar ��413

TÜRKİYE'NİN PLATOLARI ��414

TÜRKİYE'DE ÇÖZÜLME ��414

TÜRKİYE'DE BAŞLICA TOPRAK TİPLERİ ��415

TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ��417

TÜRKİYE'DE HEYELAN ��418

TÜRKİYE'DE EROZYON ��418

TÜRKİYE AKARSULARI ��420

TÜRKİYE'DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER ��425

TÜRKİYE'DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER ��426

TÜRKİYE'NİN YERALTI SULARI VE KAYNAKLARI ��427

TÜRKİYE'DE KARSTİK ŞEKİLLER ��428

TÜRKİYE'DE DALGALARIN VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER ��431

TÜRKİYE'DE KIYI TİPLERİ ��433

TÜRKİYE'DE GÖLLER ��435

TÜRKİYE'NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRKİYE'DE İKLİM ELEMANLARI ��438

TÜRKİYE'DE SICAKLIK ��439

TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN BASINÇ MERKEZLERİ ��440

TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN RÜZGÂRLAR��441

TÜRKİYE'DE NEM VE YAĞIŞ ��442

TÜRKİYE'DE İKLİM TİPLERİ ��443

TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ��445

TÜRKİYE'DE NÜFUS VE YERLEŞME ��449

TÜRKİYE'DE GÖÇLER ��462

TÜRKİYE'DE YERLEŞME ��465

TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI ��478

TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI ��479

TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ��480

TÜRKİYE'DE TARIM (ZİRAAT) ��481

TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK ��490

TÜRKİYE'DE ORMANCILIK ��494

TÜRKİYE'DE MADENLER ��495

TÜRKİYE'DE ENERJİ ��499

viii

İÇİNDEKİLER

TÜRKİYE'DE SANAYİ ...................................................502

TÜRKİYE'DE ULAŞIM ...................................................508

TÜRKİYE'DE TİCARET .................................................513

TÜRKİYE'DE KÜLTÜR VE TURİZM .............................517

TÜRKİYE'DE HİZMET SEKTÖRÜ ...............................520

BÖLGESEL KALKINMA PROJELERİ .............................525



7. Bölüm Alan E�itimi

COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI .................543

TÜRK MİLLÎ EĞİTİMİNİN AMAÇLARI .........................546

Genel Amaçlar ....................................................546

COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ UYGULAMASI İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR .............................................................546

COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ GENEL AMAÇLARI ...........................547

KAVRAM ÖĞRETİMİ .....................................................549

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KAZANIM VE BECERİLERİN YAPILANDIRILMASI .............................554

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE DEĞERLER ....................568

COĞRAFYA DERSİ ÜNİTELERİ ...................................574



COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE YAKLAŞIMLAR ..............................................................581

Proje Tabanlı Öğrenme ......................................581

Araştırma Ödevleri ve Projeler ..........................583

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÇOKLU ZEKÂ ...............584

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE İŞ BİRLİKLİ ÖĞRENME ....................................................................589

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 5E MODELİ ...................592

ARAŞTIRMA İNCELEME YOLUYLA ÖĞRENME ....................................................................593

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME ....................................................594

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 4MAT ÖĞRENME YAKLAŞIMI (MCCARTHY ÖĞRENME STİLİ MODELİ) ..............................................................597

COĞRAFYA EĞİTİMİNDE ELEŞTİREL DÜŞÜNME ....................................................................601

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE YANSITICI ÖĞRENME ....................................................................603

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME ....................................................................605

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRETİM YÖNTEM VE TEKNİKLERİ ...........................................610

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER ....................................................618



COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .......................................................643

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (CBS) ........................................................650



KAYNAKÇA ..................................................................661

1

CO RAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ1. BÖLÜM

ALAN BİLGİSİ

3


COĞRAFYA’NIN TANIMI VE TARİHİ

Coğrafya; insanla doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi ilkeleriyle inceleyen ve sonuçlarını bir bütün hâlinde sunan bilimdir. Bu ilkeler neden, dağılış ve sonuçtur. Örneğin depremi ele alalım. Deprem nedir ve nasıl oluşur, yeryüzünde deprem riski nerelerde az ve fazladır ve deprem sonucunda doğal çevre ve insan bundan nasıl etkilenir? İşte bu sorula-rın cevapları; neden, dağılış ve sonuç ilkelerinin cevaplarıdır.

Coğrafya hakkında ilk çalışmalar milattan binlerce yıl önce yapılmıştır. MÖ 2700 yılında Sümerlilerden kalma tuğla üze-rine yapılmış bir dünya haritası bulunmuştur. Başka bir harita da II. Ramses Dönemi’nden kalmadır. Bu haritada bir altın madeninin yeri gösterilmektedir.

Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşünürlerinden Eratosthenes (MÖ 275-195) yazdığı eserinin adında kul-lanmıştır. Eserinin adı Geographika’dır. Geographie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde Coğrafya daha çok seyyahlar (gezginler), politikacılar ve tarihçilerle birlikte anılıyordu.

İbn-i Haldun’un "Coğrafya kaderdir." ifadesi yaşadığı dönemin coğrafyaya bakış açısını gösterir. Erol Tümertekin ise "Bir beşerî bilim olan coğrafya insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi yaşama ortamı olmak üzere değiştirmekte olduğu yeryüzünü inceler." demiştir.

Yukarıda verilen bu tanımlarda olduğu gibi eski çağlardan günümüze kadar coğrafya tanımlanırken insan ve doğal ortamın açıklanmasına vurgu vardır. Bu sebeple coğrafyanın konusunun bir boyutunu insan, bir boyutunu doğal çevre (ortam) oluşturmaktadır.

Varenius (1622-1649) coğrafyayı teoloji ile bağlantı görüşünden ayırmış ve öne sürdüğü "temel birlik" fikrini bütün mekân olguları arasındaki bir dizi sıkı bağların meydana getirdiği tek bir yerküre sistemiyle açıklamaya çalışmıştır. Varenius yaptığı sınıflandırma ile olaylara önce tüm dünya ile ilgili genel, ikinci olarak belirli ülkelerle ilgili özel, üçüncü olarak ülkelerin içindeki daha küçük olanlarla ilgili korografik ve yereli anlatan topografik düzeylerde bakıyordu. Coğrafya yalnızca tüm dünyaya değil, her bir yerle ayrı ayrı ilgiliydi. (Özgüç - Tümertekin 2010)

Günümüzdeki modern coğrafi görüşün temelleri 19.yy. başlarında Alman coğrafyacılar Humboldt, Carl Ritter ve Frideric Ratzel tarafından atılmıştır. (Doğanay 2013) Bunlardan Humboldt fiziki coğrafyanın, Ritter ve Ratzel de beşerî coğrafya-nın kurucuları sayılır. Tarih boyunca coğrafya ile ilgili görüşler ve eserler aşağıdaki gibidir.

ESKİ ÇAĞ’DA: Herodot, Tales, Aristo, Eratosthenes, Strabon ve Batlamyus coğrafya ile ilgili eserler verenlerdir. Bu dönemde coğrafi bilgiler çoğunlukla gezi ve tasvirler ile basit planlar ve haritalara dayanıyordu.

