nsan Olmann Psikolojisi

insan kurallara smaz!

insan Olmann Psikolojisi

Abraham Maslow

Trkesi Okhan Gndz

KURALDII

P E G A S U S A J A N S

N S A N O L M A N I N P S K O L O J S

Abraham Maslow

K T A B I N Z G N A D I

T o w a r d A P s y c h o l o g y o f B e i n g

T R K E S

Okhan Gndz

Y A Y I N Y N E T M E N

Nil Gn

Y A Y I N A H A Z I R L A Y A N L A R

Seda Toksoy - Uur Alkapar

K A P A K

Uur Alkapar

ISBN 975-6744-18-9 stanbul, Mart 2001

B A S K I

Kitap Matbaaclk Tel: 0212. 567 48 84

C L T

Fatih Mcellit Tel: 0212. 501 28 23

K U R A L D I I Y A Y I N C I L I K

Sinan Ercan Cad. No: 34/33 81080 Erenky-stanbul Tel: 0216. 445 22 14 - 380 29 24 Faks: 0216. 410 52 99

email: kuraldisi@kuraldisi.com www.kuraldisi.com

i in d e k il e r

I. Blm: Psikolojide Daha Engin Bir Yaklam1. Giri: Salk Psikolojisine D o ru .................................82. Psikolojinin Varoluulardan renebilecekleri . .15

II. Blm: Geliim ve Gdlenme3. Eksiklik Gdlenmesi ve Geliim Gdlenmesi . .264. Savunma ve G e li im ...................................................... 525. Bilmeye Gereksinim Duymak ve

Bilmekten K o rk m a k ...................................................... 66

III. Blm: Geliim ve Biliim6. Varln Doruk Deneyimlerde K a v ra n m a s 767. iddetli Kimlik Deneyimi Olarak

Doruk Deneyimler .......................................................1118. Varlk Biliinin Baz T e h lik e le r i.............................. 1249. Blmlenmeye Diren ................................................136

IV. Blm: Yaratcdk10. Kendini Gerekletiren nsanlarda Yaratclk . .144

V. Blm: Deerler11. Psikolojik Veriler nsani D e e r le r ..........................15812. Deerler Geliim ve S a lk ......................................17813. evreyi Aknlk Olark Salk ............................ 191

VI. Blm: Gelecekteki Grevlerimiz14. Geliim ve Kendini Gerekletirme

Psikolojisinin Baz Temel nermeleri ............... 200

Ek B Dipnotlar

I. Blm

P S K O LO JD E D A H A EN G N BR Y A K LA IM

1Giri

Salk Psikolojisine Doru

nsan sal ve hastal zerine yeni bir anlay douyor. Bu anlay ylesine heyecan verici ve olaanst olaslklara gebe ki, henz snanmam ve onaylanmam, yani bilimsel bilgi olarak benim senm em i de olsa kam uoyunun nne bu konu ile km a isteime kar koyamyorum.

Bu anlayn tem el varsaymlar:

1. Her birimizin biyolojik bir temele dayanan, bir dereceye kadar doal, esas, verili ve szcn dar anlamyla deitirilemez ya da deim ez bir isel doas vardr.

2. Her birey, bir blm kendine zg, bir blm de tm insanlkla ortak bir isel doaya sahiptir.

3. sel doann bilim sel adan incelenmesi ve -yaratlmas deil- kefedilmesi mmkndr.

4. Elimizdeki bilgilerin nda bu isel doann temelde ya da zorunlu olarak kt olmadn syleyebiliriz. Temel gereksinimler (yaamaya; gvenlie; ait olm aya ve efkate; saygya ve zsaygya; kendini gerekletirm eye duyulan) ile temel insani duygu ve yetenekler ilk bakta ya ntr, pre-m oral ya da ya

8

pc nitelikleri ile iyidirler. Ykclk, sadizm, gaddarlk, kin, nefret, vb. insann temel zellikleri olmayp, gereksinim, duygu ve yeteneklerin engellenmesine kar duyulan iddet eilimli tepkilerdir. fke kendi iinde kt deildir; korku, tembellik hatta bilgisizlik de... Bunlar elbette kt davranlara yol aabilirler ama bu da zorunlu deildir. nsan doas asla dnld kadar kt deildir. Aslnda insan doasna ait olaslklar tipik bir yaklamla kmsenmitir.

5. sel doamz kt deil, tersine iyi ya da ntr olduundan aa karlmasnn desteklenmesi seilecek en iyi yoldur. Kendi yaamlarmz ynetebilme ansna sahip olduumuz takdirde daha salkl, retken ve mutlu oluruz.

6. Bu temel yaps reddedildii ya da bask altna alnd zaman insan sal grlr ekilde ya da gizliden gizliye, hemen ya da neden sonra bozulacaktr.

7. nsann isel doas hayvanlarn igdlerinin tersine gl, egemen ve yanlmaz deildir. Zayf ve hassastr. Alkanlklara, kltrel baskya ve olumsuz tavrlara kolaylkla boyun eer.

8. Zayf olmasna karn bu doa, normal bir insanda -hatta hasta bir kiilikte bile- ender olarak tamamyla yok olur. Reddedilmesine karn kendini gerekletirmek zere iten ie direnir.

9. Bu yarglar disiplin, yoksunluk, engellenme, ac ve trajedinin gereklilii iinde aka tartlmaldr. Bunlar isel doamz aa karan, besleyen ve gerekletiren; yaamak istenilen deneyimlerdir. Bu deneyimlerin baar ve ben gc, dolaysyla zsayg ve zgven ile yakndan balantl olduklar gittike daha iyi anlalmaktadr. U tkular kazanmayan, direnmeyen ve stesinden gelmeyen insan bunu yapabileceinden kukulanmaktan da kurtulamaz. Bu yalnzca d tehlikeler iin geerli deildir. Kiinin kendi itkilerini kontrol edebilme ve erteleyebilmesi, yani korkusunu yenebilmesiyle de ilikilidir.

9

Bu varsaymlarn doruluunun kantlanmas, bilimsel bir etik, doal bir deerler sistemi, iyi ve ktnn, doru ve yanln belirlenecei son bir karar dzenei oluturacaktr. nsann doal eilimleri hakknda daha ok bilgi sahibi olduka nasl iyi, mutlu, retken olacam; zsaygsn nasl gelitirebileceini ve yeteneklerini nasl en iyi ekilde kullanabileceini sylemek de kolaylaacaktr. Bu, gelecekte birok kiilik sorununun kendiliinden zlecek olmas anlam na geliyor. Asl sorun, kiinin insanlk ailesinin bir yesi ve ayn zamanda tekil bir birey olarak gerekte nasl birisi olduunu ortaya kartabilmekte.

Kendisini gerekletirebilmi insanlar incelemek bize kendi yanllarmz, eksiklerim izi ve ne yne doru gelitiimizi grme olana verecektir. Bizim amz dnda her an kendi idealleri vard. Tm bu idealler, azizler, kahramanlar, beyefendiler, valyeler ve gizem ciler kltrm z tarafndan saf d brakld. Geride ise sadece iyi ayarlanm, sorunsuz, olabildiince silik ve belirsiz bir insanlk kald. Buna karn belki de pek yaknda tam anlam ile gelien, gizilglerini deerlendiren ve kendini gerekletiren; isel doasna kendisini dile getirme zgrl veren, onu kstlamayan, bastrmayan, yadsmayan insan rneini tanyabiliriz.

Her birimizin kavramas gereken yaamsal ve dokunakl bir gerek var: Trm ze zg erdem lerden her uzak dmz, kiinin kendi doasna kar iledii her su, ayrcalksz herkes bilinaltm zda bir iz brakr ve kendimizi kk grmemize neden olur. Karen Horney bu bilind alglama ve anmsama eylemini ok yerinde bir anlatm ile kaydetm e olarak tanmlar. Bizi utandran bir davranm z hanemize kara bir leke olarak kaydedilir ; drst, gzel ve iyi davranlarmz ise olumlu birer puan olarak. Sonuta terazinin kefesi bir taraf gsterir. Ya zsaygm z artar ve kendimizi benimseriz ya da kk grr, aa, deersiz ve sevgiden yoksun hissederiz. Tanrbilimciler

10

insann gc yetmesine karn bir eyi bile bile bolamas gnahna m iskinlik adn vermilerdi.

Bu bak as Freudcu anlay yadsmaz. Ksa ve z bir ekilde aklamak gerekirse, Freud bize psikolojinin sayrl (hastalkl) ynn gsterdi ama artk salkl yann da aa karmamz gerekiyor. Belki de bu salk psikolojisi yaamlarmz denetleme ve gelitirmemizde, daha iyi insanlar olmamzda biz- lere daha ok yardmc olacaktr. Bu yntem belki de, hastalk- lan nasl kurtuluruz diye sormaktan ok daha fazla yarar salayacaktr bizlere.

zgr geliimi nasl zendirebiliriz? Bunun iin en uygun eitim koullan nelerdir? Cinsel mi? Ekonomik mi? Politik mi? Bu tip insanlarn yaamlarna uygun bir dnya nasl olabilir? Bu tip insanlar nasl bir dnya yaratacaklardr? Hasta insanlar, hasta bir kltrn rnleridir. Salkl insanlar ise ancak salkl bir kltrde yetiebilir. Bununla birlikte, hasta insanlarn yaadklar kltr daha da bozduu, salkl insanlarn ise daha salkl bir kltr yaratt da bir gerektir. Birey saln gelitirmek daha iyi bir dnya yaratmann yollarndan biridir. D ier bir deyile, kiisel geliimin zendirilme olasl yksektir; var olan nevrotik belirtilerin yardm olmadan saaltlabilme olasl ise daha dktr. Bir insann daha drst olmay semesi, kendi taknt ve saplantlarn saaltm aya alm asndan ok daha kolaydr.

Allagelmi bak as ile kiilik sorunlar istenmeyen sorunlar olarak deerlendirilmilerdir. atma, kargaa, vicdan azab, kayg, depresyon, d krkl, gerilim, utan; kendini cezalandrma, aalk ya da deersiz duyumsama her durumda ruhsal aclara neden olurlar. Eylemlerin verimliliini drrler. Denetlenemezler. Bu durumda da kendiliinden hastalkl ve kt olarak alglanr ve olabildiince abuk iyiletirilirler .

Gel gr ki tm bu belirtilere salkl ya da salkl olm a yo

11

lunda ilerleyen insanlarda da rastlanr. Acaba sululuk duygumuzu yenmemiz gerekiyor mu? Varsayalm ki glerinizi dengelediniz ve artk uyumlusunuz. Evet denge ve uyumluluk acy azaltt iin iyi olabilir; ama belki de daha yce bir ideale doru ilerlemenizi engelledii iin ktdr.

Erich Fromm nemli bir kitabnda (Man fo r Himself) klasik Freudcu stben (sper-ego) kavramn otoriter ve greceli ierii nedeniyle yerer. Freud stben ya da vicdan, anne babann dilek, istek ve ideallerinin iselletirilmesi olarak dnmt. Bu bak as anne babann kiiliklerini gz ard ediyor. Peki anne babanz kanun kaa ise ne tr bir vicdana sahip olursunuz? Belki de babanz elenceden nefret eden kat ahlak anlayna sahip birisidir. Ya da bir psikopat. Freud, bir vicdana sahip olduum uz konusunda haklyd. deallerimizi hayatmzn erken dnemlerindeki figrler belirler, sonradan okuduumuz Hafta Sonunda Kendinizi G elitirin kitaplar deil. Ama, vicdann kim inde daha etkili kim inde daha zayf ekilde varln srdren deiik bir yan, baka bir deyile deiik trde bir vicdan vardr. Bu, temel vicdandr. Bu vicdan kendi doamzn, yazgm zn, kapasitemizin; kendi yaam armzn bilind ve bilin tesi alglanndan kaynaklanr. Bu vicdan kendi isel doamza kar drst olmamz; onu kendi zayflklarmz, karlarm z ya da dier nedenlerle yadsmamamz ister bizden. Yeteneklerini krelten, doutan ressam olup da hisse senetleriyle bouan, akll olan am a aptalca bir yaam srdren, doruyu grp de azn amayan, yrekliliini ldrp korkaklaan tm insanlar iten ie kendilerini aldattklarn ve bu nedenle de kendilerini aa grdklerini hissederler. Sonuta, yaanan kendini cezalandrm a durumu yalnzca nevroza da yol aabilir; doru olan yapm aya balam ann sonucunda yenilenmi bir yreklilie, hakl bir fke ve artan bir zsaygya da. Ksacas, geliim ve ilerleme ac ve atm a ile salanabilir.

12

Geerli olan salkl ya da hasta olma ayrmna, en azndan yzeysel belirtiler gz nne alndnda, kesinlikle kar kyorum. Hastalk, belirtilerin varolmas m demektir? Ben hastaln, var olmas gereken belirtilerin ortaya kmamas durumu olduunu savunuyorum. Salkl olmak hibir belirti tamamak m demektir? Sanmyorum. Auschwitz ya da D achaudaki Nazi- ler arasnda hangileri salklyd? Vicdan azab ekenler mi yoksa vicdan rahat, temiz, mutlu olanlar m? Tam anlamyla insan olan bir kiinin o durumda atma, azap, depresyon, fke yaamamas mmkn mdr?

Dorusunu isterseniz bana gelip kiilik problemleriniz olduunu syleseniz, sizi daha iyi tanmadan ne yant vereceime karar vermezdim: yi! mi, yoksa Gemi olsun! mu? N edenlerini bilmem gerekir nce. Bu durumun istenmeyen nedenlerden kaynaklanabilecei gibi olumlu nedenlerden de kaynaklanabildii grlyor.

Bunun bir rnei de psikologlarn benimsenme, uyum, hatta su ileme konularna olan yaklamlarndaki deiikliktir. Kimin tarafndan benimsenmek? Belki de bir gen iin zppe tandklar, dem ekler tarafndan kabul edilmemek daha iyidir. Neye uyum gstermek? Kokumu bir kltre mi? Baskn bir anne babaya m? Olabildiine uyumlu alan bir kle iin ne sylenebilir ki? Ya da uyumlu davranan bir tutsak iin? Davran sorunlar yaayan ocuklara bile yeni bir gzle baklm aya baland. Neden yaramazdr? Bu durumun patolojik nedenleri olabilir. Ama genellikle bunun iin gayet iyi nedenleri vardr ocuun; smrlmeye, baskya, holanmaya, aalanmaya, ezilmeye 1 ar direnmektedir.

