Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
-
Upload
mahmuderol -
Category
Documents
-
view
341 -
download
18
Transcript of Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
1/158
T.C.SAKARYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
OSMANLI DEVLETNN KURULU DNEMNDEABDALN-I RUM (1300-1400)
YKSEK LSANS TEZ
HAM AHN
Enstit Anabilim Dal : TARH
Enstit Bilim Dal: : ORTAA TARH
Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Mustafa DEMR
NSAN - 2001
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
2/158
T.C.
SAKARYA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS
OSMANLI DEVLETNN KURULU DNEMNDERUM ABDALLARI (1300-1400)
YKSEK LSANS TEZ
HAM AHN
Enstit Anabilim Dal : TARH
Enstit Bilim Dal: : ORTAA TARH
Bu tez ..../..... 200 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii/Oyokluuile kabul edilmitir.
...................................... ...................................... ...................................
Jri Bakan Jri yesi Jri yesi
NDEKLER
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
3/158
KISALTMALAR...........................................................................................................IV
ZET...............................................................................................................................VI
SUMMARY...................................................................................................................VII
NSZ ........................................................................................................................VIII
GR .......................................................................................................................... 1
I. BLMTARHSEL ARKA PLAN: TRKLERN SLAMA GRMESNDEN OSMANLI
DEVLETNN KURULUUNA KADAR DN HAYATA GENEL BR BAKI VE
ABDALAN-I RUM DNCESNN TEMELLER ................................................ 6
I.1. TERMNOLOJ ......................................................................................... 6
I. 1. 1. Abdal ....................................................................................... 6
I. 1. 2. Ahi ............................................................................................. 7
I. 1. 3. Ana ............................................................................................ 8I. 1. 4. Alp-Alp-Eren ............................................................................... 8
I. 1.5. Baba ............................................................................................. 9
I. 1. 6. Dede............................................................................................. 9
I. 1. 7. Pir................................................................................................ 10
I. 2. TRKLERN SLAMA GR VE LK FAALYETLER.................... 11
I. 3. BYK SELUKLU DEVLET ZAMANINDA DN HAYAT............. 13
I. 4. AHMED YESEV HAYATI VE ETKLER .......................................... 17
I. 4. 1. Hayat ....................................................................................... 17
I. 4. 2. Tesirleri........................................................................................ 21
I. 5. ANADOLU SELUKLULARI ZAMANINDA DN HAYAT............... 24
1.5.1. Siyasi Duruma Genel Bir Bak ................................................. 24
I. 5. 2. Babailer syan .......................................................................... 27
I. 5. 2. 1. Babailer syannn Sebepleri ..................................... 27
I. 5. 2. 2. syann Balamas ve Gelimesi ............................... 28I. 5. 3. Mevlana Celaleddin Rumi ......................................................... 32
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
4/158
I. 5. 4. ems-i Tebrizi ............................................................................ 38
I. 5. 5. Sadreddin Konevi........................................................................ 40
I. 5. 6. Evhadddin Kirmani................................................................... 40
I. 5. 7. Fahreddin Iraki. .......................................................................... 42
I. 5. 8. eyh Necmddin Daye ............................................................. 42
I. 5. 9. Hac Bekta Veli ........................................................................ 43
I.5. 10. Yunus Emre ............................................................................. 49
II. BLM
OSMANLI DEVLETNN KURULU DNEMNDE RUM ABDALLARI (1300-1400)
............................................................................................................................ 53
II. 1. SYAS VE KLTREL HAYAT......................................................... 53
II. 2. RUM ABDALLARI HAKKINDA GENEL BLGLER........................ 57
II. 2. 1. Rum Abdallarnn Genel zellikleri ....................................... 58
II. 2. 2. lk Osmanl Sultanlaryla likileri............................................. 62
II. 3. KUMRAL ABDAL ................................................................................. 67
II. 4. DOLU BABA......................................................................................... 69
II. 5. ABDAL MURAD..................................................................................... 71
II. 6. ABDAL MEHMED ............................................................................... 74
II. 7. KARACA AHMED ................................................................................ 76
II. 8. GEYKL BABA ..................................................................................... 79
II. 9. ABDAL MUSA SULTAN ..................................................................... 85
II. 9. 1. Hayat .................................................................................................. 85
II. 9. 2. Kiilii.................................................................................................. 91
II. 9. 3. Bektailikteki Yeri................................................................................ 93
II. 9. 4. Abdal Musa Trbesi ve Tekkesi ............................................... 94II. 9. 4. 1. Trbesi ..................................................................... 94
II. 9. 4. 2. Tekkesi ..................................................................... 96
II. 9. 5. Talebeleri ................................................................................. 98
II. 9. 5. 1. Kaygusuz Abdal .................................................... 98
II. 9. 5. 2. Budala Sultan ......................................................... 100
II. 9. 6. Abdal Musann Etkileri ........................................................ 101
II.10. POSTNPU BABA ............................................................................. 105
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
5/158
III. BLM
OSMANLI DEVLETNN KURULUUNDA ETKL OLAN DER DN EVRELER
.............................................................................................................. 107
III. 1. BACYAN-I RUM ............................................................................... 107
III. 2. GAZYAN-I RUM .............................................................................. 111
III. 3. AHYAN-I RUM ................................................................................ 117
SONU ....................................................................................................................... 125
BBLYOGRAFYA ................................................................................................... 128
KISALTMALAR
a. g. e. : Ad geen eser
a.g.mk.: Ad geen makale
a.g.t.: Ad geen tez
ALHFD: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
6/158
Bknl: Bakanl
Bsm: Basm
C. : Cilt
ev: eviren
DA : Diyanet slam Ansiklopedisi
DTCFD : Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi
EI : Encsklopedia of Islam 2. Bask
FFD : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
Haz: Hazrlayan
A : slam Ansiklopedisi
MEB: Milli Eitim Bakanl
TDA : Trk Dnyas Aratrmalar
TED: Tarih Enstits Dergisi
Terc: Tercme
TFA: Trk Folklor Aratrmalar
THEA : Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi
TTK: Trk Tarih Kurumu
S. : Say
ss.: Sayfa Says
Sad: Sadeletiren
SAFEFD: Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Dergisi
Y : Yl
Yay: Yaynlayan
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
7/158
ZETAkpaazde Tarihinde Osmanl Devletinin kuruluunda etkili olan drt unsurdan bahsedilir.
Bu unsurlar, Ahiyn- Rum, Baciyn- Rum, Gaziyn- Rum ve Abdaln- Rumdur. Bu
unsurlar uc blgesinde yeni kurulmakta olan Osmanl Devleti ierisinde etkili olmular,savalara katlmlar, yeni fethedilen blgelere, ssz yol geitlerine veya da balarna
yerleerek bu blgelerde yerleik yaamn temellerini atmlardr. Bunun yannda yerletikleri
blgelerde Trk ve slam nfuzunun artmasna da katk saladklar phesizdir.
Osmanl Devletinin kurulmasnda etkili olan zmrelerden birisi ve belki de en nemlisi
Abdaln- Rum zmresidir. Rum Abdallar deiik yaam tarzlar ve dnyaya alayc bakan
tavrlaryla ve slam dinini gebe yaam tarzyla badatrarak yaamalaryla dikkati
ekerler. Rum Abdallar Osmanl Devletinin kuruluuyla birlikte Osmanl lkesine gelerek
fetih hareketlerine girimiler ve Osmanl sultanlaryla yakn ilikiler kurmulardr. Rum
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
8/158
Abdallarnn kkeni Ahmed Yeseviye kadar uzanr. Orta Asyada gebe topluluklar
arasnda slam yayan Hoca Ahmed Yesevinin Anadoludaki temsilcileri Kalenderi,
Haydari, Yesevi, Cavlaki, Vefai, Babai gibi isimlerle adlandrlan Trkmen Babalardr.
Mool stilasndan kaarak Anadoluya yerleen bu derviler 1240 ylnda Anadolu Seluklu
idaresine kar Babailer syann kardlar. syandan sonra Anadolunun eitli blgelerine
kendi fikirlerini yaydlar. Bunlarn en nemlisi phesiz Hac Bekta Velidir.
Osmanl Devletinin kuruluunda etkili olan Rum Abdallar arasnda Osman Gazinin
kaynpederi eyh Edebaliyi, arkada Kumral Abdal, Orhan Gaziye devletinin uzun
mrl olaca mjdesini veren Geyikli Babay sayabiliriz. Hac Bektan halifesi ve
Bektailiin kurucusu Abdal Musa, kendilerine has kerametleriyle tannan Abdal Murad,
onun olu Abdal Mehmed, Postinpu Baba, Karaca Ahmed, Dolu Baba Osmanl Devletinin
kuruluunda etkili olan Rum Abdallarndandr. Bunlar etkisi gnmze kadar devam etmitir.
Rum Abdallarndan baka, Fatma Bac tarafndan kurulan Baciyan- Rum, Ahi Evrann
kurduu esnaf tekilat niteliindeki Ahiyan- Rum ve ilk Osmanl Sultanlarnn silah
arkadalar Konur Alp, Gazi Abdurrahman, Hasan Alp gibi Alp-gazilerin oluturduu
Gaziyan- Rum devletin kuruluunda pay sahibi glerdir.
SUMMARY
In the chronicle written by Apaazde is spoken of four elements influential at the
foundation of the Ottman State. These are Ahiyan- Rum, Baciyan- Rum, Abdalan- Rum and
Gaziyan- Rum respectively.
These elements became influentful by joining wars, inhabiting new captured areas and
mountainous fields and secured the settled life in the new ihhabited areas. However it is exact
that this elements helped to spread of Turcic and Islamic culture.
One of the elements influential in the foundation period of Ottoman State was the group of
Rum Abdals. Rum Abdals calls attention by their absurd espects, by their Asiatic characters
and nomadic featured. Rum Abdals came in to Anadolu at the foundation period of Ottoman
State and took part in the conquers of Osman Gazi, Orhan Gazi and Murad the second
according to the good relations with them. The origin of this Rum Abdals goes back to
Ahmed Yesevi. The misioners of Ahmed Yesevi that brought Islam into Turkish people of
Cenral Asia were tha Turkman Babas called as Kalenderi, Hayderi, Cavlaki, Vefai, Yesevi,
and Babai.
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
9/158
The heteredoks dervishes that escaped from Mogols invasion and inhabited into Anadolu
revolted to the Seljukhids. After revolt named Babai they spreaded their ideas by spreading
into a lot of areas. It is exact that the most important of them was Hadji Bektash.
It can be said that, Horasan Erens like eyh Edebali, Kumral Abdal and Geyikli Baba who
said that the Ottoman State would have long life influenced the foundation of the Ottoman
State . Abdal Musa who was the founder of the Bektashi Order and the caliph of Hadji
Bektash, Abdal Murad who was famous for his miracles, his son Abdal Mehmed , Postinpu
Baba, Karaca Ahmed and Dolu Baba were of the Rum Abdals influental in the foundation of
the Ottoman State. The influence of these lasted for the modern times.
The Baciyan- Rum founded by Fatma Bac, Ahiyan- Rum founded by Ahi Evran and the
arm friends of Osman Gazi and Orhan Gazi , Konur Alp, Gazi Abdurrahman, Hasan Alp were
groups that took part in the foundation of the Ottoman State.
NSZ
Osmanl Devletinin kuruluu meselesi hala tam olarakaydnlatlamamtr. Devletin kuruluunda etkili olan
unsurlar deiik nazariyelerle ifade edilmitir. Yaplanbtn almalara ramen Osmanl Devletininkuruluunda etkili olduu bilinen Abdalan- Rum, Ahiyan-
Rum, Gaziyan- Rum ve Baciyan- Rum tekilatlarnnkimlii, Osmanl Devleti iindeki rolleri yeterince
aydnlatlamamtr. Bu almada Osmanl Devletininkuruluunda etkili olan Abdallarn kimliklerini tespit
etmek, Osmanl Devleti iindeki ve gnmzdeki etkileriniincelemek, yaam tarzlarn vurgulamak amacgdlmektedir.
Osmanl Devletinde Rum Abdallar almashazrlanrken Osmanl Kronikleri, Seyahatnameler,Vefayatnameler, Vilayetnameler, ve Ariv Belgelerikullanlmtr. Ayrca, konuyla ilgili yaplan kitap ve
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
10/158
makale almalar ile gazete yazlarndan dayararlanlmtr.
Rum Abdallar, Osmanl Devletinin Kurulu dnemindeilk Osmanl Sultanlar, Osman Bey, Orhan Bey ve I.Muradla yakn ilikiler kurmular, fetihlere katlmlar,yeni fethedilen blgelere yerleerek Trkl ve slamyaymlardr. Abdallarn kendilerine mahsus bir yaam
tarzlar ve giyim tarzlar vardr. Onlar slam kitabiolmaktan ziyade Orta Asya Trk Dini ile badatrarak
bir sentez haline getirmiler ve kendilerine gre doruolan bu badatrmac slam yaamlar bulunduklarevreye yaymlardr. Abdallar iin Osmanl Sultanlar
tarafndan yaptrlan zaviyeler ilk Osmanl Sultanlarnnonlara verdikleri deeri gsteren eserler olarak kabul
edilebilir.
Burada, almalarmda bana en byk gveni veren,maddi ve manevi desteiyle her dakika yanmda
hissettiim ve bu almay ona borlu olduum kymetlihocam Prof. Dr. Mehmet Alparguya, yksek lisans
eitimim boyunca byk desteini grdm danmanhocam Yrd. Do. Dr. Mustafa Demire, tezimi yazarkenbenden kymetli fikirlerini esirgemeyen hocalarm Prof.Dr. Mustafa Karaya, Do. Dr. Azmi cana, Yrd. Do.