Thales (MÖ 640-546); İlk Çağ’ın ilk coğrafyacısıdır. Yunan medeniyetinin hâkim olduğu yerlerin coğrafi özelliklerini araş-tırmış, yeryüzünün ölçülebileceği fikrini ileri sürmüştür. Gemicilerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Thales’e göre, Dünya, okyanuslar üzerinde yüzen diske benzeyen bir yuvarlaklığa sahiptir.

Heredot (MÖ 484-425): Kuzey Afrika, İran, Yunanistan, İtalya ve Hindistan’a kadar uzanan sahayı gezmiş, burada gördükleriyle "Heredot Tarihi"ni yazmıştır. "Mısır Nil’in hediyesidir." sözüyle neden-sonuç ilişkisi kurma özelliğine vurgu yapmıştır. Ayrıca gemiciler ve gezginlerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır.

Heredot’un Dünya Haritası

Aristo (MÖ 384-322): Siyaset, felsefe ve matematik alanında çalışma yapmış, aynı zamanda coğrafyaya da katkıda bulunmuştur. Dünya’nın küre olduğunu savunmuştur. "Doğal zenginliği yetersiz yerlerde devlet kurmak zordur." sözü ile çevreci görüşün babasıdır. Politika adlı eseri, ünlü devlet teorisi adlı görüşü kapsar.

4


Eratosthenes (MÖ 176-194): Coğrafya sözcüğünü ilk defa Geographika adlı eserinde kullanmıştır. Büyük İskender’in seferleri sırasında yeryüzünün hızla genişleyen alanlarını belirleyip haritasını yapmıştır. İskenderiye ile Asvan (Syene) arasında çalışma yaparak dünyanın çevresini hesaplamıştır.

Bir derecelik meridyen yayının uzunluğundan yola çıkarak dünyanın çevresini bugünküne yakın bir değerde hesapla-mıştır. Eratosthenes, iyi bir matematik coğrafyacı olmasının yanında bölgesel coğrafyacı olarak da sayılabilir. İskende-riye coğrafya ekolünün de kurucusu kabul edilen Eratost-henes bir dünya haritası çizmiş ve eserine Geographica (Gegraphe) ismini vererek coğrafya biliminin isim babası olmuştur.

Strabon (MÖ 64-MS 21): Amasya’da doğmuştur. İyi öğ-renim görmüştür. Gezdiği yerlerin tarihî, coğrafi ve sos-yolojik özelliklerini 17 ciltlik Geographika adlı eserinde anlatmıştır. Eserinde matematik coğrafya,fiziki coğrafya, jeopolitik ve ekonomik coğrafya üzerine bilgiler vermiştir. Çevre ile insan arasındaki ilişkileri ortaya koymuştur.

Batlamyus (Pitomele) (MS 108-168): Yunan coğrafyacıdır. Mısır’da eğitim görmüştür. En tanınmış eseri İslam ülkelerin-de Kitap al Macist (Esrarengiz Kitap), Batı ülkelerinde ise Almagest olarak bilinen Megalo Syntaksis’tir. (Büyük Gök Sistematiği) Batlamyus’a asıl ününü kazandıran eser ise Coğrafi Yer Adları Kılavuzu anlamına gelen Geographika Hayfigesis’tir. Konik projeksiyon tekniği ile haritalamanın öncüsü kabul edilen Batlamyus’un dünya haritası döneminin en gerçekçi haritası durumundadır. Uzun süre Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Macellan, Batlamyus’un eserlerinden fay-dalanmışlardır. Eserinde çok sayıda yerin adı ve koordinatlarını belirtmiştir.

ORTA ÇAĞ’DA: Mesudi, Biruni, İbni-Battuta, İbn-i Haldun gibi daha çok İslam dünyasının bilim adamları coğrafya ile ilgilenmiş-lerdir. İslam dünyasında, eski çağlardaki eserler tercüme edilerek bunlardan faydanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut’un Divanü Lugati’t-Türk adlı kitabında harita vardır. Bu çağda Avrupa’da kilisenin baskısı ile bilimsel çalışmalar yapılmamıştır.

Mesudi: Bağdatlıdır. Seyahatnamesi vardır. Güney ve Güneydo-ğu Asya, Kafkasya, İran, Suriye, İspanya ve Kuzey Afrika ülkelerini gezmiştir. Çok sayıda eser vermesine rağmen günümüze ulaşabi-len tek eseri Al Müruc Al Zeheb’dir. (Altın Çayırlar) Eser tarihi ve coğrafi tasvirler şeklinde gezi-gözlem izlenimlerini yansıtır.

İbn-i Batuta: Devrin en ünlü gezginidir. Tanca’da (bugünkü Fas) doğmuştur. Hacca gitmek üzere ayrıldığı Tanca’ya 24 yıl sonra dönmüştür. Bu süre zarfında Asya ve Afrika’daki birçok bölgeyi gezmiştir. İbni Batuta Seyahatnamesi adlı eserinde gezdiği bölgelerin din, dil, gelenekler ve sosyo-ekonomik yapılarını tasvir etmiştir.

Biruni: Asıl adı Ebu Reyhan El-Bruni’dir. Çağının matematikçi ve matematik coğrafyacısı olarak tanınır. El Kanun El Maksudi isimli eserinde dünyanın büyüklüğü, yarıçap uzunluğu, çevre uzunluğu ve meridyen yayının uzunluğu gibi bilgilere yer vermiştir.

İdrisi: İslam dünyasının Arap coğrafyacısıdır. Endülüs ekolündendir. Akdeniz ülkelerini ve İngiltere’yi gezmiş, Sicilya’da Kral II. Ruggiero’nun Palermo’daki sarayına yerleşmiş ve bu alanda eserler vermiştir. Kendisine Arapların Batlamyus’u ünvanını verdiren Libro del Re Ruggiero (Kral Ruggiero’nun Kitabı) adlı eserinde Hint Okyanusu ve Afrika kıyıları hakkında tasvir ve açıklamalar içerir.

İbn-i Haldun: Orta Çağ’ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Devletler ile ilgili eserler vermiş, devletler ve kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristoya benzer görüşler ileri sürmüştür. En önemli eseri ön sözü (mukad-dime) ile birlikte 8 ciltten oluşan Kitap El İbar (İbret verici kitap)’dır. Eserde tarihi ve sosyolojik bilgiler ağırlıkta olsa da beşeri coğrafya ve jeopolitik-siyasi coğrafya bilgilerine de yer vermiştir.

