ผลงานชิ้นที่ ๗

การอนุรักษ์ และฟื้นฟูวัดคูเต่า

อาศรมสถาปนิกชุมชนและสิ่งแวดล้อมสถาบันอาศรมศิลป์

รางวัลอาคารอนุรักษ์สถาปัตยกรรมดีเด่น ปี ๒๕๕๔สมาคมสถาปนิกสยามในพระบรมราชูปถัมภ์

รางวัลพัฒนาดีเด่น ด้านเศรษฐกิจพอเพียงมูลนิธิพลเอกเปรม ติณสูลานนท์

รางวัลเเพื่อการอนุรักษ์วัฒนธรรม ทางภูมิภาคเอเชีย แปซิฟิก ปี ๒๕๕๔

องค์การการศึกษา วัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ (UNESCO)

รางวัลชนะเลิศวัดพัฒนาดีเด่น ด้านเศรษฐกิจพอเพียงในระดับจังหวัด

ปี ๒๕๕๒

ผลงานชิ้นที่ ๗

โครงการอนุรักษ์และฟื้นฟูวัดคูเต่า

ชื่อโครงการ โครงการอนุรักษ์และฟื้นฟูวัดคูเต่า

ประเภทของงาน การอนุรักษ์สถาปัตยกรรมด้วยกระบวนการมีส่วนร่วม

ที่ตั้งโครงการ วัดคูเต่า เลขที่ ๑ บ.หัวนอนวัด ต.แม่ทอม อ.บางกล่ำา จ.สงขลา

พื้นที่โครงการ ๗๕ ตารางเมตร (เฉพาะพื้นที่ศาลา)

พื้นที่ใช้สอย ๑๒ยูนิต (๙๖๐ ตารางเมตร)

ปีที่แล้วเสร็จ พ.ศ.๒๕๕๓

งบประมาณ ๓๕๐,๐๐๐ บาท

๑. แนวความคิดเกี่ยวกับการสร้างสรรค์ผลงาน (เป้าหมายเชิงคุณค่าของโครงการ) โครงการนีเ้กดิขึน้จากการทีส่ถาบนัอาศรมศลิปไ์ดไ้ปทศันศกึษาเพือ่เรยีนรูว้ถิชีวีติ วฒันธรรมภาคใตข้องประเทศไทย ทำาใหไ้ดพ้บ

กับศาลาเก่าริมคลองขุดที่หมอบตัวราบอยู่บนลานทรายใต้ต้นฉำาฉาใหญ่ เป็นความงดงามบริสุทธิ์ที่ได้พบในวัดคูเต่า หลังจากที่ได้สอบถาม

ความคดิเหน็พบวา่ชมุชนตอ้งการดำาเนนิการอนรุกัษซ์อ่มแซมเพือ่ใหศ้าลาไดใ้ชป้ระโยชนแ์ละเพือ่ใหล้กูหลานไดด้ไูดศ้กึษาถงึอดตีของทอ้งถิน่

ตนเอง แตเ่นือ่งจากทางวดัขาดงบประมาณ และไมม่คีวามรูค้วามชำานาญในการอนรุกัษอ์ยา่งถกูตอ้งจงึยงัไมด่ำาเนนิการใดๆ ซึง่ทางสถาบนัฯ

และแกนนำาชมุชนเหน็วา่ควรดำาเนนิการซอ่มแซมศาลาหลงันีเ้ปน็อนัดบัแรกกอ่น เนื่องจากมอีายกุวา่รอ้ยป ีและอยูใ่นสภาพทรดุโทรมมาก

ซึง่ศาลาหลงันีม้คีณุคา่ทางดา้นจติใจตอ่คนทอ้งถิน่ เพราะเปน็อาคารเรยีนหลงัแรกในทอ้งถิน่และเปน็ศนูยร์วมเพือ่รองรบังานประเพณตีา่งๆ

ที่เกี่ยวข้องกับความเชื่อและวิถีชีวิต

ด้วยเงื่อนไขและบริบทดังกล่าว จึงได้กำาหนดเป้าหมายเชิงคุณค่าในการดำาเนินโครงการไว้ ๔ ประการได้แก่

