๑

ศกษาการพฒนาภาวะผนาตามแนวพระพทธศาสนา ผศ.ดร.จกรพรรณ วงศพรพวณ

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ความนา

หากมใครสกคนมาพดวา คนน�น คนน� เกดมาเพ�อเปนผน า หรอมภาวะผนามาต�งแตเกด

คาพดเชนน�ถอวาเปนการเขาใจผดอยางส�นเชง เพราะความเปนจรงแลว เร�องของการเปนผนา หรอ

ภาวะผนาท�เกดข�นในตวของคนๆ หน�งน�น ไมใชเปนเร�องท�จะสามารถเกดข�นเองโดยธรรมชาตได

เลย การท�คนๆ หน�งจะเปนผนาไดน�น จะตองเกดจากการฝกฝน พฒนา เรยนร และเลยนแบบท�งจาก

ประสบการณท�งทางตรงและทางออมท�สะสมมาในหองเรยนนอกหองเรยน และย�งไปกวาน�น ผนา

น�นกยงตองตระหนกอยเสมอวา ภาวะผนา วฒ ความสามารถ ตลอดจนมมมองของผนาน�นยงเปน

ส�งท�สามารถลาสมยได ไมมผนาคนใดท�จะสามารถนาไดทกสถานการณ เพราะความตองการภาวะ

ผนาของแตละสถานการณยอมแตกตางกน ภาวะผนาท�นาไดดในสถานการณหน�งอาจจะใชไมได

ในอกหลายสถานการณ

ฉะน�น การท�ผนาคนหน�งๆ จะรกษาภาวะความเปนผนาของตนเองไดในระยะยาวน�น ก

จะตองไดรบการอบรมฝกฝนศกษาประเมน และจาลองตนเองในสถานการณและส�งแวดลอมตางๆ

รวมถงสามารถปรบตวและแนวคดใหเขากบปจจยภายนอกภายในท�เปล�ยนไปไดอยางทนทวงท

และท�สาคญท�สดคอ จะตองยอมรบและรจกตนเองวาสถานการณบางอยางตนเองไมมคณสมบต

เพยงพอท�จะเขาไปเปนผนาได

ในแงของการบรหารทรพยากรบคคล ผนากคอผท�จะตองพยายามทาใหทกคนในองคกร

เขาใจและมงม�นตออดมการณขององคกร รวมถงเปาหมายทางยทธศาสตรขององคกรเปนสาคญ

ท�งน�และท�งน�น ผนาจะตองทาใหผตามทกคนมความรสกรบผดชอบ แสดงความเปนเจาของและ

รวมหาทางแกไขปญหาตางๆ ท�เกดข�นกบงานท�ตนควบคมดแลอย นอกจากน�ผน ายงจะตองสราง

แรงจงใจในรปแบบท�เหมาะสมกบคนในองคกรแตละคนและกระตนใหคนเหลาน�นสามารถ

ดาเนนงานอยางมประสทธภาพสงข�นและเกดความสขในการทางาน ฉะน�นจงเปนประเดนทาทาย

สาหรบผนาแตละคนวาทาอยางไรจงจะสามารถสรางแรงจงใจ แรงศรทธา แรงมงม�น ตลอดจนการ

อทศตนเพ�อการสนองงานใหกบองคกรได

ความหมายของภาวะผนา

คาวา “ภาวะผนา” หมายถง ความมคณธรรม มคณสมบตในทางรเร�มสรางสรรคส� งใหมๆ

ในการรวมเอากายรวมเอาใจของมวลชนหรอประสานรอยรวมเอาคนจานวนมากใหเหนดเหนชอบ

ป.ธ.๖,พธ.บ.,M.A. (Phil.),M.A. (Bud.),Ph.D. (Phil.) อาจารยประจาวทยาลยสงฆเลย

๒

แลวดาเนนไปสเปาหมายท�ดงามอนเดยวกน เปนผคดรเร�มหรอยนยนส�งท�เกดข�นหรอท�ผานมาแลว

วาเปนส�งท�ถกตอง ดงาม พรอมท�งมความเปนผเสยสละ กลาคด กลาพด กลาทาในส�งท�ถกตองชอบ

ธรรมกอนบคคลอ�นๆ

อกนยหน�ง ภาวะผนา หมายถง คณธรรมความดของบคคลในทางสรางสรรคส�งท�ดงามแก

สงคมและมนษยชาต เชน ความมสตปญญา ความรความสามารถ ความบากบ�นเอาจรง กลาหาญ

เสยสละ ความหนกแนน ความอดทนและรอคอยได ความเมตตากรณา ปรารถนาดตอมนษยและ

สรรพสตวทกรปทกนาม รวมท�งสามารถในการประสานงาน การช� แจงแนะนา ชกชวนใหบคคล

หรอกลมคนท�มความคดเหนแตกตางกนออกไปใหเหนรวมกน เหนไปในแนวทางเดยวกน จนรวม

เปนกลมเดยวกนมใจเดยวกนมงม�นทมเทดาเนนไปในทศทางเดยวกนเพ�อเปาหมายท�ดงามรวมกน

คนท�มคณธรรมอยางน� เราเรยกวา "ผนา" หรอ "มภาวะผนา"๑

ภาวะผ นา ตรงกบภาษาองกฤษวา “Leadership” แปลวา “Being a leader, Power of

leading, the qualities of a leader” ซ� งหมายถง ผท�มความสามารถในการวางแผน การจดองคกร