Aslnda, neyin kiilik sorunu olarak adlandrlaca bu adlandrmay kimin yaptna baldr. Klenin efendisi mi? Bir dikililer m? Ataerkil bir baba m? Karsnn ocuk kalmasn isteyen bir koca m? Aka grlmektedir ki kiilik sorunlar ou

13

zaman insann ald psikolojik yaralara, gerek isel doasnn urad saldrlara kar bir bakaldrdr. Bu durumda hastalkl olan, bylesi bir saldrya bakaldrmamaktr. Ne yazk ki insanlarn ounun karlatklar kt davranlara tepki vermedii kansndaym. Kendilerine yaplan sineye eker, tepki vermeye yllar sonra balarlar. Bu tepki de nevroz ya da psikoz olarak kendini gsterir. Baz durum larda kii hasta olduunu, gerek mutluluu, doyumu, zengin bir duygusal yaam ve huzurlu, retken bir yall kardn fark edemez bile. Yaam heyecan verici bulm ann, yaratc olmann ve estetik tepkiler vermenin gzelliini hibir zaman tadamazlar.

Olumlu znt ve ac sorusu ya da bunun gereklilii konusu ile yzlemek kanlmazdr. Geliim ve kendini gerekletirme ac, znt, keder ve kargaa olmadan olabilir mi? Tm bunlar bir noktaya kadar kanlm az ve engellenem ez ise snrlar izen nedir? znt ve ac insanlarn geliimi iin gerekli ise insanlar ac ve zntden srekli olarak korum aya almaktan kanmalyz. Ac ve znt bazen yapc olabilir ve nihai olumlu sonulan gz nne alnrsa arzu edilebilir. nsanlar aclarn yaamaktan alkoym ak sonuta ar korum aya dayanan bir iliki yaratabilir. Bu da kiinin kendi isel doasnn btnlne olan saygsnn azalmas ve geliiminin engellenmesi anlamna gelir.

14

2Psikolojinin Varoluulardan renebilecekleri

Psikologun varoluuluktan renebilecekleri nelerdir? B ilimsel bak as ile bu sorunun yantn bulma abas fazlasyla zor ve karmak bir biim alacaktr. Bununla birlikte, byle bir aba birok adan yararl olacaktr. Bu tip bir bak as, bu yaklamn aslnda nc G psikolojisinde zaten geerli olan eilimlere benzer bir aray olduunu gsterecektir.

Ben varoluu psikolojiyi temelde ele ald iki nemli konu balamnda tanmlyorum. Birincisi, kimlik ve kim lik deneyim inin insan doas ve insan doasn inceleyen herhangi bir felse- I e ya da bilim dal iin sine qua non (olmazsa olmaz) olduunu .avunan yaklamdr. Bu terimi temel almam bir bakma z, varolu, varlkbilim gibi kavramlarla aramn iyi olmamasndan; b iraz da bunun, imdi olm asa bile yaknda, deneysel bir alm ann konusu olabileceine olan inancmdan kaynaklanyor.

Ama bunun sonucunda bir ikilem ortaya kyor. Amerikal psikologlar da kimlik aray konusundan bir hayli etkilenmi- I rdi. (Allport, Rogers, Goldstein, Fromm, Wheelis, Erikson, Murray, Murphy, Homey, May ve dierleri.) Hemen belirtmeli-

15

yim ki bu yazarlar Almanlardan, Heidegger ve Jaspersdan ok daha anlalabilir bir dille yazmaktaydlar. Yaln olgulara daha yakndlar.

kinci olarak, varoluuluk deneysel bilgiye kavramlar ya da soyut kategori sistemlerinden daha ok nem vermektedir. Varoluuluk grngbilimi (fenomenoloji) temel alr. Yani kiisel, znel deneyimi soyut bilginin temeli olarak kabul eder.

Bununla birlikte, psikanalizin eitli dallar bir yana, birok psikolog da zaten ayn gr ilke edinmitir.

1. Bu durumda ilk olarak Avrupal felsefeciler ile Amerikal psikologlarn sanld kadar birbirinden uzak olmadn kabul edebiliriz. Doal olarak deiik lkelerdeki bu ezamanl geliim de bir bakma, birbirinden bamsz insanlarn d dnyaya ait bir gereklie verdikleri benzer tepkilerden kaynaklanmaktadr.

2. Bu gerek de, kanmca, deerlerin birey dndaki kaynaklarnn btnsel kdr. Varoluularn byk bir blm Nietzschenin Tanr ld! karmna tepki vermektedir. Belki ayn ekilde M arxn da lm olmasna... Amerikallar, ne siyasi demokrasinin ne de iktisadi refahn tek bana deer sorununu zdn fark etti. Deerlerin gerek kaynana ulamak iin tek yol i benlie ynelik bir arayn balamasdr. Paradoksal bir ekilde kim i dinsel varoluular da yaklamlarnn bir blmnde bu yargy paylaacaktr.

3. Varoluuluk, psikolojideki temel felsefe eksikliinin yerini doldurabilecek yapda. Bu konu psikologlar iin byk nem tayor. M antksal olguculuk, zellikle klinik psikoloji ve kiilik sorunlar uzm anlar asndan bir fiyasko olmutur. Temel felsefi sorunlar m utlaka yeniden tartmaya alacak ve psikologlar belki de yapay zmleri ya da ocukluklarnda edindikleri bilinsiz, snanmam felsefeleri bir yana brakacaktr.

4. Biz Am erikallar iin Avrupa varoluuluk okulunun

16

nemli bir yan daha var; insanlarn, zlemlerinin ve snrlarnn (insanlarn gerekte ne olduklar, ne olmak istedikleri ve ne olabilecekleri) yaratt bir kmaz yaamakta olduklar vurgusu. Bu konu kimlik sorunundan o kadar da bamsz deil. nsan belirleyen hem edimsellii hem de gizilgiileridir.

Bu eliki zerinde ciddi bir ekilde durulmas psikolojide yeni bir r aacaktr. Bundan hi kukum yok. eitli yaznlar da bu karm destekler nitelikte; ynelimsel testler, kendini gerekletirme, (bu snrn ald) eitli doruk deneyimler, Jungcu yaklamlar, kimi tanrbilimi dnrleri, vb.

Bunun yan sra insann, hem tanrsal hem de kula zg bu ikili doasn btnselletirecek yntem ve sorunlar da dile getirilmitir. Hem Dou hem de Bat felsefelerinin birou, insan yapsn bu ikili yapy temel alarak dnm ve daha yce olana erimenin tek yolu olarak daha alak olandan yz evirmeyi benimsemitir. Varoluular ise her iki paray da insann yapsnn tanmlayclar olarak benimsemitir. Bu paralar yadsnmamak, btnletirilmelidir.

Bu btnletirme yntemleri; igr, geni anlam ile zihin, sevgi, yaratclk, glmece ve trajedi, oyun ve sanat hakknda zaten az ok bilgimiz var. Bu tip btnletirici teknikler zerinde gemite olduundan daha ok duracamz dnyorum.

nsan doasnn ikili yapsna ilikin vardm bir dier sonu da asla zlem eyecek sorunlarn da varolduunu grmemek gerektiidir.

5. Tm bunlardan u sonuca varlabilir: deal, zgn (authentic) ya da kusursuz, tanrsal insan; insann gizilgleri u anda varolan, imdiye ait bilinebilir bir gerekliktir. Bu dnce edebi bir lakrd gibi geliyor olabilir kulaa. Fakat aslnda o eski, cevaplanamam sorunun deiik bir tarzla yinelenmesinden baka bir ey deildir: Terapi, eitim ve ocuk yetitirmenin amalar nelerdir?

17

Bu, ayn zamanda, ivedilikle zerinde durulmas gereken bir gerei ve sorunu gsteriyor. zgn insan zerine dikkate deer tanmlamalarn hepsi, uygulamada, bu insan geirdii deiim erevesinde ele alr ve yaad toplum -aslnda genel anlam ile toplum- ile yeni bir iliki kurduunu varsayar. Bu insan kendisini eitli alardan amakla kalmaz, kltrn de aar. Kltrn belirleyiciliine direnir. Kltrnden ve toplumundan gittike ayr dmeye balar. nsanlk ailesinin bir bireyi olmaya balar, yerel grubundan ise uzaklar. Sosyolog ve antropologlarn bunu pek de kolay benimsemeyeceklerinin farkndaym. Bu konudaki her trl tartm aya am. Ama evrenselcilikin temeli kesinlikle burada yatmaktadr.

6. Avrupal dnrlerin felsefi antropoloji alanndaki almalar bize yol gsterecek niteliktedir. Felsefi antropolojinin amac insan tanmlamak, insan ile dier trler, nesneler, robotlar arasndaki fark aklamaktr. nsann tipik ve belirleyici zellikleri nedir? nsann znde olan ve yokluunda insan olarak tanmlanamayaca zellik nedir?

Bu, Amerikal psikologlarn tm den gz ard ettii bir konudur. Davranlk okulu bu tip bir tanmlama abasna girimez. En azndan tanm lam alarndan hibirinin ciddiye alnacak denli nemli olmad sylenebilir. Freud ise insan tanmlamada k sr bir yaklama sahiptir. nsann isteklerini, gerekletirilebilir umutlarn, tanrsal zelliklerini gz ard etmitir. F reudun bize geerli en geni psikopatoloji ve psikoterapi sistemini salam olmas, ada ego-psikologlarnn da yava yava ayrdna vard gibi, bu durum u deitirmiyor.

7. Baz varoluu dnrler kiinin kendi benliini yaratm as konusuna gereinden fazla nem vermektedir. Sartre ve dierleri bir tasar olarak benliki, kiinin -kendi karar verdii her ey olabilirmi gibi- sreklilik gsteren (ve keyfi) seimleri olarak ele alrlar. Doal olarak bu derece u bir anlay genetik bi

18

limi ve yapsal psikolojinin olgular ile elien savlar ierm ektedir. Ak szl olmak gerekirse abartl bir yaklamdr.

Freudcular, varoluu terapistler, Roger okulu ve bireysel geliim psikologlar ise benlii kefetme ve aa karc terapi konusuna daha fazla eildiler ve belki de isten, karar verme ve kendi seimlerimize gre kendimizi gerekletirme konusuna gereken nemi vermediler.

(Her iki grubun da fazlasyla psikolojiye daldklar ve toplumbilimi ihmal ettikleri de sylenebilir doal olarak. Yani, sistematik dnlerinde sefalet, smr, milliyetilik, sava, toplumsal kltr gibi gl ve zerk toplumsal ve evresel belirleyiciler zerinde yeterince durmazlar. Aslnda hibir psikolog bu tip etkenler karsnda kiinin aresiz kalabilecei gereini yadsmaz. Ama eninde sonunda en nemli mesleki sorum luluu, toplumsal belirleyiciler gibi tinsellik d (extra-psychic) etkenleri deil tekil kiinin incelenmesini gerektirmektedir. Ayn ekilde psikologlar da toplumbilimcilerin yalnzca toplumsal etkenler zerinde kafa yorduklarn, kiilik, isten, sorumluluk gibi etkenlerin zerkliini gz ard ettiklerini dnmektedir. Bu iki ayr grubu, aptallar ya da krler takm olarak deil de, ayr uzmanlk alanlar olarak kabul etmek daha doru olacaktr.)

Sonuta, hem kendimizi kefettiimiz ve aa kardmz hem de ne olacamza karar verdiimiz ortaya kyor. Bu fikir uyumazl deneysel bir yaklamla zlebilecek bir sorun oluturmaktadr.

8. Gz ard edilen sadece sorumluluk ve isten deildir. B unlarn doal sonular olan g ve yreklilik de gzden karlmtr. Son zamanlarda psikanalizci ego psikologlar bu insani niteliin nemini kavram ve ego gc konusuna eilmeye balamlardr. Davranlar ise hala bu konunun uzandalar.

9. Amerikal psikologlar A llportun idiografik psikoloji (idi- ografik: Bir olguyu genel bir trn yasas balam nda yalnzca

19

HakanYapkan NotBURADA KALDIM

rnek olarak inceleyen nom otetik 'e karlk her olay kendi iinde ele alma, vaka almas -n.) hakkndaki olumlu dncelerini biliyorlar; ancak bu konuya gerekli nemi vermediler. Klinik psikologlar bile bu konu zerinde yeterince durmad. imdi grngbilimciler ve varoluular da bu konuyu srarla vurguluyorlar. Artk bu arya direnmenin ok zor, aslnda kuramsal adan olanaksz olduunu dnyorum. Eer kiinin zgnl bilim hakknda bildiklerimizle rtmyorsa, sorun geerli bilim kavramnn kendisindedir. Bu kavramn da batan ele alnmas gerekecektir

10. A m erikadaki psikolojik dnce tarihinde grngbili- min etkileri olmutur, ancak bu etkilerin zamanla silinip gittiini dnyorum. Avrupal grngbilimciler gayretli ve titiz almalar ile bize, bakalarn anlamann yolunun -ya da en azndan belirli bir amaca ulamak iin gerekli olan yolun- onun Weltansc- haaung 'una (dnya grne) girmek ve onun dnyasn onun gzleri ile grmekten getiini yeniden retebilirler. Bu yarg doal olarak, olgucu bilim felsefesi anlay ile elimektedir.

11. Varoluuluun bireyin nihai yalnzlna yapt vurgu dikkatimizi karar verme, sorumluluk, seim, kendini yaratma, zerklik ve kimlik kavram larna ekmekle kalmaz; ya ln z lk la rn arasnda sezgi ve empati, sevgi ve zgecilik, bakalar ile zdeleme ve genelde eerklik (homonomy) yolu ile kurulan iletiimin gizemini daha sorunsal ve byleyici bir biime sokar. Tm bunlar verili kabul etm ek yerine aklanmas gereken m ucizeler olarak grmemiz gerekir.