๑. ใหก้ารอนรุกัษส์ถาปตัยกรรมเปน็เครือ่งมอืในการฟืน้ฟวูถิวีฒันธรรมของชมุชน ใหว้ดัคเูตา่เปน็ “ขวญั” ของชมุชน

เช่นในอดีต

ที่ผ่านมา

๒. สร้างโอกาสให้ลูกหลานได้เรียนรู้สืบสานภูมิปัญญาบรรพบุรุษ ด้วยกระบวนการอนุรักษ์อย่างมีส่วนร่วม

๓. สรา้งแบบอยา่งในการอนรุกัษส์ถาปตัยกรรมรว่มกบัชมุชน ใหก้บัวดัเกา่ทัว่ประเทศในการรกัษาและสบืสานมรดก

สถาปัตยกรรมท้องถิ่นของตนเอง

๒. เทคนิคและขั้นตอนในการสร้างผลงาน โปรดดูเอกสาร แบบเสนอข้อมูลประวัติและผลงาน ข้อ ๔ การสร้างสรรค์ผลงาน ประกอบ

กระบวนการมีส่วนร่วมในการอนุรักษ์

สามารถแบ่งออกเป็น ๕ ระยะ ได้แก่

๑. ทำ�คว�มเข้�ใจภ�พรวมของชุมชน และประเมินคว�มเป็นไปได้ในก�รอนุรักษ์อย่�งมีส่วนร่วม

เริ่มต้นจากทีมงานได้กระจายตัวอยู่อาศัยกับชาวชุมชนเหมือนลูกหลาน หลังจากนั้นจึงเริ่มสำารวจข้อมูล และเปิดเวที

เสวนากับชาวชุมชน ทำาให้ทราบว่าวัดนี้เคยรุ่งเรืองมากในอดีต แต่ปัจจุบันศรัทธาดังกล่าวกลับเสื่อมถอยลง เกิดการย้ายถิ่นของคนวัยหนุ่ม

สาว อันเนื่องมาจากผลของพัฒนาแบบทุนนิยม และปัญหาจากการบริหารงานในท้องถิ่น

๒. กระตุ้นให้เกิดก�รมีส่วนร่วมและเห็นคุณค่�ของศ�ล�ในฐ�นะที่เป็นพื้นที่ศูนย์รวมของชุมชน

เมื่อพบกับปัญหาดังกล่าว ทางสถาบันฯ จึงได้จัดกิจกรรมเพื่อกระตุ้นให้ชาวชุมชนและหน่วยงานท้องถิ่นเกิดสำานึก

รักษ์มากขึ้น เพื่อให้ศาลาหลังนี้ได้รับการฟื้นฟูอย่างมีคุณค่า เป็นพื้นที่แห่งขวัญ ที่เสริมสร้างให้คนเป็นคนดี ให้ชุมชนเห็นประโยชน์ของการ

อนรุกัษส์ถาปตัยกรรมทีเ่กดิขึน้เชือ่มโยงเขา้กบัประโยชนข์องตน ไมเ่ปน็การอนรุกัษท์ีห่ลดุลอยจากบรบิทและวถิชีวีติในปจัจบุนั กจิกรรมดงั

กล่าวประกอบด้วย แผนที่คนดี นิทรรศการภาพเก่าเล่าเรื่องที่จัดขึ้นในตลาดนัด กิจกรรมศิลปะเด็ก และรวมถึงการทำาแผนที่สัมพันธ์เครือ

ญาติ (Family Tree) เป็นต้น

๓. สื่อส�รคุณค่�คว�มง�มท�งสถ�ปัตยกรรม

ทีมงานได้จัดกิจกรรมค่าย Kutao Vernadoc Camp ร่วมกับสถาบันการศึกษาท้องถิ่นสองแห่งเพื่อปลูกจิตสำานึกใน

