KPSS2016ÖABT

Alan BilgisiAlan Eğitimi

COĞRAFYA

29.Eğitimde

yıl

Pegem AkademiSınav Komisyonu;

2015 KPSS’yePegem Yayınları

ile hazırlanan adayların,40'ın üzerinde soruyu

kolaylıklaçözebildiğini

açıkladı.

Komisyon

ÖABT Coğrafya Öğretmenliği Konu Anlatımlı

ISBN 978-605-318-210-8Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

5. Baskı: 2015, Ankara

Yayın-Proje: Şafak TangıçDizgi-Grafik Tasarım: Kezban Öztürk

Kapak Tasarımı: Gürsel AVCI

Baskı: Korza Yay. Basım San. Tic. A.Ş.Yenice mah. No:3 Esenboğa-Ankara

0312 342 22 08

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 30233

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ

Sevgili Öğretmen Adayları,

ÖABT COĞRAFYA konu anlatımlı yayınımız Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Coğraf-

ya Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve

teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak

hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması

yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksi-

mum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açık-

lamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla

pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı

kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir.

Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi

pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz.

Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet

içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle…

Başarılar…

COĞRAFYA ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER

ÖABT COĞRAFYA, 50 sorudan oluşmakta ve Coğrafya Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgi-si (Tarih, Coğrafya, Siyaset Bilimi, Diğer Sosyal Bilim Alanları - Sosyal Bilgilerin Temelleri, Sosyal Psikoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sosyoloji, Felsefe, Ekonomi, Bilim Teknoloji ve Sosyal Değişme, Sanat ve Estetik, İnsan İlişkileri ve İletişim, Günümüz Dünya Sorunları, Sosyal Proje Geliştirme) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Sosyal Bilgiler Öğretmenlik Lisans Program-larında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru da-ğılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı

Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40

a. Fiziki Coğrafya

b. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya

c. Bölgeler ve Ülkeler

% 40

% 20

% 20

Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50

Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmen-lik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2015 COĞRAFYA ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

İÇİNDEKİLER

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜM: COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ

COĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ .................................................................................................................................................................................................................................5

Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi .................................................................................................................................................................................................................................9

Coğrafyanın İlkeleri (Prensipleri) .........................................................................................................................................................................................................................9

COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ ......................................................................................................................................................................................................................................... 10

A. Fiziki Coğrafya ......................................................................................................................................................................................................................................................................... 10

1. Jeomorfoloji ......................................................................................................................................................................................................................................................................... 10

2. Klimatoloji .............................................................................................................................................................................................................................................................................. 10

3. Hidrografya ......................................................................................................................................................................................................................................................................... 10

4. Bitki Coğrafyası ........................................................................................................................................................................................................................................................... 10

5. Zoocoğrafya ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 10

6. Toprak Coğrafyası ..................................................................................................................................................................................................................................................... 10

7. Kartografya ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 10

B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya ........................................................................................................................................................................................................................... 11

1. Nüfus Coğrafyası ......................................................................................................................................................................................................................................................... 11

2. Yerleşme Coğrafyası .............................................................................................................................................................................................................................................. 11

3. Siyasi Coğrafya .............................................................................................................................................................................................................................................................. 11

4. Kültürel Coğrafya ...................................................................................................................................................................................................................................................... 11

5. Ekonomik Coğrafya ................................................................................................................................................................................................................................................... 11

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 13

Çözümler ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 14

2. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA

EVREN VE DÜNYA ............................................................................................................................................................................................................................................................................. 17

Galaksiler (Gökadalar) .......................................................................................................................................................................................................................................................... 17

Yıldızlar ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 17

Kuyruklu Yıldızlar ........................................................................................................................................................................................................................................................... 17

Asteroitler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 18

Meteorit ve Meteorlar ........................................................................................................................................................................................................................................................ 18

Karadelikler........................................................................................................................................................................................................................................................................................... 18

Güneş ve Güneş Sistemi ....................................................................................................................................................................................................................................................... 18

Ay ve Özellikleri ............................................................................................................................................................................................................................................................................... 21

DÜNYA (YERYUVARLAĞI)................................................................................................................................................................................................................................................... 22

Dünya'nın Şekli ve Sonuçları.......................................................................................................................................................................................................................................... 22

Dünya'nın Hareketleri ............................................................................................................................................................................................................................................................ 24

vi

Yerel Saat................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 26

Yerel Saat Hesaplamaları ................................................................................................................................................................................................................................................ 27

Uluslararası Saat (Saat Dilimleri) ....................................................................................................................................................................................................................... 28

Ulusal Saat .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 28

Tarih Değiştirme Çizgisi ..................................................................................................................................................................................................................................................... 28

Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları ........................................................................................................... 29

Eksen Eğikliği (Ekvator ile Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı) .................................................................................................................................... 30

Eksen Eğikliğinin Sonuçları .............................................................................................................................................................................................................................................. 30

Güneş Işınlarının Yıl İçinde Dik Düştüğü Enlemlerin Değişmesi ................................................................................................................................. 32

Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları ....................................................................................................................................................................................33

21 Mart ve 23 Eylül Durumu (Ekinokslar) ................................................................................................................................................................................................33

21 Haziran Durumu (Yaz Solstisi) .........................................................................................................................................................................................................................34

21 Aralık Durumu (Kış Solstisi) ................................................................................................................................................................................................................................34

Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama ................................................................................................................................................................................................................. 35

KARTOGRAFYA (HARİTA BİLGİSİ) ....................................................................................................................................................................................................................37

UTM Koordinat Sistemi .......................................................................................................................................................................................................................................................37

Harita ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 38

Harita Bilgisi ile İlgili Bazı Kavramlar .......................................................................................................................................................................................................... 41

Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma ........................................................................................................................................................................................................43

Eğim .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 45

Harita Çeşitleri................................................................................................................................................................................................................................................................................46

Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi ................................................................................................................... 48

COĞRAFİ KOORDİNAT SİSTEMİ ................................................................................................................................................................................................................................ 56

Matematik (Mutlak) Konum ......................................................................................................................................................................................................................................... 56

1. Paraleller ............................................................................................................................................................................................................................................................................... 56

2. Meridyenler ........................................................................................................................................................................................................................................................................ 57

3. Enlem ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 58

4. Boylam ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 59

Göreceli (Özel) Konum ........................................................................................................................................................................................................................................................... 59

Coğrafi Bilgi Sistemi (Cbs) ve Uzaktan Algılama ........................................................................................................................................................................... 60

JEOMORFOLOJİ (YERŞEKİLLERİ) ...................................................................................................................................................................................................................... 61

Dünya'nın İç Yapısı ...................................................................................................................................................................................................................................................................... 61

Yeryuvarlağının Yapısı ........................................................................................................................................................................................................................................................... 61

Levha Hareketleri ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 62

Kıtaların Kayması .........................................................................................................................................................................................................................................................................63

Jeolojik Zamanlar ..........................................................................................................................................................................................................................................................................64

Yerkabuğunun Malzemeleri (Taşlar) ................................................................................................................................................................................................................67

Yerşekillerinin Oluşumu ......................................................................................................................................................................................................................................................... 71

Yerşekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yerşekillerini Oluşturan Kuvvetler ...................................................................................................... 71

Yeryüzünde Ana Yerşekilleri ........................................................................................................................................................................................................................................76

Dağlar ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................76

Ovalar .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................77

Platolar ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 78

vii

BÜYÜK JEOMORFOLOJİK GRUPLAR ............................................................................................................................................................................................................. 81

Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) .......................................................................................................................................................................................... 81

Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri ....................................................................................................................................................................................... 82

Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri...................................................................................................................................................................................... 84

Kıyı Topografyası .......................................................................................................................................................................................................................................................................... 86

Dalga Aşındırma Şekilleri .................................................................................................................................................................................................................................................. 87

Dalga Biriktirme Şekilleri ................................................................................................................................................................................................................................................ 87

Kıyı Tipleri............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 88

KARST TOPOGRAFYASI ......................................................................................................................................................................................................................................................... 91

Karstik Aşındırma Şekilleri ............................................................................................................................................................................................................................................. 92

1. Lapya................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 92

2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava) ................................................................................................................................................................................................................................ 92

3. Uvala ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 92

4. Polye..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 92

5. Obruk ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................93

6. Düden (Su yutan - Su batan) ............................................................................................................................................................................................................................................93

7. Mağara .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................93

8. Doğal Tünel ve Köprüler ..........................................................................................................................................................................................................................................................93

9. Kör ve Kuru Vadiler .......................................................................................................................................................................................................................................................................94

Karstik Biriktirme Şekilleri ...........................................................................................................................................................................................................................................94

1. Traverten ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................94

2. Sarkıt, Dikit ve Sütun...................................................................................................................................................................................................................................................................94

KURAK VE YARI KURAK BÖLGELER TOPOGRAFYASI .................................................................................................................................................. 95

Kurak ve Yarı Kurak Bölgede Aşındırma Şekilleri ....................................................................................................................................................................... 95

1. Mantarkaya (Şahit Tepeler) ............................................................................................................................................................................................................................................ 95

2. Tafoni ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................96

3. Deflasyon Çukurları .......................................................................................................................................................................................................................................................................96

4. Yardanglar...................................................................................................................................................................................................................................................................................................96

5. Hamada ve Reg .....................................................................................................................................................................................................................................................................................96

6. Façetalı Çakıllar (Drei Konter) ...................................................................................................................................................................................................................................96

Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri ............................................................................................................................................................97

1. Kumullar (Kum Yığınları) ........................................................................................................................................................................................................................................................97

2. Balsonlar ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................97

3. Lös ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 98

BUZUL TOPOGRAFYASI (GLASİYAL) ............................................................................................................................................................................................................. 98

Buzullar .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................99

Başlıca Buzul Tipleri ................................................................................................................................................................................................................................................................99

Buzul Aşındırma Şekilleri ................................................................................................................................................................................................................................................100

1. Çizik, Oluk ve Çentikler............................................................................................................................................................................................................................................................100

2. Sirkler (Buz Yalağı) ....................................................................................................................................................................................................................................................................100

viii

3. Buzul Vadileri (Tekne Vadi) ............................................................................................................................................................................................................................................100

4. Asılı Vadiler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................100

5. Fiyord ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................100

6. Hörgüçkayalar .....................................................................................................................................................................................................................................................................................100

Buzul Biriktirme Şekilleri ..............................................................................................................................................................................................................................................101

1. Moren ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................101

2. Sandur Ovası ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................101

3. Drumlinler ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................101

4. Kame ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................101

5. Kettle (Söl) ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................101

Buzul Çevresi Bölgeler Topografyası ..........................................................................................................................................................................................................101