12. Varoluularn zerinde durduu dier bir konunun da yaln bir ekilde aklanabileceini dnyorum. Yaamda karlalan sorunlara kar bir savunma mekanizmas olarak gelitirilen ve bir eit gdk yaam olan yzeysellik ve sla karlk, yaamn derin ve ciddi bir boyutu (ya da belki de trajik bir anlam ) var. Bu yalnzca edebi bir gr deil. Bu yakla-

20

mm, rnein psikoterapide, ilevsel bir nemi var. Trajedi zaman zaman saaltc olabilir. Terapiye ac iinde srklenen insanlar daha byk ilerlemeler kaydedebiliyor. Yzeysel yaam doyurucu olmad zaman sorgulanr ve ancak o zaman temel ilkelere ynelik bir aray balar. Varoluular, yzeyselliin psikolojide hibir ie yaramadn kesin bir ekilde gsterdi.

13. Dier birok okul gibi varoluuluk da szel, zmle- meci, kavramsal usa uygunluun snrlarn renmemizde bize yardmc olmaktadr. Bu tavr, yaln deneyimin her trl kavram ve soyutlamadan nce geldii grn benimseyen geerli yaklamn bir parasdr. Bu anlayn, enikonu elden geirilmesi gereken Ortodoks olgucu bilim ve felsefeyi de kapsayan btn bir 20. yzyl Bat dncesinin geerli bir eletirisi olduuna inanyorum.

14. Grngbilimcilerin ve varoluularn almalarnn bir dier sonucu da bilim kuramnda gerekleen gecikmeli bir devrimdir. Aslnda, almalarnn yardm ile gerekleen, demeli idim, nk resmi bilim felsefesi ya da bilim selcilik anlaynn yklmasnda ok eitli etmenin rol olmutur. stesinden gelinmesi gereken yalnzca zne ile nesne arasndaki Kartezyen ayrm deildir. nsan tininin (psyche) ve yaln deneyimin ele alnmas gereklik anlaynda birok kkl deiiklii gerekli klmtr. Deiim yalnzca psikolojiyi deil dier btn bilim alanlarn da etkileyecektir. Tutumculuk, basitlik, kesinlik, dzen, mantk, ayrntclk, tanm, vb. deneyimin deil soyutlamann sonulardr.

15. Son olarak, varoluu yaznn beni en derinden etkileyen izlei, psikolojide gelecek zaman sorunu zerinde duracam. Bu ve yukarda szn ettiim sorun ve etkiler bana zaten yabanc deillerdi. Bunun, kiilik kuram zerinde ciddi bir alma yrten herkes iin geerli olduunu dnyorum. Charlot- te Buhler, Gordon Allport ve Kurt Goldsteinn yazlar da gele

21

cein u an varolan kiilik zerindeki devingen etkileri konusunu ele almaya ve dizgeletirmeye ynelik birer aryd. rnein geliim, dnm ve olaslk zorunlu olarak gelecei gstermektedir; gizilg ve umut, dilemek ve dlemek kavramlar da... Somuta indirgeme gelecein yitirilmesidir; tehlike ve kayg gelecei gsterir (gelecek diye bir ey olmasayd nevroz da olmazd). u anda etkin olan bir gelecein yokluunda kendini gerekletirme de anlamsz olurdu. Yaam zamanda bir Getalt olabilir, vb.

Varoluularn bak asyla temel ve birincil neme sahip olan bu sorunun bizlere de retecei pek ok ey var. nsan u anda devingen bir ekilde etkin olan gelecei balam nda dnmeyen hibir psikoloji kuramnn eksiksiz olamayacana inanyorum. Bu anlamda gelecek, Kurt Lew inin yaklamnda olduu gibi, tarihsel deiim srecinden bamsz olarak ele alnabilir. Ayn zamanda, ilkesel olarak yalnzca gelecein bilinemez olduunu da kavramamz gerekiyor. Bu da tm alkanlklarn, savunma ve baa km a mekanizmalarnn gemi deneyimlerden kaynaklanm as nedeniyle bulank ve gvenilmez olduu anlamna gelmektedir. Yalnzca esnek bir yaratcla sahip olan, yenilikleri gvenle ve korkusuzca karlayabilen insan gelecein stesinden gelebilir. Geerli olan psikoloji yaklamnn ise, kaygy nlem ek amacyla, gelecein gemie benzeyeceine ilikin bir takm sz oyunlar retmekten baka bir ey olm ad inancndaym.

SONUzerinde durduum uz dnceler psikolojinin bir alm s

recinde olduuna ilikin umudumu artryor. Bu, psikoloji ya da bilim kart bir yaklam a dnecek yeni bir ...izm yaratma sreci deildir.

Byk olaslkla, varoluuluk psikolojiyi zenginletirmekle

22

kalmayacak, yeni bir psikoloji dalmn olumasnda etkili olacaktr. Sutichin varlk psikolojisi (ontopsikoloji) denilmesini nerdii bu yeni dal, btnyle gelim i ve zgn bir Benlik ve onun varolu biimleri zerinde duracaktr.

Aka grlyor ki, bizim psikolojide norm al olarak tanmladmz aslnda ortalama insanm psikopatolojisidir. Bu durum o derece yaygn ve sradan bir durum a gelmi ki olaan biiminde alglanamaz olmu. zgn insan ve yaayn varoluu adan incelenmesi bu yaygn dlzmeceyi, yanlsam alar ve korkular dnyasn keskin ve przsz bir k altnda grebilmemize yardmc olacaktr. Bu k bize bu yapay yaamn, her ne kadar yaygn da olsa, hastalkl o Iduunu gsterecektir.

Avrupal varoluularn srarla vurguladklar korku, strap, umutsuzluk gibi konular zerinde ok fazla durmann gerekli olmadn dnyorum. Bu, durumu daha da gletirmekten baka bir ie yaramayacaktr. Bu tip evrensel dzeydeki felsefi yaknmalar deerlerin dsal kaynaklar ktnde ortaya kar. Felsefecilerin psikoterapistlerden, yanlsamalarn sona ermesinin ve kimliin yeniden kefedilm esinin balangta ac verici olmasna karn sonuta yaam verici ve glendirici olduunu renmeleri gerekiyor. Ayrca bu dnrlerin yazlarnda doruk deneyimlerden, coku ve esriklik, hatta normal bir m utluluktan bile sz etmiyor olmalar insana bu kiilerin dorua ulaamadklarn, cokuyu tadam adklarn dndryor. Sanki yalnzca tek gzleriyle grebiliyorlar ve bu gzleri de kem bakl. ou insan cokuyu da trajediyi de eitli dzeylerde yaar. Bunlardan herhangi birini gz ard eden bir felsefenin kapsayc olduu dnlemez. Colin W ilson varoluular Evet diyenler ve Hayr diyenler olarak ikiye ayryor. Bu konuda kendisiyle btnyle hemfikirim.

23

nsan kurallara smaz

II. Blm

G ELM VE G D LE N M E

3Eksiklik Gdlenm esi ve Geliim Gdlenm esi

Temel gereksinim kavram yantlad sorular ve onu aa kartan ilemler balam nda tanmlanabilir. zerinde durduum ilk soru psikopatolojinin kaynaklarnn ne olduuydu. nsanlarn nevrotik olm asna neden olan nedir? Yantm, (analitik yantn deiik ve bence gelitirilm i bir uyarlamas) zetle nevrozun znde ve balangcnda bir eksiklik rahatszl olarak ortaya kt ynndeydi. Su, amino asitler, kalsiyum gibi gereksinim lerle bir tuttuum belirli doyum lara ulaamamaktan kaynaklanyordu. Birok nevrozda, dier karmak belirleyicilerin yan sra gvenlie, ait olm aya ve zdelemeye, youn sevgi ilikilerine, saygnlk ve itibara duyulan ve doyurulmam bir zlem yatmaktayd. Verileri, psikoterapi zerine yrttm on iki yllk alma ve aratrmalardan ve yirmi yl boyunca yrttm kiilik almalarndan elde etmitim. nemli bir denetim aratrmam da (ayn zamanda ve ayn ilem iinde gerekletirilm iti) dier tm karm ak etkenlerin yan sra, bu eksiklikler ortadan kaldrld zaman hastaln da yok olmaya yz tuttuunu gsteren yerine koym a terapisi zerineydi.

26

Bugn birok klinik psikolog, terapist ve ocuk psikologu tarafndan da onaylanan bu sonular (birou sonular benim kadar olumlu bulmamt) gereksinimin doal, kolay, kendiliinden ve deneysel verilerin bir genellemesi olarak tanmlanmasn olanakl klyor. ( Oldu bittiye getiren, keyfi, olgunlamam, bilgi birikimin gerisinde kalan yntemlerin tersine.)

Uzun vadeli eksiklik zellikleri aadakiler gibidir. Temel ya da igdsel bir gereksinim(in);

1. yokluu hastala neden olur,2. varl hastal engeller,3. yerine konmas hastal iyiletirir,4. belirli (ok karmak) zgr seim durumlarnda, yoksun

kalan kii tarafndan dier doyumlara yelenir,5. salkl kiide edilgen, geri ekilmi ya da ilevsel olarak

etkisizdir.

ki ayr znel zellikten daha sz edilebilir. Bilinli ya da bi- lind zlem, arzu, noksanlk ya da eksiklik duygusu bir yandan yoksunluk olarak grlrken dier yandan haz verici de gelebilir. (Houma gidiyor.)

Tanm zerine son bir ey daha. Bu alanda alan ve gd- lenmeyi tanmlamaya ve snrlandrmaya alan uzmanlarn ou dardan gzlemlenebilir, davransal ve deneysel lt arayna gereinden fazla nem verdikleri iin birok sorunla kar karya kalmtr. Gdlenmenin davranlar dnda tm insanlar tarafndan kullanlan gerek lt zneldir. Arzu, istek ya da zlem duyduum ya da eksiklik hissettiim zaman gdlenirim. Bu znel syleme uygun bir karlk olabilecek nesnel, gzlemlenebilir bir koul, yani uygun davransal tanm ve gdlenme henz bulunamamtr.

27

Doal olarak znel durum larn nesnel karlklarn ve belirtilerini aramay srdrmemiz gerekiyor. Haz, tasa ya da arzunun toplumsal ve dsal belirtilerini kefettiimiz anda psikoloji bilimi a atlam olacaktr. Am a bu keif gerekleene dein elimizde byle bir bilginin varolduuna inanmamalyz. Haliyle, elim izdeki znel verileri de yok sayamayz. Ne yazk ki bir fareden znel raporlar vermesini isteyemiyoruz. Buna karlk neyse ki bunu bir insandan isteyebiliyoruz ve daha iyi bir veri kayna bulana dein buna ayak diremenin hibir nedeni yok.

Bunlar temelde bnyenin eksikliini duyumsad ve kiinin sal iin doyurulmas gereken gereksinimlerdir. Dahas bu gereksinim ler kiinin kendisi dndaki insanlar tarafndan do- yurulmaldr. Burada ele alnan aklama dorultusunda ve dier ok farkl bir gdlenme tipi ile arasndaki ayrm belirginletirm ek iin bu gereksinimleri eksikler ya da eksiklik gereksinimleri olarak adlandracam.

Hi kimse iyodin ya da C vitam inine gereksinim duyduum uz gereini yadsmayacaktr. Sevgiye duyduumuz gereksinimin de ayn snfa girdiini anmsatmak isterim.

Denge, duraanlk, gerilim i azaltma, savunma ya da dier koruyucu gdlenmeleri amalayan bir geliim ya da kendini kusursuzlatrm a eilim inin var olduunu her geen gn daha ok psikolog benim sem ek zorunda kalyor. Bunun eitli nedenleri var.

1. Psikoterapi. Saaltm olanakl klan salkl olma itkisidir. Bu, terapinin olmazsa olmaz kouludur. Byle bir eilim olm asayd terapinin ac ve kaygya kar savunma gelitirmenin tesindeki zellikleri aklanam az olurdu.

2. Beyin hasarl askerler. G oldsteinn alm alarn hepimiz ok iyi biliyoruz. G oldstein, insan kapasitesinin zedelenm elerden sonra yeniden yaplannm aklanm asnda kendini

28

gerekletirm e kavram n ortaya koymann gerekli olduunu kefetmiti.

3. Psikanaliz. Kimi psikanalistler, zellikle de Fromm ve Homey, nevrozun bile aslnda geliime, geliimi kusursuzlatr- maya, kapasitelerini gerekletirmeye ynelik eilimin bozulmu bir uyarlamas olduunu ve bunu grmeden nevrozun anlalm ayaca n ortaya koymulardr.

4. Yaratclk. Salkl bir ekilde gelimi ve gelimekte olan insanlar zerinde almak, zellikle de hasta insanlarla karlatrldnda, genel anlamyla yaratclk hakknda pek ok ey renmemizi salyor. zellikle de sanat kuram ve sanat eitiminde geliim ve doallk kavramlarnn zerinde durulmas gerekiyor.

5. ocuk Psikolojisi. ocuklarn incelenmesi salkl ocuun geliimden, ilerlemekten, yeni beceriler, gler ve kapasiteler edinmekten haz duyduunu her geen gn daha kesin bir ekilde gsteriyor. Bu, zellikle de ocuun ulat her uyum durumuna, denge ve duraanla umutsuzca sarldn ne sren Freudcu kuramla ters dmektedir. Bu kurama gre isteksiz ve tutucu ocuk srekli olarak o gvenli, yelenen konumundan ileriye, korkutucu yeni bir koula doru ittirilmelidir.