คุณค่าศิลปะสถาปัตยกรรม นักศึกษาที่ร่วมกิจกรรมทุกคนประทับใจและเห็นคุณค่าของมรดกวัฒนธรรม ส่งผลให้นักศึกษาส่วนหนึ่งแสดง

ความต้องการที่จะเข้าร่วมบูรณะศาลาหลังนี้ด้วย

๔. ก�รออกแบบบูรณะ

ทีมงานได้ทำาการศึกษาศาลาพื้นถิ่นภาคใต้ รวมถึงลักษณะภูมิศาสตร์ของวัด เนื่องจากสภาพศาลาและพื้นที่แวดล้อม

กอ่นดำาเนนิการบรูณะนัน้ มปีญัหาน้ำาทว่มขงัเพราะเคยมกีารขดุลอกดนิในคลองเพือ่ถมพืน้ทีโ่ดยรอบใหส้งูขึน้ ทำาใหก้ารระบายน้ำาไมด่เีทา่ที่

ควร ความชืน้ทีเ่กดิขึน้ทำาใหโ้ครงสรา้งศาลาเสยีหายกอ่นเวลาอนัควร เพราะฉะนัน้ทมีงานจงึไดอ้อกแบบทางเลอืกทีจ่ะนำามาใชใ้นการบรูณะ

ศาลาพร้อมทั้งสรุปข้อดี ข้อแตกต่างใช้ชุมชนได้พิจารณาคัดเลือก เป็นจำานวนทั้งหมด ๔ รูปแบบ คือ

๑) ซ่อมแซมโดยให้ศาลาอยู่ในระดับเดิม ปรับระดับผิวทรายใต้ฐานออกให้เหมือนภาพถ่ายศาลาที่เคยปรากฏในอดีต

๒) ขุดพื้นรอบฐานรากทั้ง ๔ ด้านและทำาการบูรณะ โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อแสดงระดับที่เคยเป็นระดับเดียวกับอดีต

๓) ดีดยกศาลาขึ้นจากพื้นให้ได้ระยะห่างเท่ากับระยะห่างตามระดับเดิม และมีการขุดพื้นรอบฐานรากบางฐาน

เพื่อเป็นข้อมูลแสดงร่องรอยทางประวัติศาสตร์

๔) รักษาสภาพ เสริมตอม่อ และดีดยกศาลาขึ้นโดยไม่ต้องเปลี่ยนแปลงระดับพื้นรอบศาลาให้ความสูงของพื้นและ

ใต้ถุนศาลามีระยะเท่ากับสมัยก่อน

๕. สรุปรูปแบบก�รบูรณะและก�รห�งบประม�ณเพื่อซ่อมแซม

ทมีงานไดน้ำาเสนอทางเลอืกในการอนรุกัษส์ีร่ปูแบบเพือ่ใหช้มุชนเลอืกรปูแบบทีเ่หมาะสมทีส่ดุ ซึง่ชมุชนไดล้งความเหน็

เป็นมติเอกฉันท์ในรูปแบบที่สี่ ซึ่งเป็นการเสริมความแข็งแรง (Consolidation) และยกศาลาให้สูงขึ้นเท่ากับระดับความสูงในอดีต หลังจาก

นัน้ทางแกนนำาวดัไดจ้ดังานทอดผา้ปา่ขึน้ ชาวบา้นมจีติศรทัธาเปน็อยา่งมาก รวมไดง้บประมาณถงึ หกแสนกวา่บาท เกนิกวา่ทีป่ระเมนิเอา

ไว้มาก การบูรณะศาลาจึงได้เริ่มต้นขึ้น

๖. ก�รศึกษ�คว�มรู้เชิงช่�งโบร�ณ

ในระหวา่งการออกแบบทางทมีงานไดท้ำาการศกึษาความรูเ้ชงิชา่งโบราณรว่มกบัชา่งทอ้งถิน่ โดยการไปดงูานทีศ่าลา

วัดต่างในบริเวณใกล้เคียง เพื่อศึกษาองค์ความรู้เชิงช่างท้องถิ่น เช่น การเข้าไม้ เข้าเดือยแบบโบราณ เช่นกลอนลูกสัก (เดือยไม้สัก)ที่ใช้ยึด