1. Erime Çukurları .................................................................................................................................................................................................................................................................................101

2. Yoğurulmuş Topraklar ..............................................................................................................................................................................................................................................................101

3. Çelenkli Topraklar .........................................................................................................................................................................................................................................................................102

4. Poligonal Topraklar (Taş Poligonları)..............................................................................................................................................................................................................102

5. Şeritli Topraklar (Taş Şeritleri) ..............................................................................................................................................................................................................................102

6. Soliflüksiyon Taraçaları ........................................................................................................................................................................................................................................................102

Yapıya Bağlı Topografya................................................................................................................................................................................................................................................103

Volkan Tipleri ve Dünyada Volkanizmanın Dağılışı .....................................................................................................................................................................106

A. Stromboli Volkan Tipi ...............................................................................................................................................................................................................................................................106

b. Hawai Volkan Tipi ..........................................................................................................................................................................................................................................................................106

c. Volcano Volkan Tipi ......................................................................................................................................................................................................................................................................106

d. Pele Volkan Tipi ................................................................................................................................................................................................................................................................................107

Volkanizma ile İlgili Yerşekilleri .............................................................................................................................................................................................................................107

1. Krater ve Kaldera ........................................................................................................................................................................................................................................................................107

2. Maar ve Diatrema ........................................................................................................................................................................................................................................................................107

3. Volkanik Dom ve Kule ................................................................................................................................................................................................................................................................107

4. Lav Volkanları......................................................................................................................................................................................................................................................................................107

5. Piroklastik Volkanlar .................................................................................................................................................................................................................................................................107

Volkan Topografyasında Aşındırma ve Biriktirme.....................................................................................................................................................................108

1. Barrancos ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................108

2. Planez ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................108

3. Aşınım Kalderaları ........................................................................................................................................................................................................................................................................108

4. Neck ve Dayk ........................................................................................................................................................................................................................................................................................108

KLİMATOLOJİ - İKLİM BİLGİSİ ..............................................................................................................................................................................................................................109

Atmosfer .................................................................................................................................................................................................................................................................................................110

Atmosferin Etkileri .................................................................................................................................................................................................................................................................110

Atmosferi Oluşturan Gazlar ......................................................................................................................................................................................................................................111

Atmosferin Katları ..................................................................................................................................................................................................................................................................112

ix

İKLİM ELEMANLARI ................................................................................................................................................................................................................................................................113

Sıcaklık .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................113

Sıcaklığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler ..............................................................................................................................................................113

İzoterm Haritaları ....................................................................................................................................................................................................................................................................118

Basınç ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................120

Basıncın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler .................................................................................................................................................................120

Alçak Basınç (Siklon) ............................................................................................................................................................................................................................................................122

Yüksek Basınç (Antisiklon) ...........................................................................................................................................................................................................................................122

İzobar Haritaları .........................................................................................................................................................................................................................................................................123

Rüzgârlar...............................................................................................................................................................................................................................................................................................124

Rüzgârın Hızı ....................................................................................................................................................................................................................................................................................124

Rüzgârın Yönü.................................................................................................................................................................................................................................................................................125

Rüzgârın Esme Sıklığı (Rüzgâr Frekansı) ..............................................................................................................................................................................................125

Rüzgâr Çeşitleri ..........................................................................................................................................................................................................................................................................126

NEMLİLİK VE YAĞIŞ ..................................................................................................................................................................................................................................................................131

Nem ve Yağışlar ...........................................................................................................................................................................................................................................................................131

1. Mutlak Nem (Salt Nemlilik) .............................................................................................................................................................................................................................................131

2. Bağıl Nem (Nispi Nem) ...........................................................................................................................................................................................................................................................131

Yoğunlaşma ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................132

Yoğunlaşma Şekilleri ..............................................................................................................................................................................................................................................................132

Yağışlar .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................134

Oluşumlarına Göre Yağış Çeşitleri ....................................................................................................................................................................................................................134

Yağış Biçimleri ...............................................................................................................................................................................................................................................................................134

Yağış Rejimi ........................................................................................................................................................................................................................................................................................135

Yeryüzünde Yağış Dağılışı..............................................................................................................................................................................................................................................136

BÜYÜK İKLİM TİPLERİ .......................................................................................................................................................................................................................................................136

Başlıca Büyük İklim Tipleri ..........................................................................................................................................................................................................................................137

Ekvatoral İklim ...............................................................................................................................................................................................................................................................................137

Yazı Yağışlı Tropikal İklim (Subtropikal) ..................................................................................................................................................................................................137

BUZ DEVİRLERİ VE İKLİM DEĞİŞİKLİKLERİ ................................................................................................................................................................................144

HİDROGRAFYA (SULAR COĞRAFYASI) ...................................................................................................................................................................................................146

1. Denizler ve Okyanuslar................................................................................................................................................................................................................................................146

A. Dalgalar ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................147

B. Akıntılar ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................147

C. Gel-Git (Med - Cezir) ..................................................................................................................................................................................................................................................148

2. Akarsular ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................149

Akarsu Rejimleri..........................................................................................................................................................................................................................................................................151

Drenaj Sistemleri .......................................................................................................................................................................................................................................................................151

Dünya'nın Önemli Akarsuları ......................................................................................................................................................................................................................................153

x

3. Göller ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................156

A. Doğal Göller ...............................................................................................................................................................................................................................................................................156

B. Yapay Göller (Barajlar) ..........................................................................................................................................................................................................................................157

Su Özelliklerine Göre Göller .......................................................................................................................................................................................................................................157

4. Yeraltı Suları ........................................................................................................................................................................................................................................................................................157

5. Kaynak Suları .......................................................................................................................................................................................................................................................................................158

A. Artezyen Kaynaklar ......................................................................................................................................................................................................................................................158

B. Karstik Kaynaklar (Voklüz) ................................................................................................................................................................................................................................158

C. Fay Kaynakları ......................................................................................................................................................................................................................................................................159

D. Yamaç (Vadi) Kaynakları........................................................................................................................................................................................................................................159

E. Gayzer Kaynaklar .............................................................................................................................................................................................................................................................159

F. Kaplıcalar ve Ilıcalar .....................................................................................................................................................................................................................................................160

Sulardan Faydalanma ..........................................................................................................................................................................................................................................................161

Hidroelektrik Potansiyel .................................................................................................................................................................................................................................................162

TOPRAK COĞRAFYASI ...........................................................................................................................................................................................................................................................163

Toprağın Özellikleri ve Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler ...........................................................................................................................164

1. Anakaya ..................................................................................................................................................................................................................................................................................164

2. İklim ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................164

3. Yerşekilleri .........................................................................................................................................................................................................................................................................164

4. Canlılar ....................................................................................................................................................................................................................................................................................164

5. Zaman ........................................................................................................................................................................................................................................................................................164

Toprak Türleri ................................................................................................................................................................................................................................................................................165

1. Zonal (Yerli Kaya Toprakları) ...............................................................................................................................................................................................................166

2. Azonal (Taşınmış Topraklar)....................................................................................................................................................................................................................166

3. İntrazonal ............................................................................................................................................................................................................................................................................167

Toprak Taksonomisi (1975) veya 7. Toprak Sınıflandırma Sistemi .....................................................................................................................167

1. Entisoller ..............................................................................................................................................................................................................................................................................167

2. İnceptisoller ......................................................................................................................................................................................................................................................................167

3. Aridisoller ............................................................................................................................................................................................................................................................................167

4. Mollisoller ............................................................................................................................................................................................................................................................................167

5. Spodosollar .........................................................................................................................................................................................................................................................................167

6. Alfosiller ................................................................................................................................................................................................................................................................................168

7. Ultisoller ................................................................................................................................................................................................................................................................................168

8. Oxisoller ..................................................................................................................................................................................................................................................................................168

9. Vertisoller ...........................................................................................................................................................................................................................................................................168

10. Histosoller .......................................................................................................................................................................................................................................................................168

Heyelan......................................................................................................................................................................................................................................................................................................169

Heyelana Neden Olan Faktörler ..........................................................................................................................................................................................................................169

Erozyon .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................170

Erozyonu Artıran Faktörler ......................................................................................................................................................................................................................................170

xi

BİTKİ (VEJETASYON) COĞRAFYASI ..............................................................................................................................................................................................................170

Bitkilerin Yetişme Koşulları .......................................................................................................................................................................................................................................171

1. İklim ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................171

2. Yerşekilleri .........................................................................................................................................................................................................................................................................172

3. Toprak.......................................................................................................................................................................................................................................................................................172

4. Biyotik ......................................................................................................................................................................................................................................................................................172

Başlıca Bitki Toplulukları ...............................................................................................................................................................................................................................................173

1. Ağaç Formasyonu ....................................................................................................................................................................................................................................................173

2. Çalı Formasyonu ........................................................................................................................................................................................................................................................173

3. Ot Formasyonu .............................................................................................................................................................................................................................................................174

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................175

Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................181

3. BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA

BEŞERÎ COĞRAFYA ....................................................................................................................................................................................................................................................................187

NÜFUS COĞRAFYASI .................................................................................................................................................................................................................................................................190

Nüfusun Yapısı ................................................................................................................................................................................................................................................................................191

Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri .............................................................................................................................................................................................................192

Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ........................................................................................................................................................................................................................194

Nüfusun Eğitim Durumu ...................................................................................................................................................................................................................................................195

Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı ......................................................................................................................................................195

Kırsal - Kentsel Nüfus.........................................................................................................................................................................................................................................................196

Demografik Geçiş .......................................................................................................................................................................................................................................................................196

Nüfus Artışı ........................................................................................................................................................................................................................................................................................197

Dünya Nüfus Artışı ve Artışla İlgili Bazı Görüşler ...................................................................................................................................................................197

Hızlı Nüfus Artışının Sonuçları ...............................................................................................................................................................................................................................198

Nüfus Artışı ile İlgili Görüşler .................................................................................................................................................................................................................................199

Kıtalarda ve Bazı Ülkelerde Nüfus ve Nüfus Artış Oranı ..............................................................................................................................................200

Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler ...............................................................................................................................202

Nüfus Yoğunluğu Kavramları .....................................................................................................................................................................................................................................204

1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu .......................................................................................................................................................................................................................204

2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...........................................................................................................................................................................................................................205

3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .........................................................................................................................................................................................................................205

Nüfus Politikaları .......................................................................................................................................................................................................................................................................205

GÖÇLER ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................206

Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler .....................................................................................................................................................................................................206

Kavimler Göçü .................................................................................................................................................................................................................................................................................206