Klinikiler bu Freudcu bak asnn gvensiz ve korkak ocuklar iin byk oranda ve btn insanlar iin de ksmen doru olduunu sylyor. Bununla birlikte, temelde salkl, mutlu, gvenli olan ocuk iin bu durum geerli deildir. Bu ocuklarn gelimeye, olgunlamaya ve gemiteki uyum durumlarn eski bir ift ayakkab gibi bir yana atmaya istekli olduklarn grrz. Onlarda yalnzca yeni beceriye duyulan bir heves deil, Kari B uhlerin Funktionslust deyimiyle aklad, bu yeni beceriyi defalarca tekrarlamaktan byk haz alma durumunu da gzlemleriz.

eitli gruplardaki yazarlarda, zellikle de Fromm, Homey,

29

Jung, C. Buhler, Angyal, Rogers ve G. Allport, Schachtel, Lynd ve son zam anlarda kimi katolik psikologlarda geliim, bireyleme, zerklik, kendini gerekletirme, zgeliim , retkenlik kavram lar kabaca eanlam l ve keskin izgilerle tanmlanm olarak deil, belirsiz b ir alana ait kavram lar biiminde ele almyor. Ben, bu alan kesin izgilerle tanmlamann bugn iin olanaksz olduuna inanyorum. Bunun arzu edilir bir ey olduunu da dnm yorum , nk iyi bilinen olgulardan doal ve kolaylkla ortaya kmayan tanm lar ncesel (a priori) temellere dayanacak ve yardmc olm ak bir yana engelleyici ve yanltc olacaktr. Geliimi, tam bir tanm n verebilecek denli iyi tanmyoruz u an iin.

Geliimin anlam, tanmlanmaktan ok ksmen olumlu anlatmla, ksmen de olumsuz kartlk oluturmayla belirtilebilir. rnein geliimin denge, gerilimin azaltlmas olmad sylenebilir.

Gereklilii ise ksm en (ayrdna yeni yeni varlan olgular geerli kuramlarn ierm em esinden kaynaklanan) bir yetersizlikten, ksmen de eski deer sistemlerinin kmesi sonucunda yeni insancl deer sistemleri arayna girien kuram ve kavram larn iine daha ok yaram asndan kaynaklanmaktadr.

Buna karlk bu yeni tavr dorudan salkl insanlar zerinde yaplan alm alarn bir sonucudur. Bu ura yalnzca isel ve kiisel bir ilgiyle deil terapi, patoloji ve dolaysyla dee kuramlar iin daha geerli bir temel salama amac ile ilgilidir Eitim in, aile eitiminin, psikoterapinin ve kendini gelitirme nin gerek hedefleri bence yalnzca bylesi dorudan bir yakla m la kefedilebilir. Geliim in verdii rn bize geliim sre ile ilgili pek ok ey syler. Son kitaplarmdan birinde bu al m adan renilebileceklerim iz ve bununla birlikte kt durum daki insanlarn yerine iyi drmdakilerin, olumsuz yerine olum lunun dorudan incelenmesinin genel psikolojiye olas katkla zerinde durmutum. (Sizi bu almann bir bakas tarafnda

30

yinelenmedike verilerin tam anlamyla gvenilir olmad konusunda uyarmalym. Bu tip almalarda yanstma olm a olasl ok yksektir ve doal olarak aratrmacnn kendisi bu durum u tmyle ayrt edemez.) imdi salkl insanlar ile dier insanlarn yaamlarnda gzlemlediim gdlenme farklar, yani insanlardaki geliim gereksinimleri ile temel gereksinim ler zerinde durmak istiyorum.

Gdlenme konumu sz konusu olduunda salkl insanlarn gvenlik, ait olma, sevgi, sayg ve zsayg gereksinimlerini giderdikleri ve ncelikli olarak kendini gerekletirmeye (gizil- glerin, kapasite ve yeteneklerin srekli olarak ortaya kartlmasna, grevlerin -ya da arlarn, yazgnn, alnyazsnn- yerine getirilmesine, kiinin kendi isel doasn daha iyi tanmas ve benimsemesine, kiinin iinde birlik, btnlk ve sinerjiye ynelik srekli bir eilime) gdlendikleri grlr.

Daha nce yaynlam olduum aklayc ve ilevsel bir tanm da salkl insanlar zelliklerinin klinik incelenmesi balamnda tanmlamtm.

Bunlar:1. Gerekliin alglanmasnda stnlk2. Kendini, bakalarn ve doay benimsemede gelimilik3. Gelimi bir kendiliindenlik4. Soruna odaklanmada gelimilik5. zel yaama ve balantszla daha dkn olmak6. Daha fazla zerklik ve kltrel biimlemeye direnme7. Deerlendirmelerde yenilik ve duygusal tepkilerde

zenginlik8. Doruk deneyimlerin daha ok yaanmas9. Kendini insan ailesi ile daha zde hissetme

10. Deiik (klinikilerin deyiiyle gelimi) insan ilikileri11. Daha demokratik bir kiilik yaps

31

12. ok gelimi yaratclk13. Deer sisteminde eitli deiiklikler

Bu kitapta rnekleme ve veriye ulamada yaanan kanlmaz zorluklarn tanm a dayatt kstlamalar zerinde de durulmaktadr.

Bu kavram n en nemli zorluklarndan biri daha nce de belirttiim gibi duraan yapsndan kaynaklanmaktadr. Daha ok yal insanlar zerinde alm alar yaptm iin kendini gerekletirme kavram, yaam boyunca etkin olan devingen bir sre olmaktan ok uzak bir hedef, ilikilerde bir nihai ya da son aama, Olutan ok Varlk (yani olu ve yok oluun, deiimin kart olarak kalc olan, gelip geici olmayan -Becoming/Being - n.) olarak anlalma eilimindedir.

Geliimin, insan son kendini gerekletirme aamasna gtren eitli sreler eklinde tanmlanmas, yaam boyunca her zaman iin geerli olduunu ortaya koyan gzlem sonularna daha uygun olacaktr. Bylelikle, nce temel gereksinimlerin birer birer ve aamal olarak tmyle gerekletirilmesini ngren, ya hep ya hii, basamaklaym geliim kavramnn da nne gemi oluruz. Bu bak asyla geliim, yalnzca temel gereksinim lerin tamamyla ortadan kalkana dein doyurulmas balam nda deil, bu gereksinimlerin dnda ve zerinde yer alan belirli geliim gdlenmeleri, yetenek, kapasite, yaratc eilimler, yapsal gizilgler olarak anlalacaktr. Bu yaklam, temel gereksinimler ile kendini gelitirmenin, ocukluk ile olgunluun elitiinden daha fazla elimediini grmemize de yardmc olacaktr. Biri dierine aktarlmaktadr ve bir dierinin gerekli nkouludur.

Geliim gereksinimleri ile temel gereksinimler arasnda bu kitapta kefetmeye alacam z farkllklar ise kendini gerekletiren insanlar ile dierlerinin yaamlarndaki gdlenmeler

32

arasndaki niteliksel farkllklarn klinik bir bak asyla ele alnmasnn rndr. Aada belirtilen bu farkllklar, kusursuz olm asa da uygun bir ekilde, eksiklik gereksinimleri ve geliim gereksinimleri olarak adlandrldlar. Tm psikolojik gereksinim lerin rnein cinsellik, eleme, uyku ve dinlenmenin eksiklikten kaynakland sylenemez.

Her insann psikolojik yaam birok ynyle, temel gereksinimlerin doyurulmas eiliminde olmas ya da geliime ynelik olmas, gdlenme tesi olmas ya da geliime-gdlenmi, kendini-gerekletiriyor olmas anlamnda farkl yaanr. A adaki ayrmlar bunu daha ak bir ekilde ortaya koyacaktr.

1. G D Y E Y N E L K TAVIR: G D LER N YADSINM ASI VE B EN M SEN M ES

Gdlenmeyi konu alan eski ve ada hemen tm kuramlar gereksinim, drt ve gdlenmenin rahatsz edici, istenmeyen ve atlatlmas gereken durumlar olduu konusunda gr birlii iindedir. Gdlenmi davranlar, amalarn peinden komak, tamamlayc tepkiler tmyle rahatszlklarn azaltlmasna ynelik yntemlerdir. Gdlenmeyi gereksinimlerin, gerilimin, drtlerin ve kayglarn azaltlmas olarak tanmlayan ok yaygn bir yaklam bu tutumu tm aklyla gzler nne serer.

Hayvan psikolojisi ve ounlukla hayvanlar zerinde yaplan almalara dayanan davranlk gz nne alndnda bu yaklam mantkl geliyor. Belki de hayvanlarn yalnzca eksiklii gidermeye ynelik gereksinimleri vardr. Bu byle olsa da olmasa da, nesnellik uruna hayvanlar bu ekilde ele aldk. Bununla birlikte, hedef konu hayvan bnyesi dnda bir ey olmal ki hayvann bu hedefe ulamak iin harcad abay lebilelim.

Freudcu psikolojinin de gdlenme ile ilgili olarak gdlerin tehlikeli olduu ve bunlarla savalmas gerektiini dnen ayn tutumu benimsemi olmas da anlalabilir bir durum. Sonu -

33

ta bu psikoloji tamamyla hasta insanlar, gereksinimleri, gereksinimlerinin doyurulmas ve engellenmesi ile ilgili kt deneyim ler yaam olanlar zerine kurulmutur. Doal olarak bu insanlar ynetmekte bunca zorlandklar ve balarna bunca dert aan gdlerinden korkacak, hatta irenecektir. Bastrma bu gdlerle baa kmada en sk bavurulan yntem olacaktr.

Arzu ve gereksinimlerin aalanmas felsefe, tanrbilim ve psikoloji tarihinde srekli yinelenen bir konu olmutur. Stoik ve hazc felsefecilerin ou, hemen tm tanrbilimciler, birok siyaset felsefecisi ve ekonomi kuramcs iyinin, mutluluun ya da haz duymann temelde isteme, arzulama ve gereksinim duym ann yaratt naho ilikiler ann dzenlenmesinin bir sonucu olduunda birleirler.

zl bir anlatmla bu insanlarn tm arzu ya da gdleri bir sknt kayna, hatta tehdit olarak grm ve bylece batan atlmas, yadsnmas ya da engellenmesi gerektiini dnmtr.

Bu gr belirli durum lar gz nne alndnda geerli bi yaklam olabilir. Psikolojik gereksinimler, gvenlie, sevgiye, saygya, bilgiye duyulan gereksinim gerekten de ou insar iin, zellikle de bu gereksinim lerin giderilmesinde sorunlu deneyim ler yaam olup bu doyuma ulama konusunda gvenin yitirmi olanlar iin ruhsal adan sorun karan, ba belas vt can skc etkenler olmutur.

Tm bu eksikliklere karn durum ok kt resmedilmitir kii gereksinimlerini (a) gemi deneyimlerin sonucunda dl lendirilmise (b) imdiki ve gelecekteki doyum a gvenilebilirs onaylayp ho karlayabilir. rnein kii yemekten holanyor sa ve elinde iyi yemek yeme olana varsa ackma duygusunu bilinli duruma gelmesinden korkmaz, holanr. (Yemek yeme n U'k kt yan itahm dindirm esi.) Ayn ey susama, uyku m rllik , giivcn ve sevgi gereksinimleri iin de geerlidir. Bu unn m likle gereksinim ler sorun yaratr kuramnn daha g

34

l bir ekilde yadsnmas son zamanlarda geliim (kendini gerekletirme) gdlenmesinin anlalmaya balanmas ve zerinde durulmas ile ortaya kmtr.

Kendini gerekletirme ad altnda toplanan kiiye zg gdlerin bir listesini karmak ok zor, nk her insann yetenekleri, gizilgleri, kapasiteleri ayrdr. Bununla birlikte kimi zellikler herkeste ortak bir ekilde bulunur. Bunlardan biri de bu itkilerin arzulanmas ve ho karlanmas, haz verici ve gzel bulunmas, kiinin bunlar daha az deil daha ok istemesidir. Bir gerilime neden olurlarsa bu gerilim de hoa giden bir ey olur. Yaratc insan kendi yaratc itkilerini ho karlar, yetenekli insan bu yeteneklerini kullanmaktan ve gelitirmekten haz duyar.

Bu gibi rneklerde gerilimin drlmesi sz konusu olamaz, nk bu rahatsz edici bir durumdan kurtulm aya almak anlam na gelecektir. Oysa bu durum can skc deildir.

2. DOYUMUN AYIRT EDC ETKLERGereksinimi olumsuz anlamda ele alan yaklamlarda bnye

nin temel amacnn can skc gereksinimden kurtulmak ve by- lece gerilimin drlmesi, bir dengeye, devinimsizlie, acdan arnm atl bir duruma ulamak olduu grlr.

Drt ya da gereksinim kendi kendisinin elenmesine yol aar. Tek ura duraksama, kendisinden kurtulma, istein olm ad bir duruma ulamaktr. Mantksal u noktas olarak karm za Freudun lm igds kar.

Angyal, Goldstein, G. Allport, C. Buhler, Schachtel ve dierleri bu dngsel gr kyasya yermilerdir. Eer gdsel yaam can skc gerilimlerden kurtulmaktan baka bir ey deilse ve son rn olarak karmza beklenen olas skntlar yeniden defetmek zere edilgen bir ekilde beklemekten baka bir ey kmyorsa deiim ya da geliim, devinim ya da bir ynlenme nasl gerekleiyor? nsanlar neden geliiyorlar? Neden daha bilgeleiyorlar? Yaamdan alnacak tat nedir?

35

Charlotte Buhler dengeleim (homeostasis) kuramnn dinlenme kuramndan farkl olduuna dikkat ekmitir. Dinlenme kuram gerilimi ortadan kaldrm aktan sz eder, yani en iyisi ge- rilim sizliktir demeye getirir. Denge ise gerilimin hi olm am asnn deil en uygun dzeyde olm asnn zerinde durur. Bu da gerilimin bazen drlmesi bazen arttrlmas gerektii anlamna gelir, rnein kan basnc bazen ok dk bazen de ok yksek olabilir.

Her ikisinde de yaamda kararl bir ynn eksik olduu aka grlyor. Her iki durum da da kiinin geliimi, bilgeliin artmas, kendini gerekletirm e, kiiliin glendirilm esi ve kiinin kendi yaamn planlam as aklanamyor. Yaam sresince geliim den sz edilebilm esi iin uzun zamana yaylm bir ynlenme ya da bir yne doru eilim in sz konusu olmas gerekir.

