ประกอบปรชญาเชงศาสตร VII (902) วฒนธรรม Weber, Paradigm, CAPRA,

Learning Organization และอน ๆ

เอกสารประกอบการบรรยาย วชาขอบเขตและวธการศกษา

โดย

ศ.(พเศษ) ดร.จรโชค วระสย Jirachoke Virasaya, Ph.D. (Berkeley)

วนอาทตยท 10 ตลาคม 2553

สารบญ หนา

สวนท 1 วาดวยวฒนธรรม 1. ทมา 1 2. วฒนธรรม (Culture) : สามความหมาย 2 3. วฒนธรรมตามนยสงคมศาสตร 3 4. ค านยาม 5 5. วฒนธรรมแตกตาง (Variability) 12 6. ความเหมอนกนของวฒนธรรมตาง ๆ 14 7. วฒนธรรมมเฉพาะในมนษย 16 8. วฒนธรรมไมมในสงคมทต ากวามนษย (Subhuman societies) 16 9. สาเหตแหงการมวฒนธรรมในมนษย 17 10. อนวฒนธรรม 18 11. อนวฒนธรรมทางเชอชาตและศาสนา 19 12. อนวฒนธรรมทองถน (Regional subculture) 20 13. อนวฒนธรรมทางอาชพ (Occupational subculture) 21 14. บรเวณวฒนธรรม (Culture areas) 22 15. โครงสรางของวฒนธรรม 23 16. ความ “เฉอย” หรอ “ความลา” ทางวฒนธรรม (Culture lag) 24 17. วฒนธรรมทางการเมอง 24 สวนท 2 ชวตทางวชาการของแมกซ เวเบอร (Max Weber) 1. ความน า 26 2. เชอสายและผลงานส าคญ 26 3. ประวตการศกษา 28 4. ชวประวตของ Weber 29 5. ปญหาสขภาพ 30 6. การเดนทางไปสหรฐอเมรกาและฮอลแลนด 32 7. กจกรรมทางวชาการเพมเตม 33 8. ผลงานของ Weber 34

สารบญ (ตอ) หนา

9. ผลงานหนงสอจรยธรรมโปรเตสแตนท ของเวเบอร 34 10. มโนทศน rationalization 35 11. นานาประเภทของ Rationality 35 12. Paradigm : ทรรศนะแมบท, กระบวนทศน 36 13. ผลงานของนกคดอเมรกน แคปรา 36 14. แคปราเผยการเขยน “The Turning Point” 37 15. สาระ 38 16. ฟสกสแนวใหมกบทรรศนะแมบท 39 17. อนาคตระทกขวญ 41 18. วสยทศน และอน ๆ 42 19. Old and New Paradigms 43 20. การคนพบเชงวทยาการ 44 21. ความเปนผน าในบรบทแหงองคการเรยนร (Learning Organization) 45 22. กระบวนทศนองคการแบบเดมกบแบบองคการเรยนร 47 23. หลก 5 ประการขององคการเรยนร 48 สวนท 3 ภาคผนวก 50

ประกอบปรชญาเชงศาสตร VII (902) วฒนธรรม Weber, Paradigm, CAPRA,

Learning Organization และอน ๆ

ศ.พเศษ ดร. จรโชค วระสย Jirachoke Virasaya, Ph.D.(Berkeley)

I. วาดวยวฒนธรรม 1. ทมา

ศพท “วฒนธรรม” ใชแพรหลายในภาษาไทยแตเปนคาคอนขางยาก กลาวคอกอนจะมศพทดงกลาวมพระภกษรปหนง คอ พระมหาพล แหงวดมหาตยวราชรงสฤษฏไดทดลองใชคาวา ‚ภมธรรม” เพอแปลคาวา“culture”ในภาษา องกฤษ ทงน จากปาฐกถาของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาดารงราชานภาพใน ป พ.ศ. 2474

(ประพฒน ตรณรงค , การฟนฟวฒนธรรมสมยกรงรตนโกสนทร (กรงเทพฯ : คณะอนกรรมการเอกลกษณของชาต , 2526) , หนา 1)

ตอมาชวงป พ.ศ.2475 พระเจาวรวงศเธอกรมหมนนราธปพงศประพนธ ขณะทรงพระยศเปนพระองคเจาวรรณไวทยากรเปนผทรงใชคาวา ‚วฒนธรรม” และเขาใจกนวาทรงเปนผบญญตศพทดงกลาว คาวาวฒนธรรมทใชในปจจบนใชใน ความหมายทกวางขวาง และเกยวโยงกบวล “วฒนธรรมการเมอง” และอนวฒนธรรม หรอวฒนธรรมยอย (Subculture)

จรโชค (บรรพต) วระสย JIRACHOKE (BANPHOT) VIRASAYA ไดรบทนรฐบาลศกษาจบ ปรญญาตรทางสงคมวทยาวทยานพนธ

เกยรตนยม B.A. HONORS THESIS IN SOCIOLOGY, มหาวทยาลยแคลฟอรเนย ณ นครเบอรคลย UNIVERSITY OF CALIFORNIA (BERKELEY) ; ปรญญาโท M.A. IN POLITICAL SCIENCE (UC, BERKELEY) ; ปรญญาเอก Ph. D. UC. BERKELEY ; ไดรบแตงตงเปนสมาชกสมาคมเกยรตนยมระดบชาต ของ U.S.A. ตงแตป 1962 PI SIGMA ALPHA, National Political Science Honor Society, U.S.A., 1962. กรรมการและเลขานการคณะกรรมการ จดตงมหาวทยาลยรามค าแหง (2513-14) Founding Member Ramkhamhaeng University หวหนาภาค ผกอตงภาควชาสงคมวทยา (Founding Chairman)

คณบดผกอตงคณะรฐศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง (Founding Dean), Faculty of Political Science Ramkhamhaeng University, Bangkok, 10240 Tel.02-310-8483-9 ตอ 41 , 36 อดตรองอธการบดฝายวชาการ , อดตรอง ผอ.สถาบนสวนภมภาควาดวยการอดมศกษา, Former Deputy Director, Regional Institute of Higher Education, (RIHED) Singapore.

รก.ผอ.โครงการปรชญา ดษฎบณฑตทางสงคมศาสตร, Acting Director ,Doctoral Program in Social Sciences, (10 สาขาวชา) อาคารทาชย มหาวทยาลยรามคาแหง,02-310-8566-7 ปรบปรง 09/10

ประกอบการบรรยาย วนอาทตยท 10 ตลาคม 2553

2

2. วฒนธรรม (Culture) : สามความหมาย ความหมายของ ‚วฒนธรรม ‛ มแจกแจงนบไวกวารอยความหมายและมผรวบรวม

วเคราะห ความหมายไวเปนความยาวกวา 400 หนา ไดแก นกมานษยวทยาระดบปรมาจารย( Guru) อเมรกน 2 คน

(A.L.Kroeber and Clyde Kluckhohn. Culture, New York : Vintage Book,1963.) ณ ทนเหนสมควรแบงออกเปน 3 ความหมายใหญๆ (1) ความหมายตามรากศพท (2) วฒนธรรม คอ ขนบธรรมเนยมประเพณ (3) ตามความหมายแหงสงคมศาสตร

2.1 ความหมายทหนง ไดแก วฒนธรรมตามรากศพทเดม ตามความหมายน วฒนธรรม หมายถง สงทดงาม สงทไดรบการปรงแตงใหดแลวหรอสงท

ไดรบการยอมรบและยกยองมาเปนเวลานาน ตวอยาง ไดแก ผลงานผเลอเลศทางศลปะ เชน Leonardo, da vinci, 1452-1519 ทมชอเสยง เชน ไมเคล

แองเจโล(Michelangelo, 1475-1564) ชาวอตาเลยนและ โกแกง (Paul Gaugin,1848-1908) ชาวฝรงเศส นอกจากนมตวอยาง ดนตรของ เบโธเฟน (Beethoven 1770-1827) ซงเปนชาวเยอรมนและดนตรของไชกอฟสก (Tchaikovsky, 1840-93) ซงเปนชาวรสเซยและดนตรไทยของหลวงประดษฐ -ไพเราะ อนงมวรรณกรรมทอมตะ เชน บทละครของ วลเลยม เชกลเบยร (William Shakespeare) ซงเปนชาวองกฤษ บทนพนธระดบ Nobel Prize ของรพนทรนาถ ฐากร (Rabindhranath Tagore)ซงเปนชาวอนเดยและพระราชนพนธเรองรามเกยรตและอเหนา งานเขยนเรองขนชางขนแผน เปนตน วฒนธรรมตามความหมายแรก นมาจากศพท ‚วฒนะ” หรอ ‚พฒนะ” ซงแปลวา ‚เจรญ‛ และตรงขามกบคาวา ‚ความเสอม‛ วฒนธรรมจงตรงขามกบ “หายนะธรรม ”(decadence เดค-แคด-เดนซ) ซงเปนการประพฤตอนนาไปสความเสอมหายนะธรรมจดวาเปนการเปลยนแปลงไปสการ “เจรญลง ” ตวอยางของหายนะธรรม ไดแกความ ฟงเฟอ และ ฟมเฟอย ปลายจกรวรรดโรมน (Roman Empire) หลายรอยปมาแลวในยคนนมการประพฤตปฎบตทโหดรายทารณอกดวย อนเปนผลทาใหจกรวรรดดงกลาวแตกสลายในทสด

a. Edward M.Burns,Western Civilizations 6th edition, New York : Norton, 1963 pp.238-241.)

b. Edward Gibbon. คอ Gibbon’s Decline and Fall of the Roman Empire, Rand, 1979. 2.2 ความหมายทสอง วฒนธรรมไดแก ขนบธรรมเนยมประเพณตางๆ ขนบธรรมเนยม หมายรวมถง ทงทเกยวกบวาระสาคญของชวตบคคล และเกยวกบประเพณตางๆของสงคมเอง

3

ขอปฏบตหรอขนบธรรมเนยมประเพณเกยวของกบ วาระส าคญ ๆ ของการ ดาเนนชวตของ ‚บคคล‛ ตงแตเกดจนกระทงสนชวต ไดแก ขอปฏบตพธกรรม รวมทงความเชอเกยวกบ 1) การตงครรภ 2) การมเดกเกดใหม 3) การตงชอ 4) การนาเดกเขานบถอศาสนา 5) การขนบานใหม 6) ประเพณเกยวกบการหมน 7) การสมรส 8) ประเพณเยยมผปวย 9) ประเพณเกยวกบการตาย

ประเพณทเกยวกบความเปนอยของ “คนในสงคม” เกยวกบการประกอบอาชพ การศกษา การศาสนา การนนทนาการในกรณสงคมไทย วฒนธรรมตามความหมายนมตวอยาง ไดแก

ประเพณโกนจก บวชนาค ประเพณสงกรานต ประเพณลงแขกในการทา นาประเพณแหนางแมวขอฝน (ในประเทศไทยมผเขยนเกยวกบ ประเพณตาง ๆ หลาย ทานดวยกนสาหรบผทไดรบการอางองถงมากทสดผหนง คอ พระยาอนมานราชธน (เสฐยรโกเศส ) ตวอยาง ไดแก เสฐยรโกเศส วฒนธรรมและประเพณตางๆของไทย สานกพมพกาว หนา. 2503 นอกจากนยงมขอเขยนอน ๆ อกรวมทงหนงสอทานอง นวนยาย เชน สแผนดน ของ ม. ร. ว. คกฤทธ ปราโมช)

สาหรบตางประเทศมประเพณตาง ๆ เชน ประเพณ การเตนรอบกองไฟของอนเดยนแดง หรออนเดยนอเมรกน (Red Indians or American Indians) ในทวปอเมรกา 2.3 ความหมายทสาม : วฒนธรรม “ตามนยแหงสงคมศาสตร” วฒนธรรมตามนยนมความหมายกวางขวางทสด เพราะมไดหมายรวมถงเฉพาะคานยามแรกและคานยามทสอง แตครอบคลมกวางกวามาก กลาวคอ มขอบเขตเกนกวาการเปนสง “ดงาม” หรอเปน “ขนบธรรมเนยมประเพณ”

3. วฒนธรรมตามนยสงคมศาสตร ความหมายของวฒนธรรมทใชทางสงคมศาสตรซงมความเปนสหวทยาการเกยวกบหลายสาขายอยมผใหคาจากดความตาง ๆ กนดงน เชน ค านยามทหนง : วฒนธรรม ไดแก พฤตกรรมทเขา “รปแบบ ” หรอมลกษณะเปน “กระสวน ” หรอ รปแบบ (behavior patterns) ซงมการสงตอถายทอดโดย สญลกษณ (symbols) คาวา “pattern” เปนศพททางวชาการซงหมายถงรปแบบอนเกดขนจากการ กระท าซ า ๆกน ตวอยางของกระสวนหรอรปแบบอนจดเปนวาเปนวฒนธรรม คอ

(1) การทกทายกนเมอพบผคนเคยกน (2) การแปรงฟน (3) การเขยนหนงสอโดยใชปากกาหรอดนสอ (4) การเขาแถวตอนเชาของนกเรยน (5) การขบรถตามชองทางจราจร (6) การยนแบบรายการเสยภาษอากร

4

(7) การเขานงสอบตามระเบยบตามสถาบน (8) การเขารบพระราชทานปรญญาของผเรยนจบหลกสตร ฯลฯ วฒนธรรมตาม นยแหงสงคมศาสตร มความหมายกวางขวางมากคอครอบคลมถงทกสงทก

อยางทเปน “ผลงาน” คอ “ผลแหงการกระท า ” ของมนษยไมวาจะเปนทาง วตถหรออวตถ ตวอยางของวฒนธรรมทางวตถ ไดแก กระดานชนวน สมด สายไฟฟา เครองวทย เครองวทยโทรทศน ตะเกยงเจาพาย สมไก ตะป กรอบรป กระเปาเดนทาง ของเลนเดก อาคารหองเรยน อาคารสานกงาน ฯลฯ

ตวอยางของวฒนธรรมทางอวตถมดงตอไปนคอ ศาสนา ศลธรรม สถาบนครอบครว ศรทธา ความเปนผนา ฯลฯ

วฒนธรรมตามนยแหงสงคมศาสตร กนความถงพฤตกรรมหรอทกสงทกอยางซงเปนพฤตกรรมหรอสงทเกดขนจาก “การเรยนร ” ดวยการสอสารตอกนมลกษณะเปน “ขนบธรรมเนยมประเพณ”หรอ “จารต” คอมการประพฤตปฏบตตดตอกนมา และเปน “สถาบนสงคม”เชน สถาบนศาสนา สถาบนการศกษา สถาบนการเมอง สถาบนการอาชพ สถาบนการทหาร ฯลฯ

วฒนธรรมไมมในสตวทต ากวามนษย โดยทลกษณะสาคญของวฒนธรรม ไดแก การรจกใชสญลกษณ ดงน ซงถอกนวา “สตวทต ากวามนษย” (subhuman) ไมมวฒนธรรมสตวตากวามนษย ไดแก สตวโลกอนๆทไมใชมนษย เชน สนข เสอ ชาง ปลา นกอนทรย สตวเหลานขาดการพฒนาทางภาษาซงเปนสญลกษณท สาคญในการสอสารและสงทอดวฒนธรรม ดงนน สตวจงไมอาจม วฒนธรรมได อนงพงเขาใจวาวฒนธรรม มไดเฉพาะแตในมนษยเทานน ในสตวตากวา

มนษยแมจะมการสอสารอยบาง แตการพฒนาทางานภาษาบกพรองอยมาก มการสอสารตอกนไดบางในระดบงาย ๆ และไมลกซงพอทจะสงทอดตอความหมายทสลบซบซอนหรอเปนนามธรรมได

ค านยามทสอง :วฒนธรรม ไดแก วถชวตของ คนในแตละสงคม ซงเกดขนเพอสนองความจาเปนในการอยรอด (survival) ในการสบตอของความเปนมนษย และในการจดระเบยบสงคม อาจแยกอธบายเปนขอๆดงน

ประการแรก : ความจ าเปนในการอยรอด มนษยตงแตสมยเรมตนทถอกาเนดขนมาในโลกเปนเวลาประมาณ 1.3 ลานปมาแลว ไดพบวาจาเปนทจะตองปฏบตในทกวถทางเพอให ตนอยรอด ดงนนจงคดวธการประดษฐสงตางๆขน เชน เครองมอทใชในการลาสตว เครองมอในการทาการเพาะปลก การทาทกาบงแดดและฝน และภย อนตรายจากสตวราย การทาเครองนงหม การประดษฐเครองใชเครองจกร ฯลฯ ตอมาการท าเพอใหความอยรอดนไดขยายมาเปนการประดษฐสงอนๆ ดวย ไดแก วตถตางๆ ทจบตองไดตงแตเลกทสดจนถงใหญทสด ตวอยางไดแก เขมหมด ไมจมฟน ทเขยบหร ถวยกาแฟ รถจกรยาน เครองบน ยานอวกาศ รถถง ฯลฯ

5

ประการทสอง : การจดระเบยบสงคม วฒนธรรม ไดแก รปแบบแหงการจดระเบยบสงคม เชน การรวมตวของมนษยขนเปน

‚เผาชน‛ ซงเหลอนอยแลว เชน (1) การรวมตวขนเปนชาวเขาเผาตางๆ (hilltribes)ในประเทศไทย

(2) การรวมตวของชาวพนเมอง (aborigines) ในออสเตรเลยการใชบมเมอแรง (3) การทคนพนเมองอเมรกน (อนเดยนแดง) รวมตวกนขนเปนเผาตางๆ เชน เผาอาปาเช เผาเชอโรก (Apache and Cherogee) เปนตน

การรวมตวของสงคมเขาสสภาพ “สงคมการเมอง” มรปแบบอนๆอก คอ เปน ‚นครรฐ‛ (city state) หรอเปน ‚รฐประชาชาต‛ (nation-state) นอกจากนยงหมายถง การจดระเบยบของสงคม เชน การมความสมพนธตอกนใน ฐานะ เครอญาต (kinship) การมความสมพนธตอกนแบบศกดนา (feudal ties) และ แบบอนๆ ฯลฯ (อาน ม.ร.ว.คกฤทธ ปราโมช. ฝรงศกดนา พมพหลายครง) ประการทสาม : วถแหงพฤตกรรมทเกดขนเพราะความสมพนธระหวางมนษย

ตวอยาง ไดแก การยมทกทาย การแสดงความเสยใจหรอความดใจ การขดแยงกนการแสดง ปาฐกถา การสมมนา การซอขาย การเลนกฬาฟตบอล การ แสดงภาพยนตร การไปตดผม ฯลฯ

(Richard T. Schaefer Sociology Matters 3rd ed., MC Graw-Hill, 2008)

4. ค านยาม “วฒนธรรม” ไดแก รปแบบ แหงพฤตกรรมทเกดขนจากการเรยนร ซงม การเปลยนแปลง

อยเปนนจสน พฤตกรรมดงกลาวรวมทงทศนคต คานยม ความรและบรรดาวตถทงหลายพฤตกรรมและสงทงหลายดงกลาวมาแลวมการรบโยนและมการสงทอดตอไปยงบรรดาสมาชกแหงสงคม‛

(John F. Cuber. Sociology ,6th ed. , New York, Appleton-Century-Crofts, 1968, p.76.) สมควรทจะแยกลกษณะตาง ๆ ของวฒนธรรมตามคานยาม “มาตรฐาน” ขางตนทงน

โดยกาหนดเปน 6 ลกษณะ คอ 1) วฒนธรรมเปนพฤตกรรมทเกดจากการเรยนร 2) วฒนธรรมเปน ‚รปแบบ‛ หรอ ‚กระสวน‛ แหงพฤตกรรมอนเกดขนจากการเรยนร

3) วฒนธรรม ไดแก ผล หรอ ผลตผลแหงการเรยนรไมวาจะเปนพฤตกรรมหรอวตถ 4) วฒนธรรมมการรบโดยบรรดาสมาชกแหงสงคม กลาวอกนยหนงกคอ ‚วฒนธรรมเปนพฤตกรรมหรอสงทสมาชกของสงคมมสวนเปนเจาของไมมากเกนไป‛ 5) วฒนธรรมมการถกสงตอหรอไดรบการถายทอดมา 6) วฒนธรรมเปลยนแปลงอยเปนนจสน

(อานเพมเตม Anthony Giddens, et al. Introduction to Sociology. 6th ed. 2007 )

6

องคประกอบทหนง : วฒนธรรมเปนพฤตกรรมทเกดขนจากการเรยนร พฤตกรรมของมนษยสวนใหญเกดขนจาก การเรยนร คาวา ‚เรยนร ‛หมาย ความวา

เปนสงทการทไดในภายหลง (acquired)การทกาเนดมาแลว กลาวคอมใชเปนสงทเกดขนโดย “ทายะสมบต” หรอ “เชงพนธกรรม” (hereditary) ดงนนสภาวะของชววทยาจงไมใชวฒนธรรม เชน การมผวขาว หรอผวดา ผมหยก หรอผมตรง ไมเปนสวนของวฒนธรรม เพราะมตดตวมาแตกาเนด อยางทเรยกกนวาฝงมาใน ‚สายเลอด‛ ซงกไดแก การถายทอดมาโดยทางหนวย พนธกรรม คอ ‚ยน” (gene), DNA.