Göçlerin Nedenleri ...................................................................................................................................................................................................................................................................208

xii

1. Ekonomik Nedenler.................................................................................................................................................................................................................................................208

2. Doğal Nedenler ............................................................................................................................................................................................................................................................208

3. Siyasi Nedenler............................................................................................................................................................................................................................................................208

4. Sosyal Nedenler ..........................................................................................................................................................................................................................................................208

Göçlerin Sonuçları .....................................................................................................................................................................................................................................................................208

Gidilen Yere Göre Göçler ..............................................................................................................................................................................................................................................209

Kalma Süresine Göre Göçler .....................................................................................................................................................................................................................................209

Beyin Göçü ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................210

YERLEŞME COĞRAFYASI ................................................................................................................................................................................................................................................210

Yerleşmenin Tarihçesi .........................................................................................................................................................................................................................................................211

1. Mağaralar ve Ağaç Kovukları .............................................................................................................................................................................................................211

2. Yerleşik Hayat ve Tarım Şehirleri ..................................................................................................................................................................................................211

3. Ticaret Şehirleri .......................................................................................................................................................................................................................................................211

4. Liman Şehirleri ............................................................................................................................................................................................................................................................211

5. İdari Şehirler ..................................................................................................................................................................................................................................................................211

6. Dinî Şehirler ....................................................................................................................................................................................................................................................................212

7. Maden Şehirleri ..........................................................................................................................................................................................................................................................212

8. Sanayi Şehirleri ..........................................................................................................................................................................................................................................................212

9. Turizm Şehirleri .........................................................................................................................................................................................................................................................212

10. Teknoloji Şehirleri ................................................................................................................................................................................................................................................212

Yerleşmelerin Sınıflandırılması ...............................................................................................................................................................................................................................213

Kırsal Yerleşmeler ....................................................................................................................................................................................................................................................................213

Kent Yerleşmeleri .....................................................................................................................................................................................................................................................................221

EKONOMİK COĞRAFYA .........................................................................................................................................................................................................................................................227

Gelişmişlik ve Az Gelişmişlik ........................................................................................................................................................................................................................................227

Küreselleşen Ekonomi ...........................................................................................................................................................................................................................................................231

Ekonomik Faaliyet Türleri ............................................................................................................................................................................................................................................232

Tarım Faaliyetleri ....................................................................................................................................................................................................................................................................233

Hayvancılık ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................245

Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma ....................................................................................................................................................................................................247

Madenler ................................................................................................................................................................................................................................................................................................248

Enerji Kaynakları .......................................................................................................................................................................................................................................................................254

Ulaşım...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................260

Turizm .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................265

Sanayi ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................268

Ticaret .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................274

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................277

Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................281

xiii

4. BÖLÜM: SİYASİ COĞRAFYA

SİYASİ COĞRAFYA .........................................................................................................................................................................................................................................................................285

Siyasi Coğrafyanın Gelişimi ve Jeopolitik Teoriler ...................................................................................................................................................................287

1. Kara Hâkimiyet Teorisi ...................................................................................................................................................................................................................................287

2. Kenar Kuşak Teorisi ............................................................................................................................................................................................................................................288

3. Deniz Hâkimiyet Teorisi .................................................................................................................................................................................................................................288

4. Hava Hâkimiyet Teorisi ...................................................................................................................................................................................................................................289

5. Merkezî Türk Hâkimiyet Teorisi .......................................................................................................................................................................................................289

6. Uzay Hâkimiyet Teorisi ...................................................................................................................................................................................................................................289

7. Tarihin Sonu Teorisi .............................................................................................................................................................................................................................................290

8. Medeniyetler Çatışması Teorisi .........................................................................................................................................................................................................290

9. Medeniyetlerin Bütünleşmesi Teorisi ........................................................................................................................................................................................290

10. Büyük Satranç Tahtası Teorisi........................................................................................................................................................................................................290

11. Eksen Ülkeler Hâkimiyet Teorisi ....................................................................................................................................................................................................290

12. Entrika Çemberi Teorisi .............................................................................................................................................................................................................................291

Siyasi Coğrafyada Organizasyonlar: Devlet, Millet, Millî Devlet ........................................................................................................................291

Devletin Karakteristik Özellikleri ......................................................................................................................................................................................................................292

Devlet ve Ulus ..................................................................................................................................................................................................................................................................................292

Millî Devletlerin Ortaya Çıkışı ...............................................................................................................................................................................................................................292

Millet ve Millî Devlet ...........................................................................................................................................................................................................................................................292

Millî Olmayan Devletler ...................................................................................................................................................................................................................................................293

Devletlerin Sınıflandırılması .......................................................................................................................................................................................................................................294

1. Etki Alanlarına Göre Devletler ...........................................................................................................................................................................................................294

2. Alanlarına Göre Devletler ..........................................................................................................................................................................................................................294

3. Biçimlerine (Şekillerine) Göre Devletler ..............................................................................................................................................................................295

4. Gelişmişlik Seviyelerine Göre Devletler..................................................................................................................................................................................295

5. Günümüzde Var Olmayan Devletler ..............................................................................................................................................................................................296

Özelliği Olan Bölgeler ve Devletlerin Fizyografik Sınıflandırılması .................................................................................................................296

Dünyada Güç Mücadeleleri .........................................................................................................................................................................................................................................303

Devletler Arasında Güç Mücadelesi...............................................................................................................................................................................................................303

Milletlerarası Güç Mücadelesi ...............................................................................................................................................................................................................................303

Dünyadaki Çatışma Bölgeleri ...................................................................................................................................................................................................................................304

Kafkasya .................................................................................................................................................................................................................................................................................................304

Orta Asya ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................305

Afrika ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................305

Pakt ve Birlikler .........................................................................................................................................................................................................................................................................305

Birleşmiş Milletler ...................................................................................................................................................................................................................................................................305

Avrupa Birliği (AB) ................................................................................................................................................................................................................................................................306

Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİ).....................................................................................................................................................................................307

Arap Birliği (Arap Ligi) ...................................................................................................................................................................................................................................................307

Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)............................................................................................................................................................................................................307

xiv

İngiliz Milletler Topluluğu (Commonwealth) .......................................................................................................................................................................................307

G7 ve G8 Ülkeleri .......................................................................................................................................................................................................................................................................307

Gelişmekte Olan 8 Ülke (D8) ......................................................................................................................................................................................................................................307

Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) .........................................................................................................................................................................................308

İslam İş Birliği Örgütü (İİÖ) ........................................................................................................................................................................................................................................308

Şangay İş Birliği Örgütü ..................................................................................................................................................................................................................................................308

Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşması ...................................................................................................................................................308

Kanallar ve Boğazlar ............................................................................................................................................................................................................................................................309

ÜLKELER COĞRAFYASI ....................................................................................................................................................................................................................................................313

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................331

Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................336

5. BÖLÜM: İNSAN - DOĞA ETKİLEŞİMİ KORUMA ALANLARI

İNSANIN DOĞAYA MÜDAHALELERİ..............................................................................................................................................................................................................341

DOĞANIN İNSANA ETKİLERİ ......................................................................................................................................................................................................................................342

DOĞAL AFETLER ...........................................................................................................................................................................................................................................................................343

Yer Kökenli (Jeolojik) Afetler .................................................................................................................................................................................................................................343

Atmosfer Kökenli (Meteorolojik) Afetler ..............................................................................................................................................................................................343

JEOLOJİK AFETLER ..................................................................................................................................................................................................................................................................344

Heyelan......................................................................................................................................................................................................................................................................................................344

Deprem ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................345

Kaya Düşmesi ...................................................................................................................................................................................................................................................................................346

METEOROLOJİK AFETLER ...........................................................................................................................................................................................................................................347

Çığ .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................347

Aşırı Kar .................................................................................................................................................................................................................................................................................................348

Sel ve Su Baskını .........................................................................................................................................................................................................................................................................348

Kuraklık .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................349

Don ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................349

Dolu .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................350

Tipi ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................350

Fırtına ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................350

Sis ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................351

Yıldırım Düşmesi ...........................................................................................................................................................................................................................................................................351

Orman Yangını .................................................................................................................................................................................................................................................................................352

Türkiye'de Korunan Alanlar ve Turizm ......................................................................................................................................................................................................353

Millî Park Oluşturma Konusunda Öngörülen Hususlar .........................................................................................................................................................353

Türkiye'deki Millî Parklar ............................................................................................................................................................................................................................................355

Diğer Koruma Statüleri ...................................................................................................................................................................................................................................................360

Türkiye'nin UNESCO Dünya Miras Listesinde Yer Alan Değerleri ................................................................................................................361

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................363

Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................365

xv

6. BÖLÜM: TÜRKİYE COĞRAFYASI

TÜRKİYE'NİN COĞRAFİ KONUMU .......................................................................................................................................................................................................................369

Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları .....................................................................................................................................................369

Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları .........................................................................................................................................................................................................370

Özel Tarihlerde Türkiye ...................................................................................................................................................................................................................................................371

Türkiye'de Ortak Saat Kavramı ...........................................................................................................................................................................................................................372

TÜRKİYE'NİN JEOPOLİTİK KONUMU ............................................................................................................................................................................................................373

MEDENİYETLERİN ÇIKIŞ NOKTASI TÜRKİYE ..............................................................................................................................................................................374

Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları ...............................................................................................................................374

TÜRKİYE'NİN SINIRLARI ...................................................................................................................................................................................................................................................375

TÜRKİYE'NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ...................................................................................................................................................................................................377

Jeolojik Zamanlarda Türkiye .....................................................................................................................................................................................................................................377

Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik) ...................................................................................................................................................................................................................377

İkinci Jeolojik Zaman (Mesozoik) .........................................................................................................................................................................................................................377

Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer) .....................................................................................................................................................................................................................377

Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner) .......................................................................................................................................................................................................377

Türkiye'de Orojenik Hareketler ............................................................................................................................................................................................................................380

Türkiye'de Epirojenik Hareketler ......................................................................................................................................................................................................................380

Türkiye'de Volkanizma ........................................................................................................................................................................................................................................................381

Oluşumlarına ve Bulunduğu Yere Göre Dağlar ...............................................................................................................................................................................382

Türkiye'de Depremler..........................................................................................................................................................................................................................................................383

I. Dereceden Deprem Alanları .................................................................................................................................................................................................................................383

TÜRKİYE'DE YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ .....................................................................................................................384

TÜRKİYE'NİN BAZI OVALARI VE PLATOLARI.............................................................................................................................................................................385

TÜRKİYE'NİN OVALARI .........................................................................................................................................................................................................................................................386