Bu kuramn eksiklik gdsnn tanm lanm asnda bile yetersiz olduunu belirtm ek gerekiyor. Bu kuramda eksik olan, tm bu farkl gdleri birbirine balayan ve ilikilendiren dinamik bir ilkenin ayrm nda olmamasdr. Deiik temel gereksinim ler birbirleri ile hiyerarik bir iliki ierisindedir. B ir gereksinimin giderilm esi ve sonuta m erkezi nemini yitirm esi duraan bir durum ya da Stoik bir hissizlik yaratm am al, daha yksek bir gereksinim in bilin dzeyine km asn salamaldr. steme ve arzulam a daha yksek bir dzeyde srecektir. Bu nedenle, du- raan-durum a-gelm e kuram nn eksiklik gdlenm esinin tanm nda da yetersiz kald grlyor.

Oysa, arlkl olarak geliim e gdlenm i kiileri ele aldm zda duraanlam a kuram tam anlam yla ie yaram az oluyor. Bu tip insanlarda gereksinim in giderilm esi gdlenm enin ve heyecann azalm asna deil artm asna yol aacaktr. Arzular younlaacak ve ykselecektir. Bu tip insanlar kendi zerlerinde geliirler ve gittike daha az deil, eitim de olduu gibi, daha ounu isterler. D uraanlam ak bir yana, kii daha da etkinleir.

36

Gereksinimin giderilmesi geliim isteini kreltmez, keskinletirir. Geliim in dl ve heyecan kendi iindedir. yi bir doktor olmak, keman almak ya da marangozluk gibi hayranlk duyulan becerilere sahip olmak, evreni ve insanl ya da kendini gittike daha youn anlamak, hangi alanda olursa olsun yaratcln gelitirm ek ve en nemlisi iyi bir insan olmay istemekte olduu gibi.

W ertheimer uzun zaman nce ayn ayrmn deiik bir yn zerinde durmutu. Am aca ynelik gerekletirilen etkinlikler zamannn yzde ondan daha az bir ksmn oluturmaktayd. E tkinliin yalnzca kendi iinde, kendine ynelik olduu zaman haz verici olabilmesi gibi, arzu edilen bir doyum a ulalmasn salad iin de deerli olabilir. kinci durumda artk baarl ya da etkili olmad zaman deerini kaybeder ve haz yitirilir. G enellikle bundan hibir zaman holanlmaz, hoa giden, varlan hedeftir. Bu yaam kendi iin deil de sonunda vaat edilen cennet iin sevmeye benzer bir tavrdr. Bu gzlem in dayand genellem eye gre geliime gdlenmi insanlar yaam genelde ve hemen tm yanlaryla severken, dier pek ou yalnzca utku ve baar anlarn ya da en st, doruk deneyimleri sevmektedir.

Yaamn bu kendi iindeki deeri ksmen geliim in ve gelimi olm ann haz verici olmasndan kaynaklanmaktadr. Ancak ayn zam anda salkl insanlarn ara-etkinlikleri erek-deneyim - lere dntrebilm e yetenei de buna katk salar. Bu sayede ara etkinliklerden erekler kadar haz duyabilirler. Geliim gds karakteristik olarak uzun vadeli olabilir. Yaamn byk bir blm iyi bir psikolog ya da sanat olm aya alm akla geebilir. Denge-duraanlk kuramlar ise birbirleri ile hibir ilikisi olm ayan ksa sreli dnem ler zerinde dururlar. Allpo t bu konunun zerinde zellikle durmutur. Tasarlam ak ve gelecee bakm ak ona gre salkl insann belirleyici zellikleridir. E ksiklik gdleri gerekten de gerilim in drlm esini ve denge

37

nin yeniden salanmasn ister. te yandan geliim gdleri gerilimi gelecekteki ve hatta ou zaman iin ulalamayacak hedefleri elde etm ek iin canl tutar. Bu da bir insan hayvandan, bir yetikini bebekten ayran zelliktir.

3. DOYGUNLUUN KLNK VE K DZEYNDEK ZELLKLER

Eksiklik gereksinimlerinin ve geliim gereksinimlerinin doygunlua (gratification) ulamasnn kiilik zerinde ayrt edici nesnel ve znel etkileri olur. Burada ele almaya altm konuyu birka szckle zetlemem gerekirse: Eksikliklerin giderilmesi hastal nler; geliim gereksiniminin doyurulmas ise sal besler. u an iin aratrm a amal olacak denli derine inemeyeceimizi sylemek isterim. Yine de tehdit ya da saldrlar savuturmakla olumlu utku ve baarlar arasnda, kiinin kendini savunmas, korumas, saklamasyla gelime, kendini tamamlama, heyecan aray arasnda klinik farklar olduunu syleyebiliriz. Bunu btnyle yaamak ve btnyle yaamaya hazrlanmann gelimekte olm ak ile gelimi olm ak arasndaki farka benzediini aklamaya almtm. Ayrca savunma m ekanizmalar (acy dindirm eye ynelik) ile baa km a mekanizmalar (baarl olmak ve dier glkleri amak) arasnda da bir kartlk bulunduunu ortaya koymutum.

4. FARKLI HAZ TRLERKendinden nceki pek ok kii gibi Erich Fromm da yksek

hazlarla baya hazlar arasnda ilgin ve nemli bir ayrm yapmtr. Bu, znel etik greceliini amak iin nemli bir zorunluluk ve bilim sel bir deer kuram iin de bir nkouldur.

Fromm ktlk hazzn bolluk hazzndan, bir gereksinimi doyurmak olan baya hazz, retime, yaratmaya ve igrnn gelitirilmesine ynelen yksek hazdan ayrr. (Man For

38

Himself) Eksikliin doyurulmasyla yaanan doymuluk, rahatlama ve gerilimin azalmas durumu olan ferahlamaya karlk, k iinin gcnn doruunda, taknlk iinde kusursuzca ve kolaylkla eyleme geebilmesi sonucunda yaad dinginlik ve esrime deneyimine F unctionslust (ilevsellik hazz) ad verilmektedir.

Temelde bir eyin yok olmasyla ortaya kan ferahla- m ann kendisi de silinip gitme eilimindedir. Sonsuza dek srebilen geliimin verdii hazzn yannda kalc deil sreksiz ve dayanksz olacaktr.

5. ULAILABLR (BLMSEL) VE ULAILAMAZ HEDEF DURUMLARI

Eksiklik gereksiniminin doyurulmas blmsel (episodic) ve doruksal olma eilimindedir. En sk rastlanlan betimlemesi, amalanan bir duruma ulamak zere gdlenmi davranlar kkrtan, gdlendiren bir durumun ortaya kmasdr. Arzu ve heyecanda aamal ve kararl bir trman gerekleir, baar ve tamamlanma annda dorua ular. Arzu, heyecan ve hazzn dorua ulat bte noktadan gerilimin azald ve gdlenmenin bittii bir vadiye dlr.

Her ne kadar evrensel olarak benimsenmekten uzaksa da bu betimlemedeki dorua ulama, tamamlanma ya da orgazma ulama durumu, hatta doruk balamnda bir erein bile sz konusu olmamas geliim gds ile derin bir ztlk sergilemektedir. Geliim srekli, az ya da ok ilerleyen ve ykselen bir devinim iindedir. Kii elde ettike daha ok ister, bu nedenle bu tarz bir istek sonsuzdur ve asla doyuma ulamaz.

Bu nedenle de tevik, amaca ynelik davran, hedeflenen nesne ve buna elik eden etkiler arasndaki genel ayrm da bu ekilde tamamen ortadan kalkm olur. Davrann kendisi hedef durumundadr ve geliimin hedefi ile geliimi tevik edeni birbirinden ayrmak olanakszdr. kisi de birbirinin ayndr.

39

6. GENEL (TRE ZG) HEDEFLER VE KYE ZG HEDEFLER

Eksiklik gereksinimleri tm insanlarda, hatta bir dereceye kadar dier canllarda da ortaktr. Kendini gerekletirmek kiiye zgdr, nk her insan farkldr. Eksiklikler, yani tre zg gerekler gerek kiilik tam anlamyla gelimeden nce gereince karlanmaldr.

Nasl tm aalarn gnee, suya ve evreden edinecekleri besinlere gereksinimi varsa tm insanlar da kendi evrelerinden edinecekleri gvenlie, sevgiye ve statye gereksinim duyarlar. Bununla birlikte gerek kiiliin gelimesi bu yaygn gereksinimlerin giderilmesiyle balar ve her aa, her insan bu gereklilikleri kendi amalar dorultusunda, kendi tarznda, kendine zg bir ekilde kullanm aya balar. Bu durumda geliim dsal olmaktan ok isel koullarla belirlenir.

7. EVREYE BAIMLILIK YA DA EVREDEN BAIMSIZLIK

Gvenlik, ait olma, sevgi ilikileri ve saygya duyulan gereksinim yalnzca dier insanlar tarafndan, yani yalnzca kiinin dnda giderilebilir. Bu da evreye olduka baml olmak anlam na gelir. Bylesi baml bir durumda bulunan kiinin kendi kendini ynettii ya da kendi alnyazsn yaratt sylenemez. Gereksinimlerinin giderilm esinde belirli kaynaklara baml kalm ak zorundadr. Bakalarnn isteklerine, kaprislerine, kurallarna gre ynetilir ve bu kaynaklar tehlikeye atmak istemiyorsa bunlara ba emek zorundadr. Bir bakm a bakalar tarafndan ynlendirilm esi ve onlarn onayna, sevecenliine ve iyi niyetine duyarl olmas gerekir. Bu da, esnek bir ekilde kendini uydurmas, ayarlamas, tepkilere yant vermesi ve d koullara tleierek uyum salamas gerektii anlamna gelir. Kendisi baml deikendir, evresi ise bamsz, deimez olandr.

40

Bu nedenle eksiklie gre gdlenmi olan kii evresine kar daha korkak olur, ne de olsa her an baarsz olup hayal krklna urayabilecektir. Artk, bu tip kaygl bir bam lln dmanl beslediini de biliyoruz. Sonuta tm bunlar k iinin talih derecesine bal olarak zgrln yitirilmesine neden olacaktr.

Buna karlk kendini gerekletiren, temel gereksinimleri doal olarak doyurulmu insan, evresine ok daha az baml ve ok daha fazla zerktir. Kendi kendini ynlendirmektedir. D ier insanlara gereksinim duymak bir yana, onlar tarafndan engellenmesi bile olasdr. Bu tip insanlarn zel yaamdan, ayr olmaktan ve derin dncelere dalmaktan zel bir haz aldklar zerinde durmutum (ayrca baknz 13. blm).

Bu tip insanlar kendine yetmeye ve kendi iine kapanmaya ok daha fazla eilimlidir. Onlar yneten belirleyiciler evresel ve toplumsal belirleyicilerden ok isel olanlardr. Kendini gerekletiren insann alnyazs ya da yazgs aslnda kendi i doasnn yasalardr. Kendi potansiyel ve kapasitesine, yeteneklerine, gizli kaynaklarna, yaratc itkilerine uyar. Kendini tanm aya ve gittike daha tam bir btnle, birlie, zbilgiye ulam aya gereksinim duyar ve istedii gerekten de budur.

Dier insanlara daha az baml olduklar iin onlar hakknda daha az kararszlk yaar. Onlara kar daha az kaygl, daha az dmanca davranr, vg ve sevecenliklerine daha az gereksinim duyar. Onur, itibar ve dller konusunda daha az kayglanr.

zerklii ya da evreden grece daha bamsz olmas ayn zamanda kt ans, sknt, trajedi, stres, yoksunluk gibi evresel olumsuz koullardan da grece daha bamsz olmas anlamna gelir. A llportun da vurgulad gibi, evresel etkilerle harekete geen tepkisel insan, kendini gerekletiren insann bak asyla aptalca ve anlamsz bir ekilde davranmaktadr. Kendini gerekletiren insann eylemlerinin kayna tepkisel deil i

41

seldir. D dnyadan, bu dnyann isteklerinden ve basklarndan grece daha bam sz olmak, doal olarak, onunla hibir iliki kurmamak ya da aba-ilgi gerektiren yapsna sayg duymamak anlamna gelmez. Bu bamszlk, kendini gerekletiren kii iin bu tip ilikilerde evrenin yaratt gerilimin deil kendi istek ve tasarm larnn birincil belirleyici olduu anlam na gelir. Buna psikolojik zgrlk adm veriyorum ve bunu corafi zgrlkten ayryorum.

A llportun davrann belirleyicilerini yerine gre uygun ve kendinde uygun (opportunistic ve propriate szcklerini latince ve ngilizce kkenleri ve metindeki anlamlar balam nda frsat ve uygun yerine byle evirmenin daha doru olacan dnyorum -n.) olmak zere ikiye ayrarak aklamas bizim isel-belirlenim dsal-belirlenim ayrmmz ile yakn koutluk iindedir. Ayn zamanda, biyoloji kuramclarnn artan zerklik ve evreden bamszln, tam bireyselliin, gerek zgrln ve tm evrim srecinin belirleyici zellikleri olduu konusunda gr birlii iinde olmalarn da akla getiriyor.

8. NSAN LKLERNDE DKNLK VE LGSZLK

Eksiklie gdlenmi insan, gl bir ekilde geliime gdlenmi insana gre, dier insanlara ok daha fazla bamldr. Daha dkn, muhta, daha baml ve daha tutkuludur.

Bu bam llk insanlar aras ilikileri etkiler ve kstlar. nsanlar gereksinimlerin doyurulm asna yarayan kaynaklar olarak grmek soyutlaym bir yaklamdr. nsanlar bir btn, karmak ve kendine zg bireyler olarak deil kullanlabilirlikleri balam nda deerlendirilir. Alglayann gereksinimlerine seslenmeyen zellikleri ya btnyle es geilir ya da skc, rahatsz edici, sakncal bulunur. neklerle, atlarla, koyunlarla ya da taksi srcleriyle, polisler ve garsonlarla, kullandmz tm insanlarla olan ilikilerim izde bu durum geerlidir.