Dr. Ycel ztrke, Ahiler ile ilgili ksmda bykyardmn grdm Yrd. Do. Dr. Mehmet Topal hocama
ve alma boyunca benden yardmlarn esirgemeyenaileme ve arkadalarma sonsuz teekkr ederim.
GR
Konunun Genel Hatlar
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
11/158
Osmanl Devletinin kurulu dnemi zerinde pek ok aratrma yaplm olmasna ramen,
devletin kuruluunda etkisi olduu bilinen drt unsur (Abdalan- Rum, Gaziyan- Rum,
Ahiyan- Rum, Baciyan- Rum) zerinde yeterli derecede aratrma yaplmamtr. Tezimizin
konusu olan Abdalan- Rum veya Osmanl Devletinde Abdallar konusuyla ilgili almalar
ok azdr.
Rum Abdallarnn kkenini Trklerin slam dinine girmelerine kadar gtrebiliriz. Bunlarn
bu dnemde Abdal adn alp almadklar bilinmiyor. Trkler slam dinine toplu halde 751
ylndaki Talas Savandan sonra girdiler. Ancak bu sava kesin bir gei noktas deildi.
Daha nceki dnemde slam devletleriyle Trk devletleri arasnda siyasi mcadeleler olmu,
Abbasiler devrinde, Trkler hilafet ordusunda grev almlar, bu ekilde uzun sren bir
hazrlk devresi geirilmiti.
751 ylndaki savatan sonra Karahanllar, Gazneliler, bir sre sonra da Seluklular slam
dinini kabul ederek bu dinin en byk yaycs ve koruyucusu oldular. Seluklu Sultan
Turul Bey, Abbasi Halifeliini ii Bveyh Oullarnn basksndan kurtardktan sonra
dnyann ve hilafetin sultan ilan edildi. Yerine geen yeeni Alp Arslan Bizans Devletine
kar kazand Malazgirt Savann neticesinde Anadolunun kapsn Trklere at.
Karahanllar, Gazneliler, Byk Seluklular ve Anadolu Seluklu Devleti, siyasi manada
Snni slamn en byk koruyucusu ve yaycs oldular. Byk Seluklular zamannda Alp
Arslan ve Melikahn vezirliini yapan ran asll Nizaml-mlkn gayretleri neticesinde
Badat, Rey, sfahan gibi ehirlerde kurulan Nizamiye Medreseleri Snni slam inancn
Fatmi ve Bveyhi Devletleriyle Batni Mezhebi emsiyesi altnda ii propagandalarna kar
korumaya alt.
Seluklular dneminde Nizamiye Medreseleri ve Anadolu Seluklular zamannda da saray ve
evresi tarafndan muhafaza edilen kitabi slam, gebe geleneklerini devam ettiren, Trkmen
topluluklar arasnda daha farkl bir ekilde algland. Bunun neticesinde devletin siyasi
ideolojisinden farkl olarak halk arasnda deiik bir ekilde uygulanan slam anlay ortaya
kt.
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
12/158
slamn farkl anlalmasnn ve dolaysyla konumuz olan Rum Abdallarnn inancnn ve
yaantsnn temelini, yar gebe yaam sren Trk topluluklarnn karakterlerinde aramak
lazmdr. Orta Asya bozkrlarnda iklim ve corafya gerei olarak gebe bir yaam sren
Trkler slam dinine girdiklerinde bu yeni dine eski dinlerinden pek ok motifi de ilave
ettiler. Karahanllar devlet politikas olarak Snni inanc benimserken yerleik yaam
benimsememi olan Trkler blgede ii propagandas yapan ve Samani devletinin kuzey
snrnda yaayan teblicilerden etkilendiler.
Bu arada eyh Yusuf Hemedaninin halifesi Hoca Ahmed Yesevi, gebe Trkmenler
arasnda slam dinini yaymaya balad. Ahmed Yesevi Abdalan- Rumun fikir babasyd. O,
gebeler arasnda dolayor, onlarla birlikte yayor, onlar gibi davranyor bu arada slam
dininin propagandasn yapyordu. Ahmed Yesevi bu ekilde pek ok halife yetitirerek eitli
blgelere gnderdi. Onun etkisiyle mslman olan pek ok Trkmen babas, Orta Asyada
ba gsteren Mool tehlikesi karsnda yurtlarn terk ederek airetleriyle birlikte kendileri
gibi Trkmen olan Seluklu lkesine geldiler. Balangta Byk Seluklu ve daha sonra
Anadolu Seluklu sultanlar bu Trkmen airetlerini paralara ayrarak Anadolunun deiik
blgelerine ve darl-harbe en yakn uclara yerletirdiler. Seluklu Sultanlar bu yerletirme
politikasn kendi saltanatlarn ve mensup olduklar devleti gvence altna almak iin
yapyorlard. Zira, slamiyeti kitabi anlamyla benimsememi olan ve airetleri iinde dini
otoriteyi temsil eden Trkmen ulular hem dini hem de siyasi otorite olarak kabul
gryorlard. Bunun en belirgin rnekleri de Byk Seluklu Sultan Sencerin Trkmenler
tarafndan alkonulmas ve bu olaydan yaklak yz yl sonra 1240 ylnda meydana gelen
Babailer isyanyd.
Hoca Ahmed Yesevi tarafndan Anadoluya gnderilen Trkmenler gittikleri blgeleri
enlendirdiler, slam kltrnn yerlemesi ve yaylmasna katkda bulundular. Bunlarnkendilerine mahsus yaam tarzlar, inanlar ve herhangi bir ekilde denetim altna
alnamamalar dolaysyla sk sk idare ile ihtilafa dtkleri grlyordu. Anadolu Seluklu
devletinde idarenin zayfl, ekonomik bunalmlarn olmas, baz Seluklu sultanlarnn
saltanat uruna Moollarla ibirlii yapmalar vs. gibi sebepler dolaysyla 1240 ylnda Baba
Resulallah adn kullanan Baba shak evresine btn gayri memnun kitleyi toplayarak isyan
etti. Seluklu hkmeti bu isyan bastrmakla beraber etkilerini ortadan kaldramad. 1243
ylnda Moollara kar alnan Kseda malubiyetinden sonra Anadoluda siyasi dengetamamen bozuldu.
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
13/158
Bu dnem ayn zamanda Anadoluda dini hareketlenmelerin en yaygn olduu dnemdi.
Mevlana Celaleddin, ems-i Tebrizi, Evhadddin Kirmani, Sadreddin Konevi, Fahreddin
Iraki, Hac Bekta Veli, Yunus Emre, Necmddin Daye gibi ahsiyetler Anadoluyu farkl bir
kltrel ve dini havaya brndrdler.
Rum Abdallarnn bu dnemde ya isyana katlm ya da isyana katlanlarn talebesi olmu
kimseler olarak, isyan sonras yaplan kovuturma neticesinde Anadolunun uc blgelerine ve
ucta en etkili beylik olan Osmanl Beylii topraklarna girdiler. 1299 ylnda bamszln
ilan eden Osmanl Beyliinin kuruluunda Kadnck Ana tarafndan temeli atlan Baciyan-
Rum, Kadnck Anann kocas tarafndan temeli atlan Ahiyan- Rum, Alp-Gazilerden oluan,
ganimet ve yurtluk elde etmek amacyla Osmanl fetihlerine katlan Gaziyan- Rum etkili
oldu.
Abdalan- Rum adyla bilinen derviler de devletin kuruluunda nemli bir etkiye sahiptiler.
Yesevi fukarasndan olan ve Seyyid EbuVefa tarikatine bal olup Bursa ve negl
blgesinin iskannda nemli rol oynayan Geyikli Baba, Bektailik tarikatnn kurucusu olan
ve Yesevi dncesinin Anadolunun deiik blgelerinde (Bursa, Aydn, Manisa, Denizli,
Finike, Antalya, Elmal) ve Anadolu dnda, Msrda, halifesi Kaygusuz Abdal vastasyla
etkili olan Abdal Musa, cezbeci kiilikleriyle iskan ve kolonizasyonda nemli roller oynayan
Kumral Abdal, Abdal Murad, Abdal Mehmed, Postinpu Baba, Karaca Ahmed, Dolu Baba
gibi ahsiyetler ilk Osmanl Sultanlaryla yakn iliki iine girdiler. Sultanlarn kendileri iin
yaptrdklar zaviyeler vastasyla pek ok mrid topladlar. Bu derviler, Kalenderiyye,
Vefaiyye, Haydariyye, Cavlakiyye gibi tarikatlara mensuptular. Kendilerine mahsus deiik
kyafetleri, kaznm sa, ka ve sakallar, uzun byklar vard. Genellikle hayvan postuna
brnm ve dnyay bolayan kimseler olarak karmza kmaktaydlar. Bu dervilerOsmanl Sultanlar tarafndan iltifat gryor onlarn yaptrdklar zaviyelerinde kendi
dncelerini yayyorlard.
Kaynaklara Dair Bilgiler
Osmanl Devletinde Rum Abdallar konusunda bu gne kadar Ahmet Yaar Ocakn Trk
Folklorunda Rum Abdallar adl almasndan baka mstakil bir alma yaplmamtr. Busebeple bu almamz esnasnda dorudan bir kaynak kullanmaktan ziyade bu konuya atfta
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
14/158
bulunan veya dolayl olarak deinen almalar kullanld. Konu itibariyle, bu unsurlardan
bahseden ilk kaynak olan Akpaazde Tarihi konunun ana kayna olarak kabul edilebilir.
Ancak, Akpaazde Tarihinde bu konular hakknda ayrntl bilgiler verilmekten ziyade
isimleri zikredilmitir.
Bunun yannda, Oru Be Tarihi, Mneccimba Ahmed Dedenin Camiud-Dveli, Anonim
Tevarih-i Al-i Osman, Bayatl Mahmud, dris Bitlisi, Mehmed Neri, Hadidi, Ahmedi gibi ilk
dnem Osmanl kroniklerinden de faydalanlmtr. Bunun yannda Abdal Musa vakflar ve
Ahi zaviyeleri ile ilgili olarak Ariv Belgeleri kullanlmtr. Ayrca, kroniklerden sonraki
dnemde yazlm olan, Gelibolulu Mustafa Alinin Knhl-Ahbar adl eserinde Rum
Abdallar ile ilgili nemli bilgiler bulunmaktadr. Takprzdenin akaik-i Numaniyye adl
eserinde ve Mecdi Mehmed Efendinin buna yapt Hadaik-akaik adl zeyilde de bu
konuda nemli bilgiler ierir. Bunun yannda Selisi eyh Mehmedin hazrlad Ravza-i
Evliya adl vefayatnamede ve smail Beli Efendinin Tarih-i Brusa adl eserinde Rum
Abdallar ile ilgili bilgiler vardr.
Evliya elebi Seyahatnamesinde Rum Abdallarnn trbeleri ve trbelerin bulunduu evre
hakknda bilgi bulunmaktadr. Abdal Musa ile ilgili kaynaklar ve aratrmalar dier Rum
Abdallarna nazaran daha fazladr. Abdal Musaya ait bir Vilayet name Abdurrahman Gzel
tarafndan gnmz Trkesine uyarlanmtr.Abdal Musa ile ilgili Alevi guruplarca
karlan dergilerde pek ok makale bulunmaktadr. Fuad Kprlnn THEAde kan ve
daha sonra geniletilmi ekilde Trk Kltr dergisinde yaynlanan Abdal Musa adl
makalesi konuyla ilgili doyurucu bilgiler vermekle beraber baz eksiklikleri vardr. Musa
Seyircinin Abdal Musa adl kitab bilinenden farkl bir yorum ortaya koymamaktadr. Kitapta
Abdal Musa ile ilgili baz makaleler toplanmtr. Adil Ali Atalay tarafndan neredilen Abdal
Musa Sultan ve Vilayet namesi adl alma metot asndan eksiklerle dolu olmasna ramenAbdal Musa ile ilgili yazlan iirleri toplamas ve onun iire yansyn gstermesi
bakmndan nemlidir. smet Zeki Eybolu tarafndan neredilen Abdal Musa adl eser daha
ziyade mitolojik motifler tamaktadr.
Geyikli Baba ile ilgili olarak yukarda szn ettiimiz kaynaklarda bilgi bulmak
mmkndr. Bunlarn dnda Marcus Kbachn Toplumsal Tarih dergisinde yaynlanan
makalesi doyurucudur.
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
15/158
Tezimizde ayrca, Abdalan- Rumun tarihsel arka plann incelerken verdiimiz ksa
biyografilerde, biyografisini verdiimiz ahslarla ilgili kaynaklar ve bizzat ahslarn
kendilerine ait olan kaynaklar kullanlmtr. Bu balamda, Mevlana Celaleddinin Fihi Ma
Fih, Mecalis-i Seba adl eserleri, Evhadddin Kirmaninin Rubaileri, Yunus Emrenin
Divan, Ahmed Yesevinin Hikmetleri, Hac Bekta Velinin Vilayet namesi, Elvan
elebinin Menakb- Kudsiyyesi, zikredilebilir.