Divanü Lugati’t-Türk’teki Dünya Haritası

5


Uluğ Bey: Timur’un torunudur. Semerkand’da medreseler yaptırmıştır. Astronomi, tarih ve matematik alanında çalışma-lar yapmıştır. Öğrencisi Ali Kuşçu’dur. Ali Kuşçu, Uluğ Bey’in ölümünden sonra İstanbul’a gelip Fatih Sultan Mehmet’in hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Fethiye adlı kitabı vardır.Makdisi: İslâm memleketlerinde çok uzaklara varan geniş seyahatler yaptı. Sonunda kırk bir yaşında iken Ahsenü’t-tekasîm fî ma’rifeti’l-ekalîm adındaki coğrafî eserini yazmaya başladı. Eseri her ne kadar 985 yılında tamamladıysa da 997 yılına kadar ona eklemeler yapmaya devam etmiştir. Coğrafyayı herkes ve her grup insan, hatta daha çok dinî ilimlerle uğraşanlar için, İslâm ülkelerinden haberdar olmaları açısından gerekli bir ilim olarak kabul ediyordu. Ona göre coğrafya fıkıh öğreniminde de gereklidir. Eserinde İslâm ülkelerini altısı Arap ve sekizi Acem (Arap dışı) olmak üzere on dört iklime ayırmış ve iklimler hakkında yalnız coğrafî bilgiler vermekle kalmayıp aynı zamanda o iklimlerde yaşayan insanların sosyokültürel ve sosyoekonomik yönleri üzerinde de durmuştur. Makdisî kelime ve deyimlere özel mânalar vererek ilk defa Arapça’da bir coğrafya terminolojisi oluşturmuştur. İslâm ülkelerinin gerçek şekillerini gösterebilmek için, Belh okulunun benimsediği geometrik çizimli haritalardan bir şey anlaşılamayacağına işaret ederek okuyucunun daha kolay kavrayabileceğine inandığı genel bir ülke haritası çizmek için çaba harcamıştır.İbn Hurdazbih: Erken dönem İslam coğrafyacılarındandır. Bu nedenle “İslam coğrafyacılarının babası” olarak bilinir. Horasan’da doğup Bağdat’ta yetişmiştir. Coğrafyaya dair eseri el-Mesalik Ve’l-Memalik adlı eserinde gözlemlere dayalı birçok bilgi barındırır. Eser genel itibariyle coğrafi ve kültürel içerikli bilgiler barındırır. Eserde yollar ve güzergâhlar, ast-ronomik bilgiler, ülkelerin kıblesi, nehirler ve doğuş yerleri, Türklere ait bilgiler ile çeşitli kültürel bilgilere yer verilmiştir. Ali Kuşçu: Türk-İslam dünyasının büyük astronomi ve kelam âlimidir. XV. yüzyıl başlarında dünyanın en önemli bilim merkezi olan Semerkant’ta doğmuştur. Babası Muhammed, ünlü Türk Sultanı ve astronomu Uluğ Bey’in kuşçusu olduğu için, ailesi ‘Kuşçu’ lakabıyla meşhur olmuştur. Küçük yaştan itibaren matematik ve astronomiye ilgi duyan Ali Kuşçu, dev-rin en büyük âlimleri olan Bursalı Kadızâde Rumî, Gıyâseddin Cemşîd ve Muînuddîn Kâşî’den matematik ve astronomi dersi almıştır. Daha sonra bilgisini artırmak için Kirman’a giderek Hall-ü Eşkâl-i Kamer (Ay Safhalarının Açıklanması) adlı risale ile Şerh-i Tecrîd adlı eserini yazmıştır. Uluğ Bey’e yardımcı ve rasathanesine müdür yapılmıştır. Ali Kuşçu, Os-manlılar arasında astronomi bilimini yaymıştır. Ali Kuşçu’nun, hepsi de birbirinden değerli pek çok eseri vardır. Bunların başında Risâle fi’l-Hey’e (Astronomi Risalesi) gelir.

ÖABT Çıkmış Soru

Orta Çağ İslam dünyasının ünlü gezgini, tarihçisi, sosyoloğu ve coğrafyacısıdır. *Kitap El-İbar" (İbret alınacak kitap) adlı eserinde daha çok beşeri ve siyasi coğrafya konularına değinmiştir.

Yukarıda anlatılan Orta Çağ coğrafyacısı aşağıdakilerden hangisidir?

A) İbni Batuta B) Burini C) Mesudi

D) Strabon E) İbni Haldun

Çözüm

Coğrafi mekan ve iklimin, insanlar üzerindeki etkilerine ait görüşleri bulunan, "Kitap El-İbar" adlı esere sahip Tarihçi, Sos-yolog ve Coğrafyacı İbn-i Haldun Orta Çağ İslam dünyasının ünlü gezginidir.

Cevap E


XIV. yüzyılda yaşamış tarihçi, tarih felsefecisi ve proto-sosyolog olmakla birlikte bazen coğrafyacı olarak hatta kimi yazarlara göre Orta Çağ’ın siyasi coğrafyacısı olarak tanımlanan ve “Mukaddime” adlı eserin yazarı olan Arap coğrafi düşüncesinin temsilcisi aşağıdakilerden hangisidir?

A) İbn Haldun B) İbn Batuta C) İbn Hurdadbih

D) İbn Havkal E) Muhammed El İdrisi Çözüm İbn Haldun, Orta Çağ’ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Tunus’ta doğmuş Kahire’de ölmüştür. Devletler

ile ilgili eserler vermiş, devletler ve kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristo’ya benzer görüşler ileri sürmüştür. Ekonomik kaynaklar bakımından zengin bölgelerde kurulan devletlerin daha güçlü olacağını vurgulamıştır. Mukkaddime ve Kitap El-İbar (İbret Verici Kitap) adlı eserlerinde tarihi ve sosyolojik bilgiler ağırlıktadır.

Cevap A

6


YENİ ÇAĞ’DA: Avrupa’da Rönesans ile pozitif bilimler önem kazanmış ayrıca yeni kıtalar keşfedilmiştir. Çok uzun yol-culuklar yapılmış, Amerika, Avustralya ve adalar keşfedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı’da Piri Reis, Katip Çelebi ve Evliya Çelebi’nin eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.

Coğrafi keşifler 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupalılar tarafından yeni ticaret yollarının, okyanus ve kıtaların bulunması ama-cıyla ortaya çıkmıştır.

Doğudan başlayan ticaret yolları, Avrupalıların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak için çok büyük önem taşıyordu. İpek ve Baharat yollarının Osmanlı Devleti’nin elinde olması, Avrupalıları yeni yollar aramaya sevk etti.

Pusulanın icadı, gemicilikteki ilerlemeler, Avrupa’nın doğunun zenginliklerine ulaşmak istemesi bu keşiflerin nedenleri-dir. Avrupa’da değerli madenlerin az bulunması, kralların, İspanyol ve Portekizli gemicileri desteklemesine neden oldu.

Bu tarihe kadar bilinmeyen Yeni Dünya Karaları olarak ifade edilen Kuzey ve Güney Amerika, Okyanusya, Güney ve Kuzey kutup çevreleri ve çok sayıdaki ada bu keşifler sonucu bulunmuştur.

Piri Reis Haritası

Portekizli Bartelmi Diaz Ümit Burnu’na, Kristof Kolomb Amerika’ya, Vasco da Gama Hindistan’a ulaşmıştır. Magellan okyanus ötesi seyahatler yapmış ve dünyayı dolaşmıştır.

Bu dönemde Osmanlı’da Piri Reis, "Kitabı Bahriye" adlı kitabında coğ-rafi bilgiler vermiş ve harita çizmiştir. Kitabında ve haritasında Akdeniz’i anlatmıştır. Kristof Kolomb’dan, Avrupalı gezginlerden ve korsanlardan faydalanmıştır. Ayrıca Katip Çelebi’nin "Cihannüma" ve Evliya Çelebi’nin "Seyahatname" adlı eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.

YAKIN ÇAĞ’DA: Bu dönemde modern coğrafya alanında çalışmalar baş-lamıştır. Ayrıca coğrafyanın bilimsel alanda gerçek kimliğine kavuşmaya başlaması bu dönemdedir. Bu dönemin başlarında Avrupalı bilim adamları yeni yerler keşfetmişlerdir.

Mackenzie (1764-1820) Kanada’daki gölleri ve ABD’nin batısındaki yerleri bulmuştur.