พฤตกรรมทเกดขนจากปฏกรยาของรางกายโดยตรง (reflexes) ไมจดวาเปนวฒนธรรม พฤตกรรมทไมใช วฒนธรรมเพราะเปนปฏกรยาทางสรระ หรอ ทางกลามเนอทเปนไปโดยอตโนมตอนเกดขนอยางบงคบไมได ตวอยาง ไดแก

(1) การกระพรบตาทเกดขนเอง (ไมไดจงใจกระพรบ) แตเกดขนโดยอตโนมตเพราะแสงเขาตา หรอดวยเหตอน

(2) การไอเพราะเปนหวด (มใชจงใจไอ) หรอกระแอมเพอใหคนอนทราบวาตนมาแลวหรออยทใดทหนง

(3) การทมอสะทอนกลบเองเมอสมผสกบของรอนจดหรอเยนจด อยางไรกตามควรทราบวาพฤตกรรมตอไปนถอวาเปนวฒนธรรม ทงนเพราะ เกดขนจาก

เรยนร ตวอยางไดแก การใสผมปลอม การจงใจกระพรบตา หรอจงใจทาตาหลว การแปรงฟน การหวผม การเขาควเพอซอตวรถไฟ การเลาเรองการกลาวชมหรอตาหนนกการเมองตวอยางอนๆ ของวฒนธรรมอนเปนผลจากการเรยนรทงสน ไดแก การไปดภาพยนตร การแสดงความดใจ การแกปญหาคณตศาสตร การเปนกงวลเรองสขภาพของตนเอง (หรอของผอน ) การใชศพทแสลง การโกนศรษะของนกบวช การบชาพระ การแสดงละคร การพากษโขน การเลนกายกรรม การโยนโบวลง การเลนหมากเกบของเดก การเลนโยคะ การแขงรถ และการขนเครองบน เปนตน การเรยนรอนเปนบอเกดแหงวฒนธรรมนนอาจเกดขนไดทงโดย “การรตว” และ “ไมรตว”

การเรยนรโดยรตว (conscious) คอรวากาลงเรยนอะไรอย เชน รวากาลงเรยนขบรถยนต รวากาลงฝกวปสสนารวากาลงเรยนโยคะ เปนตน

การเรยนโดยไมรตว (unconscious) เชน การเอาอยาง หรอการ ‚เลยนแบบ‛ บดามารดา หรอการเอาอยางเพอนฝง

พฤตกรรมซงเปนวฒนธรรมอาจแบงออกเปน 2 แบบ ไดแก พฤตกรรมชดแจง และพฤตกรรมแอบแฝง

พฤตกรรมชดแจง (overt behavior) มตวอยางไดแกการไปตลาด การใชตะเกยบหรอชอนสอม การขบรถมาหรอรถยนต การเขยนหนงสอ

7

พฤตกรรมแอบแฝง หรอรไดยาก พฤตกรรมไมชดหรอพฤตกรรมปด (covert behavior) เปนพฤตกรรมทเหนหรอทราบไดคอนขางยาก เชน การวางโครงการในใจ การมความพงพอใจดนตร การมขอกงขาวาเทพเจามจรงหรอไมจรง ความเชอเรองสงศกดสทธการเคารพบชาวรบรษ การชอบภาพเขยน การคดคานวณคอมพวเตอร การแกปญหาอกษรไขวดวย การคด และฯลฯ

ขอเนนวากระบวนการคด กระบวนการแสดงความคดเหน การตงขอสงสย การมศรทธา การมความรสกอคต การแสดงความเคารพบชาลวนแลวแตจดอยใน ‚วฒนธรรม‛ ตามนยแหงสงคมศาสตรไดทงสน องคประกอบทสอง : วฒนธรรมเปนรปแบบ “กระสวน” แหงพฤตกรรมทเกดขนจากการเรยนร (Pattern of learned behavior)

รปแบบหรอกระสวนแหงพฤตกรรมอนจดไดวาเปนวฒนธรรมมความหมาย 3 ประการดงตอไปน

ประการทหนง วฒนธรรมเปนรปแบบวฒนธรรมทม ความสมพนธของสง ตางๆ หมายความวา มใชเปนการทาโดยอสระ หรอเปนเอกเทศแยกออกจากกน การทมลกษณะแหงความสมพนธตาง ๆ นนจดไดวาเปน “รปแบบ” หรอ “กระสวน” ดงตวอยางตอไปน

ตวอยางทหนง การอานขอความทกาลงอานอยขณะนเปนพฤตกรรมทเปนรปแบบหรอกระสวน เพราะเกยวกบพฤตกรรมสวนอนๆ เชน ขณะทนกศกษา ก าลงอานขอความในหนงสอนจะมความเกยวของกบเรองตาง ๆ เชน การอานนนเกยวกบ การทใครจะทราบวาวฒนธรรมคออะไร การทจะสอบไดคะแนนด และการเกยวพนกบสวนอนๆ ของพฤตกรรม คอ ทศนคตวาชอบหรอไมชอบขอความนเปนตน

ตวอยางทสอง การชมจนทรวนเพญ หรอการดพระอาทตยตกใน ชนบทจดเปนกระสวนพฤตกรรมอยางหนง และอยในขอบขายแหงการเปนวฒนธรรมทเปน “รปแบบ” หรอ “กระสวน ” เพราะมลกษณะ เกยวพนกบสงตาง ๆ เชน เกยวพนกบการ เพลดเพลนการตอบสนองสงเรา (Stimulus) และการม มโนภาพ ความเพอฝนทไดมาจากพฤตกรรมอนๆ เชน การเรยน วรรณคด หรอจากการดรปภาพ เปนตน

ประการทสอง : วฒนธรรมเปนรปแบบหรอกระสวนในความหมายวา เปน ความสมพนธระหวางพฤตกรรมของบคคลตงแตสองคนขนไปเมอมการตดตอ เชน ความสมพนธ ระหวาง ผรบกบผให บดามารดากบบตร สามกบภรรยา รฐบาลกบราษฎร ผบงคบบญชากบผอยใตบงคบบญชานายแพทยกบคนไข ศษยกบอาจารย นายจางกบลกจาง เพอนตอเพอน และนกกฬาทมเดยวกน หรอนกกฬาทมหนงกบอกทมหนง เปนตน

ประการทสาม วฒนธรรมเปน “รปแบบ” หรอ “กระสวน” แหงพฤตกรรมในความหมายวาเปน “วถชวต” หรอวถการดารงชวตของชนชาตหนง หมชนหนง คนจานวนหนง วฒนธรรมในความหมายนมตวอยาง ไดแก วถของชนชาต (National “way of life”) ซงเปน “กระสวน ‛ หรอ

8

“รปแบบ‛ ของคนในชาตทงหมด ‚วถชวต‛ ระดบชาตนยอมแตกตางกนไปตามกาลสมย คอไมใชจะอยคงทเสมอไป ตวอยางคอ กรณสงคโปรวถชวตของคนสงคโปรภายใตรฐบาลนายลกวนยว แตกตางจากสมยกอน เชน ขณะนเนนเรองความสะอาด เนนเรองการอยในระเบยบวนย ทงนแตกตางจากวถชวต หรอวฒนธรรมเมอประมาณหลายสบปมาแลว ซงมวฒนธรรมแตกตางกนไป อกกรณหนงคอ วถชวตของคนอเมรกนสมยหลงสงครามโลกครงทสองยอมแตกตางจาก สมยเรมกอตงประเทศใหมๆ ในเรองนนกสงคมวทยาทมชอเสยงผหนง คอ เดวด รสแมน และคณะ (David Riesman,et al. The Lonely Crowd, Yale University Press, 1973.) วถชวตของคนๆหนง (A man’s ‚way of life‛) “สไตล” ของแตละคนไมเหมอนกน

วถชวตของชาวชนบท (A rural ‚way of life‛) เปนวฒนธรรมในฐานะเปนรปแบบของการดาเนนชวตหนกไปในทางเกษตรกรรม การอยในสงคมทไมมผคนหนาแนน วถชวตยอมแตกตางจากผมชวตอยในเมองใหญๆ ซงบานเรอนตงอยใกลชดกนมาก การคมนาคมในเมองใหญๆ ประกอบไปดวยถนนหนทางมาก แตกยงมปญหาการคบคงของจราจร

วถชวตนกการเมอง (A politician’s “way of life”)ซงเปนรปแบบของการดารงชวตแบบหนง เปนกรณของผทจะตองใชชวตอยกบสาธารณะชนตวอยางอน ๆ อก เชน วถชวตของนกศกษา ซงยอมแตกตางออกไป เชน ในระดบ มหาวทยาลยหรอระดบวทยาลย นกศกษาในประเทศใด นกศกษาในสถานบนรฐบาลหรอเอกชน นกศกษาวทยาเขต (Campus) ทตงอยในเมองหรอตางจงหวด รวมทงวถชวตนกธรกจ ซงเปนรปแบบของการดารงชพดวยการประกอบอาชพทมการลงทนมการเสยง มการคานงถงผลกาไรขาดทน ฯลฯ องคประกอบทสาม : วฒนธรรมไดแก ผล หรอผลตผลของพฤตกรรม (The products of behavior)

วฒนธรรม มความหมายรวมถง ผลตผลตางๆของมนษย คาวา “ผลตผล ” คอเกดจาก “มโนกรรม” (การคด) “วจกรรม” (การพด) และ “กายกรรม” (การกระทา) คอเปนผลตผลในมโนกรรม คอ ทศนะคต ความเชอ ความรลก (เจตคต ) ผลตผลวจกรรม คอ การแสดงสนทรพจน การเจรจาสนตภาพ การซอขาย การสอน การถามปญหา และผลตผลกายกรรม คอ การเขยน การทาไรไถนา การฝกกายบรหาร การอยเวรราชการของตารวจ การประดษฐเครองคอมพวเตอร การขบยานอวกาศ การเลนสก การเลนกายกรรม การเลนตะกรอ ฯลฯ

องคประกอบแบงผลตผลของพฤตกรรม วฒนธรรมหมายรวมถง ทศนคตหรอ เจตคต (attitude) ทรรศนะ คานยม หรอคณคา (values)

ความรตางๆ วฒนธรรม หมายถง เจตคต หรอทศนคต เจตคต ไดแก “ความพรอมทจะแสดงออกซง

พฤตกรรม” หรอ‚พรอมจะมการกระท า”

9

เจตคตเปนความรสกภายในซงมวตถ บคคล หรอแมกระทงอวตถทศนคตอาจแยกออกเปนในทางปฎธาน หรอในทางลบหรอแบบกากงกน โดยสรปคอ อาจแยกเปน การรสก ชอบ ชง หรอเฉย ๆ ตอบคคล วตถองคการ หรอคณะบคคลการมฉนทาคต คอ พอใจชอบสงใด เชน ชอบคนผวขาว หรอชอบ คนผวดาจดเปนทศนคต

วฒนธรรม หมายถง ทศนะหรอทรรศนะ ทศนะ หมายถง การแสดงทศนคตใหปรากฏ เชน ในรปของการพด หรอในรปของการขดเขยน เรยกวาความเหนนนเอง วฒนธรรม หมายถง คานยม หรอคณคา คอ การยกยองวาอะไรเปนของ ดหรอไมด อะไรเปนของนา นยมหรอไมนยม สงทเราวามคณคา คอ สงทเราวาดม ประโยชนหรอควรกระทา คณคาหรอคานยมแตกตางกนแลวแต วฒนธรรมจะเปนอะไร การทถอวาการม สามเดยวภรรยาเดยว เปนเรองของวฒนธรรมของแตละชาต บางชาตหรอผนบถอศาสนาบางศาสนาไมยอมรบคานยมแหงการมภรรยาเดยว ตวอยางคอ อาจมคานยมแปลก ๆ ออกไป คอยอมใหผหญงมสามหลายคนในขณะเดยวกน (ระบบพหสาม หรอ Polyandry) อนง บางวฒนธรรมไมยอมรบเรองการหยาราง คอถอวาถาสมรสแล วจะยกเลกการสมรสไมได แตวฒนธรรมประเภทนถกอทธพลของความเปลยนแปลงทางสงคมมากขน แลวจงเรมยอมรบวาหากการดารงชวตอยดวยกนมปญหามาก กควรยอมใหมการหยารางได

แนวความคดทวา วฒนธรรมมคณคาทตางกนนเรยกวา “สมพทธภาพทางวฒนธรรม” (Cultural relativism) สมพทธภาพหมายถง การเชอมโยงหรอสมพนธกบสงอน ตรงขามกบคาวา “absolutism” ซงหมายถง การกาหนดทแนนอนไมผนแปร

แนวคด “absolutism” มตวอยาง คอ การถอแบบหลกการของศาสนาครสตนกายแคธอลกทวา การสมรสมลกษณะเปนการผกพนท “ศกดสทธ” คอเมอแตงงานแลว จะมการหยารางไมได แนวความคดแบบ “สมพทธภาพ ” ซงแพรหลายมากขณะน คอถอวาคานยมตาง ๆ เกดขนโดยมนษย ดงนน คานยมยอมผดแยกแตกตางกนไปตามแต “กาละ” (คอยคสมย) และ “เทศะ” (สถานท) แนวคดแบบสมพนธภาพนเหนไดชดในบางเรองเทานน ตวอยางคอ การททรงผมผชายหรอผหญงไทยในยคปจจบนแตกตางจากสมยพอขนรามคาแหงหรอแตกตางจากทนยมกนในยโรป เปนตน

วฒนธรรม หมายถง ความเชอ(beliefs) ตวอยางไดแกการเชอวาท าดยอมไดด ท าชวยอมไดชว หรอความเชอในกฎแหงกรรม ความเชอเกยวกบผสางเทวดา ความเชอเกยวกบการเวยนวายตายเกด ความเชออน ๆ เชน ถอวาตายแลวสญ ความเชอเปนลกษณะแหงวฒนธรรมอยางหนงนนมใชเปน เรองเกยวกบความเชอทางศาสนาเทานน แตรวมถงความเชอทางดาน อน ๆไดแก การเชอลทธการเมองหรอการเชอลทธเศรษฐกจ เปนตน วฒนธรรม หมายความถง องคแหงความรหรอวทยาการ สรรพวชาทงหลายไมวาจะเปนวจตรศลป มนษยศาสตร วทยาศาสตร สงคมศาสตร หรอแมแตทางโหราศาสตร กจดอยในขอบขายแหงการเปนวฒนธรรมไดทงสน เชน การทเราทราบวา 9 หารดวย 3 มผลเปน 3 กเปนผลจาก วฒนธรรม คอ เกดจากการ เรยนร หรอ การทเราสามารถอานหนงสอหรออานปายโฆษณาตามทตาง ๆ ไดกเปน

10

เรองทเกดขนจากการไดเรยนมากอน และการมความรในทางสนทรยภาพหรอเรองความสวยงามกเปนวฒนธรรมจะเหนไดวามาตรฐานความเปน “สนทรย” เชนในดนตรแตกตางกนตาม วฒนธรรม ตวอยาง คอ ผทเกดและเตบโตในอาฟรการมกมความรทาง สนทรยภาพทแตกตางจากผทเกดและเตบโตในสงคมนคร ของยโรปหรอสหรฐอเมรกา องคประกอบทส : วฒนธรรมเปนสงทสมาชกของสงคมรบไวหรอรสกวามสวนเปนเจาของไมมากกนอย สวนทเปนวฒนธรรมนน เปนอะไรกได เชน การเลนปงปอง การพดภาษาเดยวกน การนบถอศาสนา การยอมรบในระบอบการปกครองทมอย ในเรองศาสนา สงคมหนงๆ ยอมมศาสนาภายในสงคมนน สงคมหนงอาจมหลายศาสนาก ได แตละคนในศาสนานน ๆ คอ ศาสนกชนของแตละศาสนายอมถอวาศาสนา นนเปนของตน คอมความรสกวาเปนเจาของอนง ศาสนาในสงคมศาสตร เนนเรองความเชอ หรอการมศรทธาอยางแนนแฟน ดงนน แมจะเปนศาสนา ทไมมการจดองคการ หรอโบสถวหารกอาจจดเปนศาสนาได เชน ความเชอในการบชาบรรพบรษหรอการเคารพเทพเจา หรอวญญาณทสถตย อย ณ ทตางกนไมวาจะเปน บนบกในน า หรอแมแตในอากาศ

ในเรองอปนสย แมคนไทยจะมอปนสยลกษณะทาทางไมเหมอนกนทเดยว แตกพอกลาวไดวาคนไทยสวนใหญมอปนสย หรอ ลกษณะประจ าชาต อยางไร เปนลกษณะทสมาชกของสงคมไทยเปนเจาของ จงจดเปนวฒนธรรมอยางหนง

ในเรองนนทนาการ ตวอยาง คอ การเลนตะกรอไมเปนหรอผหญงไทยไมเลนตะกรอ แต ในฐานะเปนคนไทยกยอมรสกวาการกฬาประเภทนน เปนของชาตหรอ เปนของสงคมไทย นอกจากนยงมการนนทนาการทแพรหลาย เชน การราวง ซงหลายคนภายในประเทศไทยอาจราไมเกง หรอราไมเปน องคประกอบทหา : วฒนธรรมมการถกสงตอหรอไดรบการถายทอด การสงตอ หรอถายทอดวฒนธรรมน ผานลกษณะตาง ๆ กน คออาจเปนจราจรทางเดยวกนหรอสองทางกได พอจะกลาวไดเปน 4 ประเภทใหญ ๆ ไดแก สงจากผใหญมายงผเยาวกวา (หรออนชน คอผตามมาทหลง ) ตวอยางไดแก ผใหญอบรมใหรจกประเพณ การไหว การใสเสอ การรจกผกเนคไท การรจกบรโภคอาหารอยางเรยบรอย การรจกคณคาของสถาบนตาง ๆ เปนตน หรอ การถายทอดอาจเปนในทางตรงขามกได คอ จากผเยาวกวาไปยงผใหญกวา เชน แฟชน หรอสะแลงตาง ๆ ของวยรน ไดกระจายไปสผมอายมากกวา ตวอยาง ไดแก ศพท เชน “เจง” “ยอด” ฯลฯ ประเภททสาม ไดแก การถายทอดวฒนธรรมมขนระหวางคนรวมสมยกน คอผอยในยคสมยเดยวกน หมายความวา มประสบการณคลายกน ประเภททส ไดแก การถายทอดขามบรเวณหรอขามประเทศ บางครงเรยกวาเปนการ แพรกระจาย (diffusion) ออกเสยง ได-ฟว-ชน ของวฒนธรรม

11

ตวอยาง ไดแก การแพรกระจายของคาภาษาองกฤษมาสภาษาไทย เชน การจราจร “วนเวย” (one-way traffic) โอเค (O.K.) หรอการทศพทภาษาบาลสนสกฤต ไดเขาไปปรากฏในปทานกรม ภาษาองกฤษ เชน คาวา “อวตาร” ในปทานกรมกม “avatar” และตอมามการสรางภาพยนตรสามมตทโดงดงในป พ.ศ. 2553 ชอ AVATAR และการถายทอดนทานซงเปนทรจกกนด คอ นทานอสป (Aesop’s Fables) ซงมลกษณะคลายกบนทาน “ปญจตนตระ” (Panchatantra) ของอนเดยสมยกอนพทธกาล นกวชาการบางทานไดสนนษฐานวา มการถายทอดวฒนธรรม ระหวางเอเชยกบยโรปในยคประมาณ 3,000 ป มาแลว “การสงตอ” ณ ทนอาจเปนโดยเจตนา คอ โดยจงใจ หรอไมจงใจกได กรณจงใจ เชนการทคนดชต พยายามทจะให คนอนโดนเซยรบวฒนธรรมของตน คอ ใหมลกษณะเปนฝรง แมจะผวแตกตางออกไป อกตวอยาง หนง คอ กรณคนฝรงเศสในสมยลาอาณานคมพยายามใหชาตอน (เชน ญวน) ยอมรบวถชวต หรอ “สไตล” แหงการครองชวต เหมอนตน เชน การนอนพกกลางวน (siesta) เปนตน ผนาของบางประเทศอาจนยมชมชอบชาตอน จงใชวธบงคบใหราษฎรตองกระทาการ เชน ประเทศไทยในยคทเรยกวา “มาลาน าไทย” คอเมอจอมพล ป. พบลสงครามบงคบใหคนไทยใสหมวก บงคบใหเลกกนหมาก เปนตน ตวอยาง การถายทอดวฒนธรรมไทยโดยจงใจยงมอก เชน การสอนโดยพอแม การสอน โดยคร เปนตน กรณถายทอดโดยไมจงใจ ไดแก การทวฒนธรรมกระจายไปเองปกตมกเกดขนดวยการเลยนแบบโดยไมรตว ตวอยางทเหนชดคอ การทมการนยมทรงผม หรอการแตงตวแบบดาราภาพยนตร

องคประกอบทหก : วฒนธรรมมการเปลยนแปลงอยเปนนจ ลกษณะทมการเปลยนแปลงอยเปนประจาของวฒนธรรมตรงกบหลก อนจจง คอ หลกแหงความไมเทยงแท ซงมในคาสอน พระพทธศาสนา การเปลยนแปลงทางวฒนธรรมไมวาจะทางวตถหรออวตถมอยเสมอมากบางนอยบาง ในอารยธรรมตะวนตกกไดมผกลาววาทะวา “You can’t jump into the same river twice” คอ “ทานไมอาจกระโดดลงไปในแมน าสายเกาไดสองครง” วฒนธรรมเปรยบเสมอนกบแมนาซงไมอยคงท และตวผกระโดดเองก เปลยนแปลงจากเดมแมจะหางกนเพยง 1 นาท การเปลยนแปลงนนเปลยนแปลงทงจานวนเซลลในรางกายและความรสกนกคดและประสบการณ ผทกระโดดนาครงทสองยอมรสกแตกตางไปจากครงแรก การเปลยนแปลงบางครงเรว บางครงชาและบางครงเกดขนโดยฉบพลน ตวอยาง ไดแก การคนหากฎแหงความโนมถวงของโลกโดยนกวทยาศาสตรองกฤษชอ ไอแซค นวตน ( Isaac Newton) กลาวคอ ความคดของนวตนเกยวกบความโนมถวงของโลกเกดขนเมองเขาสงเกตเหนผลแอปเปลหลนลงมาจากกง

12

การทเราไปโรงเรยน การทตนทกวนอนเปนวฒนธรรมอยางหนง แตพฤตกรรมและสงอนๆ ทเกยวกบพฤตกรรมนนเปลยนแปลงอยเสมอ เชน อาจไปเรวกวาเดมหรอชากวาเดม การแตงตวกยอมแตกตางออกไป คอ การสวมใสเสอผายอมแตกตางออกไป ไมใชวาจะใสซากนทกวน การเปลยนแปลงของวฒนธรรมอาจชา เชน หลกสตร หรอ ระบบการ เมอง แตมการเปลยนแปลงอยเรอย ๆ การเปลยนแปลงทเกดขนชา ๆ เปนไปโดยธรรมชาตและ กจวตรเรยกวา “ววฒนาการ” (evolution) ถาการเปลยนแปลงนนมการวางแผน หรอจงใจใหเกดการ เปลยนแปลงขนเรยกวา “พฒนาการ” (development) ตวอยางคอ การพฒนารถยนตรนใหม ๆ การเปลยนแปลงทมผลกระทบมากของสงคมและศาสนามกเรยกกนวา “การปฏรป” (reform) หากเกดการเปลยนแปลงเกดขนอยางขนาดใหญ มผลกระทบ ทงทางเศรษฐกจ ทางสงคม และทางการเมอง เรยกวา “การปฏวต” (revolution)

5. วฒนธรรมแตกตาง (Variability) วฒนธรรมของมนษยตางเผาตางสงคมตางบรเวณในโลกน มทงสวนท เหมอน ๆ กน และ

แตกตางกน ในสวนท เหมอนกน เชน การม ภาษา การมศาสนา การมระบบ ครอบครวและเครอญาต การมการนนทนาการ และการมการลดหลนแหงการจดชวงชน (stratification)ในเรองทาง เศรษฐกจและเรองทางการศกษา เปนตน ตวอยาง ประการทหนง : ความแตกตางกนในเรองการสมรสและครอบครว

แมวาทกสงคมมนษยจะมระบบการสมรสและการมครอบครว อนจดไดวาเปน วฒนธรรมสากล ( universal culture) แตกผดแผกแตกตางกน เชน แบบคสมรสเดยว คอ

สามเดยว ภรรยาเดยว ( monogamy) เปนระบบทแพรหลายมากทสด อนงมการยดระบบสามหลายคนหรอภรรยาหลายคน แบบ พหคครอง ( Polygamy) แยกออกเปน 2 ประเภท คอ ระบบพหภรรยา (polygyny) คอสามคนเดยวมภรรยาหลายคน ระบบพหสาม (polyandry) คอภรรยาคนเดยวแตมสามพรอมกน ในขณะเดยวกน ระบบนปรากฏนอยมากในสงคมมนษย ตวอยางไดแก ในทเบต ประการทสอง : ความแตกตางกนในเรองทางศาสนา

ในบางวฒนธรรมมศาสนาประเภทเชอถอวา มวญญาณอยในตนไม (รกขเทวดา)หรอ สงสถตยอยในขนเขา หรอมหาสมทร เรยกวา “ลทธวญญาณนยม” (animism)

บางศาสนาสอนวามเทวะองคเดยวในจกรวาลหรอยดหลก “เอกเทวนยม” (monotheism) เชน ศาสนายว (Judaism) ศาสนาครสต ศาสนาอสลาม ลทธพระเจาหลายองค “พหเทวนยม” (polytheism) เชน ศาสนาฮนดถอวามเทพเจาหลายองค ในหลายศาสนามการยกยองความเปรองปราชญ ของศาสดาผใหคาสงสอน แตใน ศาสนาพทธแตกตางออกไป คอ ยกยองพระพทธเจาและมไดมการยดถอวาเปนเทพเจา