Bulundukları Yere Yani Yükseltilerine Göre Ovalar ...............................................................................................................................................................386

A. Kıyı Ovaları ......................................................................................................................................................................................................................................................................386

B. İç Ovalar ..............................................................................................................................................................................................................................................................................386

TÜRKİYE'NİN PLATOLARI ..............................................................................................................................................................................................................................................387

TÜRKİYE'DE ÇÖZÜLME .........................................................................................................................................................................................................................................................387

1. Fiziksel (Mekanik) Çözülme ...................................................................................................................................................................................................................................387

2. Kimyasal Çözülme ................................................................................................................................................................................................................................................................387

TÜRKİYE'DE BAŞLICA TOPRAK TİPLERİ ...........................................................................................................................................................................................388

1. Zonal Topraklar .....................................................................................................................................................................................................................................................................388

2. İntrazonal Topraklar ......................................................................................................................................................................................................................................................389

3. Azonal Topraklar .................................................................................................................................................................................................................................................................389

TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ......................................................................................................................................................................390

TÜRKİYE'DE HEYELAN .........................................................................................................................................................................................................................................................390

TÜRKİYE'DE EROZYON ..........................................................................................................................................................................................................................................................391

TÜRKİYE AKARSULARI ........................................................................................................................................................................................................................................................393

Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri.....................................................................................................................................................................................................393

Türkiye'deki Akarsu Havzaları................................................................................................................................................................................................................................393

Türkiye'deki Başlıca Akarsular .............................................................................................................................................................................................................................394

xvi

Türkiye Akarsularının Rejimleri ...........................................................................................................................................................................................................................394

A. Yağmur Suları ile Beslenen Akarsular.....................................................................................................................................................................................394

B. Kar ve Buz Suları ile Beslenen Akarsular .........................................................................................................................................................................394

C. Kaynak Suları ile Beslenen Akarsular ......................................................................................................................................................................................395

D. Gölden Çıkan Akarsular (Göl Ayağı) ..........................................................................................................................................................................................395

E. Karma Rejimli Akarsular .............................................................................................................................................................................................................................395

Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri ...........................................................................................................................................................395

Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri .................................................................................................................................................395

Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri ...............................................................................................................................................397

TÜRKİYE'DE RÜZGÂRLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER .......................................................................................................................................398

TÜRKİYE'DE BUZULLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER .............................................................................................................................................399

Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri ............................................................................................................................................................................................................399

1. Sirkler (Buz Yalağı) ..............................................................................................................................................................................................................................................399

2. Buzul Vadiler (Tekne Vadiler) ...............................................................................................................................................................................................................399

Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri ..........................................................................................................................................................................................................399

Moren ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................399

TÜRKİYE'NİN YERALTI SULARI VE KAYNAKLARI .............................................................................................................................................................400

Türkiye'nin Kaynakları .......................................................................................................................................................................................................................................................400

1. Artezyen Kaynaklar.............................................................................................................................................................................................................................................400

2. Karstik Kaynaklar (Voklüz) .......................................................................................................................................................................................................................400

3. Fay Kaynakları ............................................................................................................................................................................................................................................................400

4. Yamaç Kaynakları ...................................................................................................................................................................................................................................................401

Türkiye'nin Kaplıca ve Ilıcaları ...............................................................................................................................................................................................................................401

TÜRKİYE'DE KARSTİK ŞEKİLLER .....................................................................................................................................................................................................................401

Türkiye'de Karstik Arazilerin Dağılışı ........................................................................................................................................................................................................402

Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri ......................................................................................................................................................................................................402

1. Lapya .........................................................................................................................................................................................................................................................................................402

2. Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava) ......................................................................................................................................................................................................403

3. Uvala ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................403

4. Polye ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................403

5. Obruk ........................................................................................................................................................................................................................................................................................403

6. Düden (Su yutan - Su batan) ...................................................................................................................................................................................................................403

7. Mağara....................................................................................................................................................................................................................................................................................404

Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri ....................................................................................................................................................................................................404

1. Traverten ............................................................................................................................................................................................................................................................................404

2. Sarkıt, Dikit ve Sütun .........................................................................................................................................................................................................................................404

TÜRKİYE'DE DALGALARIN VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER..............................................................................404

Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri ...........................................................................................................................................................................................................404

Falez (Yalıyar) ...............................................................................................................................................................................................................................................................................404

Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri..........................................................................................................................................................................................................405

1. Kumsallar .............................................................................................................................................................................................................................................................................405

2. Kıyı Oku (Kıyı Kordonu) ..................................................................................................................................................................................................................................405

3. Lagün (Kıyı Set Gölü - Deniz Kulağı) .........................................................................................................................................................................................405

4. Tombolo (Saplı Ada)..............................................................................................................................................................................................................................................405

xvii

TÜRKİYE'DE KIYI TİPLERİ .............................................................................................................................................................................................................................................406

1. Boyuna Kıyılar .........................................................................................................................................................................................................................................................................406

2. Enine Kıyılar ...............................................................................................................................................................................................................................................................................406

3. Ria Tipi Kıyılar .......................................................................................................................................................................................................................................................................407

4. Dalmaçya Tipi Kıyılar ...................................................................................................................................................................................................................................................407

5. Limanlı Kıyılar .........................................................................................................................................................................................................................................................................407

TÜRKİYE'DE GÖLLER..............................................................................................................................................................................................................................................................408

A. Doğal Göller ...............................................................................................................................................................................................................................................................................408

1. Yerli Kaya Gölleri ....................................................................................................................................................................................................................................................408

2. Set Gölleri ..........................................................................................................................................................................................................................................................................409

B. Yapay (Baraj) Göller ...................................................................................................................................................................................................................................................410

TÜRKİYE'NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER VE TÜRKİYE'DE İKLİM ELEMANLARI ........................411

Matematik Konumun İklime Etkisi .....................................................................................................................................................................................................................411

Özel Konumun İklime Etkisi ..........................................................................................................................................................................................................................................411

a. Etrafındaki Denizlerin Etkisi ..................................................................................................................................................................................................................411

b. Yükselti ....................................................................................................................................................................................................................................................................................411

c. Dağların Uzanışı ..........................................................................................................................................................................................................................................................411

d. Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi ..............................................................................................................................................................................411

e. Bakı ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................411

TÜRKİYE'DE SICAKLIK ..........................................................................................................................................................................................................................................................412

Türkiye'nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası ....................................................................................................................................................................................412

Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası ...........................................................................................................................................................................412

Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş İzoterm Haritası .................................................................................................................................................................413

Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası............................................................................................................................................................................................................413

TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN BASINÇ MERKEZLERİ ....................................................................................................................................................................413

TÜRKİYE'Yİ ETKİLEYEN RÜZGÂRLAR .....................................................................................................................................................................................................414

TÜRKİYE'DE NEM VE YAĞIŞ ........................................................................................................................................................................................................................................415

Oluşumuna Göre Yağış Çeşitleri ............................................................................................................................................................................................................................415

Türkiye'de Yağışın Fazla Olduğu Yerler ...................................................................................................................................................................................................415

Türkiye'de Yağışın Az Olduğu Yerler ............................................................................................................................................................................................................415

TÜRKİYE'DE İKLİM TİPLERİ ......................................................................................................................................................................................................................................416

Karadeniz İklimi ............................................................................................................................................................................................................................................................................416

Akdeniz İklimi ....................................................................................................................................................................................................................................................................................417

Karasal İklim .....................................................................................................................................................................................................................................................................................417

Sert Karasal İklim .....................................................................................................................................................................................................................................................................417

Step İklimi ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................418

TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ......................................................................................................................................................................................................................................418

1. Ormanlar ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................419

2. Maki ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................420

3. Bozkır ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................420

4. Yüksek Dağ Çayırları .....................................................................................................................................................................................................................................................420

TÜRKİYE'DE NÜFUS VE YERLEŞME .............................................................................................................................................................................................................422

Türkiye'de Nüfus Sayımları .........................................................................................................................................................................................................................................422

xviii

Nüfus Artışı ve Sonuçları................................................................................................................................................................................................................................................423

Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler ..................................................................................................................................................................425

1. Doğal Faktörler ..........................................................................................................................................................................................................................................................425

2. Beşerî ve Ekonomik Faktörler..............................................................................................................................................................................................................425

Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler ...........................................................................................................................................................................................426

Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler ........................................................................................................................................................................................................427

Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları ................................................................................................................................................................................................................................428

1. Aritmetik Nüfus Yoğunluğu .......................................................................................................................................................................................................................428

2. Tarımsal Nüfus Yoğunluğu ...........................................................................................................................................................................................................................429

3. Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu .........................................................................................................................................................................................................................429

Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) ............................................................................................................................................................................430

1. Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı ................................................................................................................................................430

2. Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı ...................................................................................................................................................................431

3. Türkiye'de Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı ..............................................................................432

4. Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu ..............................................................................................................................................................................................432

5. Türkiye'de Kırsal - Kentsel Nüfus ...................................................................................................................................................................................................432

Türkiye'de Nüfus Politikaları ...................................................................................................................................................................................................................................434

Gelecekte Türkiye Nüfusu ............................................................................................................................................................................................................................................435

TÜRKİYE'DE GÖÇLER ..............................................................................................................................................................................................................................................................435

1. Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler .....................................................................................................................................................................................................435

2. Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler .........................................................................................................................................................................................................436

İç Göçler .......................................................................................................................................................................................................................................................................................436

Dış Göçler ..................................................................................................................................................................................................................................................................................437

3. Türkiye'de Zamana Göre Göçler ...................................................................................................................................................................................................................437

Sürekli Göçler.......................................................................................................................................................................................................................................................................437

Mevsimlik Göçler .............................................................................................................................................................................................................................................................437

TÜRKİYE'DE YERLEŞME ...................................................................................................................................................................................................................................................438

Yerleşmenin Tarihçesi .........................................................................................................................................................................................................................................................438

Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler ...................................................................................................................................................................................................440

1. Beşerî ve Ekonomik Faktörler ....................................................................................................................................................................................................................................440

2. Fiziki Faktörler .................................................................................................................................................................................................................................................................................440

Türkiye'de Yerleşme Şekilleri ..............................................................................................................................................................................................................................................440

Yerleşmelerin Sınıflandırılması ..........................................................................................................................................................................................................................................440

A. Köy Altı Yerleşmeleri ..............................................................................................................................................................................................................................................................442

B. Kent Yerleşmeleri ........................................................................................................................................................................................................................................................................446

Türkiye'de Mesken Tipleri .......................................................................................................................................................................................................................................................448