การส�อสาร การตดสนใจและการจงใจใหผอ�นปฏบตงานใหเปนไปตามเปาหมายขององคกรท�วาง

ไว ๒

Leadership มาจากการรวมกนของคาเหลาน�คอ๓

L = Love มความรก - ตอตนเอง ตองาน ตอองคกร

E = Enthusiasm มความกระตอรอรน ในการทางาน ในการแสดงออก ในการพด

A = Ambition มความทะเยอทะยาน

D = Dream …Desire…Drive มความใฝฝน มความปรารถนา และมแรงขบสง

E = Effort มความพยายาม ทมเทในการทางาน

R = Responsibility มความรบผดชอบ

S = Sincerity มความจรงใจ ความเหนอกเหนใจตอผอ�น

H = Helpfulness ใหความชวยเหลอบคคลท�อยในทมหรอคนในองคกร

I = Interest มความสนอกสนใจในความเปนอยของคนในองคกร

P = Planning มการวางแผน พฒนาเพ�มพนจดเดน ปรบปรงแกไขจดดอย

ทมเทสรางเสรมจดขาด

๑ พระศรปรยตโมล (สมชย กสลจตโต), สงฆผนาสงคม (กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

,๒๕๔๗), หนา ๕๒.

๒

เร�องเดยวกน, หนา ๕๓.

๓

นวตร โลหะวจตรานนท, ผนา (กรงเทพ ฯ : บรษท A.I.A. ,ม.ป.ป.), หนา ๔.