Baciyan- Rum ve Ahiyan- Rum konularnda Mikail Bayramn almalar konumuza k
tutmaktadr. Ayrca, Ahilikle ilgili temel kaynaklardan birisi kabul edilen bn-i Batuta
Seyahatnamesi de kullanlmtr. Gaziyan- Rumun anlatmnda Paul Wittekten, Gyula
Kaldy-Nagyden ve Richard J. Jenningsten faydalanlmtr. Yine Osmanl kronikleri de
Gaziler iin son derece nemli bilgiler vermektedirler.
I. BLM
TARHSEL ARKA PLAN : TRKLERN SLAMA GRMESNDEN OSMANLI
DEVLETNN KURULUUNA KADAR DN HAYATA GENEL BR BAKI VE
ABDALAN-I RUM DNCESNN TEMELLER
I.1. TERMNOLOJ
I. 1. 1. Abdal:
Abdal, Arapa b, d, lden gelen, karlk anlamndaki bedel kelimesinin ouludur. Abdalkavramnn slam dnyasnda hangi tarihte ortaya kt tam olarak bilinmemekle beraber,
zellikle iiler tarafndan ska kullanld bilinmektedir.(Ahmed Eflaki, 1995:729)
Kelimemin slam ncesi bir gelenein devam olduunu dnmek mmkndr.
Tasavvuf literatrnde abdal, Ricall-Gayb nazariyesiyle yakndan ilgilidir. Bu nazariyeye
gre Allah, dnyann manevi muhafazasna halkn bilmedii bir takm sevgili kullarn memur
etmitir. ( Kprl, 1935: 24) Bu zmrelerin kim olduu halk tarafndan bilinmedii iinbunlara Gayb ricali ad verilmitir. Abdallar tasavvuf hiyerarisinde ok nemli ve stn
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
16/158
mevkiye sahip olup evrenin dzeninin korunmasnda olduka kuvvetli bir etkiye sahiptirler.
(Goldziher, 1960: 94) Abdallarn saylarnn ka tane olduu ile ilgili farkl grler
mevcuttur. Bu say, bazen , bazen yedi, bazen krk bazen de yz olarak telakki
edilmektedir. bn-i Arabiye gre; Abdal yedidir. Bunlarn saylar ne artar ne de azalr. Her
Bedelin bir gk ve iklimi vardr. Onlarn velayeti idare ve hkm ona aittir. (bn-i Arabi;
1977: 166) Ancak, genel olarak abdallarn krk kii olduklar hususunda gr birlii vardr.
Krk saysnn Orta Dou kavimleri arasnda eskiden beri yaygn oluunun bunda byk etkisi
olsa gerektir. Abdallardan herhangi biri ld zaman saylarn krka tamamlamak iin baka
bir adam onun yerine geer. (Recber, 1374: 15) Abdallarn vazifeleri arasnda icab ettiinde
yamur yadrmak, felaketleri savmak, insanlarn iyilii iin Allaha yalvarmak, ve slam
ordularnn savalarn kazanmas iin dua etmek (Golziher, 1994: 4; Goldziher, 1960: 95)
gibi motifleri grmek mmkndr. Zira kendileri btn kt hallerden uzak (.Recber,
1374:16), nefislerini itaat altna alm, huy ve ahlaklarn dzeltmi ve bu zelliklerini
bulunduklar evreye de yanstm kimselerdir.
Trklerin slamiyeti kabul etmesiyle birlikte, OuzTrkleri arasnda, dou- bat gzergahnda abdal adn
tayan kimseler epeyce yaygnlamaya balad. Ancak bublgede yaayan abdallar tasavvuf literatrndeki abdal
tarifinden farkl bir mahiyet arz ediyorlard. OuzTrkleri arasnda abdal kelimesi, genellikle, budala,
sersem, akn, ahmak gibi manalariermekteydi.(Kprl, 1935: 23) Ouz Trkleri arasndayaayan Abdallar, serseri bir vaziyette dolaan, dilencilik
yapan, sokaklarda, meyhanelerde, daha dorusu kalabalk
olan her yerde halka nasihatler veren (a.g.e., 23; Birdoan,1990: 223) Trkmen ulularydlar. Szn ettiimiz
Trkmen ulular tpk eski amanlarda olduu gibi fizikseldurumdan ruhsal duruma da geebiliyorlard. Orta
Asyada meydana gelen siyasi-iktisadi sebeplerden dolayBu Trkmen dervilerinin byk bir ksm Horasandangeerek Anadoluya geldiler. Anadoluya gten sonra
Amasyaya yerleen Baba lyas tarafndan kurulan
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
17/158
Babailer tarikatnn en ileri gelen krk dervii de abdalolarak adlandrlyordu. (Kissling, 1960: 95; O.F. Kprl,
1988: 61) Bunlar da keramet sahibi kiilerdi ve ou
konumuz olan Rum Abdallarnn nderleridurumundaydlar. Abdal Musa tarafndan temelleri atlanBektai tarikatnn ulularna da abdal denmesi budevamlln en belirgin gstergesi olsa gerektir.
I. 1. 2. Ahi:
Ahi szc Arapa kardeim anlamna gelir. Ancak daha ziyade, Trke cmertlik anlamna
gelen Ak kelimesinden tretildii (aatay, 1989: IX; Kocada, 1996: 10) fikri geerli kabul
edilir. Ahiliin niteliine ve Ahilerin yaam tarzlarna baktmz zaman, onlarn, cmertlik,
yardm severlik, eli aklk gibi bir takm zelliklerinden dolay ikinci anlam tadklarn
kabul edebiliriz.
Ahilik ayn zamanda, XIII. Yzylda rgtlenmi sanat birliklerinin (bn-i Batuta, 1333-1335:
312) birliklerin mensup olduu topluluun da addr. Ahiler kendi aralarnda kaynan
ftuvvet anlayndan alan gl bir esnaf tekilat oluturmulardr.Bu tekilat XIII. Yzyln
ilk yarsndan balayarak XX. Yzyl balarna kadar Anadolu ehir, kasaba, hatta ky
hayatn ve buralardaki esnaf ve sanatkar kurulularnn eleman yetitirme ileyi ve
kontrollerini dzenlemitir. (aatay, 1989: 1; Kazc, 1988: 540-541) Ahiler ounlukla orta
ve gney Anadoluda oturmulardr. Ahiler kendilerine aralarndan birisini reis olarak
seerler. Ahi Baba ad verilen bykleri dergahta otururdu. Ahiler ileride de bahsedeceimiz
zere, Anadolu Seluklu Devletinde, Mool istilas srasnda ve zellikle de Osmanl
Devletinin kuruluunda olduka nemli derecede etkili olmulardr.
I.1.3. Ana:
Ana, Bektailikte zel bir yere sahiptir. Pirin veya eyhin hanmna Ana ad verilir (
Eybolu, 1970: 388), btn tarikat mensuplarnca ona ayr bir sevgi ve sayg duyulurdu.
Bunun en belirgin rnei Hac Bekta Velinin en nemli mridi, Abdal Musa ile birlikte
Bektailik tarikatnn kurucusu, Fatma Ana ya da dier bir deyile Kadnck Anadr.
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
18/158
Gnmz Alevilerinde Dedenin hanmna Ana bac denmektedir1. Anadolunun pek ok
yerinde herhangi bir kadna Ana eklinde hitap edildii herkese malumdur.
I.1.4. Alp-Alp eren:
Alp, Trke kkenli bir kelime olup, kahraman, yiit, cesur gibi anlamlar iermektedir.Alplik
slam ncesinde Ouz Trkleri arasnda yaygn bir motiftir. slamiyet in kabulnden sonra da
hem Orta Asyada hem de Anadoluda Trkler tarafndan kullanlm (Pritsak, 1960: 419);
slam ncesi dnemin sava Alp kiilii, slami cihaddaki eren motifiyle birleerek,
sava gazi-derviler anlamnda Alp-Eren kavram ortaya kmtr. Alp-Erenler
Anadolunun Trkleip slamlamasnda ok nemli grevleri yerine getirmilerdir.
slamiyet sonras pek ok Trk devletinde nemli devlet adamlarnn isimlerinin Alp
kelimesinden trediine ahit olmaktayz. Gazneliler Devletinin kurucusu Alp Tegin, Byk
Seluklu Sultan Alp Arslan ( Kprl, 1994a: 381; Kprl, 1989: 525), Seluklu
emirlerinden Alp Kush, Alp Aghadil, Alp Argu, Artruklulardan Nizameddin Alpi ( Prtsak,
1960: 419) ve Osmanl Devletinin kuruluunda etkili olan Aygut Alp, Turgut Alp, Hasan
Alp gibi ahsiyetleri bu noktada rnek olarak gsterebiliriz.
I. 1. 5. Baba:
Eski Trklerde Ata anlamnda kullanlan Baba kelimesi, mecazi olarak, sayg ve hrmete
layk yal kimse anlamndadr. Baba, XI. Yzyldan itibaren, ran ve Azerbaycan bata olmak
zere, slam lkelerinde yaygn olarak kullanlmaktayd. Trkler arasnda tasavvufun
yaylmaya balamasndan sonra Trk dervileri de baba ve ata unvanlarn kullanmaya
baladlar. (Gzel, 1991:22-23) Hakim Ata bunlarn en nemlilerinden olup, Ahmed
Yesevinin halifelerindendi. Harezmde oturmu ve evresindekileri irad ile uramtr. (F.Kprl, 1993: 88) Ata veya baba ad verilen derviler daha sonra Horasandan Anadoluya
doru ilerlerken Atann yerini daha arlkl olarak baba karlamaya balad. Seluklular
dneminde Anadoluda slamlam Trkmenlerin din ulularna baba veya dede deniyordu.
Baba ve dedeler dini ve siyasi zellikleri bir arada bulunduruyorlard ve pek ou ayn
zamanda birer boy beyiydiler. (Melikoff, 1994: 31) Baba lyas adnda bir Trkmen derviinin
kard isyan btn Anadoluyu etkilemi, Anadolu Seluklu Devleti bu isyan glkle
1 1996 ylnda Eskiehir caaddin Veli Kyne gittiimizde Tekkenin Dedebabas olan Nevzat Demirta bizebu bilgiyi vermiti.
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
19/158
bastrabilmitir. Bu isyan bize baba unvan tayan kimselerin ne kadar etkili bir nfuza sahip
olduklarn gstermesi bakmndan nemlidir.
I. 1. 6. Dede:
Dede kelimesi de yukarda sz edildii zere, baba ve ata kelimelerine yakn, hatta ou
zaman onunla ayn anlamda kullanlmtr. Baba ve ata kavramlarnn lk Yesevi dervileri
tarafndan ve Anadolu^da kullanldndan yukarda bahsetmitik. Dede kelimesi de tpk
sz edilen baba ve ata gibi Orta Asya- Anadolu balamnda kullanlmtr. Trklerin nl
ozan Korkud Ataya ayn zamanda Dede Korkud da deniyor (Mansurolu, 1994: 506) ve o
daha ok bu ismiyle biliniyordu.
Dede kelimesi dini anlamda olduka nemli bir yere sahipti.zellikle Mevlevilik ve
Bektailikte Dedelik nemli, bir messesedir. Mevlevilikte ikrar verip bin bir gn hizmetini
bitirdikten sonra ile karm, dervilik payesine erierek dergahta hcre sahibi olmu salike
dede veya dervi ad verilmitir.(Uluda, 1991: 76)
Bektailik ve Alevilikte ise dede, ok nemli konuma sahip olan kiilere verilen addr.
Aleviler tabi olduklar din adamlarna dede derler. Alevilikte dedelik babadan oula geen bir
sistemdir. Alevilerde ayrca dede kelimesiyle e anlaml olarak pir, piro, mrid ve sercem
kelimeleri de kullanlr. (A. Yaman, 1998: 34-59) Bektailikte bu makam Dede baba
kelimesiyle karlanr. Alevi-Bektai inancnda dede slami grne brnm eski kam-
ozanlardr. Dedelerin seili ekillerinde, klk kyafetlerinde, grdkleri hizmetlerde
dualarnda bu benzerlikler gze arpar. (M. Erz, 1992: 14) Bu kam-ozan niteliindeki
dedeler tanrsal nitelikte olmakla kalmayp ayn zamanda tanrnn yer yznde tecelli etmi
ekli olarak kabul edilirler.(I. Melikoff, 1994: 154) Snni inancnda da dede, ulu kimse, yceevliya anlamlarn artrr. Onlara ok sayg ve hrmet beslenir. Anadolunun pek ok
yerinde dede ve baba kelimelerinden treyen yerleim yerleri mevcuttur. Gynkteki Dedeler
Ky; Krklarelindeki, Babaeski bunun en basit rnekleridir.
I. 1. 7. Pir:
Her tarikatn bir piri, kurucusu vardr. Pir, genellikle, tarikata adn veren ahsiyettir. Mesela;Kadiriyye tarikatnn piri; Abdlkadir Geylani, Nakibendiyye tarikatnn piri; Bahaddin
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
20/158
Nakibend, Vefaiyye tarikatnn piri Seyyid Ebul-Vefa el-Badadi, konumuz olan Rum
Abdallarnn ilk tarikat olan Yeseviyye tarikatnn piri de Hoca Ahmed Yesevidir.
Kurulmu olan tarikata daha sonra farkl bir yn veren kmsa buna pir-i sani, yani ikinci
pir denir. Genelde tarikat idare eden, sohbetlerde ve vaazlarda bulunan, mridlerini
etrafnda toplayarak onlara ders veren kii ise eyhdir. Bir tarikatta eyh (mrid) mutlaka
gereklidir. Tarikatlar kollara ayrlm olabilir. Bu durumda genellikle her kolda bir mrid
bulunur. eyh veya mrid iin tarikat silsilesi nemli bir yere sahiptir. eyhler soylarn Hz.