1. Ahşap Meskenler .............................................................................................................................................................................................................................................................................449

2. Toprak (Kerpiç) Meskenler .............................................................................................................................................................................................................................................449

3. Taş Meskenler .....................................................................................................................................................................................................................................................................................449

TÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI .................................................................................................................................................................................................451

Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler ...............................................................................................................................................................................................451

A. Coğrafi Konum ............................................................................................................................................................................................................................................................451

B. Yerşekilleri .......................................................................................................................................................................................................................................................................451

C. İklim .............................................................................................................................................................................................................................................................................................451

D. Nüfus Yerleşme..........................................................................................................................................................................................................................................................452

xix

TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI ..........................................................................................................................................................................................................................452

Türkiye'de Yerşekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri .....................................................................................................................................................................452TÜRKİYE'DE TOPRAKLARDAN YARARLANMA ......................................................................................................................................................................453TÜRKİYE'DE TARIM (ZİRAAT) .................................................................................................................................................................................................................................454

Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler .................................................................................................................................................................................454

A. İklim .............................................................................................................................................................................................................................................................................................454

B. Yerşekilleri .......................................................................................................................................................................................................................................................................455

Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler..............................................................................................................................................................................455

1. Sulama ......................................................................................................................................................................................................................................................................................455

2. Tarımda Makine Kullanımı ..........................................................................................................................................................................................................................455

3. Gübreleme ...........................................................................................................................................................................................................................................................................455

4. Tohum Islahı ......................................................................................................................................................................................................................................................................455

5. Toprak ve Bakımı ......................................................................................................................................................................................................................................................455

6. Zirai mücadele (İlaçlama) .............................................................................................................................................................................................................................455

7. Tarımı Destekleyen Kuruluşlar ............................................................................................................................................................................................................456

8. Pazarlama ...........................................................................................................................................................................................................................................................................456

Bitkisel Üretim ..............................................................................................................................................................................................................................................................................456

Tahıllar ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................456

Baklagiller ............................................................................................................................................................................................................................................................................................458

Sanayi Bitkileri .............................................................................................................................................................................................................................................................................459

Yağ Bitkileri ......................................................................................................................................................................................................................................................................................460

Yem Bitkileri .....................................................................................................................................................................................................................................................................................461

Meyvecilik .............................................................................................................................................................................................................................................................................................461

Sebzecilik ................................................................................................................................................................................................................................................................................................463

Seracılık....................................................................................................................................................................................................................................................................................................463

Turfandacılık .....................................................................................................................................................................................................................................................................................463TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK...........................................................................................................................................................................................................................................463

Hayvancılığı Etkileyen Faktörler ........................................................................................................................................................................................................................464

Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı ................................................................................................................................................................................464

1. Küçükbaş Hayvancılık .........................................................................................................................................................................................................................................464

2. Büyükbaş Hayvancılık .........................................................................................................................................................................................................................................465

3. Kümes Hayvancılığı ................................................................................................................................................................................................................................................466

4. İpek Böcekçiliği ............................................................................................................................................................................................................................................................466

5. Arıcılık ......................................................................................................................................................................................................................................................................................466

6. Su Ürünleri .........................................................................................................................................................................................................................................................................466TÜRKİYE'DE ORMANCILIK .............................................................................................................................................................................................................................................467

Ormanlardan Yararlanma ve Orman Ürünleri ..................................................................................................................................................................................467

Ormancılığın Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi ..............................................................................................................................................................468TÜRKİYE'DE MADENLER .................................................................................................................................................................................................................................................468

Madenciliğin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi .............................................................................................................................................................471

TÜRKİYE'DE ENERJİ .................................................................................................................................................................................................................................................................471

Türkiye'de Enerji Kaynakları ....................................................................................................................................................................................................................................473

Taş Kömürü .........................................................................................................................................................................................................................................................................................473

Linyit ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................473

xx

Petrol ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................474

Doğalgaz ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................474

Su Gücü (Hidroelektrik Enerji) .............................................................................................................................................................................................................................474

Rüzgâr Gücü ......................................................................................................................................................................................................................................................................................474

Güneş Enerjisi ..................................................................................................................................................................................................................................................................................475

Jeotermal Enerji .........................................................................................................................................................................................................................................................................475

Nükleer Enerji (Radyoaktif mineraller) ...................................................................................................................................................................................................475

TÜRKİYE'DE SANAYİ .................................................................................................................................................................................................................................................................475

Sanayinin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi .......................................................................................................................................................................476

Türkiye'de Sanayinin Gelişimi...................................................................................................................................................................................................................................476

Sanayide Planlı Devre .........................................................................................................................................................................................................................................................477

Sanayi Kolları...................................................................................................................................................................................................................................................................................478

Besin Sanayi ......................................................................................................................................................................................................................................................................................478

Un ve Unlu Mamuller Sanayi ......................................................................................................................................................................................................................................478

Şeker Sanayi......................................................................................................................................................................................................................................................................................479

Çay Sanayi ............................................................................................................................................................................................................................................................................................479

Yağ Sanayi ............................................................................................................................................................................................................................................................................................479

Süt ve Süt Ürünleri Sanayi ..........................................................................................................................................................................................................................................479

Konserve Sanayi ...........................................................................................................................................................................................................................................................................479

Tütün ve İspirtolu İçki Sanayi ..................................................................................................................................................................................................................................479

Dokuma, Deri ve Giyim Eşyası Sanayi ..........................................................................................................................................................................................................479

Maden Sanayi ..................................................................................................................................................................................................................................................................................480

Makine Sanayi .................................................................................................................................................................................................................................................................................480

Petro - Kimya Sanayi ..........................................................................................................................................................................................................................................................480

Çimento, Cam ve Seramik Sanayi ........................................................................................................................................................................................................................480

Orman Ürünleri Sanayi .......................................................................................................................................................................................................................................................480

TÜRKİYE'DE ULAŞIM ................................................................................................................................................................................................................................................................481

Türkiye'de Ulaşımı Etkileyen Doğal ve Beşerî Faktörler ..........................................................................................................................................................481

Doğal Faktörler .......................................................................................................................................................................................................................................................................................481

Beşerî ve Ekonomik Faktörler ...........................................................................................................................................................................................................................................481

TÜRKİYE'DE BORU HATLARI ....................................................................................................................................................................................................................................484

Türkiye İçinde Boru Hatları ..................................................................................................................................................................................................................................................485

Doğalgaz Boru Hatları ..................................................................................................................................................................................................................................................................485

Doğalgaz Yeraltı Depolama Tesisleri .......................................................................................................................................................................................................................485

TÜRKİYE'DE TİCARET ............................................................................................................................................................................................................................................................486

İç Ticaret ..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................486

Dış Ticaret ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................486

Transit Ticaret ........................................................................................................................................................................................................................................................................................488

Serbest Ticaret Bölgeleri ........................................................................................................................................................................................................................................................488

Ülkemizde Serbest Ticaret Bölgeleri .......................................................................................................................................................................................................................489

TÜRKİYE'DE KÜLTÜR VE TURİZM ....................................................................................................................................................................................................................489

Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler .............................................................................................................................................................................................................490

Doğal Faktörler .......................................................................................................................................................................................................................................................................................490

xxi

Beşerî Faktörler ...................................................................................................................................................................................................................................................................................490

Türkiye'nin Turistik Değerleri ...........................................................................................................................................................................................................................................490

A. Doğal Güzellikler ......................................................................................................................................................................................................................................................490

B. Tarihî Değerler .........................................................................................................................................................................................................................................................492

TÜRKİYE'DE HİZMET SEKTÖRÜ ............................................................................................................................................................................................................................492

Bölge Kavramı .....................................................................................................................................................................................................................................................................493

İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI (İBBS) ............................................................................................................................494

BÖLGESEL KALKINMA PROJELERİ ............................................................................................................................................................................................................496

Zonguldak - Bartın - Karabük (ZBK) Projesi ..............................................................................................................................................................................................497

Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP) ..............................................................................................................................................................................................................................498

Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi ..............................................................................................................................................................................................................................498

Doğu Anadolu Projesi (DAP) ...............................................................................................................................................................................................................................................498

Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) .............................................................................................................................................................................................................................498

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................501

Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................509

KAYNAKLAR ............................................................................................................................................................................................................................................................................................513

ALAN EĞİTİMİ

COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI ..........................................................................................................................................................................................519

Program Değişikliği ...................................................................................................................................................................................................................................................................519

Program Yaklaşımı .....................................................................................................................................................................................................................................................................519

TÜRK MİLLÎ EĞİTİMİNİN AMAÇLARI.........................................................................................................................................................................................................522

Genel Amaçlar ..................................................................................................................................................................................................................................................................................522

COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ UYGULAMASI İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR ..........................522

COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMININ GENEL AMAÇLARI .......................................................................................................524

YAPILANDIRMACILIK.............................................................................................................................................................................................................................................................525

Bilişsel Yapılandırmacılık ...................................................................................................................................................................................................................................................526

Sosyal Yapılandırmacılık .....................................................................................................................................................................................................................................................526

Radikal Yapılandırmacılık .................................................................................................................................................................................................................................................526

Yapılandırmacı Eğitim Programları ..................................................................................................................................................................................................................526

KAVRAM ÖĞRETİMİ ...................................................................................................................................................................................................................................................................528

Coğrafya Öğretiminde Kavramların Yeri ve Önemi ...................................................................................................................................................................528

Coğrafya Derslerinde Kavram ve Terim Öğretimi......................................................................................................................................................................529

Kavram Haritaları ......................................................................................................................................................................................................................................................................530

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KAZANIM VE BECERİLERİN YAPILANDIRILMASI ............................................................532

Kanıt Kullanma Becerisi ....................................................................................................................................................................................................................................................535

Harita Becerisi .............................................................................................................................................................................................................................................................................535

Gözlem Becerisi ..............................................................................................................................................................................................................................................................................535

Arazi Çalışmaları...........................................................................................................................................................................................................................................................................536

Coğrafi Sorgulama Becerisi .........................................................................................................................................................................................................................................536

Tablo, Grafik ve Diyagram Hazırlama ve Yorumlama .............................................................................................................................................................536

xxii

Zamanı Algılama Becerisi.................................................................................................................................................................................................................................................537

Değişim ve Sürekliliği Algılama Becerisi ....................................................................................................................................................................................................537

Kazanımların Özellikleri.......................................................................................................................................................................................................................................................537

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE DEĞERLER ................................................................................................................................................................................................540

Değerle İlgili Diğer Kavramlar .................................................................................................................................................................................................................................541

Karakter Eğitimi ...........................................................................................................................................................................................................................................................................543