W. Clark (1770-1835) ile Meriwether Lewis (1774-1809) ABD’yi doğu-batı doğrultusunda geçmişlerdir.

James Cook: Yeni Zelanda’yı keşfetmiştir.

7



İspanya Krallığı adına 1519 yılında Dünya turuna çıkıp bu seyahatini üç yılda tamamlayarak Dünya’nın yuvarlaklığını ortaya koyan seyyah aşağıdakilerden hangisidir?A) Kristof Kolomb B) Bartelmi Diaz C) Ferdinand Macellan

D) Amerika Vespuçi E) Vasco da Gama

Çözüm

Portekizli gemicilerden F. Magellan 1519’da İspanya krallığının desteğiyle dünyayı dolaşma amacıyla seyahate çıkmıştır. Filipin Adaları çevresinde çıkan çatışmada Magellan’ın öldürülmesiyle kaptanlığı Sebastian del Cano devralmış ve Fili-pinlerden ele geçirilen gemi dolusu baharat ve değerli süs eşyaları ile 1522’de İspanya’ya dönmüştür.

Cevap C

James Ross 1840 yılında Antarktika’ya ulaşmış, R. Scatt Güney Kutbu’na gitmiştir. Norveçli Amundsen 1911’de Gü-ney Kutup Noktası’nı tespit etmiştir. Edmund Hillary 1953’te Everest’e tırmanmıştır. 1960 yılında Piccard, Mariana Çukurluğu’na inmiştir. Bu dönemde coğrafyaya bilimsel kimlik kazandıran isimler şunlardır:Alexander Von Humboldt (1769-1859): Fiziki coğrafyanın kurucusudur. Alman coğrafyacılardandır. Avrupa’nın çoğunu ve Kuzey-Güney Amerika’yı dolaşıp gözlemler yapmıştır. Humboldt neden, dağılış, karşılıklı ilgi ilkelerini, gezi-gözlem yöntemini ve izoterm, izohips gibi çizimle anlatım tekniklerini coğrafyaya kazandırmış, okyanus akıntılarını incelemiş, insan doğa etkileşimi ve bitki coğrafyası ile ilgili araştırmalar yapmıştır. Araştırmalarının sonuçlarını Cosmos (Evren, Sistem) isimli eserinde toplamıştır.Carl Ritter (1799-1859): Beşerî coğrafyayı kuran ve geliştiren Alman coğrafyacılardandır. İnsan ile doğal ortam arasın-daki etkileşimi incelerken olaylara insan yönünden bakmıştır. Beşeri coğrafya, çevre ve insan arasındaki bağlantıya dair görüşlerini Coğrafya İlminde Tarihi Esaslar isimli eserinde toplamıştır. Ritter, beşeri coğrafyanın insan-çevre etkileşi-mini incelediğini ve bu inceleme sırasında bir tarafa ağırlık vermeden yapmak gereklililiğini vurgulamıştır.

Friedrich Ratzel (1844-1904): Beşerî coğrafyayı geliştiren Alman coğrafyacılardandır. Siyasi Coğrafya adlı eserleriyle jeopolitiğin ve siyasi coğrafyanın çağdaş anlamda temelini atmıştır. Beşeri coğrafyanın kurucusu Carl Ritter olarak bi-linse de bu isimli ilk eserin sahibi F. Ratzel’dir. Beşeri coğrafyaya sistem ve metot kazandıran Antropocoğrafya (İnsan Coğrafyası) isimli eserinde yer yer tarih bilgileri ağır basmıştır.

UyarıBeşeri coğrafya ile ilgili ilk çalışmalar yapan kişi Carl Ritter’dir. Beşeri Coğrafya (Antropocoğrafya) isimli ilk eser ise Friedrich Ratzel’e aittir.

Paul Vidal De La Blache (1845-1918): Beşerî coğrafya alanında çalışmalar yapmış Fransız coğrafyacılardandır. Bölge-sel coğrafyanın kurucusudur. Blache, araştırmalarını daha çok monografi şeklinde ve sınırlandırılmış bölgeler bazında yapmıştır.

Yakın Çağ’da başlayan bu modernleşme günümüze kadar gelişerek hızla devam etmiştir. Eskiden yeryüzünü tanımak olarak algılanan coğrafya, artık günümüzde yeryüzünden daha etkili ve sağlıklı yararlanmayı ortaya koyan, sürdürülebilir bir faydalanmayı öngören bir bilim olmuştur. Bu nedenle Avrupa, Kuzey Amerika ve daha sonra birçok ülkede coğrafya ile ilgili fakülteler ve bölümler açılmıştır.

YAKIN ÇAĞ’DA: Coğrafi Keşifler devam etmiş, bilimsel çalışmalar artmıştır.

MODERN ÇAĞ’DA: Yani 19. yüzyıl öncesine kadar daha çok görüş ve yer tasviri olarak devam eden coğrafya 19. yüz-yıldan sonra modern hâle geldi ve modern çalışmalar başladı.

Coğrafya’nın Gelişim Devreleri;

1. Ansiklopedik Devre (Gezi - Gözlem - Tasvir Dönemi): Eski Çağ’dan başlayan ve Yakın Çağ’a kadar devam eden dönemdir. Bu dönemlerde coğrafya, gezginlerin gördükleri yerleri tasvir etmesi şeklinde gelişmiş, seyahat ettikleri yer-lere ait bilgileri içermiştir.

2. Klasik Devre (Coğrafyanın Bilim Olarak Kurulduğu Dönem): Bu dönem Varenius ile başlar. Varenius’un Genel Coğrafya (Geographica Generalis) adlı eseri ile coğrafyada bilim anlamındaki temeller atılmıştır.

Varenius "temel birlik* fikriyle, yeryüzündeki tüm olay ve olguların arasında sıkı bağların bulunduğu tek bir yer küre sis-temi olduğu görüşünü ortaya koymuştur. Varenius’un "Coğrafya çifttir" diyerek ilk kez coğrafyayı, genel ve özel coğrafya şeklinde bölümlemiştir.

Bu döneme ait önemli bilim adamlarından A. Von Humboldt fiziki coğrafyanın kurucusudur. Humboldt araştırmalarını

8


"Cosmos" adlı eserinde toplamıştır. Aynı dönemde Karl Ritter ise beşeri coğrafyanın kurucularındandır. Ritter "Coğraf-ya Biliminde Tarihi Esaslar" adındaki eseri ile çok önemli katkılar sağlamıştır. Yine beşeri coğrafya konusunda çalışan "Antropo Coğrafya" adlı esere sahip olan Frederic Ratzel bu dönemin önemli coğrafyacılarındandır. Ratzel siyasi coğrafya üzerinde de çalışmış "Politik Coğrafya" adlı eseri vermiştir.

3. Bölgesel Devre: Fransız Vidal de la Blache, bölgesel coğrafya adına çalışmalar yapan ilk bilim adamıdır. Bir bölgede bütün coğrafya olayları tek tek incelenir ve bunların sonucunda o bölge tüm özellikleri ile tanıtılmış olur. Blanche bu konudaki çalışmalarını Monografya olarak adlandırmıştır.

4. Uygulamalı Devre (Çağdaş Coğrafya Devresi): Günümüzdeki modern coğrafya dönemidir. Uygulamalı coğrafya olarak da adlandırılır. Coğrafyanın herhangi bir konusundaki verilerin bulunup insanların kullanıma sunulmasıdır. Coğ-rafya verileri ekonomiye ve teknolojiye uygulanır, Planlamalar yapılırken coğrafi bilgi sistemleri kullanılır.