42

Dier bir insann rahat, tutkusuz, nesnel ve btnsel bir ekilde alglanabilmesi ancak ondan bir ey istemediimiz, ona gereksinim duymadmz zaman olanakldr. Kiinin btnsel olarak estetik bir bak asyla alglanabilmesi kendini gerekletiren insan iin (ya da kendini gerekletirme anlarnda) olanakldr. Dahas onay, beenme ve sevgi kullanlabilirlik zelliklerinden ok alglanan kiinin isel nesnel zelliklerine dayanr. Dalkavukluk ettii ya da yaranmaya alt iin deil gerekten takdir edilen zellikleri nedeniyle beenilir. Sevilmeye deer olduu iin sevilir, sevgi verdii iin deil. Bunu aada, Abraham Lincoln rneinde olduu gibi, gereksinimden bam sz sevgi ad altnda inceleyeceiz.

Dkn ve gereksinimlerini doyurmaya eilimli insanlarn dier insanlarla kurduklar ilikilerin belirleyici zelliklerinden biri de bu gereksinimlerini gidermekte kullandklar insanlarn bir dierinin yerini alabilmesidir. rnein ergenlik andaki gen bir kz beenilmeye her ekilde gereksinim duyduu iin bu beeninin kayna olan kiinin kim olduu onun iin fark etmeyecektir. Kendisini beenen herhangi bir kii bir dieri kadar iyidir. Bu durum sevgi ya da gvenlik veren kiiler iin de ayndr.

Kii eksikliklerini doyurmaya ne kadar eilimliyse karsndaki insan bir ara olarak deil zgn ve kendi iinde bir ama olarak alglamas, onu dknlkten, dlden, kullanlabilirlikten bamsz bir ekilde alglayabilmesi de o denli zorlaacaktr. Yksek dzeyli insan ilikileri psikolojisi, yani insan ilikilerinde en yksek geliim olasl, eksiklie gdlenme kuram temel alnarak anlalamaz.

9. BEN-MERKEZLLK YE BENN AILMASIGeliime odaklanm, kendini gerekletirmi insann egosu

na ya da kendisine ynelik tutumunu tanmlamaya alrken

43

zorlu bir elikiyle yzlem ek zorunda kalrz. Byle bir kiide ego gc, egosunu unutabilme ya da aabilme, soruna odaklanma, eylem lerinde doal olm a yetenei, A ngyaln deyiiyle ho monom olm a zellii en st dzeydedir. Bu tip insanlarda alglar, eylemler, haz duyma ve yaratm tam, btnsel ve katksz bir ekilde iselletirilebilir.

Kiinin gereksinim eksiklii ne denli fazlaysa dnyaya odaklanmak yerine kendi bilincinde, ben-merkezli ve doyum odakl olmas da o denli zorlaacaktr. Kii geliime ne kadar eilimliy- se sorun odakl olm aya o denli yatkndr ve nesnel dnya ile ilgilenirken kendi bilincini ardnda brakabilir.

10. LKLER, PSKOTERAP VE BREY PSKOLOJS

Psikoterapiye gereksinim duyan insanlarn nemli bir zellii de temel gereksinimlerinin doyurulmasnda gemite ya da u anda bir eksiklik yaam-yayor olmalardr. Nevroza bir eksiklik hastal gzyle baklabilir. Bu nedenle, saaltm iin hastann eksikliini duyduu eyin salanmas ya da bunu kendi bana salayabilmesinin olanakl klnmas gerekir. Bunu salayabilecek olan da dier insanlar olduundan terapinin insan ilikilerine odaklanmas gerekir.

Ancak bu gerek yanl bir ekilde ar genelletirilmitir. Temel gereksinimlerini giderebilmi ve arlkla geliime gdlenmi insanlarn atmaya, mutsuzluk, kayg ve kararszla kar bak olduklar hibir ekilde sylenemez. Byle zamanlarda onlar da yardm aram aya eilimli olurlar ve insan ilikileri terapisine bavurabilirler. Bununla birlikte, geliime gdlenmi insann bu sorunlar ve atmalar ounlukla kendine dnerek yani bakasndan yardm ummaktansa z araya ynelerek zdn unutmamak gerekir. lkesel balamda bile olsa tasarlama, kendini kefetme, gelitirilecek gizilgleri (potansi

44

yel) seme, yaama ynelik bir bak as edinme gibi kendini gerekletirme yntemlerinin birou byk oranda iseldir.

Kiilik geliimi kuramnda kendini gelitirmeye ve kendini aramaya, i gzlem ve meditasyona yer verilmesi gerekir. G eliimin ileri aamalarnda kii temelde yalnzdr ve kendinden destek almas gerekir. yi durumda olan bir insann bu ekilde daha da gelimesine Oswald Schwarz psychogogy adn verir. Psikoterapi hastay hasta-olmayan bir kii haline getirip belirtilerin ortadan kalkmasn salarken psychogogy terapinin b ittii yerde devreye girer ve hasta-olmayan kiiyi salkl klm aya alr. Rogersn baarl bir terapinin kiiyi Willoughby O lgunluk Tablosunda ortalama yzde yirmi belerden ellilere getirdiini vurgulamas zellikle dikkatimi ekmitir. Peki onlar yzde yetmi belere kim karacak? Ya da yzde yze? Ve bunu salamak iin de yeni ilke ve tekniklere gereksinimiz var m?

11. ARASAL RENM VE KLK DEMBu lkede geerli olan szde eitim kuram, genellikle orga

nizmann dnda var olan hedef nesnelere ynelik bir eksiklik gdlenmesini, yani bir gereksinimin en uygun yoldan doyurulmasn kendine temel almtr. Bu nedenle renme psikolojimiz, yaamn ok kk bir blmne seslenen snrl bir bilgi birikiminden olumaktadr ve ancak dier renme kuram clarnn ilgisini ekebilecek niteliktedir.

Bunun da geliim ve kendini gerekletirme sorununun zmne pek katks olmaz. Bu balamda gdsel eksikliklerin doyumu iin srekli d dnyaya ynelme tekniklerinin pek fazla bir nemi yok. Birletirici renim ve ynlenim algsal renime, igrnn ve anlayn artmasna, zbilgiye ve kiiliin srekli gelimesine, yani sinerjinin, btnselliin ve isel tutarlln artmasna katkda bulunur. Deiim, alkanlklarn ve armlarn birer birer edinilmesinden ok kiinin tmyle b

45

tnsel bir deiim geirmesi anlam na gelir. Dier bir deyile, alkanlklar gibi yeni d edinimleri olann ayn insan deil yeni bir insan olmas sz konusudur.

Bu tip bir karakter-deiim-renimi hayli karmak, kaynam ve btnsel bir bnyenin deitirilmesi anlamna gelir. Sonu olarak da bu kii daha glendike ve zerkletike daha az etki altnda kalacaktr.

zerinde altm kiiler tarafndan bana bildirilen en nemli renim deneyimleri trajediler, lmler, travmalar, din deitirme ve anszn gerekleen igrler gibi kiinin dnyaya bakn ve sonuta da yapt her eyi deitiren kiiye zg yaam deneyimleriydi. (Doal olarak trajedinin ya da igrnn sindirilmesi uzun zamana yaylan bir olaydr, ancak bu birletirici renimin ana konularndan biri deil.)

Geliim, engelleme ve kstlamalarn almas ve kiinin kendisi olmas , eylemlerini yinelemektense geni bir alana yaymas, isel doasnn kendini ortaya koyabilmesi anlamna gelir. Kendini gerekletiren insanlarn davranlar dardan edinilmemi, renilmemi, tersine yaratlm ve zgr braklmtr. Baa kmaya almaktan ok kendini ortaya koyar.

12. EKSKLE GDLENMYE GELME GDLENM ALGILAMA

ki durum arasnda gze arpan en byk fark, eksikliklerini doyurmu insanlarn Varlk alanna daha yakn olmasdr. Psikologlar henz felsefecilerin bu karmak yargsn benimseyemedi, ancak bu yargnn gerek bir temeli olduu da ak. Bunun yan sra, kendilerini gerekletiren insanlar zerinde yaplacak almalar, felsefecilerin tandk olduu bu temel igrlere bizim de gzlerimizin almasn salayacaktr.

rnein, gereksinim arlkl ile gereksinimlerden bamsz, tutkusuz alglama arasndaki ayrm dikkatlice ele alrsak algla

46

m a ve dolaysyla alglanan dnya zerine anlaymz da deiecektir. kincisi daha salam ve daha az seici ve soyutlayc olduu iin algnn isel doasn anlamak byle bir kii iin daha kolay olacaktr. Ayrca byle bir kii ikilemleri, ztlar, kutuplar, eliki ve uyumsuzluklar da annda alglayabilir. Daha az gelimi insanlar snflarn ve kavramlarn kesin snrlarla ayrld ve erkek-dii, bencil-zgeci, yetikin-ocuk, kibar-acmasz, iyi-kt vb .de olduu gibi karlkl dlayc ve uyumsuz olduu Aristocu bir dnyada yaarlar. Aristocu mantkta A Adr ve onun dndaki her ey A olmayandr ve ikilemler asla badamaz. Ancak kendini gerekletiren insan iin A ve A olmayan birbirinin iinde erimi ve bir olmutur. Bir insan ayn zamanda hem iyi hem de ktdr, hem erkek hem dii, hem yetikin hem de ocuktur. Tek bir dorultuda ele alnamaz. Bir insan soyutlanm herhangi bir yn hari sreklilik iinde ele alnamaz. Btnlkler arasnda karlatrma yaplamaz.

Alglarmzn gereksinim tarafndan belirlenmi olduunu fark edemeyebiliriz. Ama biz kendimiz bu ekilde alglandmzda, yani bir para kayna, yemek, gven kayna olarak, yas- lanlabilecek biri ya da bir garson ya da buna benzer bir hizm eti ya da ara olarak alglandmzda bunu fark ederiz. Byle bir durumdan da holanmayz. Kendimiz olarak eksiksiz ve btn bir ekilde grlmek isteriz. Kullanlmak houmuza gitmez.

Kendini gerekletiren insanlar genellikle gereksinim gideren zellikleri soyutlama ya da karsndakini bir ara olarak grme eiliminde olmadklarndan deer bimeyen, yarglamayan, mdahaleci ve knayc olmayan bir tutum sergilerler. Tut- kusuz, seimsiz bir farkndalk iindedirler. Bu da daha ak ve igrl bir algya ve kardakinin daha iyi anlalmasna olanak verir. Bu, cerrahlarn ve terapistlerin edinmeye altklar ,kendini gerekletiren insanlarnsa edinmek iin ayr bir aba gstermeye gerek duymadklar bamsz, yaln ve ak alglama tarzdr.

47

Alglam a biimleri arasndaki bu farkllk zellikle kardaki insann ya da nesnenin zor, karmak ve kapal olmas durum unda byk nem kazanr. zellikle byle durumlarda alglayan kiinin karsndaki nesnenin doasna sayg gstermesi gerekmektedir. Alglama esnek ve duyarl olmal, rahatsz edici, ta- lepkar olmamaldr. Su atlaklara nasl szarsa alglama da karsndakinin doasna edilgen bir ekilde uyum gstermelidir. Gereksinime gdlenmi alglamada olduu gibi nesneleri bi- imlendirmemeli, onlar nemsemeyen, smren, kendi am alarna gre kesip bien bir tutum sergilememelidir.

Dnyann isel doasn alglamann en etkili yolu etkin olmaktan ok alc olmaktan geer. Elden geldiince alglanann isel rgtlenmesine kar ak, alglayann kendi doasndan ise bam sz olmak gerekir. Btnn tm ynlerinin bamsz. Taoist, edilgen olan ve m dahaleci olm ayan bir tarzla alglanmas estetik deneyim ve mistik deneyimin kimi tanmlaryla dr ortak zellikler sergiler. Vurgulanan konu ayndr. Dnyay ger ek, somut biim iyle mi gryoruz, yoksa dnyaya yanstt mz kendi snflamalarmz, drtlerimiz, beklentilerimiz ve so yutlamalarmz dorultusunda m? Ya da dobra dobra sorma! gerekirse, gryor m uyuz yoksa kr myz?

SEVGYE GEREKSNM DUYMAK VE DUYMAMAKSevgi Bowlby, Spitz ve L evyde olduu gibi allm ekliy

le ele alndnda bir eksikliin doyurulmas gereksinimidir. sevgi ile doldurulan bir boluktur. Eer bu iyiletirici gereksi nim elde edilem iyorsa gl bir sayrlk (patoloji) ba gsteril Doru zamanda, doru oranda ve gerektii ekilde elde edilebi liyorsa sayrln ortaya kmas engellenir. Sayrlk ve sal ortalama dzeyleri de orta dzeyli engellenme ya da doyumlar sonucudur. Hastalkl durum ok ar deilse ve erken ele alnu sa yerine koyma terapisi iyiletirici olabilir. Yani hastalk, sev

48

gi al, belirli durumlarda sayrl eksikliin giderilmesi ile iyiletirilebilir. Sevgi al tuz eksiklii ya da vitamin eksiklii gibi bir eksiklik hastaldr.

Byle bir eksiklik duymayan salkl kii sevgiyi yalnzca belirli kk destekleyici dozlarda alr ve kimi dnemlerde bunlar olmadan da yaayabilir. Ama eer gdlenme eksiklerin giderilmesine ve dolaysyla bu gereksinimden kurtulmaya ynelikse bir eliki doar. Gereksinimin doyuma ulama yolu ile giderilmesi gereksinmenin ortadan kalkmasn salamaldr. Bu da, sevgi ilikilerinde doyuma ulam insanlarn sevgi almaya ve vermeye daha az gereksinim duyduu anlamna gelir. Bununla birlikte, sevgi-gereksinimini-doyurmu daha salkl insanlar zerinde yaplan klinik almalar bu insanlarn sevgi almaya daha az gereksinim duymalarna karn, daha ok sevgi verebildiklerini ortaya koymutur. Bu adan baklnca, daha salkl insanlarn daha sevgi dolu olduklar sylenebilir.

Bu kendi iinde bulma durumu allagelmi (eksiklik gereksinimi merkezli) kuramlarn snrlarn ve yeni bir st-giidlen- m e (metamotivation) (geliim gdlenmesi ya da kendini gerekletirme) kuramnn gerekliliini de ortaya koymaktadr.