13

ประการทสาม : ความแตกตางเรองการเมอง ความแตกตางมปรากฏตงแตเรองสทธ เสรภาพ และความ เสมอ ภาคของบคคลจวบ

จนกระทงถงการยดถอลทธหรอ อดมการณทางการเมอง บางสงคมวฒนธรรมถอวา ผหญงไมควรมบทบาทและสทธทางการเมองเทาผชาย ตวอยาง คอ ประเทศในตะวนออกกลางหลายประเทศ สงคมสวนใหญ ถอวาผหญงมสทธ เทาเทยมผชายในทางการเมอง ตวอยาง ศรลงกา เคยมนายกรฐมนตรเปนผหญง (และเปนคนแรกของโลก) ไดแก นางภณฑรานายเก ใน อนเดย นางอนทรา คานธ เปนนายกรฐมนตรและในประเทศองกฤษเคยมนายกรฐมนตรหญงคอ นางมารกาเรท แธชเชอร

ในเรองลทธหรออดมการณ(ideology) ทางการเมองนน อาจมการนยมประชาธปไตยหรอนยมเผดจการ หรอ ลทธอ านาจนยม (authoritarianism) ทงน ไมวาจะเปนลทธอานาจนยมฝายซายคอมมวนสต หรอฝายขวาฟาสซสต (fascist) กตาม ประการทส : ความแตกตางกนในระบบและความคดทางเศรษฐกจ

สงคมประกอบดวยมตตาง ๆ กน คอ มตทางการเมอง เศรษฐกจ การศกษาและอน ๆ ในสงคมทเกยวกบการเศรษฐกจนน มความ “วเภทนาการ” หรอความแตกตางกน เชน เศรษฐกจแบบคาเสร หมายความวา รฐบาลพยายามปลอยใหเอกชนดาเนนชวตทางธรกจโดยเขาไปยงเกยวใหนอยทสดเทาทจะนอยได ในสมยพอขนรามคาแหงมคากลาววา “ใครใครคาชางคา ใครใครคามาคา” ซงมลกษณะการคาแบบเสรแบบหนง หรอ เศรษฐกจแบบสงคมนยม เชน รฐบาลมบรษทคาเอง รฐเปนเจาของธนาคารพาณชยเอง อยางนเปนตน หรอ เศรษฐกจแบบผสม (mixed economy) เปนแบบวฒนธรรมทางเศรษฐกจ ในรปแบบนแพรหลายมาก คอ ปลอยให เอกชน เพาะปลก คาขายทา อตสาหกรรมทาการขนสงและใหบรการตาง ๆ แตรฐควบคมมาตรฐาน ควบคมไมใหมการคากาไรเกนควร นอกจากนอาจมการใหรฐเขาทากจการบางอยาง ซงถอวาเปนสาธารณปโภค เชน การไฟฟา การประปา การเกบมลฝอย เปนตน

ในบางประเทศ เชน อสราเอล มการรวมตวกนโดยเฉพาะในยคเรมสถาปนาชาต - รฐเปน “นคม” หรอ “สงคหคาม” คอสถานท (คาม) และพงกน (สงคห) ทเรยกเปนภาษา ฮบรวา ‚Kibbutz” คบบทซเปนแหลงงานและทอยอาศยรวมกนและมจดประสงคทจะใหสมาชกมสมบตสวนตวนอยทสด ประการทหา : ความแตกตางกนในระบบการศกษา

การศกษาภาคบงคบ ตางกนตามจานวนปและวชาทสอน ในประเทศไทยเดมไมมการศกษาภาคบงคบ และแมการมโรงเรยนเปนทางการกยงไมม การศกษาภาคบงคบเดมเพยง 4 ป ตอมาจนถง ปจจบนไดเปลยนแปลงจนถงจบมธยมปลาย อนง หลกสตร กแตกตางกนทงในระดบประถม มธยม และอดมศกษา

บางสงคมเนนทางวชาการประเภทศลปศาสตร คอ มงใหเกดความคดความอานแทนทจะมงสงเสรมในเรองของการประกอบอาชพธรกจ

14

ในแงของการเปดโอกาสของการศกษา บางสงคมจากดการศกษาใหอยในแวดวงของชนบางชนชนเทานน ทงนอาจทาไดโดยการเกบคาเลาเรยนทแพงเกนขอบเขตจนคนยากจนไมมโอกาสเขาเรยน แตบางสงคมมงใหการศกษาแกทกคนหรอทเรยกวา “การศกษามวลชน” (mass education) โดยรฐใชงบประมาณชวยเหลอมาก

ในระดบอดมศกษาบางสงคมสงเสรมการศกษาแบบท เปดกวางอยางทเรยกวา “มหาวทยาลยตลาดวชา” (open admissions university) คอ กรณมหาวทยาลยธรรมศาสตรในระยะแรกซงเกดขนภายหลงการเปลยนแปลงการปกครอง 2475 มหาวทยาลย รามค าแหง ซงเปดสอนครงแรกในป พ.ศ. 2514 สาหรบ“มหาวทยาลยเปด” ( The Open University) ขององกฤษซงเรม ดาเนนการกบมหาวทยาลยรามคาแหง 1 ป คอในป พ.ศ. 2513 และ มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช ซงไดรบการสถาปนาในป พ.ศ.2521

ในประเทศสงคมนยมแบบคอมมวนสต เชน สหภาพโซเวยต (ตอมาเปนรสเซยและหลาย ๆ สาธารณรฐ) และจน แนวคด และระบบการศกษาแตกตางออกไป ตวอยาง กรณของจนเคยมนโยบายใหนกเรยนนกศกษาออกไปทางานอยางจรงจงตามชนบทในขณะทเรยนอยดวย ในบางสงคมสงเสรมการศกษาเอกชนมาก ตวอยาง ประเทศฟลปปนส แตบางสงคมเกรงวาหากปลอยใหมการศกษาไปอยในมอของเอกชนแลว อาจเปนตวการใหเกดการกระทาผดนโยบายรฐบาลได ตวอยาง คอ ประเทศมาเลเซยเคยมนโยบายไมสนบสนนวทยาลยหรอมหาวทยาลยเอกชน จวบจนประมาณภายหลงป 2000

6. ความเหมอนกนของวฒนธรรมตาง ๆ (สภาวะแหงการเปนวฒนธรรมสากล) พฤตกรรมของมนษยมทงทมลกษณะแตกตางกนและสวนทเหมอนกน สวนทแตกตางกนได

อธบายและยกตวอยางไปแลว สาหรบทเหมอนกน หรอมลกษณะเปน “สากล” มดงน เชน การทภาษาพด การมระบบสมรสระบบครอบครว และระบบเครอญาต การจดแบงคนตาม

อาย และ เพศ ฯลฯ วฒนธรรมสากลอยางทหนง : ทกสงคมมภาษาพด สงคมมนษยมภาษาพดมวธการสอสารทพอจะเขาในกนได แตสวนภาษาเขยนนนไมได

ปรากฏในทกสงคมมนษย ตวอยาง คอ ชาวปาชาวเขาบางแหงมแตภาษาพด ไมมภาษาเขยน วฒนธรรมสากลอยางทสอง : ทกสงคมมระบบการสมรสระบบครอบครว และระบบเครอ

ญาต ในทกสงคมมการผกพนหญงชายในรปของการเปนสามภรรยา และการมบตรเปน

ผสบตระกล แตมไดหมายความวาจะตองมพธแตงงานหรอจดทะเบยนอยางเปนทางการเสมอไป นอกจากนมระบบเครอญาต “เกยวดอง” มการชวยเหลอเกอกลกนเปนพเศษการรบมรดกทงในแงของเงนทองและการอาชพ และมขอหามการสมรสในวงเครอญาตใกลชด (incest taboo)

15

วฒนธรรมสากลอยางทสาม : ทกสงคมมการแบงมนษยตามอายและเพศ ในทกสงคมมการกาหนดรปแบบหรอกระสวนแหงพฤตกรรมใหแตกตางกนตามอายและเพศ

ออกเปน “เอกเพศวฒนธรรม” และ “ทวเพศวฒนธรรม” “เอกเพศวฒนธรรม” (unisex culture) คอ การใหม “เอกมาตรฐาน” (single standard) เอกมาตรฐาน คอ มาตรฐานอยางเดยวกนทงชายและหญงโดยไมใหมความแตกตางในมาตรฐานหรอปทสถานแหงความประพฤตของบรษและสตร ตวอยางไดแก การยอมรบวาสตรนงกางเกงไปงานสงคมได และชายกใสเสอสฉดฉาดพอ ๆ กบหญงได และการทสตรมอาชพอยางเดยวกบผชายได เชน อาชพขบเครองบน วฒนธรรม “ทวเพศ” คอการถอ “ทวมาตรฐาน” (double standard) โดยการแยกมาตรฐาน ไดแก การทผชายตองประพฤตตามเกณฑทแตกตางไปจากสตร ในระบบ ทวมาตรฐาน ถอวาชายไมควรมอาชพตดผมหรอตดเสอ หรอเปนบรษพยาบาล และในกรณทเปนผหญงควรอยกบเหยาเฝาเรอน หรอไมกมอาชพทถอวาเหมาะกบสตรเทานน ตวอยางคอ ไมควรไปเปนตารวจหญง หรอเลนกฬาหนก ๆ (มวยปลา, ฟตบอล)

วฒนธรรมสากลอยางทส : ทกสงคมมการปกครองหรอมรฐบาล รปแบบการปกครองอาจแตกตางกนไปตามสภาพของสงคม แตระบบการ ปกครองหรอ

ระบบการควบคมการบรหารงานตองมในทกสงคม ในสงคม แบบดงเดม (primitive) รวมตวเปนเผาชนและไมม รฐบาลอยางทเรารจกกนแตกจดไดวาเปนรปแบบการปกครองอยางหนง

วฒนธรรมสากลอยางทหา : ทกสงคมมศาสนา ทกสงคมมศาสนาหรอมความเชอทคลายศาสน ศาสนา ณ ทนใชในความหมาย ทาง

สงคมศาสตร คอ เปนเรองของความเชอหรอศรทธาเกยวกบสง ศกดสทธ ( sacred) หรอสงท เหนอธรรมชาต ( supernatural) ศาสนามไดหมายถงเฉพาะทมศาสนาเทานน ความเชอหรอความศรทธาทเกยวของอธบายไมไดเรยกวาศาสดาได เชน ความเชอเกยวกบรกขเทวดา หรอเทพเจาทอย ตามทองไร ทองนา หรอแมกระทงในมหาสมทร

วฒนธรรมสากลอยางทหก : ทกสงคมมระบบความร ทกสงคมมการจดระบบเรองราวทเกยวกบความร เชน ความรทเกยวกบการทาไรไถนา

ความรเกยวกบการบรโภคอาหารท ถกสขลกษณะ ความรเกยวกบความประพฤต ของบคคลอน และความรทเปนวทยาการทงหลาย คอ ศาสตรสาขาตาง ๆ แมวาบาง สงคมจะไมมความกาวหนาทางวทยาศาสตรกจดไดวาจะตองม ระบบความรประเภทหนง

วฒนธรรมสากลอยางทเจด : ทกสงคมมระบบเศรษฐกจ ในทกสงคมยอมมความคด ความเชอ และปฏบตในสวนทเกยวกบการดารงชวต คอ การ

ผลต การบรโภค การจาแนกแจกจายสนคา นอกจากนยงตองมระบบในเรอง การมสทธในทรพยสน วฒนธรรมสากลอยางทแปด : ทกสงคมมกจกรรมเกยวกบการนนทนาการ (recreation) หรอ

การเลนตาง ๆ (play)

16

มนษยจาเปนตองมการผอนคลายอารมณในยามวาง การละเลนหรอการพกผอน หยอนใจอาจแตกตางกน แลวแตวฒนธรรมหรอสงคม

การพกผอนหยอนใจแตกตางกนออกไปในรายละเอยด แตทคลายกนกคอการวางจากงานททาอยประจา ในปจจบนการพกผอนนนยมกนมาก คอ “การทศนาจร” ไมวาจะเปนภายในประเทศหรอตางประเทศ

สาหรบกฬาและการละเลนกมประจาอยทกชาต และมกฬาบางประเภทซงเขาขายเปนกฬาสากล คอ แบดมนตน เทนนส และฟตบอล เปนตน

วฒนธรรมสากลอยางทเกา : ทกสงคมมศลปะ หรอมสงทเปนสนทรย ในทกสงคมยอมมการแสดงออกทางศลปะ แมรปลกษณะจะแตกตางกนออกไป เชน เจดย

ไทยกบเจดยอนเดย หรอการวาดรปทแตกตางกนในวฒนธรรมจนกบวฒนธรรม ยโรป ศลปะ ณ ทนหมายถง การแกะสลก ประตมากรรม การดนตร การวาดภาพ ฯลฯ

7. วฒนธรรมมเฉพาะในมนษย การเปนมนษยมใชเปนแต รางกาย แตหมายถง การมวฒนธรรม ตามนยแหงสงคมศาสตร

ขอแตกตางทสาคญระหวางสตวกบมนษย คอ สตวไมมหรอไมสามารถมวฒนธรรมได ปกตสตวดารงชวตอยไดดวยสญชาตญาณ (instinct) และมการเรยน รบางพอประมาณ แตเปนในระดบตา สตวโลกบางประเภทใชสญชาตญาณใหเปนประโยชนเปนของนาทงมาก ตวอยาง ไดแก การทนกกระจาบทารงไดสวยงาม แตรงนกกระจาบมไดมลกษณะแหงการเปนวฒนธรรม รงนกกระจาบมไดมววฒนาการหรอเปลยนแปลงเหมอนเคหสถานบานชองของมนษย (ซงแตกตางจากกนอยเสมอ) นอกจากนมกรณของรงผง จอมปลวก

8. วฒนธรรมไมมในสงคมทต ากวามนษย (Subhuman societies) สตวบางจ าพวก มชวตสงคมทมระเบยบเรยบรอยพอสมควร ตวอยางคอ นกบางจาพวกยด

คครองเดยวตลอดกาล แมลงบางจาพวก ไดแก มด และผงมระบบชวตสงคมทสลบซบซอน สงคมผงมการแยกงานเฉพาะ มการสงงานกนอยางมระเบยบ มการจาแนกหนาทและเอกสทธตาง ๆ แตสงคมผงกยงขาดลกษณะแหงการเปนวฒนธรรม แม ผง มด นกกระจาบ หรอชางจะมความสามารถเพยงใด แตโดยปกตความสามารถนนเกดขนโดยใชสญชาตญาณ คอ มมาแตกาเนดและมไดมการเปลยนแปลง

การเรยนรจากสญชาตญาณแตกตางจากการ เรยนรเชงสงคม ( social learning) ซงเกดจากอบรมหรอกลอมเกลาโดยสงแวดลอม ( socialization) จะสงเกตเหนไดวาจอมปลวกมกมลกษณะคลายกนทกหนทกแหง ซงผดกบบาน (วฒนธรรม) ของคนซงมรปรางแตกตางกนไปมาก เชน บานไทยโบราณแตกตาง จากบานของคนไทยสมยน หรอบานของคนไทยแตกตางจากบานของคนพมาหรอคนอนโดนเซย

17

9. สาเหตแหงการมวฒนธรรมในมนษย สาเหตททาใหมนษยแตกตางจากสตวโลกอน ๆ ในเรองของการวฒนธรรม ขนอยกบปจจย

หลายประการความ สามารถ ในการ เรยนร ความสามารถในการ สอสาร และการทมนษยเปนสตวทผกพนกบกาลเวลา 9.1 ความสามารถในการเรยนร

มนษยเปนสตวโลกอยางทพระพทธเจาทรงเรยกวา “เวไนยสต ว” คอ การสอนได การอบรมได หรอการเรยนรได คอ การปรบปรงแกไขตนเองได สภาวะเชนนทาใหมนษยสามารถสรางความจาเปนในปจจย 4 ไดอยางด คอ รจกหาอาหาร รจกทาอาหารใหรสชาดผดแผกแปลกออกไป รจกการสรางทอยอาศย รจกการทาเครองนงหมตาง ๆ กนตามความเหมาะสม รจกการหายาและผลตยารกษาโรค รจกจดระเบยบทางสงคม รจกการจดใหมการศกษา และระบบการศกษา รจกการกอตงและจดรปแบบองคการของการเมอง รจกนบถอศาสนา รจกพฒนาตนรจกพฒนาครอบครว ชมชนและบานเมอง แตสตวโลกประเภทอนนนพอสอนไดบาง แตสามารถเรยนรในระดบตากวามนษยมาก

สตวโลกประเภททเรยกวา “ลงใหญ” (ape) ทชอวา ชมแพนซ( chimpanzee) ถงแมจะเฉลยวฉลาดเพยงใดกยงไมเทามนษยผซงไดผานการววฒนาการมามากกวาชมแพนซ

ลงชมแพนซมหวแมมอคลายมนษย แตกไมสามารถเรยนใช เครองมอตาง ๆ ไดคลองเทามนษย อนง มการทดลองโดยนกวชาการสองทาน คอ Kellogg and Kellogg. 1993 นกวชาการสองทานไดนาทารกมนษยและลกชมแพนซ มาเลยงดวยกน โดยใหสงแวดลอมเหมอนกนมากท สดเทาทจะมากได พฤตกรรมหลายอยางคลายกนกจรง แตเมอ โตขนแลวปรากฏวาเดกสามารถเรยนได เรวกวาลกลงชมแพนซมาก 9.2 การสอสารของสตวและมนษย

สตวโลกสามารถตดตอสอสารไดบาง แตเปนไปในระดบตามาก ในกรณมนษยมการสอสารโดยใชภาษาหรอใช สญลกษณได สตวอาจสงสญญาณ เชน รองเพลงในกรณของนก การบนรอบ ๆ ใน กรณของผง การเหาหอนของสนข แตพฤตกรรมเหลานเกดขนโดยธรรม ชาตหรอโดยสญชาตญาณมากกวาโดยผานกระบวนการเรยนร มนษยไมเพยงแตมภาษาพด (oral language) แตในแทบทกสงคมมภาษาเขยน การม ภาษาเขยน ชวยในการเกบรกษาและถายทอด วฒนธรรมอน ๆ ได

อนง ภาษาเขยนนนมไดหมายถง ตวอกษร สระ และวรรณยกต เทานน แตยงหมายถงการใช “ตวเลข” ซงชวยในการพฒนาของสตปญญาอยางมหาศาล นอกจากน “ภาษา” หรอระบบการสอสารของมนษยไดพฒนาไปมาก ดงจะเหนไดวามสญลกษณะหรอภาษาของ “เครองสมองกล” (computer) เชน ภาษา Cobol ภาษา Fortran และภาษา BASIC เปนตน 9.3 มนษยเปนสตวทผกพนกบกาลเวลา

มคากลาววา “นกและสตวปาอยในโลก แตมนษยอยในทงจกรวาล” หมายความวา บรรดาสตวโลกอน ๆ สามารถมชวตอยเฉพาะใน “ปจจบน” เทานน ไมสามารถคดยอนหลงกลบถง “อดต”

18

และ “อนาคต” ไดมนษยมลกษณะทางชววทยาทแตกตางจากสตว จงสามารถมประวตศาสตรและสามารถคดขามหวงแหงกาลเวลาไดสภาพทเรยกวา “ผกพนกบกาลเวลา” (time-binding) เชนนยอมสบตอกนไดทง ๆ ทมนษยแตละคนเกดและตายไป พดอกอยางหนงคอ มนษยตายไปแลว ทงผลงานใหคนรนหลงศกษาจากอดตและคดกาวไปขางหนาสอนาคตดวย

(Paul H. Landis, Introductory Sociology New York, Ronald Press,1958 ,pp.40-41.)

10 อนวฒนธรรม “อนวฒนธรรม” (subculture) หรอ “วฒนธรรมยอย” มโนทศน หรอสงกป(concept) แหง

อนวฒนธรรมเกดขนจากการทถอวา วฒนธรรมมขอบเขต หรออาณาบรเวณ ( culture area)อนวฒนธรรมกนขอบเขตทกวางกวาทง ในแงภมศาสตรและในแงจานวนคน เมอพดถง ‚วฒนธรรม ‛ ของคนไทยมกใชในความหมายวา เปนลกษณะทครอบคลมพนททงประเทศ และเปนลกษณะของคนทกคนหรอคนสวนใหญในสงคมไทย ดงนน อาจแบง “อนวฒนธรรม” ออกเปน 3 ประเภท คอ

(1) อนวฒนธรรมทองถน (มองในแงภมศาสตร) (2) อนวฒนธรรมทางอาชพ ซงเปนสวนยอยของสงคม และ

อนวฒนธรรมทางศาสนา เชอชาต (ซงเปนสงคมยอยของสงคม) 10.1 ค านยาม

ความหมายทหนง อนวฒนธรรม ไดแก “รปแบบของพฤตกรรมซง เกยวพนกบวฒนธรรมของสงคมแตยงสามารถดออกไดวาแตกตางกน” กลาวคอ เปนรปแบบของพฤตกรรมของกลมใดกลมหนงทมเอกลกษณของตนเองในสงคม

(Paul B. Horten and Cheser Hunt, Sociology 4th ed., MCGraw Hill, 1980),p.5 Sociology (International Student Edition (5th ed.),1980),p.69.)

ความหมายทสอง อนวฒนธรรม ไดแก “รปแบบแหงพฤตกรรมซงมลกษณะ เดนเฉพาะตนเองในสวนทสาคญ ๆ แตมลกษณะทสอดคลองกบวฒนธรรมหลกในสงคม” ( Leonard Broom and Philip Selznick, Sociology (5th ed., New York, Harper & Row,1973),p.75.)