Coğrafya’da Akımlar;

1. Determinizm (Environmentalizm Çevreci): Doğa, insan davranışlarında sorumlu olan faktördür. İnsan doğanın kendine sunduğu kadar doğadan yararlanır, yeni beşeri faktörler, fiziki faktörler tarafından kontrol edilir.

2. Possiblizm (İnsancı - Olasılık): İnsan, doğa koşullarına karşı bir takım tedbirler alabilir. İnsan aktif bir güçtür. Tabiat şartlarını engelleyici tedbirler alabilir, insan çevrenin denetiminde değildir, çevre insanın egemenliği altında bulunmak-tadır.

3. Probabilizm (Olabilircilik): Determinizme tepki olarak doğmuştur. Fiziki çevre insan faaliyetlerini kontrol eder. Aynı zamanda, bazı kültürler teknolojiyle doğanın yarattığı baskıları yenebilir.

4. Ekolojik Yaklaşım: İnsan, ekolojik sistemin bir parçasıdır. İnsanın doğayı, doğanın insanı nasıl etkilediğini incelemek gerekir.

5. Pozitivizm: Bu akım, insanların yeryüzünü nasıl organize ettiklerini tanımlamak için kurallar bulmaya çalışmıştır. İstatistiksel hesaplara, hipotezlere ve matematiğe bağlıdır.

6. Modernizm: Bu akımda matematik kesinlikle yoktur. Geçmişteki görüşleri reddettiği için, yeni ve farklı olan her şeyin kullanılması yoluna gidilmiştir.

Coğrafya’da Teorik Yaklaşımlar

İndüktif (Tümevarımcı) Yaklaşım: Özel olaylarla başlanıp genel sonuçlara ulaşılır. Fabrikaların lokasyonları analiz edilerek sanayide yer seçimi hakkında genellemeler yapılır.

Dedüktif (Tümdengelim) Yaklaşım: Genelden özele gidilen bu yaklaşımda ise bir sorun formüle edilmekte, sorun hakkında bir dizi varsayımlar yapılmakta ve sonra teorik bir model ortaya konulmaktadır.

Normatif (Buyurucu) Teori: İdeal mekan dokuları yaratılır. Amaç ölçülebilen gerçeğin tersine bir norm ya da stan-dart geliştirerek ideal koşullar altında neler olabileceğini ortaya koymaktır.

Davranışsal Teori: İnsanın davranış nedenlerini ortaya çıkaracak beşeri faaliyetleri ve bunların yeryüzündeki etkileri üzerinde durur.


Coğrafyada kullanılan teorik yaklaşımlardan biri olan "nomotetik" aşağıdakilerden hangisinde doğru açıklanmıştır?A) Yerlerin ve olayların arasındaki benzerlikleri bulmaya çalışır.

B) Sebep ve etki yoluyla, olayların sebeplerini araştırır.

C) Fiziki çevrenin topluma etkisini bulmaya çalışır.

D) Coğrafya verileri ekonomi ve teknolojiye uygulanır.

E) İnsanın doğayı, doğanın insanı nasıl etkilediğini bulmaya çalışır. Çözüm

Coğrafyada yerlerin ve olayların arasındaki benzerlikleri bulmaya önem veren teorik yaklaşım nomotetiktir.

Cevap A

9



• Coğrafyayı, insan ve yaşadığı çevre arasındaki etkileşimin araştırılması olarak tanımlamıştır.• Nüfus, yerleşme ve ekonomik etkinliklerin çevre koşullarıyla ilgi kurularak incelenmesinin yanı sıra

dağılışa da önem verilmesi gerektiğini ilk kez söz konusu etmiştir.• Başlıca eserleri Antropocoğrafya, Siyasi Coğrafya ve Etnografya’dır.

Coğrafyaya ilişkin temel yaklaşımları ve bazı eserleri verilen, beşeri coğrafyanın kurucusu ve yöntem belirleyicisi olarak da bilinen Alman coğrafyacı aşağıdakilerin hangisidir?

A) Karl Ritter B) Alexander Von Humboldt C) Otto Schlüter

D) F. Baron von Richthofen E) Friedrich Ratzel Çözüm Beşeri coğrafyanın kurucusu olarak genelde Karl Ritter bilindiği için itiraz edilen sorulardan biri olan bu soruda herhangi

bir hata bulunmamaktadır. Çünkü beşeri coğrafyanın gelişminde F. Ratzel de büyük katkı sağlamıştır. Hatta beşeri coğ-rafya ile ilgili ilk eseri F.Ratzel yazmıştır (Antropocoğrafya).

Cevap E


Coğrafyada özellikle 1960’lı yılların sonu ile 1970’li yılların başında ortaya çıkan bir gelişmeyle mekânsal algının ölçülme yolları araştırılmış, kişilerin duyguları yoluyla edindikleri çevresel algı, zihin haritaları sayesinde ölçülme-ye başlamıştır.

Bu haritaların araştırma yöntemi olarak daha fazla kullanıldığı coğrafi yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?

A) Toplumsal B) Kültürel C) Hümanist D) Davranışsal E) Feminist

Çözüm

Davranışsal coğrafyada çevresel algılama mevcuttur. İnsanların çevresel bilgiyi düzenlemesi, tecrübe edinmesi ve ona anlam vermesi bir bütünlük içinde yer alır.

Cevap D


"Coğrafya çifttir." diyerek coğrafyayı ilk olarak genel ve özel coğrafya şeklinde bölümleyen bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Varenius B) Carl Ritter C) Alexander Von Humboldt

D) Emmanuel de Martonne E) Paul Vidal de la Blache

Çözüm Coğrafyayı bir bilim dalı olarak canlandıran, "Coğrafya çifttir." diyerek coğrafyayı ilk olarak genel ve özel coğrafya şeklinde

bölümleyen bilim insanı, Bernhardus Varenius’tir. Geographia Ceneralis (Genel Coğrafya, 1650) adlı yapıtında bölgesel coğrafya kavramını ortaya attı. Yeryüzünü etkileyen rüzgâr, deniz vb. etmenleri ele alıp nedenlerini ve etkilerini açıklama-ya çalıştı. Yapıtı 150 yıl süreyle temel coğrafya kitabı olarak kullanıldı.

Cevap A

Türkiye’de Coğrafyanın Gelişimi

Coğrafyanın gelişimi Türkiye’de Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası olarak iki döneme ayırabilir.

Cumhuriyet Öncesi’nde: Coğrafya sadece seyyahların anlattıkları yerler ile oralara ait özellikler ve orada yaşayan insanların gelenek görenekleri olarak düşünülüyordu. Avrupa’ya göre coğrafi çalışmalarda çok geri kalınmıştı.

1915’te İstanbul Üniversitesinde Coğrafya Bölümü’nün açılması coğrafyada en önemli gelişmedir. Cumhuriyet Döne-mi’ndeki modernleşme coğrafyaya yansımıştır. İstanbul Üniversitesi’nde Coğrafya Bölümü’nde Alman coğrafyacılar dersler vermiş ve Alman ekolü benimsenmiştir.