Genellikle Peygamber soyuna dayandrma gayreti iindedirler. Bu nedenle silsileler
ounlukla Hz.Aliye bazen de Hz. Ebubekire ularlar. (Kara, 1995: 240) Trk slam
tarihinde Soyun Peygambere karlma gayretinden dolay pek ok uydurma ecerelerin
yapld bilinmektedir.
Tarikatlarda, tarikatn yaantsna yn veren, birtakm fikri ve tasavvufi unsurlar da vardr.
Bu unsurlar genel olarak u ekilde belirtilebilir; ii mezhebine girmek anlamna gelen
teeyyu, tasavvufi dnce ile felsefenin birletii rakiye, i hakikatler anlamna gelen
Batnyye, harflerin hakikatleri ifade ettii iddiasyla ortaya kan Hurufiye, Melamiye, adab,
erkan, Ftvvet ve Ahilik ve ricall-gaybdr.(a.g.e., 257-260; Trer, 1995: 161-168)
Tarikatlarn maddi unsurlar ise unlardr; Tekke, Vakf, Kyafet, (Tac,Hrka), baz tarikat
kyafetleri (Alem, Gl, Haydariye, Habbe,Kekl, Kemer, Kepenek, Mtteka, Palheng, Post,
Tebeb, Tennure, ed), ve ortak dildir. Bu motifler tarikatlara gre farkllklar arz edebilirler.
Mesela, ekle nem vermeyen Haydariye, Kalenderiye, Melamiye bu snfa dahil edilebilir.
I. 2. TRKLERN SLAMA GR VE LK FAALYETLER
slamiyet, Hz. Peygamber tarafndan tebli edilmeye baland 622 ylndan itibaren hzl bir
yaylma gstermitir. Bu yaylma alanlar Arabistan yarmadas bata olmak zere, ran,
Suriye, Azerbaycan, Msr, Trkistan gibi blgelerdir. Trkler slamiyeti Trkistan ve
Azerbaycan Blgesinde zellikle Horasan civarnda meydana gelen siyasi ve ticari
mnasebetler neticesinde youn olarak kabul etmilerdir. Trklerin slamiyeti kabul etmeleri
slam tarihi asndan olduu kadar Trk ve dnya tarihi asndan da son derece nemlidir.
nk Trkler bundan sonra slamiyetin en byk yaycs ve koruyucusu durumunageleceklerdir.
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
21/158
Trkler ve Mslmanlar arasndaki ilk mnasebet 642 tarihinde yaplan Nihavend Savandan
sonra Mslmanlarn ran blgesine hakim olmalar ve Trklerle snr komusu olmalaryla
balar. (Kitap, 1994; Yldz, 1992: 17) Bu dnemde Trkler hemen slam kabul etmemi
uzun bir tanma devresi geirmilerdir. Emeviler devrinde Trkler Araplar arasnda, zellikle,
Hazar Devleti ile, ounlukla Hazarlarn kazand savalar yapmlardr. (Kurat, 1972: 39)
Abbasiler devrinde ilikiler daha da farkldr. Zira Abbasi Devleti Emevileri Trklerin de
byk desteiyle ortadan kaldrm bu yzden kendi devletleri iinde Trk unsura fazlasyla
yer vermilerdi. lerleyen dnemde younlaan yaknlk Talas savayla iyice pekiti. Trkler
bu tarihten itibaren youn bir biimde slam dinini kabul etmeye baladlar. zellikle Halife
Memun ve kardei Trk anneden doma olan Mutasm zamannda Abbasi Devleti iinde
zellikle askeri alanda Trklerden mteekkil birliklerin bulunduunu gryoruz. (Krkpnar,
1997: 85) Abbasilerin Maverannehir blgesinden Trk askerleri getirtip (Yldz, 1980: 76) ,
onlarn younluundan dolay Samarra adl bir ehir kurarak bu Trk askerlerine tahsis
ettiini hatta Halife Mutasmn Badat terk ederek filli bakent olarak uzun sre bu
Samarra ehrini kulland (Cahen, 1990: 167) tespit edilmektedir.
Kitle halinde mslman olan ilk Trk kavimleri Orta Volga blgesinin Bulgar Trkleri ve
Orta Asyada Kagar ile Balka Gl arasndaki alanda hkm sren Karahanl hanedannn
idaresi altndaki Trkler oldu.( nalck, 1992: 1) Sz edilen blge Trk dnyas iinde
ticaretin ve ehir hayatnn en yaygn olduu blge idi. slamiyetin zellikle bu blgelerde
hzla yaylp gelimesi de dikkat edilmesi gereken bir husustur. (Demir, 2000: 136) Trklerin
slamiyeti kabul ederek benimsemesinde ticari ilikilerin yan sra, slam dini ile eski Trk
dini arasndaki youn benzerlikler de etkili olmutur. Trklerin eskiden beri tek tanrya
inanmalar, Trklerde ahiret inancnn olmas, Trk geleneindeki Alplik motifinin,
slamdaki Erenlik motifiyle hemen hemen ayn anlam iermesi (Turan, 1994: 152-153) buhususlar arasnda gsterilebilir.
Trkler, slam kabul etmeleriyle beraber farkl dini akmlarn etkilerini de bnyelerinde
hissetmeye baladlar. Zira, Trk kavimlerinin slamiyeti toplu olarak kabul edildikleri
dnem ayn zamanda, slam tarihinde esas manada tarikatlarn ve mezheplerin ortaya kt
bir dneme rastlamaktayd. Temel olarak, Kuran ve snneti gnlk yaantlarda farkl bir
ekilde uygulama biiminde ortaya kan tasavvuf, Trklerin slam dinin kabul etmeleriylebirlikte, Trkler arasnda hzla yaylmaya balad. Bu konuda, Samanilerin, kuzey
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
22/158
snrlarndaki sufi ve ii etkisi tayan teblici ve mcahitlerin mcadelelerine izin vermeleri
(Spuler, 1988: 154) durumu daha da karmak hale getirdi. Bulgar Hanl ve Karahanllar
slam resmi olarak kabul eden ilk Trk devletleri olmalar hasebiyle slam kltrnn en
ince ve sahih biimlerinin (ortodoks) merkezi haline geldiler. . ( nalck, 1992: 1) slamn
Snni kanadna mensup olan Karahanllar, zaman zaman iilerle mcadele etmilerdir.
Karahanl hkmdar Bura Hann 1044-1045 ylnda ii smaililerle mcadele ederek onlar
etkisiz hale getirdiini grmekteyiz (Balolu, 1997: 213) Bu iki devleti daha sonra
Gazneliler devleti izledi. Gazneliler Snni slamn Hindistan blgesine yaylmasndaki en
nemli rol stlenmilerdi. (Meril, 1989)
I. 3. BYK SELUKLU DEVLET ZAMANINDA DN HAYAT
Yirmi drt Ouz boyundan Knk boyuna mensup olan Seluklu Trkmenleri, X. Yzylda
Seyhun nehri civarnda, Dokak Beyin idaresinde Ouz Yabgu Devletine bal olarak
yayorlard. Dokak Beyin lmnden sonra yerine geen olu Seluk Beyin Ouz Yabgusu
ile aras alnca Knklar byk Ouz kitlesinden ayrlarak Cend ehrine geldiler ve toplu
halde Mslman oldular. ( Ahmed bin Mahmud, 1977: 5; Gngr, 1994: 77; Ayan, 2000:
228) Seluk Be Mslman Samani Devletinin desteini yanna almak amacyla Ouz
Yabgu Devletine cihad ilan etti. Trkistandaki pek ok Ouz boyu ve hretini duyan Trk
gazileri kendiliklerinden onun yanna gelmeye baladlar. (Kymen, 1993: 26)
Seluklu Trkmenlerinin bana Seluk Beyin lmnden sonra yerine be olundan birisi
olan Arslan Yabgu geti. Bu arada Gazneliler ve Karahanllar ittifak kurarak Seluklu
devletinin hamisi konumundaki Samani devletini ortadan kaldrnca, Arslan Bey dorudan bu
iki devletin arasnda kald. Geri, bu durum Gazneliler ve Karahanllar iin de pek i ac
deildi. Zira, karlarnda yerleik halkn yaayna ayak uyduramayan, byk hayvansrleri peinde gebe hayat sren, bu sebeple ok geni bir sahay hkmleri altna alm
olan ve stelik bir de Trk Hakanlnn asl varislerinin kendileri olduklarn ne sren bir
topluluk vard. ( Gngr, 1994: 78)
Ancak, byk siyaset adam, Hindistan fatihi Gazneli Mahmud, Karahanllar dar bir alana
sktrarak blgedeki en byk siyasi g olmay baard gibi, Seluklu tehlikesini de
bertaraf etmesini bildi. Yapt bir davet neticesinde Arslan Yabguyu yakalatarak Kalincarkalesine hapsederek geride kalan Seluklu Trkmenlerini de Horasan blgesinden
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
23/158
uzaklatrd. (Meril, 1989: 34-35) Bu olay zerine Seluklu Trkmenleri Turul ve ar
Beylerin etrafnda toplandlar. 1018 ylnda ar Bey Anadoluya bir keif seferi dzenledi.
1030 ylnda Gazneli Sultan Mahmudun lmyle rahat bir nefes alan Seluklular hemen
Horasan blgesine szarak bu blgenin hakimiyetini ellerine geirdiler. 1040 ylnda yaplan
Dandanakan Savan kazandlar ve resmen bamsz bir devlet haline geldiler. (Ahmed bin
Mahmud, 1977: 15-30; Turan, 1997: 103-107) Gittike hzlanan ve artan Seluklu fetihleri
neticesinde, Turul Bey, Hilafetin en doudaki eyaletlerini denetimine almak ve Badat
halifesini ii Bveyh Oullarnn boyunduruundan kurtarmak suretiyle, halife tarafndan
kendisine verilen, Byk hinah, arkn ve Garbn Sultan, slamn Dirilticisi (Turan,
1997: 140) unvann kullanarak, hilafetin dnyevi gc ve Snni slamn koruyucusu
olduunu iddia edebilecek duruma geliyordu. (nalck, 1992: 1) Ayrca, Abbasi halifesinin
kzn kendisine nikahlayarak, slam dnyasnn siyasi idaresini tamamen eline geirmi oldu.
Turul Beyin lmnden sonra yerine geen yeeni Alp Arslan 1071 ylnda Bizans
mparatoru Romanos Diogenese kar kazand Malazgirt zaferiyle, ( Sevim, 1993: 78;
Azim, 1988: 19; Honingmann, 1970: 187; Turan, 1997: 177-188) Trk slam dnyasna
Anadoluyu ebedi yurt olarak kullanma imkan salam oldu. Malazgirt Zaferi, Seluklu
lkesine doudan byk bir g balatt. slamiyeti yeni kabul eden Trkmen zmreleri, Orta
Asyadan yola karak, cihad etmek ve ganimet almak amacyla Trkmen kardelerinin
lkesine kouyorlard. (Smer, 1971) Ancak, bu durum Seluklu idaresi iin problem tekil
etmeye balad. Trkmenlerin gebe olmalar evrensel egemenliin dnda bir snr
belirleme olana vermiyor ve bu Trkmenlerin aireti yaps slamn getirdii birlik
anlayyla eliecek bir yap arz ediyordu. (Tabakolu, 1994: 69) Dier yandan bu
Trkmenler, byk bir birlik halindeyken, birka gn iinde dank hale gelebildikleri gibi,
yine tamamen dank bir haldeyken ksa srede byk bir topluluk haline gelebiliyorlard.
Askeri harekette nderlik etmekten te yetkisi olmayan bir bakan, bir gn iinde benimseyipyine bir gn iinde ondan kopabiliyorlard.( Cahen, 1994: 23) Trkmenlerin bu durumunu ok
iyi bilen Alp Arslan, tpk amcas Turul Beyin ve kendi haleflerinin de yapt gibi,
devletin bekas iin potansiyel bir tehlike olabilecek bu Trkmenlerin gl airetlere sahip
olanlarn farkl ksmlara ayrarak, birbirinden uzak blgelere yerletirdi. (Smer, 1980: 102;
Turan, 1997: 309-310; Tabakolu, 1994: 69) Bu gn Anadoluda birbirinden ok uzak
blgelerde Knk, Avar, Bayndr, Dodurga, epni, Salur, Bayat, Alayuntlu, Alkaevli,
Dodurga gibi Ouz boylarnn isimlerini tayan kylere, ailelere birbirinden farkl yerlerde
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
24/158
tesadf edilmesi bu paralayarak yaplan iskan ynteminin sonulardr. (Smer, 1980; Ocak,
1996: 58; Tabakolu, 1994: 69)
1072 ylnda Alp Arslan ldrlnce yerine olu Melikah geti. Melikah dini bilgilerde ok
iyi bilgiye sahip olmamasna ramen samimi bir mslmand. Kendisi Snni inanta olmasna
ramen hibir yerde, inan bakmndan kovuturma yaptrmad. Hangi blgeyi fethettiyse
orada genel bir bar havas esmesi iin aba gsterdi. (Cahen, 1990: 238) Ayn zamanda Alp
Arslann da vezirliini yapm olan veziri Nizaml-mlk bu dnemde Seluklu merkezini
yerleik hayata daha ok altran ve Snni slam daha da pekitiren Nizamiye medreselerini
kurdu. lke yaplan fetihler sayesinde srekli genilerken, Nizamiye Medreseleri sayesinde
de kltr yuvas haline geldi. Bu medreselerin varl ia iin byk bir talihsizlik oldu. Zira
Nizamiye Medreselerinde yaplan mzakereler neticesinde, Snniliin inan ynn
belirlemek amacyla Eariler ile Maturidiler arasnda uzun sredir yaplan tartmalar sona
erdirildi. (a.g.e.: 239) Nizamiye medreseleri, Badat bata olmak zere, Merv, Herat, Belh,
Basra, Musul ehirlerinde kuruldu. Tefsir, fkh, hadis alanlarnda ilerlemeler kaydedildi.