ความหมายทสาม อนวฒนธรรม ไดแก “การมความคด การมความรและการมการกระท าทมลกษณะเดนชดของสมาชกของสงคม ซงมแตกตางจากสงคมสวนใหญ” ( James W.V.Zanden, Sociology (4th ed., Wiley, 1979),p.67.) 10.2 ทรรศนะเกยวกบอนวฒนธรรม

นกวชาการบางทานกลาววา วฒนธรรมในความหมายวา “วฒนธรรมไทย” หรอ “วฒนธรรมอเมรกน” ไมม คอวฒนธรรมรวมไมม แตถอวามเฉพาะสวนทตาง ๆ กนเรยกกนวา อนวฒนธรรมของแตละทองถน อนวฒนธรรมของแตละเชอชาต หรออนวฒนธรรมของผประกอบอาชพตาง ๆ กน และหลายอนวฒนธรรมรวมกนจงเรยกวา “วฒนธรรม”

19

ดงนน ตามความเหน นอาจกลาวไดวาวฒนธรรมไทย คอ ผลรวมแหงอนวฒนธรรมประเภท ตาง ๆ กน อยางไรกตาม หากสงเกตใหดจะเหนวา ในสงคมแตละสงคมมหลายสงหลายอยางทเรยกวาเปน “วฒนธรรม” รวมของสงคมนน ตวอยาง คอ อาจ กลาวรวม ๆ ไดวาคนไทยใจดหรอคนไทยเกรงใจคนงาย ลกษณะ “เกรงใจ” อาจแตกตางกนระหวางภาคตาง ๆ ของประเทศแตยงถอวาเปนความเกรงใจของคนไทยอยนนเอง 10.3 ปฏวฒนธรรม

มศพททเกยวกบลกษณะแหงการเปนอนวฒนธรรม คอผทเรยบเรยงแปลวา “ปฏวฒนธรรม” (counterculture) หมายถงลกษณะของกลมชนบางกลมท “ตอตาน” วฒนธรรมสวนใหญในสงคม ตวอยาง คอ คนสวนใหญยอมรบสถาบนครอบครว แตผทมลกษณะเปน “ปฏวฒนธรรม” คอผทถอวาไมจาเปนตองมการสมรสและจดทะเบยนอยางเปนทางการ ไดแก การอาศยอยดวยกนเลยโดยไมมพธรตอง และไมมการใหกฎหมายยอมรบ

11. อนวฒนธรรมทางเชอชาตและศาสนา อนวฒนธรรมอาจแบงออกเปนประเภทตาง ๆ เชน อนวฒนธรรมเชงชนชน (social class) อนวฒนธรรมในแงเพศชายหรอเพศหญง อนวฒนธรรมตามวย (กลมอาย) อนวฒนธรรม

นกศกษา เปนตน โดยปกตแบงอนวฒนธรรมออกเปน สามประเภท ไดแก อนวฒนธรรมทาง เชอชาตและ

ศาสนา อนวฒนธรรม ทองถน และอนวฒนธรรม อาชพ ณ ทน จะกลาวถง อนวฒนธรรมของเชอชาตและศาสนาเสยกอน

อนวฒนธรรมทางเชอชาตและศาสนา ไดแก อนวฒนธรรมทแตกตางกนในระหวาง กลมชนทมเชอชาตและมศาสนาตาง ๆ กนในสงคมหนงคาวา “ethnic” ในภาษาองกฤษเกยวพนกบเรอง “เชอชาต” แตตอมามการใชกวาง ขวางจนหมายถง ลกษณะ ตาง ๆ ทเกยว พนกบเชอชาต คอการม ภาษา และ ศาสนา ท แตกตางออกไปดวยตวอยาง คอ กรณคนเชอสายจนในมาเลเซยมกพดภาษาจนได นบถอศาสนาพทธหรอศาสนาแบบจน (บชาบรรพบรษฯลฯ) ซงแตกตางจากคนมาเลยทถอกนวาเปน “ภมบตร” (Bhumiputra) คอ ไดมรกรากอยทบรเวณนนเปนเวลาชานานมาแลว คนมาเลยหรอคนภมบตรยอมพดภาษามาเลยไดอยางคลองแคลว และมกนบถอศาสนาอสลาม กรณ

สหรฐอเมรกามนานาอนวฒนธรรมในทางเชอชาตหรอศาสนา เชอสายนโกร เชอสายเมกซกน (Hispanic Americans) เชอสายจนหรอเปนจนอเมรกน ( American Chinese หรอ Chinese Americans) เชอสายญปนหรอเรยกวา นเซและซงเซ (Nisei, Sansei) คนเชอสายโปล (จากโปแลนด) เชอสายอตาเลยน คนเชอสายเยอรมน และ คนพนเมองเดม คอ คนอเมรกนอนเดยน หรอทเรยกกนวา “อนเดยนแดง” ฯลฯ

20

ชนกลมนอยหรอ “ตางวฒนธรรม” มวฒนธรรม (หรออนวฒนธรรม) ของตนเองซงผดแผกไปจากวฒนธรรมของคนอเมรกนผวขาว ขอแตกตางเหนไดในเรองเครองแตงกาย ภาษา รสนยม ศาสนา ความเหนทางการเมอง ฯลฯ

ในอนเดยมเชอสายตาง ๆ กนรวมถงฝรงหรอเชอสายยโรปอยดวย คนเชอสายและศาสนาตาง ๆ กน เชน ชาวปญจาบ ( Punjabi) จานวนหนงนบถอศาสนาซกซ หรอสกข ( Sikhism) ชาว

เบงกาลชาวมทราส ชาวทมฬ เปนตน ประเทศไทยมอนวฒนธรรมเชงเชอชาตและศาสนาอยบาง เชน เชอสายจนประเพณไหวเจา

หรอเคารพบรรพบรษในบางเทศกาล เชอสายมอญ เชอสายเขมร เชอสายญวน เชอสายแขกอนเดย เชอสายชาวเขาเผาตาง ๆ เชน มง , ลซอ , และกะเหรยง

ญปน ญปนมลกษณะเปนสงคมแบบเอกรป หรอ “สมานรป” (homogeneous) มาก แตกยง มคนเชอสายตาง ๆ อยในญปนเหมอนกน เชน ไอน (Ainu) ซงอยในเกาะ Karafuto และ

Hokkaido คนทอาศยอยในญปนแตมเชอสายเกาหล อาศยอยบางทองทของมหานครโตเกยว พมา มประชากรทมอนวฒนธรรมเอง เชน กะเหรยง (Karens) ไทยใหญหรอพวกฉาน (Shan) ศรลงกา ม 2 กลมเชอชาตและศาสนาใหญ ๆ มอนวฒนธรรมของตนเอง คอ ชาวสงหฬ

(Sinhala) นบถอศาสนาพทธเปนสวนใหญ และชาวทมฬ (Tamil) ผซงมกนบถอศาสนาฮนด

12. อนวฒนธรรมทองถน (Regional subculture) สภาพทางภมศาสตรมสวนทาใหขนบธรรมเนยมประเพณ ภาษา สาเนยงพด การ แตงกาย

ลกษณะเคหสถาน การประกอบอาชพ อปนสยในคอแตกตางออกไปบางปรากฏการณเชนวานมทกแหงในโลก กรณประเทศไทยภาคเหนอ และภาคอสานมเอกลกษณของตนเองในทางดนตรหรอนยายทองถน ภาคอสานมกจะนยมเพลงจงหวะเรว เชน เพลง “สาวบานแต” หรอ “สาละวน” ทางลานนาไทยหรอภาคเหนอนยมเพลงจงหวะชา เชนเพลง “นอยไจยา”

อนง ส าเนยงภาษากผดเพยนไปดวย ภาคใตของไทยมอนวฒนธรรมทเหนไดชดในลกษณะหลายประการ เชน คนในภาคนนมกพดสน ๆ และพดเรว ในดานประเพณทแตกตางกนกม เชน การผกขอมอหรอทาบายศรสขวญในภาคเหนอ มการ “รดน าด าหว” ในโอกาสวนสงกรานต ซงถอวาเปนวนขนปใหมแบบไทย และมการใหความสาคญเปนพเศษมากกวาในภาคอน ๆ

ในทางนนทนาการการละเลนกแตกตางกน เชน ภาคอสานมการเลนบงไฟ ในดานดนตร จะเหนวาเพลงบางประเภทเปนเอกลกษณของภาคกลาง เชน เพลงฉอย ราตด เพลงเรอ สาหรบภาคอสานนยมเพลงหมอลา การเปาแคน

อยางไรกตามการไปมาหาสกนระหวางภาค การทมการเรยนในโรงเรยนทมหลกสตรคลาย ๆ กนการได ดภาพยนตร การไดดโทรทศน ทาใหลกษณะของอนวฒนธรรมทองถนลดลง ไปบาง และมแนวโนมทจะรบวฒนธรรมแบบกลาย ๆ ซงไมใชวาเปนของภาคกลาง แตเปนวฒนธรรมทม

21

การสงทอดตอมาทางสอมวลชนอยางมาก คอ การรบวฒนธรรมตะวนตกดงจะเหนไดจากการนยมเพลงสากล การแตงกายแบบสากล เปนตน

กรณสหรฐอเมรกา ความแตกตางของภาคตางๆของประเทศหรออนวฒนธรรมแหงทองถนมปรากฏ เชน คนในกลมมลรฐทเรยกวา แถบองกฤษใหม หรอ New England แตกตางกบคนทางภาคใต (เชน เทกซส) และคนภาคตะวนตก เชน แคลฟอรเนย ใน

กรณปากสถาน อนวฒนธรรมทแตกตางกนเหนไดชดระหวางผทอยปากสถานตะวนตกและตะวนออก และความแตกตางระหวางภาคนไดขยายรนแรงจนกลายเปนสงคราม และทาใหประเทศเกดใหมคอ บงกลาเทศ (ปากสถานตะวนออกเดม) คนบงกลาเทศมเชอสายเบงกาล และแตกตางกนในแงของนกายทางศาสนากบปากสถานตะวนตก

13. อนวฒนธรรมทางอาชพ (Occupational subculture) ผทประกอบอาชพแตละอาชพมกจะมแบบหรอ วถการด ารงชวตแตกตางกน ( life- styles)

ทงนขนอยกบลกษณะอาชพนน ๆ ตวอยาง คอชาวไรชาวนายอมมวถแหงการดารงชวต แตกตางจากชาวสวนหรอชาวประมงตารวจและทหารยอมอยในวงการแหงระเบยบวนย และทศนคตแตกตางกบพลเรอนบางไมมากกนอยผทาเหมองแรยอมมอนวฒนธรรมแตกตางจากผทาสวนยาง

ในอนเดยความแตกตางในเรองอนวฒนธรรมของแตละอาชพมอยางมากจนกอใหเกดระบบวรรณะ (Varna) วรรณะใหญ ๆ ของอนเดยมคอ 1) พราหมณ 2) กษตรย 3) แพศย (พอคา) 4) ศทร (ผใชแรงงาน) จณฑาล หรอ “ผทแตะตองไมได” คอ ถอวาตาตอยจนอยนอก ระบบวรรณะ แตมหาตมะ คานธ ผไดรบฉายาวาบดาแหงอนเดยยคใหมไดพยายามวาเปน “หรชน” (Harijan) ซงแปลตามตวอกษรวา ไดแก “ผเกดจากพระเจา” คอมฐานะเทากนทก ๆ คน

ระบบวรรณะแบงออกเปน 4 วรรณะใหญยงมการแยกออกเปน วรรณะยอยหรอชาต(jati) ชา-ต (เขยนไมตดกน) หมายถง การแยกประเภทบคคลออกเปนกลมอาชพยอย ๆ อกดวย ดงจะเหนไดวาแมชชกจะเปนพราหมณ (วรรณะ) แต ชา-ต เปนนกบวชหรอผประกอบพธกรรมตาง ๆ จะยกตวอยาง ระบบวรรณะโดยเรยงลาดบจากทสงสดไปยงตาสดดงน คอ วรรณะพราหมณ แบงออกเปน ชา-ต เชน พราหมณทางพธกรรม พราหมณทางการสอนหนงสอ ฯลฯ วรรณะกษตรย แบงออกเปน ชา-ต เชน ผมอาชพเปนนกปกครอง ทหาร นกปกครองพลเรอน ผทาหนาทบรหารตาง ๆ ฯลฯ วรรณะแพศย แบงออกเปน ชา-ต เชน ชา-ต หรอ ผมอาชพ เปนพอคาของชา ผมอาชพคาเนอสตว ผมอาชพขายทดน ฯลฯ และ วรรณะศทร แบงออกเปน ชา-ต คอผมอาชพเปนกรรมกร ผมอาชพเปนชาวไร ชาวนา ฯลฯ แตละวรรณะและแตละชา-ต ยอมมขนบปฏบต (ritual) ลลา หรอรปแบบการดาเนนชวต ( life-style) ของตนเองเปน “อนวฒนธรรมของการอาชพ ” ซงแตกตางจากกลมผประกอบอาชพ (คอ ตามวรรณะ หรอตาม ชา-ต) อน ๆ

22

14. บรเวณวฒนธรรม (Culture areas) วฒนธรรมปรากฏอยตามทตาง ๆ คอ ในสภาพทางภมศาสตรทไมเหมอนกน ดงนนจงมศพท

เรยกวา “บรเวณวฒนธรรม” เกดขน “บรเวณวฒนธรรม ” หมายถง ‚พนทแหงหนงซงวฒนธรรมอนมลกษณะเดนเฉพาะตว

(ลกษณะเฉพาะหรอเอกลกษณ) ครอบคลมอย‛ คานยามทสอง บรเวณวฒนธรรม ไดแก ‚สวนหนงของมนษยชาตซงม วฒนธรรมคลายคลงกน โดยความคลายคลงนนทาใหมการยอมรบ หรอรบปฏเสธวฒนธรรมใหม ๆ ในอตราสวนเดยวกน‛

(P. Fairchild. Dictionary of Sociology and Related Sciences. Littlefield, 1959. ภายใตเรอง ‚Culture Area‛.)

ประเภทของบรเวณวฒนธรรม นกวชาการบางทานถอวาทงโลกเปนบรเวณวฒนธรรมเดยวกน คอ วฒนธรรมแหงความ

เปน “มนษย” ของโลก ซงแตกตางจากมนษยหรอ สงมชวตอยางอน เชน กรณของนวนยายหรอจนตนาการ เกยวกบมนษยนอกโลก หรอตว E.T. (Extra Territorial) ซงแปลตามตวอกษรวา “ผอยนอกพภพ”

นกวชาการบางทานถอวามบรเวณวฒนธรรมในรปของซกโลก “ตะวนออก” และซกโลกตะวนตก คอแบงเปนระดบซกโลก ตวอยาง คอ

(1) บรเวณวฒนธรรมตะวนตก (Euro-American culture area) ซงหมายถง วฒนธรรมของชาวยโรปและคนในสหรฐอเมรกา ลกษณะสาคญ ไดแก การใชภาษาทรากศพทมาจากภาษาลาตน การมสภาพเปนสงคมอตสาหกรรม และการมคนสวนใหญนบถอศาสนาครสต เปนตน

(2) บรเวณวฒนธรรมตะวนออก ( Oriental culture area) หมายรวมถง อนเดย จน และประเทศอน ๆ ในเอเชย ลกษณะสาคญมกเปนในรปของวฒนธรรมรวมทคานงถง “หนา” คอเปนหวงเรอง “เกยรต” หรอ “ศกดศร” ดงจะเหนไดวาหากมการมองหนากนกมกเกดเรองไดงาย นอกจากนมกถอกนวาวฒนธรรมแบบตะวนออกเปนแบบเกษตรกรรม การเศรษฐกจหนกไปในทาง “การผลต” มากกวาการให “บรการ” ในสงคมแบบเกษตรกรรมจะมถนนหนทางนอย การคมนาคมไมสะดวกนก เครองโทรศพท โทรพมพ ฯลฯ มนอย อนงการใชเครองทนแรง เครองจกรหรอ เครองกลแบบอตโนมต (automation) มนอยกวา บรเวณ วฒนธรรมตะวนตก ในวฒนธรรมแหงซกโลกตะวนตกนยมใชสงท เรยกกนวา “เทคนคชนสง” (เรยกยอ ๆ กนวา Hi-Tech) ตวอยางคอ การใชหนยนต ( robot) ในการประกอบรถยนตหรอแมกระทงในการ ตรวจคนไข

การแบงวฒนธรรมเปนตะวนออกหรอตะวนตกมแนวโนมทจะตรงกบ ความเปนจรงนอยลง ทงนเพราะสภาพ ทวโลก กาลงเปลยนไปจนม ลกษณะคลาย ๆ กนมากขน การเปลยนแปลงอยาง

23

มหาศาลไดเกดขนภายหลงมหาสงครามโลกครงทสอง มาแลว นนคอการเขาสยค “สงคมอตสาหกรรม ” อยางเตมตว และในบางประเทศขณะน เชน สหรฐอเมรกา และญปน กาลงเปลยนแปลงเขาสการเปนสงคมประเภททมการใชเครองทนแรงแทนคนเกอบทงหมด และวถชวตเปลยนแปลงไปมากจนมลกษณะเปน “สงคมยคภายหลงสมยอตสาหกรรม ” (post-industrial society)ในยคภายหลงอตสาหกรรมน การใชแรงนอยลง เครองมอ เครองใชอตโนมตมมากขน เชน การเปดประตบานกอาจใชระบบ “การสงควบคมทางไกล ” (remote control) ซงอาจตดตงอยทรถยนตร ดงนน การวางงานยอมมากขน การวางงานเรมเปนลกษณะของสงคมตะวนตกท เดนชดมากยงขน สาหรบทวป แอฟรกา มสภาพหลายอยางเปนเอกเทศ จงอาจจดเปนบรเวณวฒนธรรมของตนเองโดยเฉพาะกได และกรณลาตนอเมรกา ( Latin America) กอาจแยกเปนบรเวณวฒนธรรมทงทวปคอ ลกษณะคลาย ๆ กนไมวาจะเปนอเมรกากลางหรออเมรกาใต บรเวณวฒนธรรมระดบชาต

บรเวณวฒนธรรมอาจใชในความหมายทแคบลงมาอก คอ ระดบชาต ตวอยางคอ อาจถอวาประเทศไทย ญปน สหรฐอเมรกา จนหรอประเทศใดกตามเปนบรเวณวฒนธรรมหนง บรเวณวฒนธรรมภายในประเทศ

ภายในประเทศหนง ๆ อาจแบงวฒนธรรมออกเปนบรเวณตาง ๆ ท ยอยลงไปอกแยก เปนภมภาค สหรฐอเมรกา อาจแยกเปนบรเวณวฒนธรรมภาคเหนอ ภาคใต ภาคตะวนออก ภาคตะวนตก บรเวณวฒนธรรมในระดบทองถนน นาจะใชศพทวา บรเวณ “อนวฒนธรรม” แตไมมผใดใชศพทน ดงนนจงควรใชศพทบรเวณวฒนธรรม ตามทใชกนทวไป ประเทศไทย ในทานองเดยวกนประเทศไทยอาจแยกเปนบรเวณวฒนธรรม คอ ภาคเหนอ ภาคอสาน ภาคกลาง ภาคตะวนออก ภาคตะวนตก และภาคใต ภายในบรเวณวฒนธรรมทเปนภาคตาง ๆ ของประเทศอาจแยกยอยออกไปอก เชน ภาคกลางม บรเวณวฒนธรรม ของคน พระนคร อยธยา คนนครปฐม คนลพบร คน นครสวรรค ฯลฯ ภาคใตมบรเวณวฒนธรรมของคนสงขลา คนปตตาน คนตรง เปนตน

15. โครงสรางของวฒนธรรม วฒนธรรมในความหมายทกวางทสด ประกอบดวยหนวยตาง ๆ คอ “เลกทสด” (

“cultural trait”) กบ “หนวยทสลบซบซอน” (“culture complex”) หนวยทเลกทสด คอ พฤตกรรมอนเกดจากการเรยนรหรอผลผลตทางวตถซงยอยทสด จะ

เชอวาแยกใหเลกลงกวานนโดยมลกษณะแบบเดมไมได ตวอยางของ “หนวยทเลกทสด” ในวฒนธรรมทางวตถไดแก ตะป ไขควง ดนสอ ผาเชดหนาตวอยางในวฒนธรรมทางอวตถ ( non-material culture) คอ การจบมอ การขบรถทางซายมอในประเทศไทย การเคารพธงชาต แตละวฒนธรรมม ‚หนวยเลกทสด‛ เปนพน ๆ ชนด

24

“หนวยทสลบซบซอน ” ไดแก การรวมกลมหรอการรวมเปน ชดของหนวยยอย ทเกยวพนกนตวอยางคอ การเตนรา ซงตองมจงหวะ มดนตร มทาเตนตาง ๆ กน อกตวอยางหนงคอ ศาสนพธ หนวยทสลบซบซอน เปนกงกลางระหวาง หนวยยอยทสดกบสภาพแหงการ เปน “สถาบน” (institution) ‚สถาบน‛ ประกอบดวยหนวยท สลบซบซอนหลาย ๆ หนวย จนกลายเปนสถาบนครอบครว (ประกอบดวยหนวยทสลบซบซอน เชน การหมน การจดทะเบยนสมรส การเลยงบตร เปนตน) หรอสถาบนการศกษา สถาบนการเมอง เปนตน

16. ความ “เฉอย” หรอ “ความลา” ทางวฒนธรรม (Culture lag) วฒนธรรมมการเปลยนแปลงอยเสมอ แตอตราการเปลยนแปลงไมเทากน ดงนน จงเกด

สงกป แหง “ความเฉอย” ทางวฒนธรรม บางครงใชวา “cultural lag” ความเฉอยทางวฒนธรรม หมายถง‚การทการเปลยนแปลงของสวนหนงของกลมวฒนธรรมชดเดยวกน มอตราชากวาสวนอน ๆ เปนการเปลยนแปลงทไปไมพรอมกนและกอใหเกดการไมเขาใจกน‛

ผบญญตศพท “ความลาหรอความเฉอยทางวฒนธรรม ” ไดแก นกวชาการอเมรกนชอ วลเลยม ออกเบรน ( William F. Ogburn) ออกเบรนใหคา นยาม “ความเฉอยทางวฒนธรรม ”วา ‚สวนหนงของวฒนธรรมทยงคง อยจน เกนเลยเวลาทเปนประโยชนได โดยลาหลงหรอ ตามไมทนวฒนธรรมสวน อน ๆ ซงแตกอนนเคยเกยวซงกนและกน ‛ (‚One aspect of culture persists beyond its period of usefulness, lagging behing other elements of culture with which it was originally associated‛)

ความเฉอยทางวฒนธรรมอาจแยกออกเปนสองลกษณะใหญ ๆ คอ ก. อตราการเปลยนแปลงทแตกตางกนระหวางวฒนธรรมทางวตถ ( material culture)

ดวยกน คอ เปรยบเทยบระหวางวฒนธรรมทางวตถอยางนอยสองอยาง เชน รถยนต (วตถธรรม) มเพมมากขน ในอตราทสงกวาเนอทถนน (วตถธรรม) กระสนปนสามารถผลตไดเรวกวา ตวปน และขาวจากโทรพมพยอมเรวกวาขาวจากจดหมาย

ข. อตราการเปลยนแปลงทแตกตางกนระหวางวฒนธรรมทางวตถกบอวตถ ใชในความหมายนเปนสวนใหญ ตวอยางเชน ถนน (วตถธรรม) ซงสรางไวสาหรบ การจราจร แบบเกา (อวตถ) เชน เกวยน สญจรไปมา แตปจจบนมรถยนต รถบรรทก รถอน ๆ (วฒนธรรมทาง วตถ) รวมใชดวยจงเกดการตดขดไมสะดวก และมปญหาอน ๆ ตามมา เชน การเกดอบตเหต เปนตน และประชากรเพมขนอยางรวดเรว แตทอยอาศยและโรงเรยนไมเพยงพอ เครองจกรตดไม (วตถธรรม) ทนสมยยงขนแตกฎหมาย (อวตถธรรม) ควบคมการทาลายปาเกดขนชา ๆ

17. วฒนธรรมทางการเมอง ระบบการเมอง และวฒนธรรมทางการเมอง มสวนเกยวพนกนอยางมาก ณ ทนสมควร กลาวถง ความหมายของ “วฒนธรรม” และ “วฒนธรรมทางการเมอง” เสยกอน

25

“วฒนธรรม” ศพทนเทาทใชกนมามความหมายใหญ ๆ 3 ประการ คอ 1) พจารณาเชงรปศพท 2) พจารณาในดานความเขาใจทว ๆ ไป และ 3) พจารณาเชงสงคมศาสตร ซงมรายละเอยดดงน ในเชงรปศพท ‚วฒนธรรม‛ มความหมายในทางปฏฐาน หรอในแงบวก เทานนคอ มแตสวนด ไมมสวนเสย ในภาคภาษาองกฤษ “culture” หมายถง การปรบปรงเปลยนแปลงในทางทดขนในภาษาไทยคาวา “วฒนธรรม ” มความเปนมาเชงนรกตศาสตรในเชงดงามเชนกน คอ เกยวของกบ “วฒนา และ พฒนา”

ดงนน ในเชงรปศพทหรอรากศพท วฒนธรรมมความหมายใน ดานการมคณภาพ ซงคณภาพนมไดหมายถงการยอมรบเพยงชวครง ชวคราวหรอระยะสน แตหมายถงการมการยอมรบกนเปนเวลายาวนานเชน ดนตรทไพเราะและถกรสนยมของคนหลายยคหลายสมยและจตรกรรม ทมการประดษฐขนอยางเลอเลศ จงจะไดรบการยกยองวาเปน ‚วฒนธรรม‛ ตามรปศพทเดมน