10


Cumhuriyet Sonrası’nda: 1933-1941 arası Türk coğrafyasının Kuruluş ve Teşkilatlanma Dönemi’dir. Çünkü bu dö-nemde İstanbul Coğrafya Bölümü’nde yeni düzenlemeler yapılmış, 1935’te Ankara’da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi (DTCF) kurulmuş, başına Almanya Berlin Üniversitesinden davet edilen Prof. Dr. Herbert Louis getirilmiştir. 1941’de I. Coğrafya Kongresi yapılmıştır. Zamanla yabancıların elinde olan coğrafi araştırmalar Türk bilim adamlarının eline geç-miş ve yabancılara bağımlılık azalmıştır. Bu dönemde davet edilen ve Türkiye’de modern coğrafyanın kuruluşuna katkı yapan bir diğer coğrafyacı ise Fransız Ernest Chaput’tur.

6 Haziran 1941’de toplanan I. Coğrafya Kongresi’nde en önemli karar şu olmuştur: İlk ve ortaöğretimde okutulan coğ-rafya ders programları gözden geçirilerek yeniden düzenlenmiş, yazılması gereken kitaplar belirlenerek içerikleri tespit edilmiş, coğrafya terimlerinin anlaşılır hâle getirilmesi için komisyonlar oluşturularak çalışmalar başlatılmış, Türkiye’nin coğrafi bölgeleri belirlenerek sınırlar çizilmiş ve raporlar hazırlanmıştır.

Ülkemizde coğrafya bölümlerinin yanı sıra Eğitim Fakültelerinde açılan Coğrafya Öğretmenliği bölümleri sayesinde coğ-rafya bilimi ile uğraşanların sayısı her geçen gün artmaktadır. Ülkemizde Cumhuriyet Döneminin ilk büyük coğrafyacıları olan, ancak bugün ne yazık ki aramızda bulunmayan coğrafyacılarından bir kaçı şunlardır. Besim Barkot, Ahmet Hulusi Ardel, İbrahim Hakkı Akyol, Faik Sabri Duran, Ali Tanoğlu, Sırrı Erinç, Cemal Arif Alagöz, Cevat Gürsoy, Reşat İzbırak, Oğuz Erol, İsmail Yalçınlar, Erol Tümertekin, ilk bayan coğrafya Profesörü Bedriye Tolun.

Coğrafyanın İlkeleri (Prensipleri)

Coğrafya bilimi üç temel ilkeye dayanır. Coğrafyada yapılan tüm araştırmalar, bu ilkelere göre yapılır.

1. Nedensellik ilkeleri: Coğrafya bilimi araştırdığı tüm olaylar için neden sorusunu sorar. Böylece incelenen tüm olay ve olguların ortaya çıkış nedenine ulaşır.

2. İlgi (Bağlılık) İlkesi: Coğrafya biliminin araştırdığı tüm olaylar ve olgular diğer olay ve olgularla bağlantılıdır. Bu bağlantıların kurulması olayların meydana geliş nedenini ortaya koyduğu gibi bu olayların sonuçlarını da ortaya çıkarır.

Örneğin; Yağışın basınçla, basıncın rüzgarla, rüzgarın sıcaklıkla ve bu olayların nüfusla, tarımla, yerleşmelerle vb iliş-kileri ortaya konulur.

3. Dağılış İlkesi: Coğrafya bilimini, pek çok bilimden farklı kılan ilkedir. İncelenen tüm olayların ve olguların dünyaya nasıl dağıldığını inceleyen ilkedir. Dağılış ilkesi coğrafya biliminin haritalar ve grafiklerden yararlanması sonucunu ortaya çıkarır.

COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ

Coğrafyanın konu alanı aşağıdaki gibidir.

COĞRAFYA

DOĞAL ÇEVRE (ORTAM)

İNSAN

Coğrafyanın konusu içinde iki önemli unsur vardır. Bunlar doğal çevre (ortam) ve insandır.

Bu unsurlara göre coğrafya bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümler şunlardır:

A. Fiziki Coğrafya

Doğal çevre elemanları ve doğal çevrede meydana gelen olayları inceler. Başlıca inceleme konuları yeryüzü şe-killeri, iklim olayları, toprak oluşum olayları (edafik), biyotik olaylar, hidrografik olaylar ve kartografyadır. Bu olayların tümünü yalnızca fiziki coğrafya diyerek işlemek ve araştırmak çok zordur. Bu nedenle fiziki coğrafya kendi içinde bazı araştırma bilim dallarına ayrılmıştır.

11


1. Jeomorfoloji

Yeryüzü şekilleri bilimidir. Bu yer şekilleri terimi rölyef şeklinde de kullanılır. Yer şekilleri iç ve dış güçler sonucunda olu-şur. Akarsular, yağışlar, buzullar, dalgalar, rüzgârlar ve canlılar tarafından oluşturulan etkilere dış kuvvetler (egzojenik); tektonik hareketler, deprem, volkanizma ile orojenik ve epirojenik hareketlere iç kuvvetler (endojenik) denir.

2. Klimatoloji

İklim bilimi anlamına gelir. Atmosferi ve troposferde meydana gelen sıcaklık, basınç, rüzgâr ve nem gibi iklim eleman-larını inceler.

3. Hidrografya

Sular coğrafyasıdır. Yer üstü ve yer altı suları ile kaynakları inceler. Göller, denizler, okyanuslar, gel-git olayları ve yer altı sularını inceler.

4. Bitki Coğrafyası

Doğal bitki örtüsünün oluşumu ile çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi inceler. İnsan tarafından yetiştirilen bitkiler bu bilimin konusuna girmez.

5. Zoocoğrafya

Doğal olarak yetişen hayvanların karalar ve sularda dağılışını inceler. İnsan tarafından yetiştirilen hayvanlar ekonomik coğrafyanın inceleme alanına girer. Bitki ve hayvan coğrafyası için ortak olarak biyocoğrafya da kullanılır.

6. Toprak Coğrafyası

Toprak yapısını, oluşum özelliklerini ve dağılışını inceler. Buna pedoloji de denir. Toprak oluşum şartlarına edafik fak-törler de denir.

7. Kartografya

Harita bilimi denir. Harita çizim tekniklerini, haritadan yararlanma usullerini inceler.

B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya

İnsanın çevre üzerinde yapmış olduğu ekonomik, sosyal, kültürel, politik faaliyetleri inceler. Bu ana bilim dalı Beşerî ve Ekonomik Coğrafya diye ayrılır. Beşer Arapçada insan demektir. Beşerî coğrafya insanla ilgili olan yerleşmeler ve nüfus gibi konuları inceler. İnsanın yaşamak ve yaşamını devam ettirmek için yapmış olduğu ekonomik faaliyetler, ekonomik coğrafyanın konusudur. Beşerî ve ekonomik coğrafya kendi içinde şu bölümlere ayrılmıştır:

1. Nüfus Coğrafyası

Nüfus ve çevre arasındaki ilişkileri ve yeryüzündeki nüfus dağılışını inceler.

2. Yerleşme CoğrafyasıYerleşme ve doğal çevre arasındaki ilişkileri, yerleş-me türlerini ve mesken tiplerini inceler.

3. Siyasi CoğrafyaDevletler arası ilişkileri, tarih boyunca bu ilişkilerin ge-lişimlerini inceler. Ülkelerin büyüklüğü ve kaynakları-nın uluslararası ilişkilerde rollerini inceler.

4. Kültürel Coğrafya

Ülkelerin yeme, içme, giyim, müzik, dil, din, mimari gibi alışkanlık ve geleneklerini inceler. Bunları inceler-ken mekân ile kültür arasındaki ilişkiyi inceler.