V-sevgisi (bir baka kiinin Varlna duyulan, gereksinimsiz ve bencil olmayan sevgi) ile E-sevgisi (eksiklik-sevgisi, gereksinim sevgisi, bencil sevgi) arasndaki kart dinamikler zerinde biraz durmutuk. imdi, nceden yaptmz genellemeleri rneklendirmek ve aklamak iin bu iki kart grup zerinde durmak istiyorum.

1. V-sevgisi bilin dzeyinde rahatlkla kabul edilir ve bundan tmyle haz duyulur. Sahiplenici olmad ve gereksinim den ok deer vermeyi ne kard iin bir soruna neden olmaz ve uygulama her zaman iin haz vericidir.

2. Hibir zaman tmyle doyurulamaz. Alnan haz sonsuz

49

dur. Genellikle yok olmaz, geliir. sel olarak haz vericidir ve ara olmaktan ok bir erektir.

3. V-sevgisi deneyimi sklkla estetik ya da mistik deneyim le ayn ekilde ve ayn etkiler balam nda tanmlanr. (Baknz Doruk Deneyimler kitabnn 6. ve 7. blmleri.)

4. V-sevgisinin saaltc ve ruh saln arttran (psikogogic) etkileri ok derin ve yaygndr. Annenin bebeine duyduu grece saf sevgi ya da kimi mistiklerin Tanrlar iin duyduklar kusursuz sevgi de benzer ekilde betimlenmitir.

5. V-sevgisi kukunun glgesinden arnmtr. Daha zengin, daha yce ve (tm V-sevenlerin nceden yaam olduu) E- sevgisinden daha deerli znel bir deneyimdir. Bu stnlk her iki tip sevgiyi de eitli ekillerde ezamanl olarak yaayan daha yal kiiler tarafndan da onaylanmtr.

6. E-sevgisi doygunlua ulaabilir. Bir insann sevilmeye ve deer verilmeye ne derece yarar olduu dnlrse doygunluk kavramnn deer veren-sevgi ile badamad da grlecektir.

7. V-sevgi sinde kayg, kin gtme en alt dzeydedir. Tm uygulamal insani erekler gz nne alnrsa, bunlara hi yer olm ad bile dnlebilir. Doal olarak, teki-iin-kayglanmak sz konusu olabilir. E-sevgisinde ise her zaman iin bir derece kayg, kin sz konusudur.

8. V-sevgisine sahip insanlar daha bamsz, daha zerk ve daha az kskantr. Kendini tehdit altnda hissetmez. Daha kiisel ve ilgisizdir. Bununla birlikte ayn zamanda karsndakinin de kendini gerekletiren bir insan olabilmesi iin yardma her zaman aktr. Utkularyla gurur duyar. Daha dnceli, verici ve yreklendiricidir.

9. Kardaki insann en derin ve doru ekilde alglanmas V- sevgisi ile olanakldr. Bu, daha nce de vurguladm gibi, duy- gusal-istemsel (emotional-conative) olduu kadar bilisel (cog-

50

nitive) bir tepkidir. Bu o denli etkileyici bir durum ki, insanlarn yaadklar deneyimlerle de ortaya koyduu gibi, insann gzn kr eden sevgiden dem vuran o basmakalp sze karlk asl kr edicinin sevgisizlik olduuna her geen gn daha ok inanyorum.

10. Son olarak, V-sevgisinin sevilen kiiyi yarattn syleyebiliriz. Bu sz etkileyici olmasnn yan sra aratrlmaya da aktr. Bir ak ilikisi kiiye bir zimge, kendini benimseme, sevgiye deer olma duygusu verir ve bunlar da onu geliiminde zgrletirir. nsann byle bir sevgi olmadan gerek anlamyla geliip geliemeyecei konusu gerek anlamda sorgulanmaldr.

51

4S a vu n m a ve Geliim

Bu blmde geliim kuramn daha sistemli bir ekilde ele alm aya alacan. Geliim dncesini bir kere benimsedikten sonra ayrntlar zerine pek ok soru ortaya kacaktr. Geliim nasl gerekleir? ocuklarn gelimeleri ya da gel iememeleri nelere baldr? Ne ynde gelieceklerini nereden bilebilirler? Nasl olup da sayrla giden bir yola saparlar?

Her eyden nce, kendini gerekletirme, geliim ve benlik kavram lar st-dzeyde soyutlamalardr. Geerli srelere, ham verilere, somut, yaayan olaylara daha yakn olmamz gerekiyor.

Bunlar uzak hedefler. Salkl gelien bebek ve ocuklar uzak hedefler ya da gelecek uruna yaamazlar. Kendilerim ho tutmak ve an yaamayla fazlasyla meguldrler. Yaarlar, yaamaya hazrlanmazlar. Nasl olup da gelimeye almadan, yalnzca var olarak ve nlerindeki etkinlikten holanarak ileri doru adm adm ilerlemeyi, rnein salkl bir ekilde gelimeyi, gerek benliklerini kefetmeyi baarabilirler? Varoluun gereklerini deiimin gerekleriyle nasl badatrabiliriz? Ne geliim ne de kendini gerekletirme ya da Benliin kefedilmesi darda ar bir ekilde var olan bir ama deildir. ocukta zellikle ama edinilen eyler deildir bunlar, yalnzca gerekleir. ocuk bulur ama o denli aray ierisinde de olmamtr. Eksiklik

52

gdlenmesi ya da amaca ynelik ba etme geliim, doallk ve yaratclkta etkili olmaz.

Katksz bir Varlk psikolojisinin sakncas duraan olm aya eilim gsterebilmesidir. Devinim, ynelme ve geliimi gz ard edebilir. Varl, kendini gerekletirmeyi N irvanaya benzer kusursuz bir durum gibi tanmlyoruz. Oysa insann bir kere bu nu baarmas artk tamamlanm olduu ve kusursuzluktan honut bir ekilde kendini duraanla brakabilecei anlamna gelmez.

Bu sorunun benim doyurucu bulduum yaln bir yant var: Bir sonraki basamak, tandmz ve hatta artk skldmz bir ncekinden znel olarak daha haz ve mutluluk verici, isel olarak daha doyurucu bulunuyorsa geliim sz konusudur. Bir eyin bizim iin doru olup olmadn anlamann yegane yolu, bunun herhangi bir seenee kyasla znel olarak daha iyi olm asdr. Yeni deneyim d bir ltten bamsz bir ekilde kendi kendini dorular. Kendi kendini hakl klar ve onaylar.

Bunu bizim iin daha iyi olduundan, psikologlar onaylad ya da birisi bize bunu yapmamz sylediinden, daha ok yaamamz salayaca, insan rk iin daha iyi olduundan ya da dller uruna ya da mantkl olduu iin yapmayz. Bir tatly bir dierine yelememizin nedeni neyse bunu yapmamzn nedeni de ayndr. Bunun ak olma ya da bir kii ile dost olmada da temel bir ileyi olduunu aklamtm. Yani birisi ile pmek bir dierine gre bize daha ok doyum vermektedir ya da a ile dost olmak b ile dost olmaktan daha ok doyurucu geliyordur.

Bu ekilde hangi konuda iyi olduumuzu, neden holandmz ya da holanmadmz, zevklerimiz, yarglarmz ve kapasitemizin ne olduunu reniriz. Ksacas, bu ekilde Kendim izi kefederiz ve o byk Ben kimim? Ben neyim ? sorularnn yant buluruz.

Admlar ve seimler iten da doru doallkla ortaya kar.

53

Rasgele ve doallkla merakl, kefetmeye eilimli, ilgili ve hayret dolu olmak salkl bir bebek ya da ocuun Varlnn bir paras, Varlk biimidir. Amaca ynelmedii, ba etmesi gerekmedii, davurumcu ve kendiliinden olduu, herhangi bir eksikliin doyurulm asna gdlenmedii zamanlarda bile gcn snamak, ulamak, iine girmek, armak, ilgilenmek, oynamak, hayrete dmek, dnyay etkilem ek ister. Kefetmek, etkilemek, deneyim yaamak, ilgilenmek, semek, haz duymak, neelenmek saf Varln nitelikleri olarak grlebilir, bununla birlikte rastlantsal, tasarlanm am ve beklenm edik bir ekilde de olsa Olua yol aarlar. (Being-Becoming: Varlk-Olu -n.) D oal, yaratc deneyim beklentiler, tasanlar, ngrler hedef ya da am alar olmadan da gerekleebilir ve gerekleir1. Ne zaman ki bir ocuk kendini doyurur, sklm hisseder, ite o zaman yeni ve belki de daha yce hazlara ynelecektir.

Bu noktada kanlm az sorular ba gsteriyor. Onu alkoyan nedir? Geliimi nleyen nedir? eliki nerededir? leriye ynelik geliimin alternatifi nedir? Neden bazlar iin ileri doru gelimek bu denli zor ve sancldr? Bu noktada doyurulmam gereksinimler, gvenlik ve gvence, acya kar savunma ve korunm a mekanizmalar, korku, yitirme, tehlike ve geliim iin gerekli olan yrekliliin durdurucu ve geriletici etkileri zerinde durmamz gerekiyor.

Her insann iinde her iki tr g de bulunur. Gcn bir tr onu korkuya kar savunmada kalmaya ve gvenceye ynelm eye zorlar. Ana rahminden ve memesinden uzaklamaktan, risk almaktan, elinde olan brakmaktan, bamszlktan, zgrlkten ve kendibanalktan korkmasna, gemie bal kalmasna neden olur. Dier tr g onu Benliin btnlne ve zgnlne, kapasitesinin btnyle kullanlm asna, derinde, gerek ve bilid Benliini kabullenirken d dnyaya gvenle almam a ynlendirir.

54

Tm bunlar basit olmasna karn anlamsal ve kuramsal ynden gl bir taslak ile gsterebilirim. Savunma ve geliim gleri arasndaki bu atmann varolusal olduunu ve insann en derin doasnda sakl bulunduunu, sonsuza dek tanacan dnyorum. Eer tasla aadaki gibi kabul edersek;

G venlik Geliim

Geliimin eitli mekanizmalarn da kolayca aadaki snflara ayrabiliriz:

a. Geliime ynelik etmenlerin oaltlmas; rnein geliimin daha ekici ve haz verici klnmas

b. Geliime ynelik korkularn en aza indirgenmesic. Gvenlie ynelik etmenlerin en aza indirgenmesi; rne

in daha az ekici klnmasd. Gvenlik, savunma, hastalk ve gerilemeye ynelik kor

kularn en st dzeye karlmas

Bu durumda taslamza bu drt bantl deeri de katabiliriz:

Tehlikenin artmas ekiciliin artmas

Gvenlik Geliim

ekiciliin en aza indirgenmesi Tehlikelerin en aza indirgenmesi

Bu nedenle, salkl geliim srecini kiinin tm yaam boyunca yaad sonsuz zgr seim koullar olarak dnebiliriz. Kii gvenlik ile geliim, bamllk ve bamszlk, gerileme ve ilerleme, olgun olmamak ile olgunluk ve bunlarn getirileri arasnda bir seim yapmak zorundadr. Gvenlik kaygy da

55

hazz da birlikte getirir. Geliim de yle. Geliimden duyulan haz ve gvenliin yaratt kayglar gvenlikten duyulan hazz ve geliimin yaratt kayglar at zaman biz de gelimeye balarz.

Bunlar kulaa su gtrm ez gerekler gibi geliyor. Ancak olaylara en nesnel, genel, davransal adan bakmaya alan psikologlar iin hi de yle deil. Hayvan gdlenmesi zerine ynla deney yapan uzmanlarn, zgr seim koullar altnda yaplan deneylerden edinilen verileri, gereksinim gideriminden farkl ve daha stn bir ekilde, hazcl etmen balamnda aklayan P. T. Younga dua etmeleri gerekiyor. rnein sakarin bir gereksinim maddesi olm am asna karn fareler onu katksz suya yeleyeceklerdir. (Yararsz) tadn bu ile kesinlikle bir ilgisi olmal.

Dahas, deneyimden alnan znel hazzn her organizmaya balanabilecei grlyor. rnein bu bir yetikin iin olduu kadar bir bebek iin de, bir insan iin olduu kadar bir hayvan iin de geerlidir.

Bu noktada kuramclar iin hayli ayartc bir olaslkla karlayoruz. Benlik, Geliim , Kendini Gerekletirme ve Psikolojik Salk gibi tm o yksek kavramlar, hayvanlar zerine yaplan itah deneyleri ya da bebeklerin beslenme alkanlklarndaki zgr seim aratrmalar ve dengeleim zerine yaplan zengin almalar iin geerli olan aklamalar ile ayn kapya kyor olabilir.

Ayn zamanda doal olarak, haz-yoluyla-geliim forml houmuza gidenin, geliim balamnda, bizim iin iyi olduu sonucunu da dayatyor. Tm bunlar zgr seim ortamnn gerekten zgr olduu ve seimi yapann da seim yapamayacak denli korkak ya da hasta olmad, seimini bilgece, salkl ve geliime ynelik yapaca olasln dnerek sylyoruz.

Bu varsaymlar deneysel olarak da destekleniyor. Ancak bu

56

daha ok hayvanlar zerine yaplan deneylere dayanyor ve zgr seim ortamnda insanlar zerine daha ok alma yaplm as gerekiyor. Yapsal dzlemde ve psikolojik dinamikler dzleminde kt ya da aklszca yaplan seimlerden ok bu tip seimler hakknda bilgi edinmemiz gerekiyor.

Yntemsel adan, bu haz-yoluyla-geliim kavramnn houma gitmesinin bir nedeni daha var. F reudun, Adler, Jung, Schachtel, Homey, Fromm, Burrow, Reich ve Rankin olduu kadar Rogers, Buhler, Combs, Angyal, Allport, Goldstein, M urray, Moustakas, Peris, Bugental, Assagioli, Frankl, Jourard, May, W hite ve dierlerinin dinamik kuramlar ile daha iyi balant kurabilmemi salyor.