ในเชงความเขาใจของคนทวไป ‚วฒนธรรม‛ มความหมายเชอมโยงหรอเปนอยางเดยวกบสงทเรยกกนวา เปนขนบธรรมเนยมประเพณ คอ รปแบบแหงการปฏบตในสงคมทไดมการยดถอและถายทอดตอ ๆ กนมาหลายชว อายคน ตวอยางไดแก ประเพณการทาบญในเทศกาลตาง ๆ กน ขนบธรรม เนยมเกยวกบปลกเรอน การขนบานใหม การมเหยาเรอน การไวทกข การตอนรบแขกและมารยาททางสงคมตาง ๆ และพธไหวคร เปนตนวฒนธรรมตามความหมายนเปนทงเรองของความเชอและการ ประพฤตปฏบต

หากพจารณาในเชงสงคมศาสตร วฒนธรรมมความหมายครอบคลมอยางกวางขวาง กลาวคอ เปนเรองของความรสก เรองของความคดและการประพฤตปฏบตซงเกดขนเพราะการเรยนรในฐานะทเปนสมาชกแหงสงคมมนษย ตามนยแหงสงคมศาสตร “วฒนธรรม ” กนความรวมทงความหมายท 1 และความหมายท 2 ดวย ในปจจบนความหมายท 3 แบบครอบจกรวาลของวฒนธรรมนเปนททราบกนแพรหลายมากขน และมคณศพทประกอบแลวแตจะใชเนน หนก ไปในทางใด เชน “Political Culture” และ “Civic Culture” วฒนธรรมทางการเมอง

“วฒนธรรม” ณ ทนใชในความหมายท 3 ดงนน จงครอบคลมทงสวนทเหนหรอทราบไดยากคอ สภาวะทางจตใจและทปรากฏออกมาอยางเดนชดภายนอก นกรฐศาสตรอเมรกนรวมสมยผมชอเสยงทานหนง คอ ซดนย เวอรบา (Sidney Verba) ไดกลาววา วฒนธรรมทางการเมองประกอบดวย ‚ความเชอ สญลกษณตาง ๆ ทแสดงออกใหผอนทราบ (ไมวาจะโดยวจกรรม หรอการกระทาใด ๆ) รวมทงคานยม ทมบทบาทตอการกระทาทางการเมอง ‛ ดงนน วฒนธรรมทางการเมอง จงหมายรวม ถง 1) ขนบธรรม เนยมตาง ๆ ของสงคม 2) ลกษณะของสถาบน 3) ความรสกและการใชวจารณญาณของพลเมอง และ 4) ลลาหรอวธการปฏบตตนรวมทงคานยมของผน า

วฒนธรรมทางการเมองเปนเรองทเกยวกบทง อดต ปจจบน และอนาคต ทเกยวกบอดต คอ สถาบนและขนบธรรมเนยมปฏบต และคานยมทมการสบทอดมาในประวตศาสตรสวนทเกยวกบ

26

ปจจบน คอ สภาพของสถาบน ความรสกนกคดของพลเมองและของผนา รวมทงการแสดงออกซงความเปนผนา และสวนทเกยว กบอนาคตคอ ความมงหวงหรอ ความมงหวงของคนในสงคม

II. ชวตทางวชาการของแมกซ เวเบอร (Max Weber) 1. ความน า

เรองราวของสงคมวทยาทางปญญา ( Sociology of Intellectual Life) สาคญอยางยง ขอเขยนนจะเกยวของกบชวตทางปญญาของนกคดสาคญในชวงปลายศตวรรษท 19 และชวงตนของศตวรรษท 20 บคคลผนมผลงานทไดรบการยกยองอยางมาก ศพททนยมใชปจจบนทนาจะใชกบ แมกซ (หรอมกซ) เวเบอร คอ เปนระดบกร (Guru)

เวเบอร ไดรบการศกษาระดบมธยมจากโรงเรยนทยอดเยยมมากเขารหลายภาษา และขยนหมนเพยรเขาถงผลงานทางวชาการยคเกากอน และได สรางสรรคผลงาน ทางวชาการดานตางๆ เชน กฎหมาย เศรษฐศาสตร ประวตศาสตร และปรชญา เขาผานการศกษา 4 มหาวทยาลย ไดแก Heidelberg, Strasbourg, Gottinger and Berlin เขาไดรบแตงตงเปนศาสตราจารย ณ มหาวทยาลย Freiburg ใน ค.ศ. 1894 เมออาย 30 ป และ ณ มหาวทยาลย Heidelberg ในป ค.ศ. 1897 ในสาขาเศรษฐศาสตร แตเขาไดรบการยกยองวาเปน หนงในบรรดา Guru หรอ Masters ผสถาปนาวชาสงคมวทยายคใหม ซงอก 2 คนคอ Karl Marx และ Emile Durkheim สาหรบ Auguste Comte กมบทบาทสาคญและเปนผรเรมบญญตศพทสงคมวทยาในภาษาฝรงเศส คอ Sociologie และในคา กลาวของ Stephen Kalberg ใน Adam Kuper and Jessica Kuper, eds. The Social Science Encyclopedia. (London : and New York, Routledge, 1999, p. 906) ระบวาเขาเปน ‚one of the intellectual giants of interdisciplinary scholarship‛ เขามความรอบรแบบพหสตร และมบทบาททางสงคมและการเมองดวย

2. เชอสายและผลงานส าคญ นกวชาการชาวเยอรมนผน ชอเตมคอ Karl Emil Maximilian Weber เกดเมอวนท 21

เมษายน 1864 ท Erfurt เขาเปนบตรคนโต และมพนองทมชวตอยทงสน 7 คน บดาเขาคอ Max Weber Snr. ซงจบปรญญาเอกทางดานกฎหมาย และมารดาคอ Helene Fallenstein-Weber บดาของเขามอาชพเปนทนายความ และ มาจากครอบครวอตสาหกรรมและผทาการคาในดานเสอผาซงตงหลกอยท Westphalia สายบดา คอคณป ดารงตาแหนงเปนสมาชกผหนงของ Bielefeld Chamber และในชวประวตกลาวกนวาป คอ Karl August Weber เปนบคคลทหลาน คอ Max Weber ยดถอเปน model เมอเขาอธบายลกษณะของ ผประกอบการตามลทธนายทนในชวงตนๆ (early capitalist entrepreneur )สาหรบลงของเขาคอ David Carl Weber ไดซอโรงงานจากใกล Bielefeld Chamber และใชวธการจดการทางดานธรกจแบบสมยใหม ลงผนไดรบการยดถอในขอเขยนของแมกซ เวเบอร วาเปน

27

แบบอยางหรอ ‚ideal type‛ ของผประกอบการแบบลทธนายทนในยคสมยใหม สาหรบบดาของเวเบอรมความเกยวของกบกจการ public life คอไดดารงตาแหนงเปน Magistrate in Erfurt ตงแตชวงทแมกซ เวเบอร ยงไมเกด ซงเปนตาแหนงทไดรบภายหลงจากตาแหนงเกา คอเปนคณะผบรหารนครเบอรลน (Berlin City Authority)

ผลงานทรจกกนดมากทสดของแมกซ เวเบอร คอ The Protestant Ethic and the spirit of Capitalism ประเดนหรอกระทหลกของผลงานชนน กคอ สาเหตทลทธนายทน กอกาเนดขนในยโรปตะวนตกแทนทจะเกดขนในทวปเอเชย คาตอบโดยสรปจากผลงานทมขอมลเปรยบเทยบมากมายกคอ สบสาวราวเรองหรอเปนผลพวงมาจากการปฏรปทางศาสนา ในยโรปโดยเฉพาะการไดรบอทธพลจากคาสอนในนกาย Calvinism หนงสอเลมน คอ จรยธรรมโปรเตสแตนทและจตวญญาณแหงลทธนายทน มความสาคญอยางยง เปนการบกเบกแนวการศกษาเปรยบเทยบ (comparative method) ซง กอนหนาน Auguste Comte ใหความสาคญกบทฤษฎการ ววฒนาการ (evolutionary theory) ถอวาเปนกฏสากลทเกดการเปลยนแปลงโดยธรรมชาตของมนเอง คอมงไปในทศทางทดขนกวาเดม (the idea of progress) กลาวคอมการเคลอนทจากชวงเวลาแหง เทววทยา ( theological) สชวงเวลาแหง อภปรชญา (metaphysical) และชวงสดทาย คอ ปฏฐาน (positivist) ซงเนนวทยาศาสตรธรรมชาต หรอการเรยนรเชงประจกษวาท (empirical)

แนวววฒนาการ ไดรบการวพากษวจารณวาเปนการวาดภาพ หรอการกาหนดรปแบบในเชงนามธรรม สวน เวเบอร เหนวา จาเปนทจะตองพจารณาปจจยทสามารถจบตองได คอลกษณะเฉพาะของแตละสงคม เขาถอวาการจะมการเคลอนไหวเขาสทศทางแหงการพฒนาหรอไมพฒนา ( non-development)ขนอยกบ ปจจยตางๆภายใน ของแตละสงคม คอ เรองราวโยงเกยวกบวฒนธรรมในความหมายทขยายกวางในทางสงคมศาสตร กลาวคอ เปนผลตผลทกสงทกอยางทเกดจากเรยนรและการกระทาของมนษย ซงกวางกวาความหมายเดมตามรากศพทคอ วฒนะ ทหมายถงเฉพาะทดงามหรอไดรบการยอมรบวาเลอเลศเทานน

หนงสอจรยธรรมแหงนกายโปรเตสแตนท และจตวญญาณแหงความเปนลทธนายทน เขยนขนในป ค.ศ.1904 คอ ประมาณ 104 ปมาแลว ทงนกอนหนาทจะมงานเขยนของเวเบอร ไดมนกวชาการ เชน Werner Sombart (1863-1941) แสดงทรรศนะไววาสงทเปนจตวญญาณ ( spirit) หรอเปน ‚motive complexes‛ เกอกลตอการกาเนดของลทธนายทนวาเปนเพราะนสยของคนเปนยว

(W.Sombart. Die Juden and das Wirtschafts lrben, Leipsig: Duncker, 1911, คอ W.Sombart. The Jews and Modern Capitalism. http://mailstar.Net.sombart_jews_eapitalism.pdf)

Weber พยายามคนหา ขอแตกตางระหวาง วฒนธรรมแหงโลกตะวนออก กบโลกตะวนตก เวเบอรกลาววาโลกตะวนออก ไมมวชาเทว วทยาทเปนระบบ, วชาดาราศาสตรขาดพนฐานทางดานคณตศาสตร, ขอเขยนทางประวตศาสตรจน ไมสามารถเปรยบเทยบกบผลงานของนกประวตศาสตรกรกโบราณ (เชน Thucydides) นอกจากนเวเบอรกลาววาศลปะของโลกตะวนออกขาด perspective

28

ดนตรตะวนออกไมมลกษณะทเรยกวา harmony โดยสรป เวเบอรกลาววาโลกตะวนออกลาหลงกวายโรปตะวนตกในการพฒนาอตสาหกรรม ทงนเพราะขาดสงทเรยกวา ความเปน ตรรกนย (rationality) เวเบอรพยายามหาคาตอบวาทาไมลทธนายทนสมยใหมเกดขนเปนครงแรกในยโรปตะวนตก

3. ประวตการศกษา ในป ค.ศ.1870 เมอแมกซ เวเบอร อายได 6 ขวบ ไดเขาศกษาทโรงเรยนเอกชนชอ Dobbelin

School และ 2 ปตอมาเขาไดยายไปอยทโรงเรยน Konigliche Kaiserin – Augusta – Gymnasium ในชวงทอยโรงเรยนเขาอานหนงสอเปนจานวนมาก โดยเฉพาะหนงสอประวตศาสตรและปรชญาของ Spinoza, Schopenhauer, และ Kant

ในชวงครสตมาส ป ค.ศ. 1877 เขามขอเขยน 2 เรอง คอ ‚On the course of German history with particular reference to the position of Kaiser and 8 Pope ‛ และ ‘on the era of the Roman Emperors from Constantine to the volkerwanderung’ (migration of nations)

เมอเวเบอรอาย 14 ป เขาไดแลกเปลยนทรรศนะ วาดวย Homer, Herodotus, Vergil และ Cicero กบญาตทอายมากกวาเขา คอ Fritz Baumgarten ครทโรงเรยนไมคอยพอใจ เพราะเขาไมคอยใหความเคารพนบถอเทาทควร และแมกซ เวเบอรเองกเบอหนายโรงเรยน เขาจงหลบไปอานงานของ Goethe และของนกเขยนคนอนๆ

ชวงวยเรยน เวเบอรศกษาอยางเตมท ดงปรากฏในจดหมายฉบบหนงทระบวา เขาเรมเรยนตงแต 7 นาฬกา หลงจากนนไปฝกฟนดาบ เปนเวลา 1 ชวโมงชวงเชาตอจากนนกเขาเรยนเพมเตมอก เวลาเทยงครงเขาจะรบประทานอาหาร บางครงกมการดมไวนหรอเบยร เลนกฬาในชวงบายจนกระทงถง 14 นาฬกา ตอจากนนเขาจะทบทวนบทเรยน และอานหนงสอชอ Deralte und der neue Glaube หลงจากนนไปเดนเลนตามปาเขา

เมออายประมาณ 19 ปในป ค.ศ. 1883 เขาไดยายไปอย Strasbourg เพอทาหนาทดานการทหาร ขณะทยงเปนทหารอยนนเขาไดศกษาทมหาวทยาลย Strasbourg เขาศกษากบลงของเขาซงเปนศาสตราจารยสาขาวชาประวตศาสตร เวเบอรมญาตในวงวชาการโดยฝายนาและปาไดแตงงานกบศาสตราจารยท Strasbourg นอกจากนเขายงสนทชดชอบกบครอบครวของปาอกคนหนง ชอ Ida ซงแตงงานกบนกการเมองและนกวชาการดวยชอ Hermann Baumgarten เวเบอรไดรบอทธพลจากลงผน เขาไดชอบพอกบบตรสาวของลงและปาคอ ตระกล Baumgarten ชอ Emmy แตความสมพนธไมยนยาวเพราะเธอตองเขาโรงพยาบาลโรคจตตดตอกนเวลานาน

ในป ค.ศ. 1884 เมออาย 20 ป Weber กลบไปศกษาท เบอรลน ซง ณ ทนนเขาใชชวตทแตกตางจากการปลอยตวอยางเตมท ซงดเหมอนจะเปนชวงเวลาครงเดยวแหงความเปนหนมของเขา ณ มหาวทยาลยเบอรลน เขาศกษาวชากฎหมาย และประวตศาสตร กฎหมาย สาขาวชาประวตศาสตรเขาเรยนกบนกวชาการผโดงดงยคนน คอ Treitschke

29

4. ชวประวตของ Weber ในป ค.ศ. 1889 จบการศกษา ระดบปรญญาเอก (magna cum laude) โดยเสนอผลงานชอ ‚

Development of the principle of joint liability and the separate fund in the public trading company from the household and trade communities in the Italian cities ‛ ซงเขาไดคนควาจากแหลงขอมล หลายรอยแหลงทมาจากอตาลและสเปน ผลงาน ( dissertation) นน ตอมาไดพฒนาเปนบทความ ‚ On the history of trading companies in the Middle Ages, according to South-European sources. ‛

ในการสอบปากเปลา เวเบอรผานอยาง ยอดเยยม หลงจากทมการถกโตทางวชาการกบศาสตราจารยทมชอเสยงสมยนนในวยชราชอ Theodor Mommsen ซงไมเคยเปนอาจารยเวเบอรโดยตรง ยกเวนแตวาคนเคยกบครอบครวของเวเบอร และ Mommsen ไดกลาววาทะทสาคญหลงจากบทสรปการโตเถยงกบเวเบอรผถกสอบเพอจบปรญญาเอก เขากลาวประโยคทแปลเปนภาษาองกฤษแลว ดงน

But when I have to go to my grave someday, there is no one to whom I would rather say, ‚Son here is my spear; It is getting too heavy for my arm‛ than the highly esteemed Max Weber. (Ritzer George. Contemporary Sociological Theory and Its Classical Roots: The Basics, Boston: McGraw-Hill, 2003)

หลงจากจบปรญญาเอกเรยบรอยแลว เวเบอรไดคนควาเพมเตมระดบปรญญาเอกขนสง (Habilitation) เพอมสทธในการเปนอาจารยสอนในมหาวทยาลยในเยอรมน นอกจากนเขายงใชเวลาศกษากฎหมายและมสทธเปนนกกฎหมายประจา Berlin Supreme Court

ในภาคฤดรอนป ค.ศ. 1892 เขามโอกาสสอนแทนศาสตราจารย Goldschmidt โดยบรรยายเกยวกบกฎหมายพาณชย และประวตศาสตรกฎหมายโรมน ทมหาวทยาลย Berlin อนง เวเบอรไดทาการวจยวาดวย The conditions of the agricultural workers in East Elbian regions of Germany ผลงานนมความยาวเกอบ 500 หนา ซงเปนการวเคราะหโดยอาศยขอมลเชงประจกษของผใชแรงงานในการเกษตรในเขตตางๆ ของประเทศรสเซย และเวเบอรเสนอใหมการปรบปรงสถานการณของผใชแรงงานเกษตร และแนะนาใหมการปกปองแรงงานเยอรมนจากผใชแรงงานตางชาตทมาทางานเปนครงคราว

ผลงานของเวเบอรไดรบการยกยองอยางสงจากนกประวตศาสตรการเกษตร ของเยอรมน คอ G. F. Knapp โดยกลาววา ‚ the time of our expertise is over and we must start the learning process all over again‛

ในชวงฤดใบไมผลป ค.ศ. 1892 เขาไดรบแตงตงเปนผบรรยาย กฎหมายโรมน และกฎหมายพาณชย และในป ค.ศ. 1893 เขาไดรบการแตงตงใหดารงตาแหนงเปน Extraordinary Professorship ในสาขากฎหมายพาณชยทมหาวทยาลย Berlin โดย The Ministerial Director of the Prussian Ministry of Culture

30

ในวนท 6 กรกฎาคม ค.ศ. 1893 ไดรบแตงตงใหศกษาสภาพการณของคนงานเกษตรกรรมเยอรมน อนเปนการสารวจวจยครงท 2 ซงคราวนเวเบอรพอใจมาก เพราะเขาและคณะมโอกาสสมภาษณบคคลตางๆรวมทงนกเผยแพรศาสนาถง 1,500 คนทวทงประเทศ ซงแตกตางจากคราวกอน ซงสมภาษณเฉพาะเจาของทดน

ในป ค.ศ. 1893 เวเบอรแตงงานกบ Marianne Schnitger ซงเปนบตรของแพทยผเปนลกพลกนองกบบดาของเขาและในป ค.ศ. 1894 เขาไดยายมาอยท Freiburg โดยเปนศาสตราจารยเศรษฐศาสตรการเมอง และเขาไดพบกบนกวชาการทโดงดง เชน Hugo Munsterberg และ Rickert ผซงตองการแยกออกจากกนระหวางวชาการดานมนษย (Human science – Geistewissmschaft) และวทยาศาสตรธรรมชาต (Natural science) ซงเวเบอรเหนดวย

เดอนพฤษภาคม ค.ศ. 1895 ในภาคเรยนท 2 ใน Freiburg เวเบอรไดกลาวใน inaugural academic lecture ในหวขอวาดวย ‚ The National State and Economic Policy‛ ซงการบรรยายครงนกอใหเกดการสนสะเทอนอยางกวางขวางในวงวชาการ ทงนเพราะเวเบอรวพากษสานกเศรษฐศาสตรการเมองสายตางๆ เขาโจมตแนวคดฝาย academic socialists วาดแตความคด สงทเวเบอรนาเสนอ คอ การคานงถงคณคาและการลงมอกระทาระดบประเทศ

ในปค.ศ. 1896 เวเบอรไดรบการแตงตงเปนศาสตราจารยท Heidelberg สบตอจาก ศาสตราจารย Knies ซงเปนผโดงดงในสานกประวตศาสตรแหงเศรษฐศาสตรการเมอง เวเบอรมโอกาสฟนฟความสมพนธกบอาจารยเกา และกบผเชยวชาญกฎหมายรฐธรรมนญ เชน Jellinek นกเทววทยา ชอ Troeltsch และนกปรชญาชอ Windelband ในชวงเวลาดงกลาว บานของเวเบอร เปนสถานทชมนมของบรรดานกวชาการผมาพบปะกนเปนประจารวมทง Karl Jaspers

5. ปญหาสขภาพ ปรากฎการณทสาคญทมผลกระทบตอชวตนกวชาการของเวเบอร คอ ในชวง ค.ศ. 1892 เขา

ไดทะเลาะอยางรนแรงกบบดา โดยกลาวหาวา บดาของเขาแสดงพฤตกรรมเผดจการตอมารดา ตวอยางคอ บดาของเขาไมยอมแมกระทงใหภรรยาของเขาคอมารดาของเวเบอรไดรบเงนทเปนมรดกจากคณยายซงถงแกกรรมในป ค.ศ. 1881 อก 1 เดอนตอมา ในวนท 10 สงหาคม บดาของเวเบอรเสยชวต ซงทาใหเวเบอรรสกผดอยางมาก และในชวงเดอนฤดใบไมรวงเวเบอรเกดปวยทางประสาท มอาการไรเรยวแรง นอนไมหลบ มความเครยดเตมท ทรนทราย เขาไมอาจอาน พด เขยน เดน หรอนอนโดยปราศจากความทกขทรมาน ในปถดมาในป ค.ศ.1898 เวเบอรมสภาพดขนบาง จนกระทงชวงตนแหงภาคเรยนฤดรอน ซงในชวงดงกลาวเขาไดพกท Sanatorium on Lake Constance

การสอนในชวงภาคเรยนฤดหนาวเปนเรองทแสนยากลาบากสาหรบเขาและเมอถงครสตมาส เวเบอรเผชญกบการ Breakdown อกครง ซงทาใหเขาแทบจะไมสามารถบรรยายในหองเรยนได

ปญหาสขภาพของเวเบอรเรมตงแตเขาเปนโรค meningitis ตงแตเดก และใชชวตคราเครงในการคนควาโดยไมมขดจากด แตสาเหตในเชงจตวทยาอาจจะสาคญทสด คอ ความรสกผดทเปนตวการ

31

ทาใหบดาตองเสยชวตลงอยางกะทนหน ชวตตงแตวยเดกของเวเบอร มปญหาในการวางตวลาบากเพราะเขาอยกงกลางระหวางบดาทมนสยเอาแตใจตนเองและดารงชวตดานสงคมสนกสนานเฮฮา ในขณะทมารดามลกษณะตรงขาม ชอบชวตแบบสงบ และยดมนปฏบตตามหลกการศาสนา

ในชวงวยเรยนเขาแสดงตนในแบบอยางของบดา กคอสบซการ เลนกฬา ฟนดาบ ดมเบยรหนก ปลอยตวเองจนกระทงตวอวนฉ และรางกายมแผลเปนจากการฟนดาบ การปลอยตวดงกลาวไมเปนทพอใจของมารดาซงชอบความสงบ ดงทปรากฎวาครงหนงในชวงปลายภาคเรยนป ค.ศ. 1882 เมอเวเบอรอาย 18 ป มารดาทนพฤตกรรมไมได ถงกบลงไมลงมอตบหนาแมกซ เวเบอร ถงแมเวเบอรจะมสขภาพไมเตมรอยแตเขามผลงานออกมาสมาเสมอในชวงป ค.ศ.1889 จนกระทงวาระสดทายแหงชวตใน ค.ศ. 1920 เวนเฉพาะป ค.ศ. 1901 เทานน มการวเคราะหการเจบปวยของเขาโดยตนเอง ( self-analysis) แตเอกสารเหลานนไดหายไป ทาใหไมทราบความตนลกหนาบางของการเจบปวยของเวเบอร