12


5. Ekonomik Coğrafya

Ekonomik faaliyetlerin çevre ile olan ilişkilerine bakar. Kendi içinde alt dallara ayrılır.

a. Ziraat Coğrafyası: Tarım coğrafyası da denir. Ta-rım faaliyetleri ile çevre arasındaki ilişkiyi inceler.

b. Sanayi Coğrafyası: Sanayi kuruluşlarının kuruluş ve gelişim sürecini, bunların çevre ile olan ilişkilerini inceler.

c. Ulaşım Coğrafyası: Eski dilde münakalat coğraf-yası da denir. Mal ve hizmet taşınması ve haberleş-me faaliyetleri ile çevre arasındaki ilişkileri inceler.

d. Turizm Coğrafyası: Yakın dönemde gelişmeye başlamıştır. Turizm faaliyetlerinin oluşma nedenleri ile bunun çevre ile ilişkilerine bakar.

e. Ticaret Coğrafyası: Mal ve hizmet alım satımı ile bunların ülke ve bölgelere etkisini inceler.

Kısaca coğrafyayı bölümlere ve faydalandığı bilim dallarına göre aşağıdaki gibi ayırabiliriz.

COĞRAFYA

Fiziki Coğrafya

- Jeomorfoloji

- Klimatoloji

- Hidrografya

- Bitki Coğrafyası

- Zoocoğrafya

- Toprak Coğrafyası

- Kartografya

Beşerî ve Ekonomik Coğrafya

- Nüfus Coğrafyası

- Yerleşme Coğrafyası

- Siyasi Coğrafya

- Kültürel Coğrafya

- Ekonomik Coğrafya

Ayrıca coğrafyanın bu bölümleri, diğer bazı bilim ve bilim dallarından faydalanır:

Coğrafyanın Dalları

Jeomorfoloji

Klimatoloji

Hidrografya

Biyocoğrafya

Nüfus coğrafyası

Kartografya

Siyasi Coğrafya

Sağlık Coğrafyası

Faydalandığı Bazı Bilim ve Bilim Dalları

Jeoloji, Jeofizik, Pedoloji, Astronomi, Speleloji, Petroloji

Meteoroloji, Astronomi

Hidroloji, Oseanografya, Limnoloji, Potamoloji

Biyoloji, Botanik, Zooloji, Tıp

Demografi, İstatistik

Jeodezi, Fotogrametri, Astronomi

Siyaset, Jeopolitik

Tıp, Biyoloji

13


ÇÖZÜMLÜ TEST1.

I. Okyanus, göl, deniz, akarsu ve yer altı sularının canlılar üzerindeki etkisini araştırır.

II. Canlıların yeryüzündeki dağılışını ve bu dağılışa etki eden faktörleri inceler.

III. İklim koşullarının ormanlar üzerindeki etkisini ortaya koyar.

IV. Küçükbaş hayvanların dağılım alanlarını ele alır.

Yukarıdaki açıklamaları yapan bir sosyal bilgiler öğretmeni coğrafyanın hangi dalından söz etmektedir?

A) Biyocoğrafya

B) Jeomorfoloji

C) Klimatoloji

D) Hidrografya

E) Botanik

2. İnsan var olduğu günden bu yana doğadan yarar-lanmış, ihtiyaçları doğrultusunda doğayı değiştirme yoluna gitmiştir. İnsanın yaşam alanının içinde bu-lunduğu ortama doğal çevre adı verilir. Doğal çevre dört ögeden oluşur.

Aşağıdakilerden hangisi bu ögeler arasında yer almaz?

A) Toprak küre

B) Hava küre

C) Taş küre

D) Su küre

E) Canlılar küresi

3. Dünya’nın büyüklüğü ile ilgili ilk hesaplamalar Ero-tosten, Poseidon, Biruni, Fernel, Marzavi ile Sanad bin Ali ve Usturlabi ile Buhtari gibi bilim adamları tarafından gerçekleştirilmiştir.

Bu çalışmalardan ilki olan Eratosthenes ve eki-binin gerçekleştirdiği hesaplamalarda kullanılan şehirler aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kahire - Atina

B) İskenderiye - Syene

C) Rodos - İskenderiye

D) Bağdat - Şam

E) İstanbul - Beyrut

4. Orta Çağ’ın siyasi coğrafyacısıdır. Tunus’ta doğmuş-tur. Tarihçi, sosyolog ve coğrafyacıdır. İbret Verici Kitap adlı eserinde elverişli alanlarda kurulan devlet-lerin uzun yaşadıklarını, çöllerde kurulan devletlerin kısa ömürlü olduğunu söylemiştir. Aristo’nun devlet teorisine benzer görüşleri vardır.

Yukarıda anlatılan, Orta Çağ’ın İslam coğrafyacı-sı aşağıdakilerden hangisidir?

A) İbn-i Battuta

B) İbn-i Haldun

C) Mesudi

D) Biruni

E) İdrisi

5. Türkiye’de 1933-1941 arası Türk Coğrafyası’nın ku-ruluş ve teşkilatlanma dönemidir. 1935’te Ankara’da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi (DTCF) kurulmuş ve başına ---- getirilmiştir.

Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) Paul Vidal de La Blache

B) Reşat İzbırak

C) Alexander Von Humboldt

D) Herbert Louis

E) Ernest Chaput

6. Coğrafya ismi ilk olarak kim tarafından kullanıl-mıştır?

A) Strabon

B) Eratosthenes

C) Tales

D) Aristo

E) İbn-i Haldun

14


ÇÖZÜMLER1. Biyocoğrafya, canlıların (bitkilerin ve hayvanların)

dünya üzerindeki dağılış sebeplerini ve bunların deği-şimlerini inceler. Konusunun kapsamlı olması nedeniyle coğrafya dışında, botanik, zooloji, ekoloji ve fizyoloji bi-limlerinden de yararlanmaktadır.

Biyocoğrafya canlıların genel dağılışını iki seviyede in-celer:

1. Sistematik yönden; bu kısım bitki ve hayvan toplu-luklarını meydana getiren taksonları ayrı ayrı flora ve faunayı sistematik yönden inceler.

2. Ekolojik yönden; burada takson topluluklarının ya da bitki ve hayvan gruplarının dünya üzerindeki da-ğılışlarını araştırır.

Soruda da bitki ve hayvan yaşamına ve dağılışına ilişkin veriler bulunduğu için (akarsu, göl, deniz, okyanus ve yer altı sularının canlı yaşamına etkisi, canlıların yeryü-zündeki dağılışı, iklim koşullarının ormanlara (bitki) etki-si, küçükbaş hayvanların dağılışı). Biyocoğrafya doğru yanıttır.

Cevap A

2. Toprak küre adında bir öge bulunmamaktadır. Doğal çevre içerisinde yer alan toprak unsuru taş küre yani litosfer kapsamında yer almaktadır. Hava küre (B se-çeneği) atmosferdir. Atmosfer yeryüzünü kaplayan gaz kütlesidir. Taş küre (C seçeneği) litosferdir ve dünyanın katı kabuğudur. Taş ve topraktan oluşmaktadır. Su küre (D seçeneği) hidrosfer olarak ifade edilmekte ve yer altı sularını, akarsuları, gölleri, atmosfer içerisindeki su buharını, denizleri ve okyanusları içermektedir. Canlılar küresi (E seçeneği) ise biyosferdir ve doğal ortama bağlı olarak varlığını sürdüren canlıların küresidir.