COĞRAFYA DERSİ ÖĞRENME ALANLARI .........................................................................................................................................................................................544

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................546

Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................548

COĞRAFYA ÖĞRİTİMİNDE YAKLAŞIMLAR......................................................................................................................................................................................551

Proje Tabanlı Öğrenme ........................................................................................................................................................................................................................................................551

Araştırma Ödevleri ve Projeler ..............................................................................................................................................................................................................................552

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÇOKLU ZEKÂ ............................................................................................................................................................................................553

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE İŞ BİRLİKLİ ÖĞRENME ........................................................................................................................................................558

İş Birlikli Öğrenmenin Temel Koşulları ..........................................................................................................................................................................................................559

İş Birlikli Öğrenme Teknikleri.....................................................................................................................................................................................................................................561

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 5E MODELİ..................................................................................................................................................................................................561

ARAŞTIRMA İNCELEME YOLUYLA ÖĞRENME ........................................................................................................................................................................562

Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımında Öğretmen ve Öğrencinin Görevi ......................................................562

Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımının Özellikleri ............................................................................................................................563

Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımının Yararları .............................................................................................................................563

Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğrenme Yaklaşımının Aşamaları............................................................................................................................563

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME .......................................................................................................................................564

Hebb'in Kuramı .................................................................................................................................................................................................................................................................................564

Nörofizyolojik Temelli Öğretim İlkeleri .........................................................................................................................................................................................................565

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE 4MAT ÖĞRENME YAKLAŞIMI (MCCARTHY ÖĞRENME STİLİ MODELİ) .567

1. Tip Öğrenenler (İmgesel Öğrenenler) ......................................................................................................................................................................................................567

2. Tip Öğrenenler (Analitik Öğrenenler) .....................................................................................................................................................................................................568

3. Tip Öğrenenler (Sağduyulu Öğrenenler) ..............................................................................................................................................................................................568

4. Tip Öğrenenler (Dinamik Öğrenenler) .....................................................................................................................................................................................................568

4MAT Öğrenme Döngüsü Tamamlanırken İzlenen Sağ ve Sol Mod Teknikleri ...................................................................................569

COĞRAFYA EĞİTİMİNDE ELEŞTİREL DÜŞÜNME ..................................................................................................................................................................570

Düşünme Becerileri ...................................................................................................................................................................................................................................................................570

Eleştirel Düşünme Eğilimleri .......................................................................................................................................................................................................................................571

Eğitim Programlarının Hedefi Olarak Eleştirel Düşünme ................................................................................................................................................571

Eleştirel Düşünme Eğitimi ...............................................................................................................................................................................................................................................572

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE YANSITICI ÖĞRENME ..............................................................................................................................................................573

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME .....................................................................................................................................................574

Öğrenmeyi Öğrenmenin Temeli Olarak Düşünmeyi Öğrenme ........................................................................................................................................576

Öğrenmeyi Öğrenme Nedir? ..........................................................................................................................................................................................................................................576

Öğrenmeyi Öğrenmede Öğretmen ........................................................................................................................................................................................................................578

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖĞRETİM YÖNTEM VE TEKNİKLERİ ..........................................................................................................579

1. Anlatım ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................579

2. Soru - Cevap ..................................................................................................................................................................................................................................................................................579

xxiii

3. Grup Tartışması ......................................................................................................................................................................................................................................................................580

4. Okuma ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................581

5. Workshop (Çalıştay / Düşünme Atölyesi) ...........................................................................................................................................................................................581

6. Gezi - Gözlem ...............................................................................................................................................................................................................................................................................581

7. Gösteri (Demonstrasyon) ..........................................................................................................................................................................................................................................582

8. Örnek Olay .......................................................................................................................................................................................................................................................................................582

9. Beyin Fırtınası ..........................................................................................................................................................................................................................................................................582

10. Altı Şapkalı Düşünme Tekniği ...........................................................................................................................................................................................................................583

11. İstasyon.............................................................................................................................................................................................................................................................................................584

12. Tartışma Yöntemi ..............................................................................................................................................................................................................................................................584

13. Benzetim (Simülasyon) ...............................................................................................................................................................................................................................................584

14. Problem Çözme ....................................................................................................................................................................................................................................................................584

15. Laboratuvar Çalışma Tekniği ...........................................................................................................................................................................................................................585

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE KULLANILAN ARAÇ VE GEREÇLER ............................................................................................................586

Öğretimde Materyal Kullanımı.................................................................................................................................................................................................................................586

Materyal Kullanımında Dikkat Edilecek Noktalar .......................................................................................................................................................................587

Materyal Geliştirme ................................................................................................................................................................................................................................................................587

Materyal Geliştirmede Dikkat Edilecek Noktalar ......................................................................................................................................................................587

Materyal Geliştirme ve Tasarım İlişkisi .....................................................................................................................................................................................................587

Eğitimde Materyal Tasarımı ve Tasarım İlkeleri..........................................................................................................................................................................588

Coğrafya Öğretiminde Kullanılabilecek Araç - Gereçler...................................................................................................................................................589

Grafikler ve Şekiller.................................................................................................................................................................................................................................................................591

Kartogramlar .....................................................................................................................................................................................................................................................................................594

Üç Boyutlu Materyaller.....................................................................................................................................................................................................................................................596

Görsel İşitsel Araçlar .............................................................................................................................................................................................................................................................597

Elektronik Materyaller .......................................................................................................................................................................................................................................................597

Bilgisayar Destekli Eğitim ..............................................................................................................................................................................................................................................601

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................605

Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................607

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ...............................................................................................................................610

Ölçme ve Değerlendirmenin Amacı .....................................................................................................................................................................................................................610

Eğitiminde Kullanılan Ölçme Araçları ve Özellikleri ..................................................................................................................................................................610

Ölçme Araçlarının Seçimi ..................................................................................................................................................................................................................................................611

Öğrenciyi Çok Yönlü Tanımaya Dönük Coğrafya Dersi Ölçme Araçları .......................................................................................................612

COĞRAFYA ÖĞRETİMİNDE COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (CBS) .............................................................................................................617

Coğrafya Öğretiminde Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ........................................................................................................................................................618

Çözümlü Test ................................................................................................................................................................................................................................................................................................620

Çözümler .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................622

KAYNAKLAR ............................................................................................................................................................................................................................................................................................625

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜMCOĞRAFYANIN TANIMI, TARİHİ VE BÖLÜMLERİ

5

COĞRAFYA'NIN TANIMI VE TARİHİ

Coğrafya; insanla doğal çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi ilkeleriyle inceleyen ve sonuçlarını bir bütün hâlinde sunan bilimdir. Bu ilkeler neden, dağılış ve sonuçtur. Örneğin depremi ele alalım. Deprem nedir ve nasıl oluşur, yeryüzünde deprem riski nerelerde az ve fazladır ve deprem sonucunda doğal çevre ve insan bundan nasıl etkilenir? İşte bu sorula-rın cevapları; neden, dağılış ve sonuç ilkelerinin cevaplarıdır.

Coğrafya hakkında ilk çalışmalar milattan binlerce yıl önce yapılmıştır. MÖ 2700 yılında Sümerlilerden kalma tuğla üze-rine yapılmış bir dünya haritası bulunmuştur. Başka bir haritada II. Ramses Dönemi'nden kalmadır. Bu haritada bir altın madeninin yeri gösterilmektedir.

Coğrafya terimini ilk kez Eski Çağ Yunan düşünürlerinden Eratosthenes (MÖ 275-195) yazdığı eserinin adında kul-lanmıştır. Eserinin adı Geographika'dır. Geographie yerin tasviri demektir. Zaten bu dönemlerde Coğrafya daha çok seyyahlar (gezginler), politikacılar ve tarihçilerle birlikte anılıyordu.

İbn-i Haldun'un "Coğrafya kaderdir." ifadesi yaşadığı dönemin coğrafyaya bakış açısını gösterir. Erol Tümertekin "Bir beşerî bilim olan coğrafya insanın yaşadığı, çalıştığı, bir araya geldiği ve başta kendi yaşama ortamı olmak üzere değiş-tirmekte olduğu yeryüzünü inceler." demiştir.

Yukarıda verilen bu tanımlarda olduğu gibi eski çağlardan günümüze kadar coğrafya tanımlanırken insan ve doğal ortamın açıklanmasına vurgu vardır. Bu sebeple coğrafyanın konusunun bir boyutunu insan, bir boyutunu doğal çevre (ortam) oluşturmaktadır.

Varenius (1622-1649) coğrafyayı teoloji ile bağlantı görüşünden ayırmış ve öne sürdüğü "temel birlik" fikrini bütün mekân olguları arasındaki bir dizi sıkı bağların meydana getirdiği tek bir yerküre sistemiyle açıklamaya çalışmıştır. Varenius yaptığı sınıflandırma ile olaylara önce tüm dünya ile ilgili genel, ikinci olarak belirli ülkelerle ilgili özel, üçüncü olarak ülkelerin içindeki daha küçük olanlarla ilgili korografik ve yereli anlatan topografik düzeylerde bakıyordu. Coğrafya yalnızca tüm dünyaya değil, her bir yerle ayrı ayrı ilgiliydi. (Özgüç - Tümertekin 2010)

Günümüzdeki modern coğrafi görüşün temelleri 19.yy. başlarında Alman coğrafyacılar Humboldt, Carl Ritter ve Frideric Ratzel tarafından atılmıştır. (Doğanay 2013) Bunlardan Humboldt fiziki coğrafyanın, Ritter ve Ratzel de beşerî coğrafya-nın kurucuları sayılır. Tarih boyunca coğrafya ile ilgili görüşler ve eserler aşağıdaki gibidir.

ESKİ ÇAĞ'DA: Herodot, Tales, Aristo, Eratosthenes, Strabon ve Batlamyus coğrafya ile ilgili eserler verenlerdir. Bu dönemde coğrafi bilgiler çoğunlukla gezi ve tasvirler ile basit planlar ve haritalara dayanıyordu.

Thales (MÖ 640-546); İlk Çağ'ın ilk coğrafyacısıdır. Yunan medeniyetinin hâkim olduğu yerlerin coğrafi özelliklerini araştırmış, yeryüzünün ölçülebileceği fikrini ileri sürmüştür. Gemicilerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır. Thales'e göre, Dünya, okyanuslar üzerinde yüzen diske benzeyen bir yuvarlaklığa sahiptir.