แปหลงัคาแทนการใชต้ะป ูหรอืการศกึษาวธิกีารเขา้เฝอืกหนา้บนัจากชา่งกรมศลิปากรทอ้งถิน่ และรวมถงึการศกึษาวธิกีารทำาปนูหมกัปนู

ตำาจากช่างปูนเมืองเพชร เพื่อให้งานบูรณะศาลาหลังแรกนี้เป็นงานตัวอย่างในการอนุรักษ์โบราณสถานต่างๆ ของวัดต่อไป

๗. ก�รบูรณะซ่อมแซม

การบรูณะไดเ้ริม่ตน้ขึน้ดว้ยการฟืน้ฟพูธิกีรรมบชูาสิง่ศกัดิส์ทิธิเ์พือ่ขอขมาในการบรูณปฏสิงัขรณศ์าลา โดยมหีลกัการ

ในการซ่อมแซมไว้ว่า “จะไม่จัดจ้างผู้รับเหมามาดำาเนินการซ่อมแซม แต่จะให้ช่างท้องถิ่นเป็นทีมหลัก ส่วนใดที่ทำาเองไม่ได้ก็ให้เชิญผู้เชี่ยว

มาดำาเนนิการเฉพาะสว่น” นอกจากนีท้างวดัไดม้แีผนงานประจำาสปัดาหท์ีใ่หช้าวบา้นไดเ้ขา้มามสีว่นรว่มในการซอ่มแซมศาลาของพวกเขา

เริ่มตั้งแต่การรื้อถอนศาลา ตลอดจนถึงการร่วมขัดล้างกระเบื้องหลังคาทีละแผ่น เป็นต้น

ผลงานชิ้นที่ ๗ โครงการอนุรักษ์และฟื้นฟูวัดคูเต่า

๓. การเผยแพร่และการนำางานออกเผยแพร่ต่อสาธารณชน โปรดดูเอกสาร แบบเสนอข้อมูลประวัติและผลงาน ข้อ ๖ การเผยแพร่ข้อมูลสู่สาธารณะ ประกอบ

• แสดงผลงานในนิทรรศการ “รวมมิตรอนุรักษ์ REMIX Anurak” ที่หอศิลป์วัฒนธรรมกรุงเทพมหานคร ธันวาคม ๒๕๕๒

• แสดงผลงานในนิทรรศการของอาศรมสถาปนิกชุมชนและสิ่งแวดล้อม สถาบันอาศรมศิลป์ ในงานสถาปนิก ของสมาคม

สถาปนิกสยาม พ.ศ.๒๕๕๒

• เสนอผลงานผ่านเวทีเสวนาวิชาการอิโคโมส-ไทย ครั้งที่ ๒๗ พฤศจิกายน ๒๕๕๒

• การประชุมสถาปนิกชุมชนในระดับเอเชีย Community Architect Meeting (ACHR) ณ คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ มช.

มิถุนายน ๒๕๕๓

• สื่อวิทยุท้องถิ่น มอ. สงขลา FM ๙๖.๕ MCOT

• หนังสือพิมพ์ทั่วไป และหนังสือพิมพ์ท้องถิ่น เช่น เดลินิวส์ คมชัดลึก สมิหลาไทม์ ภาคใต้โพกัส เป็นต้น

• นิตยสาร และจุลสาร เช่น TALA vol.๑๒ จดหมายข่าวมูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธ์ จุลสารลุ่มน้ำาทะเลสาบสงขลา DACO

(Japan Free Copy) เป็นต้น

• กำาลังอยู่ระหว่างการดำาเนินการจัดทำาหนังสือรวบรวมผลงานของอาศรมสถาปนิกชุมชนและสิ่งแวดล้อม สถาบันอาศรมศิลป์