Freudun izinden gidenleri, her eyi (ar bir ekilde) patolojik bak asyla grmeye eilimli olduklar ve insann salkl olanaklarn yeterince deerlendirmedikleri iin eletiriyorum. Her eyi kahverengi gzlkler ardndan gryorlar. Ancak geliim okulu da her eyi pembe gzlkler ardndan gryor. Patolojiye, zayfla, geliimi baaramamaya gerekli nemi verm edii iin de yetersiz kalyor. Birincisi yalnzca gnah ve ktle eilen bir tanrbilim grnm izerken dieri bunlarn szn bile etm iyor ve sonuta ikisi de eit derece yanl ve gerekten uzak kalyor.

Gvenlik ve geliim arasnda zerinde durmamz gereken bir iliki daha var. lerleme kk admlar halinde gerekleir. leri doru atlan her adm olas klan ise gvende olunduu, gvenli bir yuvadan bilinmeze doru hareket edildii duygusu ve geri dnn mmkn olduunu bilmektir. Emekleyen bebein annesinin dizlerinin dibinden bilinmeyen bir evreye ynelmesini bir rnek olarak alabiliriz. Bebek, oday nce gzleriyle kefederken annesine bal kalacaktr. Daha sonra annesinin verdii gvenin tam olduuna inanarak kk gezintilere kmaya balayacaktr. Bu gezintilerin ap gitgide byyecektir. Bu ekilde

57

bebek bilinm eyen ve tehlikeli bir dnyay kefedebilecektir. A nnesi birdenbire ortadan kaybolursa dnyay kefetmekle daha fazla ilgilenmeyecek, kayglanm aya balayacak, yalnzca eski gvenliini geri isteyecek ve hatta yeteneklerini yitirmeye balayacaktr. rnein yrmeyi gze alamayacak, emeklemeyi srdrecektir.

Bu rnei rahatlkla genelletirebileceimizi dnyorum. Tam bir gven daha yce gereksinimlerin ve itkilerin ortaya km asna ve ustala doru geliimin gereklemesine olanak salayacaktr. Gvenliin tehlikeye dmesi, gerileme ve daha basit temellere dn anlamna gelecektir. Bu da gvenlik ile geliim arasnda yaplacak bir seimde normalde gvenliin baskn kaca anlamna gelmektedir. Gvenlik gereksinimleri geliim gereksinimlerine gre daha gldr. Bu da ana formlmzn genilemesi anlamna geliyor. Genelde ancak kendini gvende hisseden bir bebek salkl bir ilerlemeye ak olacaktr. Gvenlik gereksiniminin giderilmesi gerekmektedir. Giderilmeyen gvenlik gereksinimleri her zaman iten ie doyurulmak iin diretecek ve ilerlemeye engel olacaklardr. Bu gereksinim ne kadar ok doyurulursa o denli az ayak ba olacaktr. Bu doyum ne denli az olursa cesaret de o denli azalacaktr.

Peki bir ocuun ileri atlacak yreklilii kendinde bulabilecek kadar gvenlie doymu olduunu nasl anlayacaz? Tem elde bunu onun kendi seimleri ortaya koyacaktr. Yani ileri iten glerin alkoyan glere, cesaretin korkuya ne zaman ar bastn ancak o bilebilir.

Sonuta kii, hatta bir ocuk kendi seimini kendi yapm aldr. Onun yerine hi kim se sk seim yapamaz. Yoksa bu durum onu zayf drecek, kendine olan gvenini azaltacak ve deneyimden ald hazzn nne geecektir. Kendi itkileri, yarglar, duygular ile iselletirdii dierlerininki arasnda ayrm yapam ayacaktr2.

58

Eer ocuk geliecei yn kendisi seiyorsa, bu deneyim den edinecei znel hazz yalnz kendisi tanyabiliyorsa, isel kiiliinde arad zorunlu gven ile evreden yine zorunlu olarak bekledii yardm nasl badaabilir? Sonuta byle bir yardma gereksinim duymaktadr. Yardm olmadan ileri atlmay gze alamayacaktr. Gelimesine nasl yardmc olabiliriz? Bir o kadar nemlisi, ne yaparsak geliimini tehlikeye atarz?

Sz konusu olan bir ocuksa, znel haz deneyiminin (kendine gven) kart bakalarnn grleridir (sevgi, sayg, onay, beeni, dllendirilme, kendinden ok bakalarna gvenme). Dier insanlar bebek ve ocuk iin yaamsal adan ok nemli olduundan onlar (gvenliin, besinin, sevgi ve saygnn kaynaklarn) yitirme tehlikesi dehetli bir korku olacaktr. Bu durumda, kendi haz verici deneyimleri ile dierleri tarafndan onaylanmas arasnda zorlu bir seim yapmas sz konusu olduunda onaylanmay yeleyecektir. Hazlarn basklayacak ya da yok olm aya brakacak, nemsemeyecek ve irade gc ile denetlemeye alacaktr. Genelde bununla birlikte haz deneyimine kar bir honutsuzluk, utan ya da huzursuzluk ba gsterecek ve sonuta bu deneyimi yaayamamaya balayacaktr3.

Bu nedenle, yapaca en nemli seim kendine ait olan ile bakalarna ait olan arasndaki seimdir. Eer kendi isteini yapmann tek yolu dierlerini yitirmekse ocuk olaslkla kendi isteklerinden cayacaktr. Bunun nedeni, az nce szn ettiimiz gibi, gvenliin ocuk iin bamszlk ve kendini gerekletirmeye gre ok daha temel, gl ve gerekli bir gereksinim olmasdr. Eer yetikinler ocuu bir yaamsal sorumluluu (daha sradan ve gl olan) bir dierine (daha yce ve zayf olanna) yelemeye zorlarsa ocuk kendini ve geliimini yadsma pahasna gvenlii seecektir.

(Temelde ocuu byle bir seim yapmak iin zorlamann bir nedeni yoktur. nsanlarn bunu sk sk yapmas kendi zayflkla

59

rndan ve bilgisizliklerinden kaynaklanr. Byle bir zorlamann gereksiz olduunu biliyoruz, nk gvenlie, sevgi ve saygya sahip olup tm bu iyiliklerden herhangi yaamsal bir bedel dem eksizin yararlanan yeterince rnek ocuk var.)

Bu konuda terapi ortam larndan, yaratc eitim ortamndan, yaratc sanat eitiminden ve hatta yaratc dans eitiminden alabileceim iz nemli dersler var. Hogrl, onaylayc, destekleyici, gvenli, doyurucu, deer bimeyen ve karlatrma yapmayan bir ortamda kii kendini gvende hissedecek' ve kin, nev- rotik bam llk gibi daha dk hazlarn davurm a olana yakalayacaktr. Bu duygulan yeterince da vurduu zaman da dardan daha yce geliime ynelik olarak alglanan sevgi, yaratclk gibi deneyimlere ynelecektir. (Terapistin, retmenin ya da yardmcnn hangi kuram a gre hareket ettii pek de fark etmeyecektir. En ktm ser Freudcu bir terapist bile geliim olanaklym gibi davranacaktr. nsan doas hakknda pespembe bir bak asna sahip bir retmen de geriletici ve savunmaya ynelik m ekanizmalara kar anlayl ve saygl bir tutum benimseyecektir. Kusursuz derecede gereki ve kapsayc bir felsefe bilgisine sahip bir kii ise bir retmen, terapist ya da anne baba olarak bilgisini yaama geiremeyebilir. Yalnzca savunma ve korkuya sayg duyan bir kii retici olabilir. Yalnzca sala sayg duyan bir kii terapiyi gerekletirebilir.)

Sz konusu ikilemlerden biri de, yanl bir seimin bile kendi dinamii iinde nevrotik bir kii iin iyi ya da en azndan anlalabilir olmasdr. levsel nevrotik bir belirtiyi zorla ya da fazla dorudan bir yzlem e ve yorum la alt etmeye almann ya da kiinin savunma mekanizmalarna kar ok sancl bir gerilim yaratmann kiiyi btnyle paralayabileceim biliyoruz. Bu da geliimin hznn ne olmas gerektii sorusunu akla getiriyor. yi bir anne baba, terapist ya da eitimci, geliimin haz verici bir sre deil de ok byk bir tehlike gibi grlmemesi

60

iin korkuya ve savunma mekanizmalarna kar anlayl, hassas, candan ve saygl bir yaklam sergiler. Geliimin ancak gvenle gerekleebileceini anladn sezdirir. Kiinin savunm asnn ok kat olmas durumunda bunun iyi bir nedeni olduunu duyumsar ve ocuun gitmesi gereken yolu bilse bile sabrl ve anlayl olmaya alr.

Dinamik bir bak asyla tm seimlerin aslnda bilgece olduunu syleyebiliriz. Sonuta iki tr bilgelik olduu benimse- nebilir: Savunma bilgelii ve geliim bilgelii. (nc bir bilgelik tr iin baknz 12. blm, salkl gerileme.) Savunma bilgece olduu kadar yrekli de olabilir. Bu durum kiiye, kendine has statsne, seim yaparken iinde bulunduu koullara baldr. Kiinin o an iin dayanabileceinden daha ar olan bir acya karlk gvenlii semesi bilgece bir davrantr. Gelimesine yardmc olmak istiyorsak yapmamz gereken tek ey bizden yardm istediinde yardm etmek ya da yeni deneyimler yaamay gze alabilmesi iin onun kendini gvende hissetm esini salamak, yrmeye tevik etmek iin bebeine kollarn aan bir anne gibi, ileriyi gstermektir. (nk biliyoruz ki srekli gven uzun vadede onun iin bir ykm olacak ve kendi seimleri ile tadna varabilecei hazlar yaama olasln drecektir.) Onu gelimeye zorlayamayz. Yalnzca tatllkla ikna edebiliriz. Yalnzca yeni deneyimi yaamann bile bu deneyimi yelemesine yetecei konusunda ona gven verebiliriz. Bu seimi yalnzca kendisi yapabilir. Onun yerine bakas deil. Seim onun bir paras olacaksa bundan onun holanmas gerekir. Eer holanmazsa bunun u an iin ona gre olmadn hogryle kabullenmeliyiz.

Bu yaklam, geliim sreci sz konusu olunca hasta ocuun da en az salkl olan kadar sayg grm esi gerektiini ortaya koyuyor. Ancak korkular saygyla kabul edildii zaman yrekli olmay gze alabilecektir. Karanlk glerin de en az geliim gc kadar norm al olduunu kabul etmeliyiz.

61

Bu hassas bir konu. Ayn zamanda hem onun iin iyi olan bildiimiz (onu kendi setiimiz bir yne doru iteriz) hem de uzun vadede kendisi iin iyi olan ancak kendisinin bilecei anlamna geliyor. Yani yalnzca nereceiz ve ok az zorlayacaz. Yalnzca ileri ynlendirm eye alm am ak, yaralarn sarmas, gcn toplamas, durumu gzden geirmesi iin geri ekilm esine, hatta ilkel becerilerine ve daha alak hazlara dnmesine de sayg duym aya hazr olmalyz. Bu ekilde geliim iin cesaretini yeniden toparlayabilme ansn yakalayacaktr.

te bu noktada yardmc gereklidir. Yalnzca salkl ocuu geliime tevik etm ek ve sonrasnda yolundan ekilmek deil, geliimin nn kesecek ekilde bir noktaya, yani gvenlik ltlerine saplanp kalm kiiye de yardm etmek gerekir. Hem de ivedilikle. Karakter yaps gibi nevroz da kendini korur ve srdrr. Bu yntemin ie yaramadn yaayarak renmesi iin beklemeyi de seebiliriz. Yani, ya nevrotik sanclar iinde yava yava yklmasn bekleriz ya da eksiklik gereksinim lerini de geliim gereksinim lerini de anlay ve saygyla karlayp gelimesine yardmc oluruz.

Bu, gelien ocuk yardm a gereksinim duyduu iin ounlukla ie yaramayan Taoist oluruna-brak yaklam nn deiik bir trdr. Yardmseverce oluruna-brak eklinde de tanm layabiliriz bu yaklam. Bu sevgi dolu ve anlayl b ir Taoizm trdr. Yalnzca geliimi ve geliimin doru ynde gereklemesini salayan dzenlenileri anlamakla kalmaz, g;eliimden duyulan korkuya, yava gelimeye, engellere, bozukluklara, geli- ememenin nedenlerine de saygyla yaklar. D evrenin yerinin, gerekliliinin ve yardmc ynlerinin farkndadr ama denetimi bu evrenin ellerine brakmaz. sel geliim ini, ileyiinir farknda olarak tamamlar. Sradan bir umuda ya da edilgen bi ktm serlie kaplmadan bu geliime yardm eder.

Yukarda szn ettiklerimin hepsi Motivation and Personalit

62

(Gdlenme ve Kiilik) adl kitabmda ortaya koyduum genel gdlenme kuram ile ve bence zellikle salkl insan geliimi konusundaki en nemli ilke olan gereksinimin doyurulmas kuram ile ilikilendirilebilir. eitli insani gdleri birbirine balayan temel ilke, daha ilkel bir gereksinimin doyurulmasndan sonra daha yce bir gereksinimin ortaya kmasdr. Salkl ve iyi bir ekilde byme ansna sahip olan bir ocuk yeterince tatt hazlara doymutur, hatta bunlardan sklmaya balayacaktr. Tehlike ya da bir saknca kokusu almad zamanlarda, hibir bask olmadan, daha yksek ve karmak hazlara ynelecektir.

Bu ilke ocukta, yalnzca en derindeki gdsel dinamiklerde deil, okuma-yazmay, paten kaymay, resim yapmay ya da dans etmeyi renme gibi en yaln geliimlerinde de gzlenebilir. Kolay szckleri renen bir ocuk bundan youn bir haz alacak ama bununla yetinmeyecektir. Uygun bir ortamda yeni, daha uzun, karmak daha ok szck ve tmce renmeye istekli olacaktr. Basit bir dzeyde kalmaya zorland zaman, daha nce haz duyduu eyden sklmaya, rahatsz olmaya balayacaktr. lerlemek, yol almak, gelimek isteyecektir. Ancak bir sonraki admnda engellenme, baarszlk, onaylanm