Herodot (MÖ 484-425): Kuzey Afrika, İran, Yunanistan, İtalya ve Hindistan'a kadar uzanan sahayı gezmiş, burada gör-dükleriyle "Herodot Tarihini" yazmıştır. "Mısır Nil'in hediyesidir." sözüyle neden-sonuç ilişkisi kurma özelliğine vurgu yapmıştır. Ayrıca gemiciler ve gezginlerden topladığı bilgilerle harita yapmıştır.

Aristo (MÖ 384-322): Siyaset, felsefe ve matematik alanında çalışma yapmış, aynı zamanda coğrafyaya da katkıda bulunmuştur. Dünya'nın küre olduğunu savunmuştur. "Doğal zenginliği yetersiz yerlerde devlet kurmak zordur." sözü ile çevreci görüşün babasıdır. Politika adlı eseri, ünlü devlet teorisi adlı görüşü kapsar.

Herodot'un Dünya Haritası

6

Eratosthenes (MÖ 176-194): Coğrafya sözcüğünü ilk defa Geographika adlı eserinde kullanmıştır. Büyük İskender'in seferleri sırasında yeryüzünün hızla genişleyen alanlarını belirleyip haritasını yapmıştır. İskenderiye ile Asvan (Syene) arasında çalışma yaparak dünyanın çevresini hesaplamıştır.

Strabon (MÖ 64-MS 21): Amasya'da doğmuştur. İyi öğ-renim görmüştür. Gezdiği yerlerin tarihî, coğrafi ve sos-yolojik özelliklerini 17 ciltlik Geographika adlı eserinde anlatmıştır. Eserinde matematik coğrafya,fiziki coğrafya, jeopolitik ve ekonomik coğrafya üzerine bilgiler vermiştir. Çevre ile insan arasında ki ilişkileri ortaya koymuştur.

Batlamyus (MS 108-168): Yunan coğrafyacıdır. Mısır'da eğitim görmüştür. Coğrafya Rehberi ve Büyük Gök Sistema-tiği adlı eserleri vardır. İlk Çağ ile Orta Çağ arasında köprü-dür. İslam dünyasında bu kitabı ünlüdür. Ünlü bir haritası vardır. Uzun süre Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Macel-lan, Batlamyus'un eserlerinden faydalanmışlardır. Eserinde çok sayıda yerin adı ve koordinatlarını belirtmiştir.

ORTA ÇAĞ'DA: Mesudi, Biruni, İbni-Battuta, İbn-i Haldun gibi daha çok İslam dünyasının bilim adamları coğrafya ile ilgilenmiş-lerdir. İslam dünyasında, eski çağlardaki eserler tercüme edilerek bunlardan faydanılmıştır. Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lugati't-Türk adlı kitabında harita vardır. Bu çağda Avrupa'da kilisenin baskısı ile bilimsel çalışmalar yapılmamıştır.

Mesudi: Bağdatlıdır. Seyahatnamesi vardır. Güney ve Güneydo-ğu Asya, Kafkasya, İran, Suriye, İspanya ve Kuzey Afrika ülkelerini gezmiştir.

İdrisi: İslam dünyasının Arap coğrafyacısıdır. Endülüs ekolündendir. Akdeniz ülkelerini ve İngiltere'yi gezmiş, Sicilya'da Kral II. Ruggiero'nun Palermo'daki sarayına yerleşmiş ve bu alanda eserler vermiştir. Arapların Batlamyusu denir.

İbn-Haldun: Orta Çağ'ın siyasi coğrafyacısıdır. Tarihçi ve sosyologdur. Devletler ile ilgili eserler vermiş, devletler ve kuruldukları coğrafya ile ilgisini araştırmıştır. Aristoya benzer görüşler ileri sürmüştür. Mukkaddime ve Kitap El-İbar adlı eserleri vardır.

Uluğ Bey: Timur'un torunudur. Semerkand'da medreseler yaptırmıştır. Astronomi, tarih ve matematik alanında çalışma-lar yapmıştır. Öğrencisi Ali Kuşçu'dur. Ali Kuşçu, Uluğ Bey'in ölümünden sonra İstanbul'a gelip Fatih Sultan Mehmet'in hizmetinde çalışmaya başlamıştır. Fethiye adlı kitabı vardır.

ÖABT Çıkmış Soru

Orta Çağ İslam Dünyasının ünlü gezgini, tarihçisi, sosyoloğu ve coğrafyacısıdır. *Kitap El-İbar" (İbret alınacak kitap) adlı eserinde daha çok beşeri ve siyasi coğrafya konularına değinmiştir.

Yukarıda anlatılan Orta Çağ coğrafyacısı aşağıdakilerden hangisidir?

A) İbni Batuta B) Burini C) Mesudi

D) Stranbon E) İbni Haldun

Çözüm

Coğrafi mekan ve iklimin, insanlar üzerindeki etkilerine ait görüşleri bulunan, "Kitap El-İbar" adlı esere sahip Tarihçi, Sos-yolog ve coğrafyacı İbn-i Haldun Orta Çağ islam dünyasının ünlü gezginidir.

Cevap E

Divanü Lugati't-Türk'teki Dünya Haritası

7

YENİ ÇAĞ'DA: Avrupa'da Rönesans ile pozitif bilimler önem kazanmış ayrıca yeni kıtalar keşfedilmiştir. Çok uzun yol-culuklar yapılmış, Amerika, Avustralya ve adalar keşfedilmiştir. Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, Katip Çelebi ve Evliya Çelebi'nin eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.

Coğrafi keşifler 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupalılar tarafından yeni ticaret yollarının, okyanus ve kıtaların bulunması ama-cıyla ortaya çıkmıştır.

Doğudan başlayan ticaret yolları, Avrupalıların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak için çok büyük önem taşıyordu. İpek ve baharat yollarının Osmanlı Devletinin elinde olması, Avrupalıları yeni yollar aramaya sevk etti.

Pusulanın icadı, gemicilikteki ilerlemeler, Avrupa'nın doğunun zenginliklerine ulaşmak istemesi bu keşiflerin nedenleri-dir. Avrupa'da değerli madenlerin az bulunması, kralların, İspanyol ve Portekizli gemicileri desteklemesine neden oldu.

Bu tarihe kadar bilinmeyen Yeni Dünya Karaları olarak ifade edilen Kuzey ve Güney Amerika, Okyanusya, Güney ve Kuzey kutup çevreleri ve çok sayıdaki ada bu keşifler sonucu bulunmuştur.

Piri Reis Haritası

Portekizli Bartelmi Diaz Ümit Burnu'na, Kristof Kolomb Amerika'ya, Vasco da Gama Hindistan'a ulaşmıştır. Magellan okyanus ötesi seyahatler yapmış ve dünyayı dolaşmıştır.

Bu dönemde Osmanlı'da Piri Reis, "Kitabı Bahriye" adlı kitabında coğ-rafi bilgiler vermiş ve harita çizmiştir. Kitabında ve haritasında Akdeniz'i anlatmıştır. Kristof Kolomb'dan ve Avrupalı gezginlerden ve korsanlardan faydalanmıştır. Ayrıca Katip Çelebi'nin "Cihannüma" ve Evliya Çelebi'nin "Seyahatname" adlı eserleri coğrafyaya katkı sağlamıştır.

YAKIN ÇAĞ'DA: Bu dönemde modern coğrafya alanında çalışmalar baş-lamıştır. Ayrıca coğrafyanın bilimsel alanda gerçek kimliğine kavuşmaya başlaması bu dönemdedir. Bu dönemin başlarında Avrupalı bilim adamları birçok yeni yerler keşfetmişlerdir.

Mackenzie (1764-1820) Kanada'daki gölleri ve ABD'nin batısındaki yerleri bulmuştur.

W. Clark (1770-1835) ile Meriwether Lewis (1774-1809) ABD'yi doğu-batı doğrultusunda geçmişlerdir.

James Cook: Yeni Zelanda'yı keşfetmiştir.

James Ross 1840 yılında Antarktika'ya ulaşmış, R. Scatt Güney Kutbu'na gitmiştir. Norveçli Amundsen 1911'de Gü-ney Kutup Noktası'nı tespit etmiştir. Edmund Hillary 1953'te Everest'e tırmanmıştır. 1960 yılında Piccard, Mariana Çukurluğu'na inmiştir. Bu dönemde Coğrafya'ya bilimsel kimlik kazandıran isimler şunlardır:Alexander Van Humboldt (1769-1859): Fiziki coğrafyanın kurucusudur. Alman coğrafyacılardandır. Avrupa'nın çoğunu ve Kuzey-Güney Amerika'yı dolaşıp gözlemler yapmıştır. Humboldt neden, dağılış, karşılıklı ilgi ilkelerini coğrafyaya kazandırmış, okyanus akıntılarını incelemiş, insan doğa etkileşimi ve bitki coğrafyası ile ilgili araştırmalar yapmıştır.Carl Ritter (1799-1859): Beşerî coğrafyayı kuran ve geliştiren Alman coğrafyacılardandır. İnsan ile doğal ortam arasın-daki etkileşimi incelerken olaylara insan yönünden bakmıştır.

8

Friedrich Ratzel (1844-1904): Beşerî coğrafyayı geliştiren Alman coğrafyacılardandır. Siyasi Coğrafya adlı eserleriyle jeopolitiğin ve siyasi coğrafyanın çağdaş anlamda temelini atmıştır.

Paul Vidalde La Blache (1845-1918): Beşerî coğrafya alanında çalışmalar yapmış Fransız coğrafyacılardandır. Bölge-sel coğrafyanın kurucularındandır.

Yakın Çağ'da başlayan bu modernleşme günümüze kadar gelişerek hızla devam etmiştir. Eskiden yeryüzünü tanımak olarak algılanan coğrafya, artık günümüzde yeryüzünden daha etkili ve sağlıklı yararlanmayı ortaya koyan, sürdürülebilir bir faydalanmayı öngören bir bilim olmuştur. Bu nedenle Avrupa, Kuzey Amerika ve daha sonra birçok ülkede coğrafya ile ilgili fakülteler ve bölümler açılmıştır.

YAKIN ÇAĞ'DA: Coğrafi Keşifler devam etmiş, bilimsel çalışmalar artmıştır.

MODERN ÇAĞ'DA: Yani 19. yüzyıl öncesine kadar daha çok görüş ve yer tasviri olarak devam eden Coğrafya 19. yüzyıldan sonra modern hâle geldi ve modern çalışmalar başladı.

Coğrafya'nın Gelişim Devreleri;

1. Ansiklopedik Devre (Gezi - Gözlem - Tasvir Dönemi): Eski çağdan başlayan ve yakın çağa kadar devam eden dö-nemdir. Bu dönemlerde Coğrafya, gezginlerin gördükleri yerleri tasvir etmesi şeklinde gelişmiş, seyahat ettikleri yerlere ait bilgileri içermiştir.