๔. การถ่ายทอดผลงานให้ผู้อื่น • ถ่ายทอดผลงานผ่านเวทีเสวนาต่างๆ

• ถ่ายทอดผลงานผ่านการบรรยายเชิงวิชาการให้นักศึกษา ภาคการวางผังและออกแบบเมือง คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์

จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

• จัดทำาหนังสือ “วัดคูเต่า ก้าวแรกของการอนุรักษ์อย่างมีส่วนร่วม”

• การศึกษาดูงานของสถาบันการศึกษาต่างๆ เช่น มหาวิทยาลัยวลัยลักษณ์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ เป็นต้น

๕. ความโดดเด่น ความมีเอกลักษณ์เฉพาะตนของผลงาน • ก�รรักษ�คว�มเป็นของแท้ดั้งเดิมผ่�นกระบวนก�รอนุรักษ์สถ�ปัตยกรรมอย่�งมีส่วนร่วม

การรักษาความเป็นของแท้ดั้งเดิม (Authenticity) หรือการรักษาในเชิงคุณค่าเป็นหัวใจสำาคัญในการอนุรักษ์ ซึ่งการรักษา

ความดั้งเดิมนี้จำาเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องรักษาทั้งในเชิงรูปธรรมและนามธรรม หรือความหมายเชิงสัญลักษณ์ (Symbolic Meaning) ในการ

อนุรักษ์ศาลาเรียนวัดคูเต่าได้ใช้กระบวนการมีส่วนร่วมเป็นเงื่อนไขสำาคัญในการรักษาความดั้งเดิมและคุณค่าดังกล่าว กล่าวคือ การรักษา

ความเป็นของแท้ดั้งเดิมในเชิงนามธรรม หรือความหมายเชิงสัญลักษณ์นั้น เริ่มขึ้นตั้งแต่การฟื้นฟูพิธีกรรมทางด้านจิตวิญญาณก่อนท่ีจะ

ทำาการบรูณะศาลา เนือ่งจากเปน็พธิกีรรมดัง้เดมิเพือ่เปน็การบอกกลา่วและขอขมาตอ่สิง่ศกัดิส์ทิธิต์ามทีว่ดัเคยทำามาแลว้ในอดตี นอกจาก

นี้ในอดีตที่อาคารต่างๆ ภายในวัดก็ถูกร่วมกันสร้างโดยพระและชาวชุมชน ดังนั้นการที่ชุมชนมีส่วนร่วนกันรื้อศาลาตลอดจนร่วมกันบูรณะ

ศาลาในทุกขั้นตอน จึงเป็นกระบวนการที่สร้างความทรงจำาร่วม (Collective Memory) ให้แก่ชาวชุมชน เป็นการส่งต่อคุณค่าและปลูกฝัง

ความทรงจำาสู่คนรุ่นใหม่บนรากฐานวัฒนธรรมเดิม

ในส่วนของการรักษาความเป็นของแท้ดั้งเดิมในเชิงรูปธรรมเกิดขึ้นจากการที่ชาวชุมชนร่วมกันขัดล้างกระเบื้องหลังคาเก่าที่

ละแผ่นเพื่อนำากลับไปใช้ใหม่ โดยใช้กระเบื้องใหม่เพียง ๑๐ เปอร์เซ็นต์ ส่วนกลอนลูกสักที่ใช้เพื่อรับแปหลังคาก็ยังคงเทคนิคการก่อสร้าง

แบบเดมิไวเ้พือ่ใหค้นรุน่หลงัไดเ้รยีนรูถ้งึภมูปิญัญาเชงิชา่งทอ้งถิน่ นอกจากในสว่นโครงสรา้งหลกักย็งัคงรกัษาชิน้สว่นชิน้เสรมิเพยีงบางจดุ

เพือ่ความแขง็แรง มเีพยีงตอมอ่เทา่นัน้ทีเ่ปน็ของใหมเ่พือ่ยกระดบัอาคารใหเ้ทา่กบัความสงูในอดตี จงึทำาใหศ้าลาหลงันีเ้มือ่ไดร้บัการบรูณะ