ในภาคฤดรอน ค.ศ. 1899 เวเบอรไดรบการผอนผนไมตองบรรยายเพราะ ปญหาสขภาพ และเมอเขาทาการสอนตอในภาคฤดใบไมรวงปนน เขาไดประสบปญหา breakdown ทางประสาทอก เวเบอรคดวาเขาจะตองใชเวลานานกวาจะหาย จงไดขอพนจากตาแหนงแตทางมหาวทยาลยไมยนยอมและอนญาตใหเขาไดลาพกเปนเวลายาวนาน

ในป ค.ศ. 1900 เวเบอรไปรกษาตว ณ คลนกสาหรบโรคประสาทชวงเวลาดงกลาวเขาทกขทรมานมากทสด คอไมอาจทางาน ไมอาจทาอะไรตางๆ ได ไมวา อาน เขยน จดหมาย หรอแมกระทงพด ตอมาในป ค.ศ.1901 เวเบอรไดเดนทางไปพกผอนทกรงโรม และสวสเซอรแลนด หลงจากนนเขาสามารถกลบไปบรรยายไดทมหาวทยาลย Heidelberg ณ ภาคฤดรอน

ใน ค.ศ. 1902 หลงจากชวงทเขาฟนคนสสขภาพคอนขางด เขาไดทาการคนควาอยางมโหฬาร โดยการศกษาประวตศาสตรศลปะ ผลงานทางดานปรชญา เชน ของ Rousseau, Voltaire, Taine, Montesquieu และผลงานทางดานสงคมวทยาของ Simmel

ผลจากการทเขาอานอยางคราเครง เรองราวประวตศาสตร รปแบบการจดองคการและการจดการดานเศรษฐกจของศาสนสถานตามทตางๆ เวเบอรไดเกดความคดวาดวย rationality โดยเฉพาะทางดานเศรษฐกจ (economic rationality) เปนครงแรกในป ค.ศ. 1902 ท Heidelberg

เวเบอรทมเทเวลาเพอศกษาเกยวกบระเบยบวธวจยหรอวธการเขาถงความรโดยไมจาเปนตองยดแบบวทยาศาสตรธรรมชาต และเขาไดเขยนบทความทใหความสาคญกบปรนยภาพหรอวตถวสย (Objectivity) และในชวงเวลาดงกลาวรางกายของเขายงไมแขงแรงดนก เขาวตกวาคงจะคงความเปนศาสตราจารยทดไมได ดงนน ในเดอนตลาคม ค.ศ. 1903 เมออายเพยง 39 ป เวเบอรตดสนใจลาออกจากตาแหนงทางวชาการ แตเขายงไดรบการแตงตงใหเปน honorary professor คอไดรบเชญมาบรรยายแตไมมสทธตางๆ เชน ในการเลอนขนและไมมสทธในการออกเสยงในคณะวชา

32

6. การเดนทางไปสหรฐอเมรกาและฮอลแลนด ในปค.ศ. 1904 เขาไดรบเชญเดนทางไปสหรฐอเมรกาโดยเพอนรวมงานของเขา คอ ศาตรา

จารย Hugo Munsterberg ซงเคยสอนรวมกนทมหาวทยาลย Freiburg และขณะนนกาลงสอนทมหาวทยาลย Harvard ทงนเพอรวมในการประชมวชาการทเมอง St Louis เวเบอรไดรบเชญใหบรรยายเกยวกบปญหาเกษตรกรรมของเยอรมนในอดตและปจจบน

การเดนทางไปสหรฐอเมรกาของเวเบอรทาใหเขาไดรบความรเกยวกบนกาย (sects) โปรเตสแตนทแขนงตางๆ และคนเคยกบ maxims ตางๆของ Benjamin Franklin เขาศกษาการจดองคการทางการเมองในสหรฐอเมรกา โดยเฉพาะทเรยกวา machinery และการมสภาวะแหง bureaucratization นอกจากนเขายงใหความสนใจเกยวกบตาแหนงและการทางานของประธานาธบดอเมรกน รวมทงโครงสรางทางการเมองอเมรกนโดยทวไป ชวตในสหรฐอเมรกาใหประสบการณโดยตรงเกยวกบสงคมซงแตกตางจากทคนเคย นอกจากนเวเบอรถอโอกาสคนควาเพมเตมในหองสมดของมหาวทยาลยโคลมเบยเกยวกบผลกระทบของจรยธรรมแบบโปรเตสแตนท การไดรบรสงใหมๆดวยตนเองชวยใหเกดการสรางสรรคทางปญญา อยางนอยกทาใหสามารถเปรยบเทยบ ในอดตกอนหนานน Alexis de Tocqueville ชาวฝรงเศสกไดประโยชนอยางมากจากการเดนทางไปสหรฐอเมรกา ดงปรากฎในหนงสอชอ Democracy in America

หลงจากกลบมายงเยอรมนแลว เวเบอรรบหนาทเปนผดาเนนการวารสารชอ Archive of Social Science and Social Policy โดยรวมมอกบนกวชาการอก 2 คน คอ Edgar Jaffe and Werner Sombart ซงไดมการพฒนาจนกระทงกลายมาเปนวารสารวชาการชนนาทางสงคมศาสตร ในปเดยวกนนน ค.ศ. 1904 เวเบอรเขยนบทความเรอง Objectivity ซงเขาเสนอมโนทศนทวาดวย value freedom หรอ value relationship and ideal – type

เวเบอรสนใจการ ปฏวตรสเซยป ค.ศ. 1905 ซงเขารสกชนชม สนใจถงขนาดทเรยนภาษารสเซยโดยใชเวลาเพยง 3 เดอน เพอตดตามเหตการณตางๆ แตเขาพจาณาแลวเหนวา การเปลยนแปลงทางรสเซยไมจาเปนตองนาไปสประชาธปไตย แตไปสความเปน bureaucratization มากยงขน

เวเบอรมบทบาทในระดบมหาวทยาลย เชนพยายามชวยเหลอให Georg Simmel เปนศาสตราจารยทมหาวทยาลย Heidelberg แตถกตอตานโดย Dilthey, Rickert and Windelband ซงไมชนชอบคนยว นอกจากนเขาพยายามทจะใหศษยผหนงของเขาคอ Robert Michels เขาสอนมหาวทยาลยดงกลาวดวย แตกถกปฏเสธเพราะเขาเปนสมาชกพรรค Social Democrats

ในเดอนมนาคม ค.ศ. 1907 Max Weber ไดรบมรดกจากคณปคอ Karl Weber ซงทาใหเขาไมตองหวงเรองการเงน และในชวงเวลาดงกลาวนองชายของเขาคอ Alfred Weber ซงเปนศาสตราจารยอยทกรง Prague ไดรบตาแหนงทมหาวทยาลย Heidelberg

33

ในป ค.ศ. 1908 เวเบอรเดนทางไปยงฮอลแลนด เพอศกษางานอาชวะอตสาหกรรม ซงเพงเรมพฒนาและมโอกาสศกษาโรงงานทอผาของคณป ความรตางๆทเขาสามารถนามาวเคราะหอยในหนงสอชอ Economy and Society

7. กจกรรมทางวชาการเพมเตม ในป ค.ศ. 1909 เวเบอรรวมกอตง Deutsche Gesellshaft Fur Soziologie (German Society

for Sociology) ณ กรง Berlin คณะกรรมการบรหารประกอบดวย นกวชาการทโดงดงคอ Ferdinand Tonnies ในฐานะผอานวยการ, Georg Simmel และ Werner Sombart และ Weber เปนกรรมการ ในแวดวงน เวเบอรไดเรยกตนเองวา นกสงคมวทยาเปนครงแรก

แมสขภาพไมสมบรณเขาสามารถจดใหมการประชมทางดานสงคมวทยาขนเปนครงแรกของสมาคมสงคมวทยาเยอรมน ณ เมองแฟรงเฟรต ในป ค.ศ. 1910 ในการประชมดงกลาว เวเบอรไดแสดงปาฐกถาตอตานอดมการณเชอชาตนยม ในชวงป ค.ศ. 1911-1913 เวเบอรเขยนตนฉบบของหนงสอชอ Economy and Society ตอมาในป ค.ศ. 1913 เวเบอรประสบความสาเรจในการเขยนหนงสอทวาดวยสงคมวทยาทางกฎหมาย นอกจากน เขายงไดจดพมพเผยแพรผลงานทสาคญเกยวกบระเบยบวธการศกษา (methodology) ทเนนการ เขาใจหรอการตความ ความหมายตางๆในการกระทาทางสงคม (verstehen) ขอเขยนดงกลาวชอ On Some Categories of Interpretive Sociology

ในสงครามโลกครงท 1 เวเบอรสมครทาหนาทดแลโรงพยาบาลทหารจานวน 9 แหงดวยกน ซงในการปฎบตหนาทดงกลาวเขาไดรบความรเพมขนเกยวกบ bureaucracy ทเขาใหความสนใจกบองคการขนาดใหญมาเปนเวลานาน หลงจากนนเขาไดทมเทการศกษาคนควาเกยวกบศาสนา และไดพมพผลงานออกมาชอ The Economic Ethic of the World ในป ค.ศ. 1916 เขาไดรบความชวยเหลอจาก Friedrich Naumann ทาใหเขาไดเปนกรรมการผหนงใน Commission on Central Europe ซงดแลเกยวกบประชาคมทางเศรษฐกจและภาษศลกากรในกลมประเทศยโรปตอนกลาง ในป ค.ศ. 1916-1917 มผลงานทวาดวยสงคมวทยาทางศาสนาเกยวกบศาสนา ฮนด ศาสนาพทธ ปรากฎขนในป ค.ศ. 1916 และเกยวกบ Ancient Judaism ในป ค.ศ. 1917 ในเดอน พฤศจกายน ค.ศ. 1917 เขาไดรบเชญจาก Union of Free Students in Munich โดยเขาบรรยายเรองซงตอมาแปลเปนภาษาองกฤษวา ‘Science as a Vocation’ และในเดอนมกราคม ป ค.ศ. 1919 เขาบรรยายอกเรองหนง ซงทาชอเสยงใหกบเวเบอรอยางมากเชนกน เรอง ‘Politics as a Vocation’

นอกเหนอจากผลงานทางวชาการแลวเวเบอรยงไดรบเชญเปนสมาชกของ peace delegation ทนาโดยรฐมนตรวาการกระทรวงตางประเทศของเยอรมนไปยง Versailles เขาใชเวลา 3 วนในการรวมหาคาตอบตอขอกลาวหาของฝายพนธมตรทมตอเยอรมนในความเสยหายทเกดขนในสงครามโลกครงท 2 หลงจากนนเวเบอรไดเขาเปนอาจารยสอนทมหาวทยาลย Munich และสอนเกยวกบ ‘General categories of social science’ ในภาคฤดรอนป ค.ศ. 1919 และเขาไดทมเทใหกบการเขยนเรอง Grundrissder Sozialokonomik และเรอง Gesammeter Aufsater zur Religionsoziologie เขาทางานจน

34

วาระสดทายของชวต ซงเขาปวยดวยโรคปอดบวม มการรกษาชาไป เพราะเขาใจวาเปนไขหวดใหญธรรมดา เขาถงแกกรรมในวนท 14 มถนายน ป ค.ศ. 1920 โดยมอายเพยง 57 ปเทานน ซงกอนหนานน เขาไดบรรยายทมหาวทยาลยวาดวย ‘Sketches on universal social and economic history’ ในภาคเรยนฤดหนาวแหงป ค.ศ. 1919-1920 และเรองสดทายทเขาบรรยายกอนทจะเสยชวตไดแก ‘General political science and policy’ และ ‘Socialism’ ในภาคเรยนฤดรอนแหงป ค.ศ. 1920

8. ผลงานของ Weber ทางสงคมศาสตร พอสรปกวาง ๆ ดงน 8.1 ในแงมมแหง ระเบยบวธวจยและปรชญา ถอวาสงคมวทยาไมอาจคนพบกฎเกณฑเกยวกบพฤตกรรมของมนษยทเปนสากลอยางวทยาศาสตรธรรมชาต เวเบอรไมเชอววฒนาการทางสงคมอยางทนกสงคมวทยารนกอนไดเคยกลาวไว โดยเฉพาะในกรณของออกสกองต สงคมวทยาในมมมองของ เวเบอร มงทจะใหเกดความเขาใจความหมายของการกระทาทางสงคม (social action) ซงจะคอยพฒนาไปสความเปนหนจาลอง หรอ ตวแบบจาลองอยางเปนทางการ (formal models) เขาไดบญญตศพทขนใหม เรยกวาตวแบบ อดมคต หรอ ตวแบบใน อดมทศน (ideal types) เพอนาไปสการเปรยบเทยบ 8.2 เวเบอรใหความสาคญกบกระบวนการเขาสความเปนสมเหตสมผลหรอการจดระบบทมงใหเกดประสทธภาพอยางทเรยกวา ‚rationalization‛ 8.3 เวเบอร สนใจศกษาจรยธรรมแหงนกายโปรเตสแตนท (Protestant Ethic) ซงมลกษณะทมงเนนปจเจกชนนยม การทางานหนก พฤตกรรมทเปนเหตเปนผลและการพงตนเอง จรยธรรมเชนวานคอ ขอปฎบตทมการปลกฝงดงกลาว เปนปจจยทเออหรอเกอกลตอการอบตขนของกจกรรมทางเศรษฐกจทเรยกวาลทธนายทน 8.4 เวเบอร ใหความสาคญ บทบาทของวฒนธรรม โดยเฉพาะศาสนาในการบงการหรอชทศทางแหงการกระทาของมนษย 8.5 มความเปนหวงวาทศทางเขาส ตรรกวสย ในวถชวต โดยเฉพาะซงครอบงาโดยลทธนายทน จะนาไปสการทาลาย ความเปนบคคล และการสรางสรรค

9. ผลงานหนงสอจรยธรรมโปรเตสแตนท ของเวเบอร ในหนงสอน เวเบอรไดแสดงใหเหนวาวฒนธรรมหรอลกษณะโลกยวสย ( secular) คอลทธ

นายทนนน มจดกาเนดหรอไดรบการฟมฟกใหเกดขนไดจากลกษณะเฉพาะของนกายโปรเตสแตนททเนน asceticism ทงน การปฎรปทางศาสนาทาใหเกดนกายโปรเตสแตนทซงหลกหนจากการตองขนอยกบองคการทางศาสนาใหมาอยทตวบคคลแทนทจะอยกบพธกรรมหรอนกบวช 9.1 หลกการของนกายโปรเตสแตนทโดยเฉพาะ Calvinism ยดหลก predestination คอ ถกกาหนดไวลวงหนาวาจะผทไดรบเลอก ( Elect) ซงถกกาหนดใหเขาสการหลดพน (predestined for salvation) แตกไมมความแนใจไดวาใครจะเปนหนงในผทถกเลอก แตมขอแนะนาจาก ฝายศาสนา (pastoral counseling) ทถอวาคาตอบตอปญหาวตกกงวลดงกลาวใหมองไปทลกษณะบางประการ

35

เชน หากมการมงประกอบอาชพ ( secular vocation) การควบคมตนเอง การทางานหนกและการใหบรการตอสวนรวม ( communal service) นาจะเปนเสมอนสญญาณหรอเครองหมาย ( sign) วาตนไดรบการเลอกเขาส salvation 9.2 เวเบอร กลาววาคาสอน Protestantism ปพนฐานสาคญสาหรบการอบตขนแหงลทธนายทนในชวงตน ( early capitalism) ซงไดแก ทาใหเกดลทธ ปจเจกชนนยม การมความ มงมนสความส าเรจ การไมภมใจตอการมฐานะเพราะไดรบมรดก การ ไมใชชวตอยางฟมเฟอย การรจกประกอบการ ( entrepreneurial) การตอตานเวทมนต และความเชอแบบงมงาย ( superstition) การยดวธการจดการอยางเปนระเบยบ และรจกการคานวณในรายละเอยดถงผลไดผลเสย (rationality) คอ ผลกดนใหเกดกระบวนการตรรกนย (rationalization)

10. มโนทศน rationalization หมายถง กระบวนการคอทกขนตอนแหงการกระทาของมนษยทยดโยงอยกบการคด ค านวณ

(calculation) การวด(measurement) และการควบคม(control) 1) ในทางเศรษฐกจ หมายถงการจดการโรงงาน โดยการคานวณผลกาไร โดยวธการทาบญช

อยางเปนระบบ 2) ในทาง ศาสนา หมายถงการพฒนาหลกการเทววทยา ซงปราศจากเรองเวทมนต และ

ทดแทนพธกรรมโดยความรบผดชอบสวนบคคล 3) ในดานกฎหมาย หมายถงการเสอมสลายของการสรางกฎหมายโดยไมมระบบ 4) ในทางการเมอง หมายถง การลดความสาคญของมาตรฐานหรอคณสมบตแบบเกากอนใน

การใหความชอบธรรมในการปกครอง และการใชกลไกของพรรคการเมอง แทนทการพงโดยตรงตอผนาโดยเฉพาะผมบารม (charismatic)

5) ในดานจรยธรรม หมายถง การเนนยาในเรองของระเบยบวนยและการฝกฝน 6) ในทางวทยาศาสตร หมายถง การลดความสาคญของการสรางสรรคโดยบคคลคนเดยว

โดยพฒนาเขาสการใชทมนกวจย การทดลองทรวมมอกนหลายฝาย 7) กระบวนการ ตรรกนย ในองครวมของสงคม หมายถงสภาพการณทเกดขนในองคการ

ขนาดใหญ (bureaucracy)

11. นานาประเภทของ Rationality 11.1 ตรรกนยภาคปฏบต (Practical rationality) เปนพฤตกรรมทมกปฏบตอยเปนประจาใน

การทจะดาเนนชวต เชน การจราจรถกปดถนนดานหนงกตองหาทางออกอกทาง หรอหาหนงสอพมพทเคยอานประจาแตหาอานไมไดกตองหาเลมอนทดแทน

11.2 ตรรกนตนยเชงทฤษฎ (Theoretical rationality) คอ ความพยายามทจะเขาถงสงทเปนความเขาใจหรอความรเกยวกบความเปนจรง ( reality) จดมงหมาย ณ ทน คอ มงใหเกดความเขาใจ

36

เรองราวตางๆ มากกวาทจะดาเนนการหรอลงมอกระทา ดงนนกรณทมปญหาจราจรตดขดอย ณ ทใดทหนงเปนประจา จงยอมตองใหผเชยวชาญหาทางแกไขในระยะยาวตอไป

11.3 ตรรกนยโดยสาระ (Substantive rationality) เกยวของกบการกระทาโดยตรงเปนเรองของการเลอกสงททาใหเกดผลคลองสด ( most expedient) โดยคานงถงคณคา ตวอยางคอ กอนทจะออกไปสรบ มการไหวพระ ณ สถานทซงตนนบถอหรอมการสวดมนตทาพธตางๆ ซงอาจมองวาเปนการเสยเวลา แตถอวาเปนตรรกะความสมเหตสมผล (rational) แลวแตวฒนธรรม

11.4 ตรรกนยตามรปแบบ (formal rationality) ซงเวเบอรใหความสาคญยง คอ การเลอกการกระทาตามกฎเกณฑ ระเบยบ ขอบงคบ และกฎหมาย ซงใชกบทกๆ คนในแตละบรบท หากเปนระบบราชการหรอองคกรขนาดใหญ ( bureaucracy) ยคใหม ยอมมการดาเนนงานขนตอนตางๆ เชน ตองมการกรอกแบบฟอรม มการลงนาม และเจาหนาทรบไปทาสาเนาสงหนวยงานทเกยวของ ทงนในชวงตนแหงการพฒนาอตสาหกรรมและการเขาสความสมยใหมอาจมขนตอนนอย แตขยบขยายมากขนไดเรอยๆ ซงเปนไปตาม กฎเกณฑ ขอบงคบ ทมการปรบตว

12. Paradigm : ทรรศนะแมบท, กระบวนทศน “ทรรศนะแมบท” หรอ “กระบวนทศน” (พาราไดม- paradigm) รเรมบญญตโดย Thomas Kuhn คอมมมองระดบหรอเปน “ตวแบบ” (model) ทกวางไพศาล ตวอยาง คอ การกลาววา ความรเกดจากประสาทสมผสเทานนเปนกระบวนทศนอยางหนง อกอยางหนงอาจกลาววา ความร (knowledge)ไดมาทงจากประสาทสมผส และจากญาณทศน (insight) หรอจากประสาทสมผสท 6 กระบวนทศน เดมๆ เชน ยคสมยหนง (นบเปนเวลา 100 ป หรอหลายรอยป) อาจมกระบวนทศนอยางหนง เชน 1) โลกแบน ( flat) 2) ดวงอาทตยโคจร ( orbits) รอบโลก 3) มทกขภาพ คอสขภาพไมด หรอเจบปวยเพราะกรรม ( karma) เกาขามชาตขามภพ 4) คนมลกษณะกาวราว หรอออนโยนเพราะถกกาหนดโดยพนธกรรม. กระบวนทศนทเปลยนแปลง และยอมรบกวางขวาง (ไมใชทงหมด) ในปจจบนมตวอยางเชน

1) โลกกลม 2) โลกโคจรรอบดวงอาทตย 3) คนเจบปวยเพราะมตวเชอโรค

อกตวอยางหนง คอกระบวนทศนทวาอปนสยกาวราว หรอออนโยนถกกาหนดโดยการขดเกลาอบรมจากสงคม และความเปนประชาธปไตย โดยขนอยกบอปนสย (character) ของคนในชาตเปนตน

13. ผลงานของนกคดอเมรกน แคปรา ในชวงทายแหงทศวรรษ 1990-1999 และชวงทายแหงศตวรรษท 20 ขนสศตวรรษใหมมการกลาวขวญถงหนงสอทเขยนโดย ฟรตจอฟ แคปรา ชอ จดเปลยนแหงศตวรรษ (Fritjof Capra. The Turning Point) แปลโดพระประชา ปสนน ธมโม และคณะ (พมพครงท 7 มลนธโกมลคมทอง, 2539) เมอแปลแลวม 3 เลมดวยกนสาระของหนงสอชใหเหนถงการเปลยนแปลงทรรศนะแมบท หรอ