2. Klasik Devre (Coğrafya'nın Bilim Olarak Kurulduğu Dönem): Bu dönem Varenius ile başlar. Varenius'un Genel Coğrafya (Geografphika Generalis) adlı eseri ile Coğrafya'da Bilim anlamındaki temeller atılmıştır.

Varenius "temel birlik* fikriyle, yeryüzündeki tüm olay ve olguların arasında sıkı bağların bulunduğu tek bir yer küre sis-temi olduğu görüşünü ortaya koymuştur. Varenius'un "Coğrafya Çiftir" diyerek ilk kez Coğrafya'yı, genel ve özel coğrafya şeklinde bölümlemiştir.

Bu döneme ait önemli bilim adamlarından A. Von Humbolt fiziki Coğrafya'nın kurucusudur. Humbolt araştırmalarını "Cosmos" adlı eserinde toplamıştır. Aynı dönemde Karl Ritter ise beşeri Coğrafya'nın kurucularındandır. Ritter "Coğraf-ya Biliminde Tarihi Esaslar" adındaki eseri ile çok önemli katkılar sağlamıştır. Yine beşeri coğrafya konusunda çalışan "Antropo Coğrafya" adlı esere sahip olan Frederic Ratzel bu dönemin önemli coğrafyacılarındandır. Ratzel siyasi coğ-rafya üzerinde de çalışmış "Politik Coğrafya" adlı eseri vermiştir.

3. Bölgesel Devre: Fransız Vidal de la Blanche, bölgesel coğrafya adına çalışmalar yapan ilk bilim adamıdır. Bir bölge-de bütün coğrafya olayları tek tek incelenir ve bunların sonucunda o bölge tüm özellikleri ile tanıtılmış olur. Blanche bu konudaki çalışmalarını Monografya olarak adlandırmıştır.

4. Uygulamalı Devre (Çağdaş Coğrafya Devresi): Günümüzdeki modern coğrafya dönemidir. Uygulamalı coğrafya olarak da adlandırılır. Coğrafyanın herhangi bir konusundaki verilerin bulunup, insanların kullanıma sunulmasıdır. Coğ-rafya verileri ekonomiye ve teknolojiye uygulanır, Planlamalar yapılırken coğrafi bilgi sistemleri kullanılır.

ÖABT Çıkmış Soru

Coğrafya'da kullanılan teorik yaklaşımlardan biri olan "nemotetik" aşağıdakilerden hangisinde doğru açıklanmıştır?A) Yerlerin ve olayların arasındaki benzerlikleri bulmaya çalışır.

B) Sebep ve etki yoluyla, olayların sebeplerini araştırır.

C) Fiziki çevrenin topluma etkisini bulmaya çalışır.

D) Coğrafya verileri ekonomi ve teknolojiye uygulanır.

E) İnsanın doğayı, doğanın insanı nasıl etkilediğini bulmaya çalışır.

Çözüm Coğrafya'da yerlerin ve olayların arasındaki benzerlikleri bulmaya önem veren teorik yaklaşım nomotetik'dir.

Cevap A

9

Türkiye'de Coğrafyanın Gelişimi

Coğrafyanın gelişimi Türkiye'de Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası olarak iki döneme ayırabilir.

Cumhuriyet Öncesi'nde: Coğrafya sadece Seyyahların anlattıkları yerler ile oralara ait özellikler ve orada yaşayan insanların gelenek görenekleri olarak düşünülüyordu. Avrupa'ya göre coğrafi çalışmalarda çok geri kalınmıştı.

1915'te İstanbul Üniversitesinde Coğrafya Bölümünün açılması coğrafyada en önemli gelişmedir. Cumhuriyet Döne-mi'ndeki modernleşme coğrafyaya yansımıştır. İstanbul Coğrafya Bölümünde Alman coğrafyacılar dersler vermiş ve Alman ekolü benimsenmiştir.

1933-1941 arası Türk coğrafyasının Kuruluş ve Teşkilatlanma Dönemi'dir. Çünkü bu dönemde İstanbul Coğrafya Bölümü'nde yeni düzenlemeler yapılmış, 1935'te Ankara'da DTCF kurulmuş, başına Almanya Berlin Üniversitesinden davet edilen Prof. Dr. Herbert Louis getirilmiştir. 1941'de I. Coğrafya Kongresi yapılmıştır. Zamanla yabancıların elinde olan coğrafi araştırmalar Türk bilim adamlarının eline geçmiş ve yabancılara bağımlılık azalmıştır.

6 Haziran 1941'de toplanan I. Coğrafya Kongresi'nde en önemli karar şu olmuştur: İlk ve ortaöğretimde okutulan coğ-rafya ders programları gözden geçirilerek yeniden düzenlenmiş, yazılması gereken kitaplar belirlenerek içerikleri tespit edilmiş, coğrafya terimlerinin anlaşılır hâle getirilmesi için komisyonlar oluşturularak çalışmalar başlatılmış, Türkiye'nin coğrafi bölgeleri belirlenerek sınırlar çizilmiş ve raporlar hazırlanmıştır.

Coğrafya'da Akımlar;

1. Determinizm (Environmentalizm Çevreci): Doğa, insan davranışlarında sorumlu olan faktördür. İnsan doğanın kendine sunduğu kadar doğadan yararlanır, yeni beşeri faktörler, fiziki faktörler tarafından kontrol edilir.

2. Possiblizm (İnsancı - Olasılık): İnsan, doğa koşullarına karşı bir takım tedbirler alabilir. İnsan aktif bir güçtür. Tabiat şartlarını engelleyici tedbirler alabilir, insan çevrenin denetiminde değildir, çevre insanın egemenliği altında bulunmak-tadır.

3. Probabilizm (Olabilircilik): Determinizme tepki olarak doğmuştur. Fiziki çevre insan faaliyetlerini kontrol eder. Aynı zamanda, bazı kültürler teknolojiyle doğanın yarattığı baskıları yenebilir.

4. Ekolojik Yaklaşım: İnsan, ekolojik sistemin bir parçasıdır. İnsanın doğayı, doğanın insanı nasıl etkilediğini incelemek gerekir.

5. Pozitivizm: Bu akım, insanların yeryüzünü nasıl organize ettiklerini tanımlamak için kurallar bulmaya çalışmıştır. İstatistiksel hesaplara, hipotezlere ve matematiğe bağlıdır.

6. Modernizm: Bu akımda matematik kesinlikle yoktur. Geçmişteki görüşleri red ettiği için, yeni ve farklı olan herşeyin kullanılması yoluna gidilmiştir.

Coğrafyanın İlkeleri (Prensipleri)

Coğrafya bilimi üç temel ilkeye dayanır. Coğrafya'da yapılan tüm araştırmalar, bu ilkelere göre yapılır.

1. Nedensellik ilkeleri: Coğrafya bilimi araştırdığı tüm olaylar için neden sorusunu sorar. Böylece incelenen tüm olay ve olguların ortaya çıkış nedenine ulaşır.

2. İlgi (Bağlılık) İlkesi: Coğrafya biliminin araştırdığı tüm olaylar ve olgular diğer olay ve olgularla bağlantılıdır. Bu bağlantıların kurulması olayların meydana geliş nedenini ortaya koyduğu gibi bu olayların sonuçlarını da ortaya çıkarır.

Örneğin; Yağışın, basınçla, basıncın rüzgarla, rüzgarın, sıcaklıkla ve bu olayların nüfusla, tarımla, yerleşmelerle vb ilişkileri ortaya konulur.

3. Dağılış İlkesi: Coğrafya bilimini, pek çok bilimden farklı kılan ilkedir. İncelenen tüm olayların ve olguların Dünya'ya nasıl dağıldığını inceleyen ilkedir. Dağılış ilkesi coğrafya biliminin haritalar ve grafiklerden yararlanması sonucunu ortaya çıkarır.

10

COĞRAFYANIN BÖLÜMLERİ

Coğrafyanın konu alanı aşağıdaki gibidir.

COĞRAFYA

DOĞAL ÇEVRE (ORTAM)

İNSAN

Coğrafyanın konusu içinde iki önemli unsur vardır. Bunlar doğal çevre (ortam) ve insandır.

Bu unsurlara göre coğrafya bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümler şunlardır:

A. Fiziki Coğrafya

Doğal çevre elemanları ve doğal çevrede meydana gelen olayları inceler. Başlıca inceleme konuları yeryüzü şe-killeri, iklim olayları, toprak oluşum olayları (edafik), biyotik olaylar, hidrografik olaylar ve kartografyadır. Bu olayların tümünü yalnızca fiziki coğrafya diyerek işlemek ve araştırmak çok zordur. Bu nedenle fiziki coğrafya kendi içinde bazı araştırma bilim dallarına ayrılmıştır.

1. Jeomorfoloji

Yeryüzü şekilleri bilimidir. Bu yer şekilleri terimi rölyef şeklinde de kullanılır. Yer şekilleri iç ve dış güçler sonucunda olu-şur. Akarsular, yağışlar, buzullar, dalgalar, rüzgârlar ve canlılar tarafından oluşturulan etkilere dış kuvvetler (egzojenik); tektonik hareketler, deprem, volkanizma ile orojenik ve epirojenik hareketlere iç kuvvetler (endojenik) denir.

2. Klimatoloji

İklim bilimi anlamına gelir. Atmosferi ve troposferde meydana gelen sıcaklık, basınç, rüzgâr ve nem gibi iklim eleman-larını inceler.

3. Hidrografya

Sular coğrafyasıdır. Yer üstü ve yeraltı suları ile kaynakları inceler. Göller, denizler, okyanuslar, gel-git olayları ve yeraltı sularını inceler.

4. Bitki Coğrafyası

Doğal bitki örtüsünün oluşumu ile çevre arasındaki karşılıklı etkileşimi inceler. İnsan tarafından yetiştirilen bitkiler bu bilimin konusuna girmez.

5. Zoocoğrafya

Doğal olarak yetişen hayvanların karalar ve sularda dağılışını inceler. İnsan tarafından yetiştirilen hayvanlar ekonomik coğrafyanın inceleme alanına girer. Bitki ve hayvan coğrafyası için ortak olarak biyocoğrafya da kullanılır.

6. Toprak Coğrafyası

Toprak yapısını, oluşum özelliklerini ve dağılışını inceler. Buna pedoloji de denir. Toprak oluşum şartlarına edafik fak-törler de denir.

7. Kartografya

Harita bilimi denir. Harita çizim tekniklerini, haritadan yararlanma usullerini inceler.