แลว้ยงัคงเหน็ถงึความคล่ำาของอาคารทีผ่า่นกาลเวลา (Patina of Age) เนือ่งจากใชช้ิน้สว่นและองคป์ระกอบเดมิเกอืบทัง้หมดแตเ่สรมิความ

แข็งแรงเพื่อรองรับประโยชน์ใช้สอยในปัจจุบันและอนาคต

ผลงานชิ้นที่ ๗ โครงการอนุรักษ์และฟื้นฟูวัดคูเต่า

• บทบ�ทของสถ�ปนิกอนุรักษ์

บทบาทของทีมงานออกแบบที่ไม่ได้จำากัดขอบเขตการทำางานไว้เฉพาะการออกแบบสถาปัตยกรรม แต่ใช้กระบวนการมีส่วน

ร่วมเป็นกลไกหลักในการขับเคลื่อนการอนุรักษ์มรดกสถาปัตยกรรม ส่งผลให้การบูรณะศาลาเรียนหลังนี้ สามารถรักษาและฟื้นฟูคุณค่า

ทั้งในเชิงรูปแบบและเชิงนามธรรม ของสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นในฐานะของการเป็นพื้นที่แห่งขวัญที่รองรับวิถีชุมชนไว้ได้อย่างครบถ้วน

๖. ความมุ่งหวัง คุณค่า ประโยชน์ และความสำาคัญของผลงาน โครงการนี้สำาเร็จได้ด้วยการมีส่วนร่วมและความร่วมมือของหลายฝ่าย เช่น ชาวบ้าน นักวิชาการ สถาบันท้องถิ่น องค์กรท้องถิ่น

ทั้งภาครัฐและเอกชน รวมถึงเยาวชนและปราชญ์ท้องถิ่น ดังนั้นทีมงานจึงมีความคาดหวังว่าโครงการนี้จะเป็นแบบอย่างในการอนุรักษ์ที่

สามารถพึ่งพาตนเองได้ให้กับวัดเก่าอื่นๆ ในท้องถิ่นของประเทศไทย

จากการทำางานอนุรักษ์ศาลาหลังนี้ ส่งผลให้ชาวชุมชนเกิดจิตสำานึกในความเป็นเจ้าของ เกิดความรักความหวงแหนมรดก

วัฒนธรรมที่มีคุณค่า จนเกิดเป็นความร่วมมือในการทำางาน ร่วมจัดกิจกรรม และหางบประมาณเพื่อการอนุรักษ์โดยไม่รองบประมาณจาก

ภาครัฐและการบูรณะศาลาหลังแรกนี้ยังเป็นจุดเริ่มต้นที่ส่งผลให้ทางคณะกรรมการวัดและชุมชนสามารถดำาเนินการบูรณะศาลาบาตรที่

ตั้งอยู่คู่กันจนแล้วเสร็จ จึงเป็นสิ่งที่พิสูจน์ว่าชุมชนสามารถพึ่งพาตนเองในการปกปักรักษามรดกวัฒนธรรมของตนได้ และยังคงดำาเนินต่อ

ไปด้วยแรงใจ ศรัทธา และความเคารพภูมิปัญญาบรรพบุรุษ

ตำ�แหน่งอ�ค�ร๑.ตล�ด ๒.หอฉัน ๓.ศ�ล�บ�ตร ๔.ศ�ล�เรียน ๕. สะพ�นแขวน ๖.ประตูวัด ๗.กุฏิ ๘. โรงแรม

๙.ศ�ล�ริมน้ำ� ๑๐.มณฑปอนุส�วรีย์หลวงพ่อหอม ๑๑.ห้องสมุด + เก็บของ ๑๒. อ�ค�รอเนกประสงค์

๑๓.กุฏิเจ้�อ�ว�ส ๑๔.โบสถ์ ๑๕. ห้องน้ำ� ๑๖.เมรุ ๑๗.ประตูวัด๒ (ประตูเต่�) ๑๘. อ�ค�รอเนกประสงค์

๑๙.โรงครัว ๒๐. ห้องน้ำ� ๒๑.แทงค์น้ำ