37

กระบวนทศนซงไดเรมมาแลวหลายทศวรรษ และอลเบรต ไอสไตน ( Albert Einstein) คนพบทฤษฎสมพทธภาพ (Theory of relativity) ซงเปนทรรศนะแมบทใหมทสนสะเทอนวงวชาการระดบโลก มผลกระทบตอรฐศาสตรดวย คานาในการพมพครงทสาม โดยชยอนนต สมทวณช วา ‚หนงสอของ Capra เลมนไมใช เปนแตเพยงทศน ะแมบทเพอการปฏวต วฒนธรรมแบบใหม เทานน หากเปนจดเปลยน แหงศตวรรษทผมเรยกวา Easternization‛ ขอความตอไปน “ทศนะแมบทดงเดมท Capra เหนวากอใหเกดวกฤตการณนนเปนมลเหตสาคญในการ แผอ านาจของชาตตะวนตก Westermization หรอ อสดงคตานวตร เปนกระแสทครอบงาโลกทงทางการเมองหรอเศรษฐกจ เทคโนโลย และทสาคญทสด คอ ทางวฒนธรรม ทรรศนะแมบทตะวนตกสงผลกระเทอนตอโลกในฐานะทเปน ชวาลยหรอชวมณฑล คอ เปนโลกทศน ชวทศน ตอการจดระเบยบทางสงคม เศรษฐกจ การเมอง รวมไปถงความสมพนธระหวางปจเจกบคคล ครอบครว และชมชน ในระยะเวลาททศนะแมบทตะวนตกแผอทธพลกวางขวางทสด คอ ในศตวรรษท 20 น มนษยชาตตองเผชญกบสงครามโลกสองครง และการฆาลางเผาพนธในยโรป เอเชย และแอฟรกา ตลอดจนความรนแรงระดบตาง ๆ อกมากมาย การ “คนพบ” ปรชญาและ ความคดตะวนออก และไดนาไปสารวจประเมนสงคมของเขาอยางรอบดาน พวกเขาพบวา ปรชญา และความคดตะวนออก แทจรงกลบเปน วทยาศาสตร ยงกวาวทยาศาสตรแบบเกา ฟสกสแนวใหมกบปรชญา ฮนด พทธ เตา และเซน สอดคลองกนมากในการอธบายและวเคราะหปรากฏการณของสรรพสงทมองไมเหนดวยตาเปลา และไมปรากฏแมจะอาศยกลองจลทรรศน นกคดตะวนตกไดเรยนรและเขาถงปรชญาและความคดของตะวนออกมากขน โดยเฉพาะอยางยงจากความคดเกยวกบการ ด ารงอย รวมกนอยางกลมกลนของคตรงขาม เชน “วไหว” ในปรชญาเตา ซงหมายถง การละเวนทจะกระทาสงทขดตอความประสานสอดคลองกบกระบวนการเคลอนไหวของจกรวาล( cosmos)เปนตน ดงนน คเทยบ หยนหยงจงทาใหนกคดตะวนตกไดเขาใจความคดของตะวนออก จนสามารถนาไปทบทวนทศนะแมบทอนเปนรากเหงาของวกฤตการณตาง ๆ ได แนวคดในหนงสอไดมสวนหนนเสรมใหเกดกระแสใหมในวงการตาง ๆ ซงหนมาใหความสนใจแกการมองแบบ “องครวม ” ไมวาจะเปนวงการศกษา วงการแพทย วงการเกษตร หรอแมแตวงการรฐศาสตร รวมทงในทางนเวศวทยา

14. แคปราเผยการเขยน “The Turning Point” ‚ในชวงทศวรรษ 1970-1979 (2513-2523) ความสนใจหลกของขาพเจา (แคปรา)ตามแนวทางวชาชพนน จดจออยทการ เปลยนแปล งทางดานแนวความคด ตางๆ ทเกดขนอยางรวดเรวในวชาฟสกสตลอดชวงสามสบปแรกของครสตศตวรรษน และเรองนยงอยในระหวางการเสรมแตงใหสมบรณยงขนในวงนกทฤษฎ เกยวกบสสารตราบจนถงยคสมยของเรา

38

ความคดใหม ๆ ใน วชาฟสกสเหลานไดนาความเปลยนแปลงอยางลกซงมาสโลกทศนของเรา คอ เปลยนจากความ คดกลไกแบบ เดสคาตสและนวตน มาเปนทศนะแบบ องครวม (องครวม holistic รากเดมมาจาก holos (whole) ในภาษากรก หมายถง ทศนะทถอวาความเปนจรงทงหมดของสงใด ยอมมคณสมบตสาคญเฉพาะตน ซงไมสามารถเขาใจไดโดยการแยกสงนนออกเปนสวนยอย ๆ แลวศกษาจากคณสมบตของสวน ยอย ๆ นน แมจะเอาคณสมบตของสวนยอย ๆ นนมารวมกนกไมสามารถเทยบความหมายหรอความสาคญกบคณสมบตขององครวมเดมไว) เชงนเวศวทยา ซงขาพเจาพบวาเปนการมองโลกทคลายคลงกบทศนะของผสาเรจทางรหสนย หรอ ผรแจง ( mystics) ของทกยคทกสมยและทกกระแสวฒนธรรม การสารวจเขาไปในโลกของอะตอมและอานภาคของอะตอม ทาใหนกวทยาศาสตรเหลานนเผชญกบความเปนจรงทแปลกประหลาด และไมเคยคาดคดกนมากอน ซงดเหมอนจะทาทายและขดกบสารวจอรรถาธบายทแปลกประหลาด และไมเคยคาดคดกนมากอน ซงดเหมอนจะทาทายและขดกบคาอรรถาธบายทสมเหตสมผลทงหมดทเคยเชอกน ในการตอสเพอยดกมความ เปนจรงใหมน นกวทยาศาสตรรนนนตองเจบปวดเมอตระหนกวาความคด พนฐานตาง ๆ ตลอดจนภาษาทใช รวมทงวธคดทงหมดของตน ไมเพยงพอเสยแลว ทจะอธบายปรากฏการณของอะตอม ปญหาทเผชญกนนนไมไดเปนเพยงปญหาทางความคดเทานน หากไดขยายออกเปนวกฤตการณความตงเครยดทางอารมณ และอาจกลาวไดวาเปนวกฤตการณดานความหมายแหงการดารงอยของชวตดวย นกวทยาศาสตรรนนนไดใชเวลาอนยาวนานกวาจะเอาชนะวกฤตการณทวานได แตในทสดกไดรบผลออกมาเปนรางวลอนนาพอใจ กลาวคอ เกดปญญาอนลมลกทเขาใจถงธรรมชาตของสสารและความสมพนธระหวางสารกบจตใจของมนษย ‚วกฤตการณนเกดจากขอเทจจรงทวา เราพยายามจะประยกตใชความคดตาง ๆ ของโลกทศนทพนสมย ดงเชนทเคยเกดขนในวชาฟสกสเมอทศวรรษ 1920 กลาวคอ นาโลกทศนวทยาศาสตรกลไกแบบเดสคาตสและนวตน มาใชกบความเปนจรงทไมสามารถจะเขาใจไดดวยหลกความคดเหลานอกตอไปแลว ทกวนน เราดารงชวตอยชนดทมความสมพนธเกยวโยงกนไปทงโลก ไมวาจะเปนปรากฏการณทางชววทยา ทางจตวทยา ทางสงคม หรอทางสงแวดลอมลวนเปนเหตปจจยกระทบถงกนและกนโดยตลอด การทเราจะอธบายโลกเชนนไดอยางเหมาะสม เราจาเปนตองอาศยการมองเชงนเวศวทยา ซงโลกทศนแบบเดสคาตสไมสามารถจะเออใหได‛

15. สาระ เปาหมายของ The Turning Point มงเสนอกรอบโครงการความคดทสานกนขน แบบหนง เพอชวยใหตระหนกถงจดมงหมายปลายทางทมอยรวมกน หากสงทวานนเกดขน ยอมหวงไววา กระบวนการตางๆ เหลาน จะเคลอนเปนกระแสเดยวกน และกอใหเกดแรงอนทรงพลงเพอการเปลยนแปลงสงคม

39

ความหนกหนวงของวกฤตการณในปจจบนชใหเหนวา การเปลยนแปลงทวาน มแนวโนมทนาไปสการ พลกโฉมหนา ของมตใหม ๆ ทไมเคยเกดขนมากอน และจะเปนจดหกมมเพอการเปลยนแปลงตลอดทวทงโลกเลยทเดยวการเปลยนแปลงทศนะแมบทน แคปรา แบงออกเปนสภาค ภาคแรก เปนบทนาเสนอแกนความคดหลก ๆ ภาคทสองอธบายถงพฒนาการทางประวตศาสตรของโลกทศนแบบเดส คาตส และการเปลยนแปลงความคดพนฐานอยางกะทนหนทเกดในวชาฟสกสสมยใหม ภาคทสาม อภปรายถงอทธพลอนลกซงของความคดแบบ เดสคาตส-นวตน ทมตอวชาชววทยา แพทยศาสตร จตวทยา และเศรษฐศาสตร พรอมกบเสนอบทวพากษทศนะแมบทแบบกลไกในสาขาวชาเหลาน โดยจะเนนเฉพาะตรงประเดนทวา ขอจากด และระบบคณคาพนฐานของโลกทศนแบบนไดกอผลรายอนหนกหนวงตอสขภาพของปจเจกชนและสงคมยคปจจบนของเรา ภาคทสของหนงสอเปนการอภปรายลงรายละเอยดถงทศนะการมองความเปนจรงอยางใหม รวมเอาระบบการมองชวต จตใจ ความสานกและววฒนาการแบบตาง ๆ ทกาลงผดขนมา มการกลาวถงการรกษาสขภาพและรกษาโรคแบบองครวมกบวธการทางจตวทยาและจตบาบดทประสานกน ระหวางแบบตะวนตกกบตะวนออก รวมทงระบกรอบโครงความคดอยาง ใหมเกยวกบเศรษฐศาสตรและเทคโนโลย และรวมถงการมองโลกเชงนเวศวทยา และเชงอตถนยมหรอสตรนยม (gender, feministic) ซงโดยแกนแทแลว หรอเปนเรอง ทางจตวญญาณ อนจะนาไปสการเปลยนแปลงอยางลกซงในโครงสรางทางสงคมและการเมอง

16. ฟสกสแนวใหมกบทรรศนะแมบท Capra โยงเกยวเรองการอบตขนของฟสกสแนวใหมกบกระบวนทศนใหม ซงพอเรยบเรยงดดแปลงจากขอเขยนเดมของคาปรา การเรมตนของยคฟสกสสมยใหม ไดอาศยอจฉรยภาพของคน ๆ เดยว คอ อลเบรต ไอนสไตน ในบทความสองบททตพมพในป ค.ศ.1905 ไอนสไตนไดรเรมแนวคดใหมสองประการซงเปนปฏวตแนวคดทางวทยาศาสตร แนวคดแรกกคอ ทฤษฎสมพทธภาพพเศษ ( special theory of relativity) อกแนวคดหนงกคอ วธใหมในการศกษาการแผรงสแมเหลกไฟฟา ซงตอมาเปนลกษณะสาคญของทฤษฎควอนตมทวาดวยปรากฏการณของอะตอม ทฤษฎสมพทธภาพเปนงานทสรางเสรจสมบรณ โดยไอนสไตนเปนสวนใหญ ขอเขยนทางวทยาศาสตรของไอนสไตน เปนการเปดศกราชใหมของความคดในตนศตวรรษท 20 นกวทยาศาสตรเชอสายเยอรมน ผอพยพหนภย Hitler มายง USA คอ Albert Einstein ไอนสไตนมความเชอในความ ผสานกลมกลน ซงเปนคณลกษณะพนฐานของธรรมชาต และเขาใหความสนใจอยางจรงจงในการคนหารากฐานทเปนเอกภาพรวมกนของวชาฟสกส เขาเรมมงสเปาหมาย

40

นดวยการสรางกรอบโครงสรางรวมกนระหวางพลศาสตรไฟฟาและกลศาสตรซงเปนสองทฤษฎทแยกจากกนในวชาฟสกสดงเดม กรอบโครงนรจกกนในชอของทฤษฎสมพทธภาพพเศษ ซงทาใหเกด เอกภาพและความสมบรณแกโครงสรางของวชาฟสกสดงเดม และไดกอใหเกดการเปลยนแปลงถงขนรากฐาน ในความคดแบบดงเดมเกยวกบอวกาศและเวลา และไดลมรากฐานสวนหนงของโลกทศนแบบนวตน สบปตอมาไอนสไตนไดเสนอทฤษฎสมพทธภาพพเศษใหครอบคลมถงความโนมถวง จากการสารวจเกยวกบอะตอม และอนภาคทเลกกวาอะตอมไดทาให นกวทยาศาสตรสมผสกบความเปนจรงทคาดไมถง ทาใหรากฐานของโลกทศนแบบเดมแตกสลายการปฏวตของ คอเปอรนคสและชารลส ดารวน ไดนาความเปลยนแปลงมาสความคดเกยวกบเอกภาพหรอจกรวาล เปนความเปลยนแปลงทสรางความตระหนกแกคนหมมาก จากความพยายามทจะเขา ใจความจรงอยางใหมนทาใหนกวทยาศาสตรเรมตระหนกถงความจากด ของความคดพนฐาน ภาษาทใช ตลอดจนวธการคดทงหมดวาไมเพยงพอทจะอธบายถงปรากฏการณของอะตอมได ฟสกสแนวใหมจาเปนตองอาศยการเปลยนแปลงอยางลกซง ในความคดทเกยวกบอากาศ กาล สสาร วตถและหลกแหงเหตและผล และ เนองจากความคดเหลานเปนพนฐานของเราในการรบรโลก การเปลยนแปลงจงสรางความตระหนกตกใจใหเกดขนอยางใหญหลวง ไฮเซนเบรก กลาววา ‚ปฏกรยาอยางรนแรงแตพฒนาการใหมของวงการฟสกสยคใหมสามารถ เขาใจได กตอเมอบคคลเรมตระหนกวาทจดนรากฐานของฟสกสไดเคลอนทไป และการเคลอนตวนกอใหเกดความรสกวาพนฐานตาง ๆ กาลงถกแยกขาดจากวทยาศาสตร‛ ‚จากการเปลยนแปลงแบบปฏวตดานการรบรของเรา เกยวกบความเปนจรงซงฟสกสสมยใหมไดกอใหเกดขนนน โลกทศนอยางใหมกไดปรากฏขน ทศนะอยางใหมนไมไดเกดจากการคดคนรวมกนในวงการฟสกสทงวงการ หากแตมการถกเถยงและกอรางกนขนโดยนกฟสกสระดบนาหลายตอหลายคน ซงควรสนใจเกยวกบการศกษาวจยทางวทยาศาสตรของเขาเหลานนไปพนจากแงมมทางเทคนค นกวทยาศาสตรเหลานมความสนใจอยางลกซงตอความเกยวพนเชงปรชญาในวชาฟสกสสมยใหม และมความพยายามทจะ เปดใจกวาง ในการปรบปรงทศนะความเขาใจตอความเปนจรงของธรรมชาต ตรงกนขามกบโลกทศนเชงกลไก แบบเดสคาตส (Cartes) โลกทศนทปรากฏขนจากฟสกสสมยใหมสามารถอธบายโดยคาพดไดวา มลกษณะเปนหนวยชวต องครวม และสอดคลองกบลกษณะทางนเวศวทยา ( ecological) อาจ เรยกอกอยางวา เปนทศนะทมองทงระบบในความหมายของทฤษฎกระบวนระบบทวไป เอกภพไมไดถกมองเปนเครองจกรอกตอไป ไมไดประกอบขนดวยวตถจานวนมากมายมหาศาล แตประกอบขนจากองครวมทไมอาจแบงแยกขาดออกจากกน และมลกษณะเคลอนไหวโดย

41

ตวมนเอง ซงแตละสวนมปฏสมพนธตอกน และสามารถเขาใจไดกแตในรปของกระบวนการแหงจกรวาล‛

17. อนาคตระทกขวญ การเปลยนแปลงแบบถอนรากถอนโคน ยอมมผลกระทบทางจตใจ ทกคนลวนแตม “ความคดตดหลม ” หรอความคดทมไดใครครวญใหลกซง ซงกลายเปนความเชอหรอ “รปเคารพ ” (idol) อยางท ฟรานซส เบคอน (Bacon) ใชศพทนนอยแลว การรอทาลายรปเคารพจงยากทจะรบไดทนททนใด นกคดและนกวชาการสงคมทมชอเสยงรวมสมย ไดแก อลวน ทอฟเลอร (Toffler) ไดเขยนหนงสอชอ Future Shock (อนาคตระทกขวญ) ขอเขยนของทอฟเลอรชใหเหนสภาวะทางสงคมและวฒนธรรมทแปรเปลยนและมนษยโลกจะตองเผชญ ‚ในระยะ 300 ปทผานมา สงคมตะวนตกโดยพายเพลงแหงการเปลยนแปลงโหมกระหนาอยางไมขาดสาย นอกจากไมมใครสามารถหยดยงไดแลว ปจจบนมนยงโหมหนกขนเปนเทาทว สงผลกระทบในฉบพลนและรนแรงตอประเทศอตสาหกรรมกาวหนา กอใหเกดผลตผลทางสงคมประหลาดๆ ตามมามากมายอยางชนดทไมเคยปรากฏมากอนในประวตศาสตร ความเปลยนแปลงทมอตราเรงเรวจนนากลวน ไมเพยงแตเกดขนกบวงการอตสาหกรรมหรอชาตบานเมองตาง ๆ เทานน หากยงคกคามเขาไปถงชวตสวนตวของมนษย บงคบใหพวกเขาตองแสดงบทบาทผดแผกแตกตางไปจากเดม ซายงตองเผชญกบอนตรายจากโรคจตพสดารทมอาการรนแรงนาราคาญทสดอกดวย โรคจตตวใหมน เราอาจเรยกมนวา “อนาคตระทกขวญ ” กคงได และการทาความเขาใจกบสมฏฐานตลอดจนอาการของมนนาจะชวยใหเขาใจอะไรตอมอะไรอกหลายอยางทไมอาจหาคาอธบายไดจากการวเคราะหตามหลกเหตผลธรรมดา‛.... “อนาคตระทกขวญ เปนปรากฏการณเกยวเนองดวยกาลเวลา เปนผลตผลจากการเปลยนแปลงไปอยางรวดเรวในสงคม จากวฒนธรรมเกาไปสวฒนธรรมใหม หรออกนยหนงเปนวฒนธรรมระทกขวญทเกดขนในสงคมของตนเอง แตผลกระทบรนแรงกวา เนองจากบรรดาอาสาสมครสนตภาพหรออนทจรงรวมทงนกเดนทางทงหลายตางกทราบดวาตนจะไมตองปวดหวกบปญหาวฒนธรรมระทกขวญอกทนททออกจากดนแดนนนไป ทวาเหยอของโรคอนาคตระทกขวญไมมโอกาสทาเชนนนได‛ อลวน ทอฟเลอร อธบายเพมเตมวา ‚ใครสกคนหนงใชชวตอยในสงคมของตนเองเปนเวลานานจนคนเคยกบวฒนธรรมภายในเปนอยางด แลวจ ๆ สภาพแวดลอมรอบตวเกดเปลยนแปลงขนมาโดยกะทนหน การประพฤตปฏบตตอกนระหวางคนในสงคมผดแผกไปจากเดม วฒนธรรมเกยวกบเวลา สถานท การทางาน ความรก ศาสนา เพศสมพนธ และอน ๆ เปลยนไป เขาจะทาอยางไรในเมอไมมสงคมอนทเขาคนเคยใหพงพาอาศยไดเลย และถาการเปลยนแปลงยงดาเนนตอไปอยางหยดยง ความ

42

สบสนวนวายยอมจะเพมขนเปนทวคณ ผทตกเปนเหยอของสภาพแวดลอมแบบใหม นอกจากจะสรางปญหายงยากใหแกตนเองแลวยงอาจกอปญหาใหแกผอนอกดวย

อะไรจะเกดขนในเมอไมเพยงชวตของคนแตละคนทจะถกกระแสคลนแหงการเปลยนแปลงพฒนาเขาสโลกใหม หากสงคมทงสงคม อนหมายถง คนรวมรนทงหมด รวมทงสมาชกทออนแอ ดอยสตปญญากวา ตลอดจนผทตกอยใตอานาจของมโนจตทงปวง ลวนแตตกอยในชะตากรรมอนเดยวกน แนนอน ผลกคอความวนวายทจะขยายตวออกไปอยางกวางขวาง สงคมมนษยกจะตกเปนเหยอของภาวะอนาคตระทกขวญในทสด‛

นคอ สถานการณทมนษยกาลงประสบอยในปจจบน ความเปลยนแปลงเกดขนรวดเรว ปานประหนงหมะถลม โดยผทอยเบองลางยงไมพรอมจะเผชญกบมน

ทอฟเลอรกลาววา ‚หากนาประวตศาสตรมนษยในระยะ 50,000 ป สดทายมาแบงเปนชวอายคน (generation)โดยประมาณวาชวอายคนหนง ๆ มระยะ 62 ป กจะแบงออกไดเปน 800 generation ในจานวนน มนษยไดใชชวตอยตามถาเปนเวลาตดตอกนถง 650 ชวอายคน

ในระยะ 170 ชวคนสดทายนเอง ทการตดตอสอสารจากคนรนหนงไปยงอกรนเรมเปนไปอยางมประสทธภาพเมอมนษยเรมรจกการเขยนหนงสอ และเพยงหกชวคนกอนหนานเองทคนสวนใหญเรมมโอกาสเหนตวพมพ อนงการบอกเวลาอยางถกตองเทยงตรงเพงจะทากนไดเมอสชวงชนเชอสายนอกจากน มอเตอรไฟฟาเพงจะมใชในระยะ 2 generations

การผลตสนคาอปโภคบรโภคอยางขนานใหญเพงทาไดในชวงปจจบนคอชชวงอายท 800 (800th generations) นบเปนการหกมมครงใหญในเสนทางประวตศาสตรเทาทมนษยชาตเคยประสบมา เนองจากในชวอายคนน ความสมพนธระหวางมนษยกบทรพยากรธรรมชาตไดเปลยนแปลงไป

ทเหนไดชดทสดกคอ ในดานการพฒนาเศรษฐกจ ในระยะเพยง 1 generation เกษตรกรรมซงถอเปนแหลงกาเนดของอารยธรรมไดสญเสยบทบาทนาลงเรอย ๆ จากประเทศหนงไปยงอกประเทศหนง

“ประเทศกาวหนาทางเศรษฐกจเกนกวาสบประเทศมประชากรทางานในภาคเกษตรไมถงรอยละ 15 ของผมงานทาทงหมด เฉพาะสหรฐอเมรกาประเทศเดยวสามารถผลตพชไรและเนอสตวเลยงคนอเมรกนเองกวา 320 ลานคน และเพอนรวมโลกอกประมาณ 160 ลานคน แตตวเลขของผทางานในภาคเกษตรของประเทศนตากวารอยละ 6 ซายงมแนวโนมลดตาลงทกขณะ‛

18. วสยทศน และอน ๆ โลกทศนขนอยกบการมองคอพจารณาและวเคราะหทงจาก “ภายนอก” โดยการมองเหนดวยตาอยางธรรมดาและจาก ของ นยนตาแหงปญญา ซงในความลลบแหงทเบต ณ บรเวณภเขาหมาลยมการกลาวถง “นยตาทสาม” (The Third eye)

1. ผเขยน(จรโชค วระสย) เหนวานาจะขยายความดงน

43

วสยทศน เปนเรองของการพจารณามอง หรอคาดการณแมในระยะใกลๆ (“ว-ใกล”) หากมองหรอคดลาไปขางหนา หรอวางแผนอนาคตในระยะเวลาทหางไกล(“ว-ไกล”) จากปจจบนมากยอมเสยงตอการผดพลาด 3 สาเหตเปนเพราะปจจย( factors) หรอสภาะการณหรอเงอนไข (condition) ทไมแนนอน ของ “วนพรงน” หรอ “อนาคต” มมาก

เปนเรองของ “อนจจง” ไมแนนอนหรอภาษา Quantum Physies เรยกวา Chaos เค-อส หรอ Chaotic เค-อต-ตค James Gleick ชอ Chaos : Making a New Science New York : Penguin, 1987

การมวสยทศนอาศย สตปญญา (IQ Intelligence Quotient) และความฉลาดทางอารมณ (EQ=Emotional Quotient) และอนๆ