Alanlarnda devrin en iyileri arasnda gsterilen, es-Semerkandi, el-Beavi, Ebu Sad es-
Semni, Ebu Hamid el-sfehni gibi alimleri yetitirdiler. (Topalolu, 1988)
Seluklu snrlar ierisinde bu gelimeler yaanrken, Alamut blgesinde ortaya kan Hasan
Sabbah nderliindeki ii-Batni hareketi slam ve Seluklu dnyasn kartrd. On iki
imamc iiliin nemli kalelerinden Kum ehrinde doan Hasan, ocukluundan itibaren
farkl alanlarda eitim grp iyi derecede yetitikten sonra, 1072 ylnda Fatmi halifesine biat
etti. (Lewis, 1995: 34) 1078 ylna kadar Msrda yaadktan sonra, rann en etin
corafyasna sahip olan, Deylem ve Mazenderan blgesinde faaliyetlere giriti. Daha sonra
Alamut Kalesine yerleerek Hahai tarikatn kurdu. Burada yetitirdii fedailerine haha
iirerek sarho ediyor, onlara cennet vaad ederek devrin ileri gelenlerine suikastdzenliyordu. (a.g.e.: 40) Seluklu idaresi kendileri iin byk tehlike arz eden Batnilere
kar Melikah idaresinde, 1092de iki defa sefer dzenlediyse de sonu alamad. Ayn yl
ierisinde Nizaml-mlk bir bir Batni fedaisi tarafndan hanerlenerek ldrld. (Cahen,
1990: 240; Lewis, 1995: 43)
Nizaml-mlkn ldrlmesi olaynn zerinden iki ay gemeden Sultan Melikahn, ei
Terken Hatun tarafndan zehirletilerek ldrlmesi (Turan, 1997: 219) devleti siyasikarklklarn ierisine srkledi.
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
25/158
Batni tehlikesi Sultan Berkyaruk dneminde de devam etti. Sultan Berkyarukun taht
mcadelesi srasnda ordusuna Batnilerden asker alarak onlarla ibirlii yapmas, kendisinin
de Batni olduu iddialarn ortaya karmasna ramen (zaydn, 1995: 184) hkmdar
olduu dnemde bizzat ordusunun banda sefere karak Batnilerin pek ounu katletmesi
ve bu sorunu kknden zmek istemesi bu iddiay rtmektedir. (a.g.e.: 185)
Berkyaruktan sonra yerine geen kardei Memhed Tapar Hallara kar Seluklu Devletini
baaryla mdafaa etti. Onun yerine geen kardei Sencerin dnemi, Seluklu Devletinin
refaha ulat bir dnem olarak kabul edilebilir. Sultan Sencer tahta kar kmaz lke
iindeki karklklar dzene koydu. (Kymen, 1954) slam dnyasnn kaderini tayin edecek
gayrimslim ark kavimlerine ve gebelerine kar Cend ve Man Klag uclarnda kurduu
sler ve mdafaa tekilat ve onlara kar kazand zaferler sayesinde Trk slam dnyasn
d tesirlerden korumu, o nedenle Kumanlar, doudaki Mslman lkelerine deil, Kafkasya
ve Rusya taraflarna gitmilerdir. (Turan, 1997: 239) Sultan Sancarn parlak dnemi 1141
ylnda Kara-htaylara kar ald Katvan yenilgisinden sonra sona erdi. (Barthold, 1990: 348;
Turan, 1997: 243; Smer, 1980: 113) Katvan Savann sonucunda Seluklu lkesine yeni bir
Trkmen g balad. Sencer, gebe hayatn devam ettiren Trkmenleri idare etmekten
aciz kalnca, bu Trkmenlerle giritii bir mcadele srasnda esir alnarak hapsedildi. Sancar
drt yl sonra yetmi yann zerinde olduu halde kaarak esaretten kurtulduysa da devletin
bana geemeden ld. Sencerin lmnden sonra Horasan blgesinde dalan Trkmen
zmreleri pek ok blgeyi yamalayarak batya doru ilerlemeye baladlar. ( Cahen, 1990:
242)
Seluklu devletinin sonlarna doru Orta Asyada birtakm tarikatlar ve bu tarikatlarn
mensubu olan mutasavvflar ortaya kmtr. Bu mutasavvflar ounlukla, Trkler arasnaslamiyetin ilk defa girdii Harezm, Horasan, Merv, Niabur, Herat gibi ehirlerde H. III.
Asrdan itibaren grlmeye baladlar. lahiler syleyen, iirler okuyan, Allah rzas iin
halka birok iyiliklerde bulunan, onlara cennet ve saadet yollarn gsteren dervileri, Trkler,
eskiden dini bir kutsiyet verdikleri ozanlara benzeterek, hararetle kabul ediyorlar, onlarn
dediklerine inanyorlard. (Kprl, 1993: 19) Bu halk erleri Sultanlar tarafndan da iltifat
grmekteydi. Arslan Baba, eyh Yusuf Hemedani, Ahmed Yesevi ve onun halifeleri, Korkut
Ata, Mansur Ata, bunlarn nemlileridir. Sultan Sencer bu eyhlerden Yusuf Hemedaniye1110 ylnda bir mektup yazarak: Ashab- Kiramn yollarndan ayrlmayan byk eyhin
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
26/158
hayat tarzn bildirmelerini ve eyhten kendilerine bir Fatiha niyaz etmelerini dilemi ve
50.000 altn gndermitir. ( Kprl, 1993: 70) Zamanla daha da artan dervi ve babalar
kendi tarikatlarn yaymak, slami inan deerlerini ok daha geni evrelere ulatrabilmek
iin, dou-bat-kuzey- gney ynlerinde yaylarak dier Trk boylarn da kendi anladklar
tarzda slamiyete dahil etmilerdi.(Gr, 1993: 21)
I. 4. HOCA AHMED YESEVNN HAYATI VE ETKLER
I.4. 1. Hayat
Gebe Trkmen kitlelerinin slamiyeti kabul etmelerinde en etkili rol oynayan ve Trklerin
manevi hayatlar zerinde yzyllarca varln srdren Hoca Ahmed Yesevi, hacegan
silsilesine mensuptur. Bu dnemde Hace kelimesi, soylu kimselere, zellikle Peygamber
soyundan gelen kiilere verilen unvandr. (Coan, 1996: 41) Dolaysyla, soylu bir aileden
veya Peygamber soyundan gelmektedir. Ahmed Yesevi, inin Dou Trkistan blgesinde
Aksu sancana bal, imdiki im kent ehrinin dousundaki Sayram kasabasnda dodu. (F.
Kprl, 1993: 61; 1994b: 210) sficab veya Akehir isimleriyle de tannm olan bu ehir, o
sralarda slam kltrnn nemli bir merkezi durumunda olup bnyesinde Trk ve ranl
unsurlar barndryordu. ( Barthold-F. Kprl, Tarihsiz: 189; Eraslan, 1995: 799; Demir:
149) Doum tarihi kesin olarak bilinmeyen Ahmed Yesevinin babas eyh brahim dnemin
en ileri gelen eyhlerinden birisiydi. Hz.Ali soyundan olan eyh brahim, Ahmed Yesevi
henz yedi yandayken lmtr. Babasnn lmnden sonra Ahmed Yesevi ablasyla
birlikte Yesi ehrine gitti ve burada, bir gre gre (Ocak, 1996: 36-37) Melameti Kalenderi
eyhi olmas muhtemel olan; dier bir gre gre de Hz. Peygamberin ashabndan olan (
Eraslan, 1995: 801-802) ama her halkarda onu ok etkileyen Arslan Baba adl mehur bir
eyhin himayesine girdi. Trk menkbelerinde Ouz Hann payitaht olarak gsterilen Yesiehri o dnemde Orta Asyann en nde gelen ehirlerinden birisi durumundayd. (Kprl,
1994b: 210) Ahmed Yesevi, reniminin ilk devresini burada geirdikten sonra eyhi Arslan
Babann lm zerine Buharaya giderek eyh Yusuf Hemedaninin himayesi altna girdi.
Buhara bu dnemde Seluklulara tabi Karahanl devletinin himayesinde olup, slami ilimlerin
Maverannehirdeki en byk merkezi durumundayd ve Hanefi mezhebi bu ehirde
kurulmutu. Buharadaki medreselerde Hanefi mezhebinin temel felsefesi okutuluyordu. te
Ahmed Yesevi byle bir zamanda, byle bir ehre geldi ve eyh Yusuf Hemedaniye intisabetti. (Kprl, 1993: 65) . Yusuf Hemedani, hanefi mezhebine mensuptu. Kendisi, Badatta
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
27/158
Ebu shakdan Hanefi mezhebinin gereklerini renmi (Coan, 1996: 38), btn mrn
ilim, Kuran ve tasavvuf yoluna hasretmi, Merv, Herat, Semerkand, Buhara gibi dnemin en
byk kltr merkezlerinde dolaarak halk slam dinine inanmaya armtr. (Kprl,
1993: 66; Eraslan, 1995: 803)
Hoca Ahmed Yesevi, hanefi mezhebine sk skya bal olan eyh Yusuf Hemedaniye
Buhara ehrinde intisab etmi, ondan dini, riyazi ve Batni ilimleri renmi, hocasyla
beraber ehir ehir dolaarak Orta Asya halknn karakterini iyice tanm, bu blgeye
yaplacak tebliin usul ve erkann renmitir. eyh Yusuf Hemedaninin lmnden sonra
nc halifesi olarak 1160 ylnda eyhinin postuna oturmutur. Kendisinden nceki iki
halife ise: Hoca Abdullah Berki ve Hoca Hasan- Andakidir. (F. Kprl, 1993: 70) Ahmed
Yesevi posta oturur oturmaz hzla irad faaliyetlerine giriti. Kendisinin de eyh slalesinden
olmas hasebiyle evresindekilere kolayca etki edebiliyordu. Mridlerine mala deer
verilmemesi gerektiini, temizliin insann iine etki etmesi gerektiini, saf ve iyi niyetli
olunmas gerektiini tlyor ve kendi yaayyla bu konuda onlara rnek oluyordu.
(Feridedin Attar, 1998: 227-228)
Buharada bir sre bu ii devam ettirdikten sonra Yesiye geri dnen Ahmed Yesevi,
lmne kadar burada devaml talim ve irada devam etti. Mridleri srekli olarak artt ve
hreti Trkistan, Maverannehir, Horasan ve Harezmi sard. (Eraydn, 1995: 325) eyh
Yusuf Hemedaninin kendisi gibi Hanefi mezhebine ve Snni slama sk skya bal olan
halifesi, son derece sade bir yaaya sahipti. Gndzleri kak oyar bu iten kazand paray
mridleri arasnda paylatrrd. (Coan, 1996: 42) Akamlar hikmet adn verdii manzum
iirlerini yazar ve mridlerine bu iirlerin aklamalarn yapard.
Yaad dnem genel olarak din ve tasavvuf propagandasna ok elverili bir dnemdi. slamdnyasnda tarikatlarn kuvvetlendii ve her tarafta tekkelerin ykseldii bu dnemde Dou
Trkistanda da Ahmed Yesevinin etkisi hzl bir ekilde yaylmt. Kendisi Takent
evresinde, Sir-derya havalisinde hatta daha kuzeydeki bozkrlarda gebe Trkler arasnda
adrdan adra koarak slamiyeti Trke, Arapa ve Farsa dilleriyle hzla retiyor,
gnllere hitab eden tasavvufi hikmet iirleriyle, halkn inan ve duygu birliini
glendiriyordu. (F. Kprl, 1993: 74-75 ve 1994b: 211; Yaprak, 1989-1990: 101; Anadol,
1994)
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
28/158
Sir Derya ve Harezm tesindeki Trkmen kabileleri slam tam bir samimiyetle kabul
etmiler ve btn gereklerini aynen yerine getirmeye almlardr. Bunlar slam ilimlerini ve
ran edebiyatn bilmeyen saf inanl temiz Trkmen kylleriydiler. Ahmed Yesevi, slam
dinini bu Trkmenler arasnda onlarn anlayabilecei bir dile indirgeyerek yaymaya
almtr. (Kprl: 1994b: 211) Onlarn anlayabilecei bir dil ve tarzda hikmet adn
verdii manzumeler yazm bu manzumeleri yukarda da belirttiimiz zere onlara
aklamt. Ahmed Yesevinin lm ya kesin olarak bilinmemektedir. Bilinen u ki, 63
yanda, Hz. Peygamberin bu yata lmne duyduu zntnn sembol olarak, mescidinin
yanndaki bir yer alt hcresine tand ve mrnn geri kalan ksmn orada telkinlerine
devam ederek geirdi. Bu olay Divnnda u ekilde dile getirmektedir:
Mirac zre hak Mustafa ruhum grd
Ol sebebden altm de girdim yere
Hak Mustafa Cebrailden kld sul
Bu nice ruh tene girmez buldu kemal
Gz yalu halka balu kad hill
Ol sebebden altm de girdim yere
Cibril dedi mmet ileri size bir hak
Ge kub melaikden olur szde sebk
Alyana nle klar heftem tbak
Ol sebebden altm de girdim yere (Ahmed Yesevi: 1327:11)
Hcresinin yannda ailesinin yan sra eyhlerinin nasihatlarn dinlemeye gelmi olan pek ok
mrid yaad. (N. Nurmuhammedolu, 1991: 5) Kendisi 1166 ylnda Yesi ehrinde vefat
etmitir. Kendisinden sonra tarikat yaylarak varln devam ettirdi. Rivayete gre Hoca
Ahmed Yesevinin 99.000 mridi vard. Fakat ruhsatl olarak irad vazifesiyle etrafa
gnderilenler: Sufi Muhammed Danimend Zernuki, Sleyman Hakim Ata, Baba Main,
Emir Ali Hakim, Hasan Bulgani, mam Mergazi ve eyh Osman Maribidir. (F. Kprl,
1993: 34) Bu halifeler deiik Trk illerine dalarak Yeseviyye tarikatn yaymlar ve
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
29/158
zellikle uc boylarna yerleerek buralar enlendirmilerdir. Kendisinin brahim adnda bir
olu olmasna ramen soyu kz Gevher ehnaz tarafna izafe edilir.