Cevap A

3. Dünya’nın küre şeklinde olduğunu savunan görüşlerin ortaya çıkmasından hemen sonra onun büyüklüğünün hesaplanması düşüncesi de gündeme gelmiştir. Erotos-ten, MÖ III. yüzyılda küre olarak düşündüğü Dünya yü-zeyinin tam anlamıyla düz olmadığını da dikkate alarak biri diğerinin kuzeyinde veya aynı meridyen üzerinde iki nokta seçmiş ve Dünya’nın büyüklüğü üzerine bir hesap yapmıştır. Syeneli Erotosten tarafından gözlem ve he-sap yapmak için seçilen bu iki nokta, rastgele iki nok-ta olmayıp dönemin ünlü şehirlerinden olan Syene ve İskenderiye’dir. Her iki şehir de Mısır’da olup Syene Nil Nehri’nin yukarı kesimlerinde, İskenderiye ise Nil Deltası üzerinde ve Akdeniz kıyısındadır.

Cevap B

4. Orta Çağ’da Tunus’ta doğan ve Kuzey Afrika’yı incele-yen, devletlerle kuruldukları yeri ilişkilendiren kişi İbn-i Haldun’dur.

Cevap B

5. 1936’da eğitime başlayan Dil ve Tarih-Coğrafya Fakülte-sine (DTCF) bağlı Coğrafya bölümünün başına Herbert Louis getirilmiştir.

Cevap D

6. Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşünürlerin-den Eratosthenes (MÖ 275-195) yazdığı eserinin adın-da kullanmıştır. Eserinin adı Geographika’dır. Geograp-hie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde coğrafya daha çok seyyahlar (gezginler), politikacılar ve tarihçiler-le birlikte anılıyordu.

Cevap B

15

FİZİKİ CO RAFYA2. BÖLÜM

EVREN VE DÜNYAİçinde galaksiler, yıldızlar, gezegenler, gök taşları, gazlar, tozlar, kuyruklu yıldızlar, kara delikler ve daha tanımlanama-mış ve birçok bilinmeyenin olduğu, sınırları dahi tam tespit edilemeyen büyük boşluğa evren denir. Teknolojinin bu denli gelişmesine rağmen bildiğimiz ancak evrenin çok küçük bir bölümüdür. Kumsaldaki kum taneleri kadar yıldız olduğunu, onlardan birinin Güneş olduğunu ve Dünya'nın da Güneş'e göre büyüklüğünü düşünürsek evrenin büyüklüğünü biraz olsun anlarız.

Evrenin oluşumu ve özellikleri hakkında birçok görüş vardır. Hubble'a göre evren şişirilen bir balon gibi sürekli genişle-mektedir. Evrenin oluşumu ile ilgili günümüzdeki en önemli teorilerden biri olan ve Georges Lemaitre ile Alexander Fried-mann tarafından 1920'li yılların başında ortaya atılan Big Bang (Büyük Patlama)'dir. Hawking'e göre Bing Bang kısaca "Zaman, iki ucu ya da sınırı olan bir çizgiye benzer, zamanın sonu olduğuna göre başlangıcı da olmalıdır. Geçmişte bir zamanda komşu galaksiler arası uzaklık sıfır olmalıydı. Bütün evren sıfır büyüklüğündeki tek bir noktaya sıkışmıştı. O zaman evrenin yoğunluğu ve uzay zaman eğriliği sonsuz olmalıydı." şeklindedir.

Bunun dışında evrenin oluşumu ile ilgili başka teoriler de vardır. Şimdi evrende bulunan bazı cisimlere bakalım.

Galaksiler (Gök Adalar)Galaksilerin büyüklüğünü anlayabilmek için şu uzaklık birimlerinin bilinmesi gerekir.

Işık Yılı: Işık saniyede 300.000 km yol alır. Işık yılı ışığın bir yılda alabileceği yoldur. Yani ışığın önce 1 dakikada, sonra 1 saatte, 1 günde ve 1 yılda aldığı yol hesaplanır.300.000 × 60 × 60 × 24 × 365 = 10 trilyon km

1 dk. 1 saat 1 gün 1 yıl

1 Parsek: Dünya ile Güneş arasında yaklaşık 150 milyon km uzaklık vardır. Buna 1 parsek denir. 1 kiloparsek ise 1000 parseke denk gelir.

Galaksiler; yıldızlar, gaz ve tozlar, karanlık maddeler, yıldız sistemleri, yıldız kümeleri ve nebulalar gibi milyarlarca gök cisminden oluşur. Galaksiler şekillerine göre sarmal, eliptik ve düzensiz olarak üçe ayrılır. Samanyolu Galaksisi sarmal galaksilere örnek teşkil eder.

İçinde bulunduğumuz galaksi Samanyolu Galaksisi'dir. Samanyolu Galaksisi'nde yaklaşık 100 milyar yıldız vardır. Sa-manyolunun genişliği 100.000 ışık yılı, kalınlığı ise 1.000 ışık yılıdır.

YıldızlarNükleer reaksiyonlar nedeniyle çoğu enerji yayar ve kendilerine yakın gök cisimlerinin hayat kaynağıdır. Bize en yakın yıldız Güneş'tir.

Evrende Güneş'ten büyük ve küçük, çok uzakta olan milyarlarca yıldız vardır. Dünya'ya Güneş'ten sonra en yakın yıldız Proksima Centauri'dir. Gökyüzünde gördüğümüz bazı yıl-dızların yaşamı sona ermiş fakat ışıkları bize yeni ulaşmıştır.

Güneş gibi yıldızların varlığını sürdürmesi nükleer reaksiyonlara bağlıdır. Bu reaksiyon nük-leer füzyondur. Hidrojen atomlarının protonları kaynaşarak helyum çekirdeği meydana geti-rir ve bu arada çok büyük enerji açığa çıkar.

Güneşin bir saniyede yaydığı enerji, insanların şimdiye kadar kullandığı enerjiden fazladır. Güneşin üç günde gönderdiği ışın ve ısı Dünya'da bilinen petrol, kömür ve ormanların yanmasıyla elde edilecek enerjiden fazladır. Bir yıldızın kütlesi ne kadar büyükse ömrü de o kadar kısa olur. Örneğin Güneş'in yarısından daha küçük bir kütleye sahip olan yıldızın ömrü 30-40 milyar yıl civarındadır.

Kuyruklu YıldızlarBir çekirdek ve onu çevreleyen bir kuyruktan oluşur. Kuyruklu yıldızlar buz ve kozmik tozlardan oluşur. Kendilerine ait öz eksantrik yörüngeleri vardır. Güneş etrafından geçerken buz ve gazlarının bir bölümünü kaybeder. Halley kuyruklu yıldızı bunlar içinde önemlidir. 76 yılda bir Dünya'dan gözlemlenen bu yıldız en son 1986 yılında gözlenmiştir. Daha sonra 2062 yılında görülmesi beklenmektedir.

ÖABT COĞRAFYA - Pegem.Net · ÖABT COĞRAFYA ALAN BİLGİSİ ALAN EĞİTİMİ KONU ANLATIMLI...

Documents

Transcript of ÖABT COĞRAFYA - Pegem.Net · ÖABT COĞRAFYA ALAN BİLGİSİ ALAN EĞİTİMİ KONU ANLATIMLI...