2. มวสยทาง คอ รจกหาทางเลอก หรอทางออก(alternatives, options) ตาง ๆ ขอสมมตฐานคอ มประสบการณความรกวางขวาง และหลากหลาย จงสามารถระบบทางเลอกไดนานาวถ

3. วสยท า (action) คอมการลงมอปฎบตการ(กายกรรม) ในกรณทเปนวสยทศน คอ “หนงสมอง สองซก (คอ ซายและขวา) แตตองอาศย สองมอ และเทาทกาวเดน”

4. วสยทน (Stamina) ในตานานทางพระพทธศาสนามการกลาวถงความวรยะอตสาหะและความอดทนไมยอทอของพระมหาชนกและในมหากาพย Odyssey มการกลาวถงการผจญภยเกนกวา 20 ป ของ Odesseus ในหางมหานททเตมไปดวยภยนตรายนานาประการ

5. วสยทน การทาอะไรใหทนกน 6. วสยแท หมายถง ความลกซงแหง “ จตวญญาณ” (SPIRITUAL Domain) เปนสงทขาดไมได

ดงนน จงเรยกวาคณธรรม (virtue) ความด

19. Old and New Paradigms กระบวนทศนเกามองโลกแบบอะตอม หรอ Atomism (แบบแยกยอย ) วตถและการเคลอนตวขององคประกอบแตละชนสามารถดารงอยและ ดาเนนไปอยางอสระ การเขาใจการดารงของสงคมแบบปจเจกชน คอ แตละคนโดยอสระ กระบวนทศนใหมมองโลกแบบองครวม ทกอยางเกยวของกนและสมพนธกน สงคม คอ การดารงอยของหลาย ๆ คนทไมอาจจะแยกออกจากกนได มองการเคลอนตวของโลกแบบองครวมหรอกลาวอยางสรป คอ สวนทงหมดไมไดมคาเทากบผลบวกของสวนประกอบยอย ๆ เขาดวยกน กระบวนทศนเกา เนนการแขงขน การแสวงหากาไรการเอาเปรยบทางเศรษฐกจและเชอในหลกววฒนาการ แหงการชวงชง ทวาดวย “ผรอดอย คอ ผชนะ (Survival of The fittest) ทสด กระบวนทศนใหมเนนการรวมมอ ( Cooperation) และการประสานประโยชน แนวคดทานองเดยวกบ ดร.ปวย องภากรณ ในขอเขยนเรอง สนตประชาธรรม คอ มงใหเปนสงคมทเอออาทรตอกน (caring society) กระบวนทศนเกามงการเปน นายเหนอธรรมชาต (master of nature) เชอในเรองมนษยเปนศนยกลางของโลกและสงคม ( man as center of the universe) กระบวนทศนใหมเนนเขาส ขบวนการ

44

สงแวดลอม หรอนเวศวทยา (green movement) การประสานเขาเปนหนงเดยวกบธรรมชาตและมความเคารพตอโลกและธรรมชาต กระบวนทศน เกาวางอยบนพนฐานความเชอเรองความเหนอกวาของวฒนธรรมยโรปและอเมรกา (อสดงคตานวตร) ความเหนอกวาน คอ รากฐานแนวคดทสนบสนนลทธจกรวรรดนยมและการลาอาณานคม กระบวนทศนใหมเนนความเทาเทยมและความหลากหลายทางวฒนธรรม ( cultural pluralism) กระบวนทศนเกาอยบนหลกการรวมศนยอานาจมระบบราชการขนาดใหญ ( bureaucracy) กระบวนทศนใหมเชอในเรองการกระจายอานาจและประชาธปไตยทวางอยบนพนฐานของระบบชมชนไมใชระบบรฐ (community democracy) กระบวนทศน เกาปฏเสธความสาคญของโลกทางจตวญญาณ กระบวนทศนใหม เนนถงความสาคญของจตวญญาณ

กระบวนทศนเกาใหความสาคญตอบทบาทของผชายกระบวนทศนใหมจะเนนความเสมอภาคทางเพศ

20. การคนพบเชงวทยาการ วทยาศาสตรสงเสรมใหมนษยใชเหตผลหรอ ตรรกภาพ (rationality) เปนสรณะแตในทาง

ปฏบตการใชเหตผลโดย ปราศจากจนตนาการแลว ยอมไมกอใหเกดความกาวหนาทางวทยาการไดเทาทควร การ “แหวกทะลทางปญญา”(breakthrough) คอระดบ paradigm shift การคนพบเรองสาคญๆ ทางวทยาการไมวาทางวทยาศาสตรธรรมชาต หรอทางพฤตกรรมศาสตร มกเกยวพนกบการใชจนตนาการประกอบเหตผลและดเหมอนวาบอยครงทจตนาการโลดวงนาหนาเหตผล ซงกอใหขมพลงแหงการสรางสรรค (creativity) หรอกอใหเกดนฤมตกรรม(creation)

การศกษาสงคมศาสตร มวธการใหญ ๆ อยสองวธ เชงรปนยหรอในรปทเปนทางการ (formal) ซงเนนการใชตรรกวทยา คอ หลกแหงเหตผล การดาเนนตามหลกแหงปรนยภาพ (objectivity) และการพงสถตตวเลขมาก ๆ

อกวธหนงเรยกเปนภาษาเยอรมนวา แวรสเตเหน (verstehen) วธนหนมาทางความเขาใจและความรโดยใชความรสก และมโนภาพเปนเครองกระตน

อยางไรกตาม ชวตทางปญญาของมนษย จะงอกงามและบรรลถงซงความจรงตาง ๆ ดวยการเปนผมใจกวาง คอ ไมยดถอวธใดเปนเกณฑจนกระทงไมใหความสาคญแกวธอน หมายความวาในบางครงตองใชวธการมากกวาหนงวธ

หลกพระพทธศาสนากลาววา ความจรงมอยแลวในสากลจกรวาลน เพยงแตวาจะมผคนพบหรอแสวงหาเทานน การเขาถงความจรงหรอสจจธรรมนนเหมอนกบการพยายามไปสจดหมายอนหนง การเขาถงจดหมาย คอ ความจรงนนอาจไปไดดวยยวดยาน หรอ วธการ (ศพทศาสนา เรยกวา “อบาย”) ตาง ๆ กน

45

ในการเขาใจสงคมมนษยไดด “อบาย” หรอมรรควธ (means) อยางหนงทใชคอ การสรางหนจ าลองสงคม(model) ในอดมคตขนมา วธนใชทงความร หรอหลกเหตผลผสมผสานกบจนตนาการ คอ การวาดภาพนครในฝน การสรางภาพสงคมอดมคต หรอนครในฝน นอกจากจะชวยใหเขาใจสงคมมนษยไดดขนแลว ยงอาจเปนแนวทางในการปรบปรง, สงเสรม, สรางสรรคในชวตคนเปนไปโดยมความผาสก ราบรนอกดวย ขอแมทสาคญมอยวา สงคมทพงประสงคนนตองเปน นครในฝนด คอ สสงคม ไมใชนครในฝนราย คอ ทสงคม ปกตคนมงหวงทจะสถาปนา เลศนคร(Utopia) หรอเลศโลกใหเกดขนบนพนพภพ แตผลอาจออกมาในรปทตรงกนขามกได คอ รปลกษณทเกดขนมาผดความคาดหมาย ไมตรงตามเจตนาเบองแรก

21. ความเปนผน าในบรบทแหงองคการเรยนร (Learning Organization) ทฤษฎความเปนผนาและปจจยทเกยวของในยครวมสมยไดรบอทธพลจากหนงสอโดย Peter

Senge ชอ The Fifth Discipline กลาววา องคการใดจะอยรอดไดโยงเกยวกบความสามารถใน การเรยนร และ การปรบตว องคการเรยนรทแทจรง จะตองพฒนาขดความสามารถใหมๆ และตองปรบเปลยนวถและแนวคดขนานใหญ (mind-set transformation)

ปกตองคการสวนใหญดาเนนการในสถานการณ ซงมการเปลยนแปลงอยเสมอ และสาหรบบางองคการ เชน ทมความเปนไฮเทค ( high-tech) ระดบแหงการเปลยนแปลง ยอมไมตอเนองกน ทงน การเปลยนแปลงทไมตอเนองเกดขนเมอมการเปลยนแปลงทคาดไวหรอทคดวานาจะเกดขน ไมมลกษณะทคลายกบสงทเกดขนในปจจบนหรอในอดต เชน 1) การเกดขนของเทคโนโลยทดกวาเดมและถกกวาเดม 2) การทฝายตรงขามไดนาผลตภณฑและบรการทใหมหรอดกวาเดมนามาสทองตลาด 3)หรอมการแขงขนจากตางประเทศทถกกวา 4) การเปลยนแปลง เชงประชากรททาใหเกดผลลบตอการไดกาไร และแมกระทงอาจเปนผลเสยตอความอยรอดของหลายบรษทหรอองคการ ในสถานการณเชนวาน สงสาคญคอวถและแนวการคดและทางานของพนกงานเปนเรองท ผน าตองเผชญอยางหลกเลยงไมได

ในการสนบสนนใหมการเปลยนแปลงพนกงานจะตองไดรบ การกระตน จากผนาใหคดเกนกวาสงทเคยประสบความสาเรจมาแลว และเกนกวาภาวะความรทมอยในขณะนน Peter Senge กลาววา ผนาตองทาใหมการเปลยนแปลง (transform) เพอใหเปนองคการเรยนรคอไมหยดนงเลย

(Robert N. Lussier and Christopher F. Achua , Effeetive Leadership Third Edition , Thomson , 2007 , pp. 378-379)

Peter Senge กลาววา องคการเรยนรหรอการเรยนรโดยองคการ (organizational learning)ไมใช “องคการแหงการเรยนร” ซงยอมหมายถงการเรยนรในสถาบนตาง ๆ มความสาคญระดบพนฐานในการสรางความรใหมและในกระบวนการแบงปนประสบการณ ปญหาทเกยวกบการขาดโครงสราง

46

อนมประสทธภาพในการสรางความร (Knowledge creation) และการแบงปนความร เกดขนจากความเปนผนาทออนแอไรประสทธภาพ และการเมองภายในองคการ การประสบผลสาเรจในสภาวะทมความเปนพลวตสงน ผน าตองปรบเปลยนองคการใหเปนระบบท ยดหยน (Flexible Systems) สามารถทาใหมการเรยนรโดยไมหยดยงและใหมความสามารถในการปรบตวไดมากยงขนเรอยๆ

ในสภาวะทม การเปลยนแปลงอยางชาๆ และมลกษณะ สะสมเพมเรอยๆ( incremental) องคการพอมเวลาวางแผนและมปฏกรยาสนองตอบเพอคงไวซง ความไดเปรยบในการแขงขน แตในสภาวะแวดลอมทม การเปลยนแปลงอยางรวดเรว ตอบสนองบอยครงจาเปนตองเปลยนวธการตอบสนองทจะทาใหอยในสถานทสามารถสได โดยองคการตองมลกษณะทเรยกวา “ยงกวาแขงขน” (proactive) หรอคดลวงหนา (anticipatory) ซงตองจดการใหมแนวใหมใหมการ เรยนรอยเสมอ และทาใหการปรบปรงอยางตอเนอง

องคการเรยนรดาเนนการ 1) สรางความร 2) การไดมาซงความร 3) การถายเท (transferring) ความร 4) เปลยนพฤตกรรม อนเปนผลจากการ ไดความรและแนวคดใหม ดงนนจาตอง จดการความร(Knowledge Management) อยางมประสทธภาพ เพอใหองคการไดเปรยบในการแขงขน (competitive advantages) ไดอยางยงยน

ผน ามบทบาทสาคญในกระบวน การจดการความร อยางมประสทธภาพ ทงนเกยวโยงกบสถานภาพหรอตาแหนง ซงตองแสดงความสามารถในการจดการพนฐานความรขององคการเพอทจะเอาชนะอปสรรคและใชประโยชนอยางเตมท ทงนพงตระหนกวา องคการตองเขาถง ทงความร ชดแจงเปดเผย( explicit) และ ความรแฝงหรอเกบเงยบ( tacit) ซงบคคลตางๆ ไดครอบครองไวอนวาดวย ผลตภณฑ การบรการ ระบบและกระบวนการตางๆ ทงน สงทเปนความร ชดแจงถกเกบไวในคมอ ขอมลพนฐานและระบบขอมลขาวสาร(manuals, data base, brochures)

นกวชาการบางทานถอวา องคการเรยนร โยงเกยวอยางไมอาจหลกเลยงไดกบความเปนการเมองภายในองคการ ดงนนจงมการระบวาสงทจะตองพจารณากคอ เรองอานาจ เรองการเมอง ททาใหบางองคการสามารถเรยนรไดมากวาองคการอน ๆ และทาไมบางองคการจงมนวตกรรมทเปนประโยชนมากกวา

ลกษณะขององคการเรยนร ประการแรก สงทฝงอยในวฒนธรรมขององคการ และรวมอยในระบบการใหรางวลและการ

ประเมน ไดแก คณคาทวาดวยการทดลอง การรเรม การกอใหเกดสงใหม และความยดหยน ประการทสอง ไดรบการสนบสนนจากฝายจดการระดบสงอยางแขงขน และแสดงออกให

เหนอยางเดนชด ประการทสาม มกลไกและโครงสรางทจะสนบสนนดแลใหเจรญเตบโต ซงความคดท

เกดขนจากทกระดบขององคการ

47

ประการทส ความรและขาวสาร มการเผยแพรหรอทาใหเขาถงบคคลทตองการ อกทงมการสงเสรมใหน าไปใชในองคการของตนเอง

ประการทหา ทรพยากรถกกาหนดใหสงเสรมการเรยนรทกระดบ ตวอยางคอ บรษท 3M สงเสรมและอนญาตใหพนกงานใชเวลารอยละ 15 ในการทาสงทตนเองตองการเรยกวา “15 percent rule‛

ประการทหก พนกงานไดรบการใหมอ านาจ (empowered) เพอแกปญหาเมอใดกตามทเกดขน และพยายามทจะหาวธการทดกวาในการทางาน

ประการทเจด ใหการเนนยาพอ ๆ กนในเรองของการปฏบตการไมวาจะเปนในระดบระยะสน หรอระยะยาว

ประการทแปด มความตองการทแนวแนในทวทกสวนขององคการทจะพฒนา และทาใหกระจางชดในเรองของความรในการทางานทไดผลวาดวยการปรบเขากบสงแวดลอมและการบรรลเปาหมายขององคการ ประการทเกา ผทมสวนเกยวของตองไมหวาดกลววาจะลมเหลว

22. กระบวนทศนองคการแบบเดมกบแบบองคการเรยนร กระบวนทศนองคการแบบเดมมพนฐานอยกบ bureaucratic model ซงใหความสาคญกบโครงสรางแหงการสง (command) และการควบคม (control) อกทงมการเนนการตดสนใจจากศนยกลาง (centralized) รวมทงมระบบทเปนทางการ คอ มกฎเกณฑทแนนอน อยางยงมการจดระบบงานทเชยวชาญเฉพาะทาง (specialized) มการใช competitive strategy และเปนวฒนธรรม หรอการประพฤตปฏบตอยางทเรยกวา ปดและเขมงวด การจดองคการแบบดงกลาวใหความสาคญมากเกนไปกบลกษณะทเรยกวา ‚outside-in‛ และการมมมมองแหงการเรยนรในระดบ มหภาค (macro) โดยใหความสาคญเพยงเลกนอยกบแงมมแบบ “inside-out” ซงยอมรบหรอเนนวาตวการแหงการเรยนรและการเปลยนแปลง ไดแก คนเดนทวไปหรอคนในองคการนน

สงทเรยกวาองคการเรยนรเปนการเปลยน กระบวนทศน แหงการออกแบบองคการซงมลกษณะทมโครงสรางนอยลง (less structured) มลกษณะทกระจายออกจากศนยกลาง และมลกษณะทไมเปนทางการในองคการเรยนร การออกแบบยทธศาสตรเปน กระบวนการรวมมอกน (collaborative process) และเปนวฒนธรรมทเปดกวาง และมความยดหยน ทศนวสยขององคการเรยนร คอ คนจะเรยนรอยางใสใจถาไดรบการกระตนใหเผชญกบการทาทาย การทดลอง และจนกระทงขนลมเหลว แตทาใหมการพนจพจารณาประสบการณนน ๆ

หากเปรยบเทยบตามรปแบบทปรากฏในภาพทแสดง องคการแบบเดม ทเนนประสทธภาพ โดยถอวาตองมลกษณะทเปนแบบทางดง vertical หรอเปนปรามดแบบสง ซงเรมตนจาก CEO และลดหลนลงมาเปนระดบโครงสราง แบบทางชนน ประสบผลสาเรจภายใตสภาวะทปกต กลาวคอ สงท

48

เปนวสยทศน ภารกจ และยทธศาสตรขององคการถกกาหนดในตาแหนงบนและสงการลงมาตามขนตอนแหงอานาจและความรบผดชอบ มสวนทเปนขอเสนอ หรอ input จากตาแหนงลางนอยมากหรอไมมเลย การตดสนใจอยทระดบสงของระบบซงมกาหนดงาน หรอภารกจแตละขนทเขมงวด และแบงแยกออกมาเปนงานเฉพาะทเชยวชาญ แตละอยางซงวฒนธรรมทเขมงวดแบบนไมสนองตอบตอการเปลยนแปลง และการตดตอสอสารมลกษณะทเปนแบบชน (vertical)

องคการเรยนรมลกษณะทแตกตาง คอ ไมใชเปน efficiency driven แตเปน learning driven ลกษณะสาคญ คอ

ประการแรก เขาไดกบสงแวดลอมทมการเปลยนแปลง ประการทสอง มลกษณะโครงสราง Flat horizontal ประการทสาม ยทธศาสตรมลกษณะทใหความรวมมอภายในองคการเอง และกบองคการอนๆ ประการทส การตดสนใจมลกษณะท decentralized ประการทหา บทบาทหรอการมลกษณะทไมกระฉบแนน มความคลองตว และสามารถ

ปรบตวได ประการทหก มวฒนธรรมทปรบ ซงสามารถทจะสงเสรมใหมการปรบปรงและเปลยนแปลง

ตลอดเวลา ประการทเจด มเครอขายของกลมและตวบคคล ซงมลกษณะทมการแลกเปลยนอยางเสรและ

เปดเผยโดยไมมตวการกรอง (filters)

23. หลก 5 ประการขององคการเรยนร Peter Senge ปเตอร เซงเง นกวชาการแหงสถาบน MIT เขยนหนงสอชอ The Fifth

Discipline จดพมพขนในป ค.ศ. 1990 ซงระบถงศาสตรทมการเรยนร 5 สาขา ดวยกน (the five learning disciplines) ซงหมายถงชดแหงการปฏบต (a set of practices) เพอสรางขดความสามารถ(capabilities) ในองคการตาง ๆ ซงแตละ ศาสตร (discipline) เปนองครวมแหง ความร และการปฏบตตลอดชพ สาหรบบคคลและคณะบคคลในองคการตาง ๆ ประกอบไปดวย

(Peter Senge, The Dance of Change : , pp. 31-33) หลกแรก : ความสามารถสวนบคคล Personal Mastery เปนศาสตรหรอวทยาการทหมายถง

ความมงหวงในการสรางภาพทสอดคลองกน (coherent picture) ของสงทคนตองการมากทสดทจะไดในทงนโยงเกยวกบการมวสยทศนสวนตว (personal vision) พรอม ๆ กบการประเมน (assessment) สภาวะแหงชวตของตนในปจจบน (current reality)

ในการเรยนรเพอทาใหเกดความตรงเครยด (tension) ระหวางวสยทศน และความเปนจรง ซงหากเปนรปภาพใชยางรดมอ ๆ หนง ดงยางรดขนไปขางบน และอกมอขางหนงดงลงมาขางลาง มความยดหยน และสามารถขยายสมรรถนะของผคนทจะทาการเรมไดดกวาเดม และประสบผลไดมากกวาตามทเขาไดเลอกไว

49

หลกทสอง : หนจ าลองทางจต Mental Models เปนศาสตรแหงการพนจพจารณา (reflection) และการม inquiry skills ซงพงไปทการพฒนา awareness แหงเจตคต และ perceptions ซงมอทธพลตอความคด และการปฏสมพนธ ในการทพนจพจารณาอยบอย ๆ เปนกจวฒน รวมทงมการพดจา และพจารณา และคดซาวนจฉยอยเรอย ๆ ซงภาพภายใน (internal pictures) ของโลก ผคนยอมสามารถทจะเขาถงสมรรถนะในการควบคมการกระทา และการตดสนใจของตน

ภาพ icon ทนาแสดงกคอ ภาพศรษะคน และมบนไดทาบอยใหชอวาเปน ladder of inference ขนอยกบความสามารถของคน กระโดดขนทนทสขอสมมตฐาน และการลงความเหนอนมผลเสย (counterproductive)

หลกทสาม : วสยทศนรวม(Shared Vision) เปนวทยาการท Peter Senge เรยกวา collective discipline กาหนดจดโฟกสทวตถประสงครวมกน กลาวคอ คนเรยนรทจะสราง ความรสกมงมน (sense of commitment) ในกลมหรอองคการ โดยการพฒนาภาพลกษณรวมกนของอนาคตทตองการสรางขน

Icon ทใช คอรปนยนตา และหลกการรวมทงการประพฤตปฏบต อนเปนแนวทาง ซงเขาเหลานนหวงทเขาถง

หลกทส : การเรยนรเปนทม (Team Learning) เปนศาสตรแหงการปฏสมพนธของกลม โดยใชวธการ dialogue และการอภปรายอยางชาญฉลาด กลมยอมสามารถเปลยน (transform) ความคดของกลมโดยรวม (collective thinking) และเรยนรการระดมสรรพกาลง เพอบรรลเปาหมายรวมกน รวมทงความเฉลยวฉลาด และความสามารถตางๆ ออกมาซงเกดเปนผลทรวมกนแลวยงใหญกวาความสามารถของแตละคน ผนวกรวมกนแตตางคนตางๆ ทาแยกดาเนนการกนเอง

Icon ทใชเปนสญลกษณ กคอ การกระพอปกเปนแถวของนก หลกทหา : การคดเชงระบบ (Systems Thinkings) ผคนเรยนรทจะเขาใจการพงพงองอาศย

(interdependency) และการเปลยนแปลง และเพอทสามารถทจะจดการกบเรองตางๆ เพอใหม ผลสมฤทธ

การคดเชงระบบมเนอหาสาระของทฤษฏทกาลงเจรญเตบโตเกยวกบพฤตกรรมแหงการ “ปอนกลบ” feedback และ ‚ความสลบซบซอน ‛(complexity) ซงเปนแนวโนมของระบบทจะนาไปสการเจรญเตบโต หรอการมเสถยรภาพ

เครองมอ และเทคนคทใช ไดแกตวตนแบบเรยกวา system archetypes และหลายรปแบบของการทดลองแหงการเรยนร (learning labs) รวมทงการจาลอง ( simulations) ซงชวยใหมองเหนวา จะเปลยนแปลงระบบตาง ๆ ไดมอยางประสทธผลอยางไร และสามารถกระทาการทสอดคลองกบกระบวนการทใหญกวา ในโลกแหงเศรษฐกจ และโลกของธรรมชาต

สญลกษณ icon คอ feedback loop ซงเคลอนเปนวงกลม (underlying) อนเปนตวกาหนดพนฐานแหงกระบวนการเตบโต และกระบวนการถกจ ากดในธรรมชาต