Ahmed Yesevi dervilerine hikmet adn verdii risalelerinin tefsirini yaparak slamiyeti
anlatrd. Kendisinin yazm olduu Divan- Hikmet adl eseri XII. Yzyldan gnmze kadar
devam eden Yesevi kltrnn Trkistandan Balkanlara, Hindistandan Anadoluya
yaylmasn salayan ok nemli bir kaynaktr. Ahmed Yesevi burada, lahi ak, Allah
sevgisini, insan sevgisini, yaad devrin sosyal aksaklklarn incelemi, XII. yzyldaki
halkn yaantsndan, gnlk hayattan, sohbetlerden bahsetmi, aksaklklar olan ksmlar iin
zmler ortaya koymutur. (eker, 1996: 112-136; Cerhammed-Uli, 1996: 321-333) Ayrca,
tasavvufi hayat, tarikatlarn gerekleri, insan yaaynn temel gereklilikleri, ayet ve hadis
kaynakl olarak iirlerle ifade edilmitir. (Tahral, 1996: 401-420; ener, 1996: 353-373;
Ak, 1996: 375-398; Hakkulov, 1998) Ahmed Yesevinin Divan- Hikmetten baka Fakr-
name adl bir eserinin varl da bilinmektedir.
Ahmed Yesevinin lmnden yaklak iki yz otuz yl sonra 1396 ylnda, Timur tarafndan,
eyhlerin halk zerindeki manevi nfuzundan yararlanmak amacyla ( Aka, 1995: 163)
Yeside Ahmed Yesevi iin hala ihtiamn koruyan bir trbe yaptrlmtr. Trbenin giri
cephesi ise Buhara Han Abdullah Han tarafndan yaptrlmtr. (Ramazanolu, 1998: 33-38;
Nurmuhammedolu, 1991: 6)
I. 4. 2. Tesirleri:
Hoca Ahmed Yesevi, halifelerini Trkistann hemen her blgesine gndermiti. Bu nedenle
geni bir alanda etkisini hissettirmiti. Onun, Mslmanl Trkmenler arasna sistemli bir
ekilde ve derviane bir tarzda sokmu olmas bu genilemeyi daha da kolaylatrmtr.
Ahmed Yesevi, ilhamn yalnzca Allahn azab ve gazabndan korkmaya dayal zhditasavvufa deil; ayn zamanda ilahi aka ve cezbeye de dayanan, bu sebeple de geni bir
hogr ve insan sevgisine dayanan melameti bir davran da bnyesinde barndracak tarzda
her trl benlik duygusunu knayan (Ocak, 1996: 33) Yeseviyye tarikatn kurmutur.
Seyhun, Takent, Harezm, Maverannehir, Horasan, Azerbaycan ve Anadoluya yaylan bu
tarikat, Trklere mal edilmi Nakibendiliin ortaya kna kadar bu blgelerde hakim g
olmutur. Tarikatn bu blgelerde yaylmasna Ahmed Yesevinin halifelerinin katks ok
byk olmutur. Hoca Ahmed Yesevinin halifeleri vastasyla yaylan bu tarikat, amanist
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
30/158
unsurlar da bnyesinde tar. Rivayete gre, kadn ve erkeklerin bir arada zikir yapmalar bu
tarikatta serbesttir. (Kprl, 1970: 143)
Hoca Ahmed Yesevinin ilk halifesi, yukarda szn ettiimiz Arslan Babann olu Mansur
Atadr. kinci halife, Said Ata ve nc halifesi de Trkmenler arasnda en fazla tesire
sahip olan Sleyman Hakim Atadr. (Kprl, 1993: 87-88)
Hoca Ahmed Yesevinin tesirlerinin ve Yeseviyye tarikatnn yaylma alan olarak
blgeden bahsetmek mmkndr. Bu blgeler, gnmz Kazakistan, zbekistan, Tacikistan,
Trkmenistan ve Volga boylarn iine alan Orta Asya sahas, Hindistan sahas ile Anadolu
sahasdr. (Ocak, 1996: 38)
Orta Asya sahas bizzat Hoca Ahmed Yesevinin tesirli olduu ksmdr. Yukarda da
akladmz gibi bu blgede yaam, misyonunu yaym ve en cra kelere kadar nfuz
etmitir. zellikle Seyhun ve Harezm bozkrlarnda yaylm buradan Bulgar sahasna
gemitir. ( F. Kprl, 1994b: 213) 15. yzylda yaylan ve bu blgede Yeseviliin tesirini
bir dereceye kadar ortadan kaldran Nakibendilik ve Kbrevilik tarikatlar da Yesevilikten
etkilenmiler, silsilelerini Yeseviyyeden geirmilerdir. zellikle Nakibendi silsilesinde
Ahmed Yesevi ok nemli yer tutar. nk Yusuf- Hemedaniden dolay Nakibendilerce
tarikatn birinci piri olarak kabul edilir ve Ahmed Yesevi de onun halifesi sfatyla bu
silsilenin en nemli ksmnda yer alr. Nakibendiye tarikatnn organizatr ve tarikata ismini
veren Bahaddin Nakibend, Ahmet Yesevinin halifelerinin yannda yetimi ve onlardan
icazet almtr. (Coan, 1996: 14) Ahmed Yesevinin bu blgedeki halifeleri Bira b.Abra
Sfi, eyh Hidayettullah, Hoca Emir Kelal (F. Kprl, 1993:44) olduuna gre Bahaddin
Nakibend bu eyhlerden icazet alm olmaldr. Sz edilen youn Nakibendi tesiri
dolaysyla Yeseviliin etkisi byk lde azalm yerini bu tarikata ve daha sonra yaylanKbreviye tarikatna brakmtr. (Ocak, 1996:40) Orta Asyada Yesevilik Nakibendilik ile
bir arada anlmasna ramen baz blgelerde kendine has bir tesire sahip olmu olmaldr. Zira
bu blgede kurulan her tarikat Ahmed Yeseviyi silsilesine dahil etmeye almtr.
Yeseviliin Hindistan sahasnda yayl ile ilgili bilgiler snrldr. Yesevilik Hindistan
sahasna Haydari dervileri vastasyla girmitir. Hint tarihi ile uraan aratrmaclar
Hindistandaki Trk unsurunu yeterince inceleyememiler bu nedenle de bu tesiri fark
edememilerdir. (Ocak, 1996: 41 ve 1993: 17)
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
31/158
Yeseviyye tarikatnn konumuz itibaryla bizi en fazla ilgilendiren sahas Anadolu sahasdr.
Anadolu sahas, Yesevi etkisinin en fazla olduu ve en uzun srd blge olmas ve
Abdalan- Rumun etki alan olmas hasebiyle nem tar. Yeseviliin bu blgeye girii XIII.
Yzyln ikinci yars, yani Mool istilas sonrasdr. Mool basks sonucu ran, Horasan,
Azerbaycan taraflarna gelmiler, bu blgede youn bir faaliyet gsterdikten ve Mool
basksnn batya doru git gide ilerletmesinden sonra Anadoluya Yesevi kimliini
temsilen gelen Yesevi ve Haydari dervileri, Yesevinin vefatndan sonra geen yarm yzyl
zarfnda btn yazl ve szl gelenekleri Anadoluya yaydlar. Ahmed Yesevinin
Anadoluya gelen balca halifeleri; Baba lyas, eyh Edebali, Hac Bekta, Avar Dede, Pir
Dede, Akyazl Sultan, Baba Sultan, Geyikli Baba, Horos Dede, Otman Baba, Abdal Musa,
Sar Saltukdur. Bunlara ileride ayrntl bir ekilde deineceiz. Anadoluya gelen Yesevi
dervileri bu dnemde Anadoluda Vefailik ve Haydarilik tarikatlarna yaknlatlar. Bu
tarikatlar benimsediler. Ahmed Yesevinin Anadoludaki varisleri Seluklu ve Osmanl siyasi
ve kltrel hayatnda ok etkili olmulard. Ahmed Yesevi tarafndan ilk defa gebelerin
yaam tarzna uyarak ortaya karlan ve Anadoludaki halifeleri vastasyla Rum lkesine
tanan senkretik slam, ilerleyen dnemde pek ok halk hareketinin sebebi olmu, medrese
ulemas ile sufileri kar karya getirmi, siyasi ekimelerin temelini oluturmu hepsinden
nemlisi Anadoluda farkl bir yaam tarznn ortaya kmasna sebep olmutur. Horasanda
daha XIII. Yzylda Haydariye tarikatnda tesirli olan ve bu etkiyi Anadoluya kadar ulatran
Yesevi mridleri burada da Babailik ve Bektailik tarikat gibi Anadolunun fikri yapsn
fazlaca tesir eden iki tarikatn kurulmasn saladlar. (Kprl, 1993: 45 vd.)
I.5. ANADOLU SELUKLU DEVLETNDE DN HAYAT
I. 5. 1. Siyasi Duruma Genel Bir Bak
Anadoluya Trkler, slamiyetin kabulnden sonra, Horasanda Gazneli basksndan ylan
ar Beyin 1018 ylnda Dou Anadoluya yapt akn esnasnda gelmilerdir. ar Bey
ve arkadalar bu akn srasnda bu blgedeki siyasi zayfln yannda, blgenin bereketli
topraklara da sahip olduunu fark ettiler. Daha sonra Horasana geri dnen ar Beyblgenin bu elverili konumunu Turul Beye anlatmt. Gazneli Mahmudun Arslan
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
32/158
Yabguyu yakalatp Kalincar kalesine hapsetmesiyle bolukta kalan Seluklu Trkmenleri
Anadoluya gelip yerletiler. (Sevim, 1993: 41) Anadoluya daha sonra Turul Bey tarafndan
da birka akn dzenlendi. Byk Seluklu Sultan Alp Arslan Anadoluyu Seluklu
hakimiyet altna almak iin birtakm fetih hareketlerine giriti. Bu noktada Kars, Ani,
taraflarn ele geirdikten sonra Urfaya aknlar dzenledi. Anadoluda gelien Trkmen
tehlikesini fark eden Bizans mparatoru Romanos Diogenes, hazrlad orduyla Austos
1071de , Malazgirt Ovasnda Seluklu ordusunun karsna kt. Alparslan, Romanos
Diogenesi byk bir yenilgiye uratt ve esir ald. (Azim, 1988: 19) Sava sonucunda
Bizansta ortaya kan karklklar Trkmen fetihleri iin uygun bir siyasi ortam meydana
getirdi. Seluklular, fetihlerine Alparslann olu Sultan Melikah devrinde de devam ettiler.
Bu dnemde Anadoluda fetih hareketine girien Trkmen beyleri, burada kendi adlaryla
anlan fakat siyasi olarak Seluklulara tabi beylikler kurdular. Emir Danimend, Artuk Be,
Saltuk Be ve Mengcek Gazinin kurduklar beylikler bunlarn en nemlileridir. Bu
beylerden baka Emir Porsuk, Afin, ubuk, krm gibi Trkmen beyleri de Anadoluya
aknlarda bulunuyorlard. (Turan, 1980) Anadoluda Trkmen nfusunun bu kadar youn
olmasnn nedeni Anadolunun yerlemeye ve ganimete ok msait olmasnn yannda Byk
Seluklu Devletinin, artan Trkmen nfusu karsnda endieye kaplarak planl bir ekilde
Anadoluya, yani devlet merkezinden uzak bir blgeye gndermi olmalardr. Bu younluk
Anadoluda Trkmen nfuzunun artmasnda Anadolunun Trklemesi ve slamlamasnda
etkili oldu. Sultan Melikah tahta kt srada lkedeki birtakm karklklar arasnda
Kutlam olu Sleyman ah, kardeleri, Mansur, Alpilek ve Devlet ile birlikte Anadolunun
Frat rma boylarnda ve Urfa taraflarnda fetihlerine devam ettiler. (Sevim, 1993: 115)
Daha sonra bu blgede gl bir nfuzu olan Atsz bertaraf etmek iin Fatmi-ii devletini
resmen tanyarak bu devletle ittifak yaptlar. Ancak Atsz bu ittifak malup edince
Kutalmolu Sleyman ah Anadolunun kuzey taraflarna gelerek fetihlere balad. Yaplanfetihlerin sonucunda Anadolu Seluklu Devleti, Kutalm Olu Sleyman ah tarafndan 1075
tarihinde fethedilen znik ehrinin 1076 ylnda bakent ilan edilmesiyle resmen tarih
sahnesine km oldu. Sleyman ah Bizansn kark durumundan da faydalanarak ksa
srede Marmara, Karadeniz ve Akdeniz yrelerinde geniledi; Bursa ve Kocaeli blgesini ele
geirerek skdar ve Kadkye doru ilerledi. (a.g.e.: 118) Sleyman ah, daha sonra
ynn douya evirdi. Ancak Byk Seluklu emiri Tutula yapt sava kaydederek
yaamn yitirdi.
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
33/158
Kutalmolu Sleyman ahtan sonra devlet bir sre Byk Seluklu idaresinde kaldysa da
Melikahn lmnden sonra, I. Kl Arslan Anadoluya gelerek devletin bana geti ve
fetih faaliyetlerine giriti. I. Kl Arslan dnemi Trk ve slam tarihi asndan byk bir
neme sahiptir. Zira, bu dnemde Hallarla yaplan mcadeleler gaza ruhunu gelitirmi,
slam tarihinde menkbeleri anlatlan dervi gazilerin hallara ve Bizansa kar gsterdikleri
mcadeleler ortaya konmutur. Hal seferlerinde Kl Arslanla ortaya koyan Melik
Danimend Gazinin Anadoluda gaza ruhunun tm inceliklerini ortaya koyduu
bilinmektedir. (Turan, 1994: 210) Seluklu fetihleri yayldka blgeye yerleim artm,
kolonizasyon hareketi balam, Trkmen dervi gazilerin ncleri bu dnemden itibaren
Anadoluda yeni yerleim merkezleri oluturmaya ve slam tebli etmeye balamlardr. II.
Kl Arslan dneminde Danimendli Devletinin ortadan kaldrlmasyla, Danimendli
corafyasnda yaayan Trkmenler Seluklu topraklarna dahil olmu, 1176 ylnda
Anadoluyu bir daha asla vazgeilemeyecek Trk vatan haline getiren Miryakefalon
Savanda Bizans ar bir yenilgiye uratmt. (Khoniates, 1995: 130-132) II. Kl Arslan
devri, Anadolu Seluklularnn parlak saylabilecek dnemlerinden birisiydi. Bu parlaklk,
balangta aralarnda taht mcadelesi olmasna ramen oullar zamannda da devam etti. I.
Keyhsrev, Antalyay, I. Keykavus, Sinopu fethetti. ehir ve imar faaliyetlerine giriildi.
lkede pek ok imaret vakflar meydana getirildi. (Demir, 1998: 44-45) I. Alaeddin
Keykubad dneminde Seluklular ortal kasp kavuran Mool istilasna kar, Anadoluyu
baarl bir ekilde idare etmiler ve lkeyi Mool tehlikesinden uzak tutmulardr. Ancak,
Alaeddin Keykubadn 1230 ylnda Yass emen Savanda Celaleddin Harzemah
yenilgiye uratmas (Kerimddin Mahmud Aksarayi, 2000: 25) sonucunda Moollarla
Seluklular birbirlerine daha da yaklatlar. Keykubadn gen yata lm ve oullar
arasndaki taht mcadelesinden yararlanan Moollar, Anadolu zerindeki basklarn daha da
artrdlar. (bn-i Bibi, I, 1996: 413-416)
Bu tarihten itibaren doudan gelen Mool basksnn da etkisiyle youn bir Trkmen akn
balad. Ad geen Trkmenler Anadolunun dini, siyasi, kltrel yaantsna kendi
sluplarnca yn verdiler. Orta Asya Trk dini ve idari geleneklerini, gebe yaam tarznn
etkilerini, amanist dini yaantlarn Anadoluya tadlar. Youn Trkmen nfusu karsnda
onlar tam manasyla idare etmekten aciz kalan Anadolu Seluklu idaresi, Trkmenleri
kontrol altnda tutabilmek iin bir takm tedbirlere ba vurdu. Devletin nizam iin, bu
Trkmenlerin babozuk bir yaam srmeleri kabul edilemez bir durumdu. Bu sebeple,
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
34/158
Seluklu hkmetinin ald tedbirler arasnda Trkmen ileri gelenlerinin srgne
gnderilmesi, Trkmenlere kar uygulanan ar vergiler gsterilebilir.
Bu dnemde Sultan Gyaseddin Keyhsrevin Harezm Trkmenlerine kar ok ar cezalar
ve yaptrmlar uygulamas, Harezm Trkmenlerini Seluklularn aleyhine hareket etmeye
zorlad. Yukarda Szn ettiimiz zere, Alaeddin Keykubadn Harzemahlar ortadan
kaldrmas neticesinde yamaclk hareketine girien ok sayda gayri memnunlar zmresine
Seluklu Trkmenleri de katlmaya balaynca Anadoluda devlete kar gelen bir Trkmen
kitlesi meydana geldi. Bu Trkmenler Baba Resul adnda birisinin rgtlemesiyle devlete
kar bakaldrdlar. Trkmenlerin syan Anadolu Seluklular iin bir daha geri
dnlemeyecek bir servenin balangc haline geldi. (Turan, 1998: 55)
I. 5. 2. Babailer syan
Seluklu idarecilerinin siyasi ve ekonomik adan kontrolsz davranmalar sebebiyle,
Anadoluda byk bir sosyal patlama meydana geldi. Devlette merkeziyetin tamamen ortadan
kaybolmas, vezirlerin istilac Moollarla ibirlii yapmalar, isyan kanlmaz hale
getiriyordu.
I. 5. 2. 1. syann Sebepleri:
Babailer isyannn olumasnda temel olan etmenleri iktisadi, sosyal, dini ve siyasi sebepler
olarak drt ksma ayrmak mmkndr.
ktisadi sebepler bu isyann meydana gelmesinde nemli derecede yer alr. Anadolu Seluklu
Devletinin toprak sistemi Askeri ikta sistemine dayanyordu. Devlet bu iktalar baz askeriyetkililere ve baz Trkmen beylerine veriyordu. Devletin istikrar bozulmaya balaynca, bu
topraklar beyler tarafndan zel mlkiyet haline getirildi. (A.Ocak, 1996b: 38-39) Bu
mlkiyet sahipleri, birbirlerine kar nfuz mcadelesine giritiler. Aralarnda yaanan
kavgalardan yoksul halk daha fazla etkilendi. Bu toprak rejiminin bozulmas hem kylleri
devletten uzaklatrd hem de gebe Trkmenlerin otlak sknts ekmesine neden oldu.
(amurolu, 1999: 161) kinci iktisadi sebep ise vakf sistemi olmutur. ktalarn ounun
devlet arazisini kullanan ikta sahipleri tarafndan vakf haline dntrlmesi gittike artanTrkmen nfusunun toprak sknts ekmesine sebep oldu. Trkmenlerin hayat tarzlar da
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
35/158
Babailer syann sebepleri arasnda yer alyordu. Zira, youn olan nfus toprak ve yer kavgas
yznden birbirine dyordu. (Ocak, 1996b: 41)
Sosyal ve psikolojik sebeplerin banda, ehirde yaayan Trklerin, tpk kendileri gibi Trk
olan, ancak gebe yaam tarzn devam ettiren Trkmenleri aalamalar, onlara hor gzle
bakmalar geliyordu. Kken olarak kendileri de Ouz Trklerinden olan Seluklu
Sultanlarnn, devlet idaresinde Trkmenleri dlayp ran unsuruna yer vermeleri, her frsatta
Trkmenlerden uzaklamaya almalar Trkmen zmrelerinin tepkisine neden oluyordu.
(a.g.e., : 43-44)
Siyasi nedenlerin en nemlisi Gyaseddin Keyhsrevin yetersiz ynetimi olarak
gsterilebilir. Yukarda da belirttiimiz gibi balangta Trkmen geleneklerini yaayan
Anadolu Seluklularnn daha sonraki dnemde ranllamas, Harezmah Trkmenlerine
kar giritikleri ykc faaliyet ve Eyyubi devletinin Trkmen unsurlar tahrik etmesi
(amurolu, 1999: 164) siyasi nedenlerin dierleridir. Trkmenlerin yaantsndan
kaynaklanan kendi balarna buyruk airet yaplar, siyasi otorite altna girmek istememeleri
de siyasi nedenler arasnda gsterilebilir.
Babailer isyannn dinsel nedenlerinin banda, Anadoluya gelen Trkmenlerin, Orta
Asyadaki amanist unsurlar ihtiva eden slam anlayna sahip olmalar, Snni devlet
politikas gden Seluklu idaresinin bu inanca iddetle kar kmas gsterilebilir. Yukarda
anlatlan artlar ierisinde Orta Asyadaki inanlarn ilerinde barndran Trkmen kitleleri,
glerin balamasyla beraber, XI. Yzyldan itibaren Anadoluya geldiler ve birtakm
popler sufi evreleri temsil eden Trkmen babalar etrafnda odaklatlar. ( Ocak, 1996b: 45)
Anadoluya g eden Trkmenler ile buradaki ehirlerde yaayan halk arasnda bu ekilde bir
inan ayrm meydana geldi. Trkmenler, slamn ince, teorik ynn pek bilmeyen, hatta
pek ou okuma yazma dahi bilmeyen kimselerdi. Onlar tm iyi niyetlerine ramen slamnkitabi gereklerini yerine getiremiyorlard ve kendi anladklar tarzda hareket ediyorlard.
(a.g.e.: 46; amurolu, 1999: 165-166) Durum bu haldeyken, Baba lyas adndaki bir
Trkmen reisi ortamn msait olmasndan istifade ederek, peygamberliini ilan etti. Bylece
Babailer isyan balam oldu.
I. 5.2. 2. syann Balamas ve Gelimesi
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
36/158
syann ba Baba lyas, Mool istilasnn nnden kaarak Anadoluya gelmitir. Tam ad
Ebul-Baka Baba lyas bin Ali el-Horasni olan Baba lyas muhtemelen Harezm
Trkmenleriyle birlikte Anadoluya gelmitir. Baba lyas veya dier adyla Baba Resul
Anadoluya geldikten sonra Amasyaya yerleti. (Elvan elebi, 1995: XLV) bn-i Bibinin
anlattna gre, Baba Resul, Kefersud blgesindeki Smeysat adl kyde yaamaktayd.
Genlik yllarndan beri adam aldatmaya ve mrid toplamaya merak vard. (bn- Bibi, II,
1996:49) Ancak, onun bu blgede deil Amasyann at kasabasnda yaad anlalyor.
(Oru Be, Tarihsiz: 27) Kendisi bir gre gre Seyyid Ebul-Vefa tarikatndan
(Akpaazde, 1332: 1), dier bir gre gre ise, Dede arkn adnda bir Trkmen eyhinin
Anadoluya gnderdii halifelerindendir. (Elvan elebi, 1995: 15) slami kimliinin altnda,
ok derinlerde kalm tipik bir aman olma hviyetini henz kaybetmemi bir Trkmen
babasyd. (Ocak, 1996b: 96) Bu yzden o tpk amanlar gibi, sihir ve by yapabiliyor,
hastalar iyiletirebiliyor, tabiat kuvvetlerine hakim olabiliyor ve atee hkmedebiliyordu. (
Eliade, 1999; Roux, 1994; Ocak, 2000: 120-160; ener, 2000) Baba lyas bu grntsyle
olaan st zelliklere sahip birisiydi. evresindeki insanlara kolayca etki edebiliyor, ve
onlar lmsz olduuna inandrabiliyordu. Okuma yazma bilmeyen, sade gsterisiz bir
hayat yaayan, Trkmen kyllerini ksa srede etrafnda toplad. Baba lyas, zellikle
Trkmen nfusunun en youn olduu, ekonomik ynden en zayf ve dini cereyanlar
bakmndan en karmak blgelerde propaganda faaliyetlerini srdryordu. Bu blgeler:
kendi zaviyesinin bulunduu Amasya bata olmak zere, Tokat, orum, Sivas, Yozgat,
Adyaman, Malatya, Gney Dou Anadolu ve Kuzey Suriye blgeleriydi. ( Ocak, 1996b:
115-116) Baba lyas mridlerine, insanla tanr arasnda tam manasyla bir ayrlk olmadn,
insann tanrya, tanrnn da insana en yakn varlk olduunu anlatyordu. (Er, 1995: 18)
Mridlerinin saysnn yeterli ounlua ulatna inanan Baba lyas, isyana en msait
blgenin Gney Dou olduuna karar vererek buradaki mridi, Baba shak vastasyla isyan
balatt. syan ksa srede, Anadolunun byk blmn kaplad. syana ok farkl zmrelerkatlmt. Bunlar arasnda, Harezmah devletinin dalmasyla bolukta kalan Trkmenler,
Mool basks nedeniyle dorudan Orta Asyadan gelen ve Seluklu hkmetinin srgn
politikasna maruz kalan gebe Trkmenler, (amurolu, 1999: 171; Ocak, 1996b: 55-60) ,
maceraperest ve yamaclar, Bozkrlarda gebe, yar gebe hayat sren, Trkmenlerle
birlikte bulunan ve eski kam-ozanlara benzeyen babalar (Ocak, 1996b: 63) Kalenderiyye,
Yeseviyye, Haydariyye, Vefaiyye tarikat mensuplar bulunuyordu.
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
37/158
Babailer isyannda ilk saldr sanlann aksine Seluklu sultan Gyaseddin Keyhsrevden
geldi. Oru Bein naklettiine gre: Gyaseddin Keyhsrev bir sebebden dolay Baba
lyastan korkup asker gnderdi. Babaileri kltan geirdi (Oru Be, Tarihsiz: 28) Bunun
sebebi, Elvan elebinin anlattna gre: Kre Kad adndaki Anadolu Seluklu kadlarndan
birisi, Sultan Gyaseddin Keyhsreve Baba lyasn peygamberlik iddiasnda bulunarak,
devlete kar hayli asker topladn bildirmesi, halk isyana tevik etmesidir. (Elvan elebi,
1995: 40-41) Bu olay Nianc Mehmed Paada da: eyh Baba lyas- Acemin mridleri
gayet ok olman huruc ihtimali vardr deyu Sultan Gyaseddin katl-im itdi eklinde
belirtilmektedir. (Nianc Mehmed Paa, 1290: 110) Bu olay zerine, Kefersud veya
Adyaman blgesinde bulunan ve Baba lyasn ba mridi olan Baba shak, eyhinin
Amasyada bana gelenleri haber alr almaz, sultann bir vergi memurunun kendisine yapt
hakszl ve hareketleri bahane ederek, ayaklanmay balatmtr. (Elvan elebi, 1995: 47-48;
Ocak, 1996b: 126)
Baba shakn byk ounluu Trkmenlerden mteekkil ordusu ilk nce Kefersudu ele
geirdi. (Ebul-Ferec, ) bn-i Bibiye gre Baba shakn komutasndaki askerler:
... karnca ve ekirge gibi her keden harekete getiler, Ar kmesi gibi kaynayp
uuldamaya baladlar ... . nce ekyann doduu, taraftarlarnn, adamlarnn ve
mridlerinin topland o ky atee verdiler. Duman gibi evreyi ve etraf sardlar. O
melunun emri gereince davete uyarak arkalarna denlere hayat hakk verdiler. Onu
tanmayanlar, inkar edip kar gelenleri, hi korkup ekinmeden yok ettiler lerledike
o fitnelerin adamlarnn ve askerlerinin kalabal artmaya balad (ibn-i Bibi,
1996, II: 50).
Daha sonra srasyla, Adyaman, Gerger ve Kahta ele geirildi Byyen kalabaln kendizerine geldiini fark eden Malatya valisi Muhyiddin Ali ir, toplad askerlerle Baba
shakn karsna kt. Trkmenler Emir Ali irin ordusunu bozguna uratarak (
Gordlevski, 1988: 181)ilerlemeye devam ettiler.
Dier taraftan, Baba lyas Seluklu tazyikiyle skt Amasya kalesinden, Baba shaka iki
haberci gndererek, Amasya tarafna gelmemesini bildirdi. Ancak, Baba shak, yanndaki
Trkmenlerin peygamberlerini esaretten kurtarma hevesiyle geri dnmek istememelerindendolay elileri dinlemeyip Amasyaya doru hareketine devam etti. (Ocak, 1996b: 128) Baba
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
38/158
shak nc kuvvetleri vastasyla Sivasta Seluklu ordusunu yenilgiye uratt. Sivas, Tokat
yolundan Amasyaya doru ilerlediler. Saltanatndan endie duyan, Sultan Gyaseddin
Keyhsrev, Konyay terk ederek Kubadabad sarayna snd. Bu arada hala Amasya
kalesinde bulunan Baba lyas Hac Mbarezddin Armaan ah sktrd. Yanndaki
mridlerine, kendisine hibir ey olmayacan, nk kendisinin peygamber olduunu
srekli tekrar eden Baba lyasn yaralanmas yanndaki mridlerini hayal krklna uratt.
(a.g.e.; 132; Cahen, 1994:143) Daha sonra Hac Mbarezddin, Baba lyas yakalayarak
cesedini surlara ast. Amasyaya gelen Baba shak ve mridleri, eyhlerinin lm haberine
inanamadlar. Onun tanr katna gittiini syleyerek, Hac Mbarezddin Armaanahn
teslim olma teklifini reddederek savamaya devam ettiler. Yaplan etin arpmadan sonra
Hac Mbarezddini ldrdler. (amurolu, 1999: 176; Ocak, 1996b: 133; bn-i Bibi, 1996:
51) imdiki hedefleri Seluklu devletinin payitaht Konya idi. Armaanahn akbetini
duyan, Gyaseddin Keyhsrev derhal Erzurumdaki orduyu yardma ard. Emir Necmeddin
komutasndaki Seluklu ordusu Malya ovasnda Baba shakla karlat. Yaplan etin
arpmann sonucunda canla bala savaan (Elvan elebi, 1995: 55) )Baba shak ldrld.
Babai hareketine mensup olan kiiler lkenin her tarafnda takibata uratld. Bylece
Seluklu hkmetini aylardr uratran Babailer isyan bastrlm oluyordu.
Babailer syan Trk slam tarihi asndan nemli bir yere sahiptir. Siyasi adan Seluklu
ordusunun ve idaresinin zayfl ortaya km, Anadoluya girmek iin frsat kollayan
Moollar, isyandan sonra buradaki basklarn artrmlar, yl sonra da Kseda savanda
Seluklu ordusunu perian ederek, bu devletin idari hayatna son vermilerdir. (Babinger-
Kprl, 1996: 57)
syann dini ve kltrel sonularna baktmzda ise: Anadoluda mezhepler ayrmnn ortaya
ktn grrz. Eski geleneklerini srdren gebe Trkmen kitleleriyle, merkezi idareyibenimseyen devlet bakanlar arasndaki arpmann en byk rneini tekil etmi, ayrca,
ehirli- kyl ayrmn da ortaya koymutur. Gebe geleneklerini devam ettiren Trkmen
nfusun rejime kar bakaldrsnn sembol olmu, kendisinden sonra da yzyllarca devam
edecek isyanlarn dayanak noktalarndan birini tekil etmitir. Osmanllarn kuruluunda etkili
olan ve aada kendilerinden bahsedeceimiz, Rum Abdallar, Ahiler vs. dini gler ya
bizzat bu isyana katlmlar veya bu isyana katlan ahsiyetler tarafndan yetitirilmilerdir.
Bu adan bakacak olursak, Osmanl Devletinin kuruluunda etkili olan TrkmenlerleBabailer isyanna katlan Trkmenlerin ayn kkten gelmi olduklarn, belki de Selukludan
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
39/158
umduunu bulamadklar iin, Uta oluan ve Orta Asyadan gelen bu yeni teekkln
kendilerini daha iyi anlayacan dnen kimseler olabilecei aklmza gelmektedir. (Ocak,
1996b)
Ayrca Baba shakn isyana katlan epni Trkmenleri tarafndan ok sevilip saylmas (I.
Beldicianu-Steinher, 2000) ve bu epnilerin Hac Bekta Veli ile yakn dostluk kurarak onu
aralarna almalar da deinilmesi gereken bir konudur.
Seluklu Devleti Babailer syann bastrdktan yl sonra Kseda Savanda Moollara
malup olarak bu devletin vassal haline geldi. lhanl hkmdar Hlag ve olu Abaka
Anadoludaki siyasi kontrol ellerine almalarna ramen dini ve kltrel yaantya mdahale
etmediler. Anadolu bu dnemde siyasi mcadele asndan perian gnler yaarken dini ve
kltrel adan tam bir inan mozayii haline gelmiti. Anadoluda siyasi mcadelelerin
yaand bu dnemde, bir yandan Seluklu lkesinin msait olmas, bir yandan Mool
basks, bir yandan da halkn bnyesinde birikmi olan huzursuzluk ve gerginlik onlar
tarikatlara yneltti. (Glpnarl, 1999: 19) Mool akn Fahreddin Iraki, Evhadddin Hamid
el-Kirmni gibi nfuzlu alim, air ve eyhlerin Anadoluya g etmelerine sebep olmutu.
Anadoluda eitli tarikatlar ortaya kmt. Evhadddin Kirmani tarafndan temelleri atlan
Evhadiye tarikat, Babailer syanna katldktan sonra Anadolunun deiik blgelerine
dalan fedailerin mensup olduklar Haydariyye, Kalenderiyye tarikatlar, Muhyiddin bn-i
Arabinin talebeleri tarafndan oluturulan Ekberiyye tarikat bu tarikatler arasnda saylabilir.
Ayrca uc blgelerine giden Rum Abdallar, Gaziler ve esnaf gruplarnn bir araya gelerek
oluturduu Ahileri de bu zmreye dahil etmek gerekir. (Akpaazde, 1332: 205)
Mevlana Celaleddin-i Rumi, Sadreddin Konevi, Evhadddin Kirmani, Fahreddin-i Iraki,
Necmddin Daye, Burhaneddin Kanii, Hac Bekta Veli, Yunus Emre bu dnemde yaamolan ve zerinde durulmas gereken ahsiyetlerdir.
I.5.3. Mevlana Celaleddin Rumi:
Anadolu Seluklular Devrinin en nde gelen mutasavvflarndan olan Mevlana Celaleddin-i
Rumi 30 Eyll 1207de Belhde domutur. Babas Sultanl- Ulema unvann tayan
Bahaddin Veleddir. Kendisi Hatiboullar ad verilen soylu bir slaleye mensuptur.Bahaddin Veled, Mevlana yana gedii zaman, artan Mool basks nedeniyle Belhden
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
40/158
Niabura g etti. Burada Ferideddin-i Attarla karlatlar. Attar, bu srada yazm olduu
lahi name adl eserini, imdiden bir eyler sezdii Mevlanaya ithaf etti. (elebi, : 19 ;
Fruzanfer, : 97-99)
Bahaddin Veledin Belhden ayrlmadaki asl amac Mekkeyi ziyaret etmekti. Mekkede
hac farizasn yerine getirdikten sonra am yoluyla Anadoluya getiler. Belhden
Anadoluya kadar uzanan uzun yolculuk esnasnda uradklar her yerde ilim ve feyizlerini
yaymlar, kendileri de byk mutasavvflarla grerek onlarn feyizlerinden istifade
etmilerdi. Yolculuklar esnasnda, ilk nce, Niaburdan Badata gittiler. Badatta eyh
ihabddin Shreverdi ile grtkten sonra Kfe yoluyla Mekkeye, oradan Medineye,
am-Halep-Malatya yoluyla Erzincana geldiler. Malatyaya geldiklerinde 18 yanda olan
Mevlana, burada Gevher Hatunla evlendi. Daha sonra Sultan Alaeddin Keykubadn
davetiyle Konyaya yerleen Bahaddin Veled, ki yl sonra vefat etti.
Mevlana yandan yirmi yana kadar babasnn himayesinde yetimiti; ondan tasavvuf
dersleri ald. Onun lmnden sonra Burhaneddin Tirmizi-i Muhakkk Konyaya geldi ve
lmne kadar Mevlanay manevi himayesine ald. (Glpnarl, 1999: 45) Kalenderilerden
olan Burhaneddin Muhakkk herkesin gnlnden geenleri bilen, adn sylemeksizin emsin
geleceini Mevlanaya bildiren yce bir ahsiyettir ve dokuz yl Mevlanaya hocalk
yapmtr. ( a.g.e. : 46-48) eyh Burhaneddin Muhakkk Tirmizinin lmnden sonra, be yl
yalnz kalan Mevlana 642 ylnda emseddin Muhammed Tebrizi ile grt.
ems-i Tebrizi, Ebu Bekir Tebriz-i Selebafn mrididir. Seyr- slkunu tamamladktan
sonra vecd ve heyecann paylaabilecei bir dost aram ve diyar diyar dolam fakat bir
trl arad muhabbet ehli insan bulamamt. amda Evhadddin Kirmani ile gren
ems, onun tavsiyesiyle Mevlana ile grt. (Eflaki, II, 1995: 192-193) Bu grmedensonra, aralarnda tarifsiz bir muhabbet meydana geldi. Bu muhabbeti Mevlana u ekilde dile
getirmektedir:
ah ve dilber olan ems-i Tebrizi btn ahl ile
Bizim canmzn muhafz (candr) idi (A. Eflaki, I, 1995: 274)
Mevlana ile ems ilerleyen dnemde sk sk bir araya gelip sohbetlerde bulundular.
Talebelerin ikayeti hocalarnn kendileriyle ilgilenmemesinden doan ikayeti ve kandedikodular nedeniyle, bir gn ems-i Tebrizi aniden ortadan kayboldu. Bu olay zerine
-
7/30/2019 Abdalan-i Rum- Hasim Sahin_tez
41/158
Mevlanay byk bir hzn kaplad. rencileriyle ve halkla hi grmez oldu.
Mevlanann bsbtn perian bir hal almas ve kendisiyle hi grlemez olmas zerine,
olu Sultan Veled, amda ems-i Tebriziyi buldu, kendisinden af dileyerek onu geri
getirdi. ( Ritter, 1942: 275; Glpnarl, 1959) Ancak ksa sre devam eden bu huzurlu
gnlerden sonra ems aleyhinde yine dedikodular kmaya balad. Bir sre sonra da ems
yine ortadan kayboldu ve bir daha grnmedi. Kendisinin ehid edildii konusunda rivayetler
vardr. (Eflaki, II, 1995: 264-275; Glpnarl, 1999: 82-83) emsin kaybolmasndan sonra
Mevlana kendini ar derecede raks ve semaya veriyor ve bir sre sonra da, kaybolan ems-i
kendi iinde buluyordu.