๓

รวมความหมายท�งสองประการขางตนพอประมวลไดวา ผนาท�แทจรงน�นจะตองเปนผท�

สามารถนาองคกรไปสจดมงหมายอนเปนส�งท�ดงามและเปนประโยชนแกมหาชนหรอสวนรวม

และยงเปนผท�เรยกรองจตสานกแหงความรบผดชอบ ไมใชแคการชกชวนใหผอ�นคลอยตาม และจะ

ไมสนใจความเหนของผอ�นเทากบความจรงแหงเหตและผล เขาจะใสใจกบการทางานใหสาเรจและ

กระตนใหผคนเขามาทางานเพ�อเปาหมายท�มคณคารวมกน สวนการนาไปในทางท�ช�ว ต�า เสยหาย

เชน เปนหวหนาโจรพาลกนองไปปลน ลกขโมย หรอการต�งตนเปนหวหนาพาคนไปคายาเสพตด

ตลอดจนการกดข�ขมเหงผนอยดวยอานาจอคตขาดความเปนธรรม ลกษณะเชนน� กคงไมนบวาเปน

ผนาหรอมภาวะผนาตามแนวทางพทธปรชญา เพราะไมสมพนธกบเปาหมายท�ดงาม และมไดต�งอย

บนพ�นฐานแหงศลธรรม และสตปญญา และท�สาคญกคอผ นาจะตองทาองคกรใหมน� าหน�งใจ

เดยวกน เพราะคนเราตางจตตางใจ คนท�แตกตางกนจะมองเหนส�งเดยวกนแตกตางกน ความสาคญ

ของการเปนผนาจงข�นอยท�วา ทาอยางไรจงจะใหคนในองคกรมแนวทางเดนไปในทศทางเดยวกน

โดยปราศจากขอขดแยงหรอมกใหนอยท�สด

การพฒนาผนาตามแนวพทธธรรม

โดยพฤตนย พระพทธศาสนาเปนศาสนาประจาชาตของไทยมาแตโบราณกาล วฒนธรรม

ขนบธรรมเนยมประเพณอนดงาม ตลอดจนภาษาท�ใชพดใชเขยนลวนแตไดรบอทธพลมาจาก

พระพทธศาสนาแทบท�งส�น องคพระมหากษตรยไทยทกยคทกสมย ลวนแตทรงเปนพทธมามกะ

ดารงม�นอยในทศพธราชธรรม และทรงนาคาสอนในพระพทธศาสนามาเปนแนวปฏบตในการ

ปกครองบานเมอง ทาใหพสกนกรมความสงบสขและบานเมองกเปนปกแผนม�นคง ดารงความเปน

ชาตเอกราชอยางภาคภมมาตราบทกวนน�

การนาเอาหลกคาสอนในทางพระพทธศาสนาไปศกษา วเคราะห แลวประยกตใชใหเขากบ

หลกการปกครองสาหรบภาวะผนา กจะทาใหหลกพทธธรรมมสวนในการเสรมสรางคณธรรมและ

กอใหเกดการพฒนาผนาหรอผปกครองทกระดบช�นอยางมคณภาพ กลาวคอมการพฒนาชวตชมชน

สงคม และประเทศชาตใหมความเจรญกาวหนาทางดานคณธรรมและจรยธรรม เม�อคนในสงคมม

การพฒนาชวตของเขาใหดข�น เขากมาพฒนาครอบครว พฒนาชมชน และพฒนาสงคมใหดข�นดวย

เชนกน ดงน�น หลกพทธธรรมจงเปนพ�นฐานในการพฒนาความเปนผนาหรอผปกครองอยางแทจรง

เหมอนดงท� พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต) ไดกลาวถงภาวะผนาไววา “ผนาท�ย�งใหญจรงๆ คอ

ผนาท�สามารถเอาหลกความจรงหลกความถกตอง เอาประโยชนมาเปนท�อางองท�จะใหประชาชน

รวมแรงรวมใจกนในการสรางสรรคชวตและสงคมโดยไมตองอาศยความโลภหรอความโกรธมา

๔

เปนเคร�องกระตนเรา”๔ ซ�งกสอดคลองกบหลกการปกครองของ ขงจ�อ ท�วา “ผปกครองจาเปนอยาง

ย�งท�จะตองทาเร�องผลประโยชน และคณธรรมความดใหเปนเร�องเดยวกน เพราะคณธรรมเปนเสา

ของการปกครอง” ดงน�นหลกการปกครองจงตองประกอบดวยคณธรรม อปมาด�งดาวเหนออนม

ดาวดวงอ�นแวดลอมเปนบรวาร๕ เพ�อประดบทองฟาใหดสวยงาม ฉนน�น

การพฒนาผนาตามแนวทศพธราชธรรม

คาวา “ทศพธราชธรรม” ความหมายโดยตรง คอธรรมะสาหรบพระราชา หรอธรรมท�พระ

เจาแผนดนพงปฏบต ๑๐ ประการ หมายความวา พระเจาแผนดน ซ� งมอานาจหนาท�ในการปกครอง

ไพรฟาประชาชนน�น พงดาเนนกสโลบายในการปกครองดวยธรรม ๑๐ ประการ ท�ถอปฏบตมาแต

โบราณกาล ซ�งพระบรมศาสดาสมมาสมพทธเจาไดตรสไววา หากพระราชามหากษตรยทรงดารง

ม�นอยในธรรม ๑๐ ประการน�แลว จกปกครองไพรฟาประชาชนใหเกดความรมเยนเปนสข ไพรฟา

จะหนาใส มความเปนอยปกตสขท�งกายและใจ หากพระราชาขาดคณธรรมเหลาน�แลวไซร ไพรฟา

ประชาชนกหาไดอยเยนเปนสขไม กลบจะกลายเปนอยรอนนอนทกข หาความสขไมได

คาวา “ราชธรรม” ความหมายโดยออม คอธรรมะสาหรบผเปนใหญ หรอผเปนหวหนาใน

การปกครอง เพราะ “ราช” ศพท ยอมมความหมายรวมไปถงชนผเจรญรงเรองเฉพาะตนและยง

บรวารชนใหเจรญรงเรองตามดวย และหมายถง ผ เปนศนยรวมจตใจ คอผเปนท�ยนยอมพรอมใจ

ของชนอ�น ฉะน�น “ราช” ศพทน� โดยกาหนดอยางสงสด หมายถง องคพระมหากษตรยผทรงเปน

ฉตรชยของประเทศ โดยต�าสด หมายถง บคคลผเปนหวหนาครอบครว หรอหวหนากลมชนช�น

เลกๆ๖ ผนากลมชนน�นมหลายระดบ เชน ผนาคณะรฐบาล ผนากระทรวง ทบวง กรม ผนาจงหวด

ผนาอาเภอ ตาบลและหมบาน ตลอดถงผนาหนวยงานอ�น ๆ แมจนถงผนาวดวาอาราม ผนาแตละ

ระดบน�น จะตองมทศพธราชธรรมเปนหลกปฏบต จะเวนเสยมได เพราะผใดเปนใหญมคณธรรม

คอทศพธ ราช ธรร มต� งม �นอ ยในตนแ ลว ยอมจะมแ ตป ตอ น เ กด เพราะการปฏบตหนาท�

ทศพธราชธรรมน� ถอวาเปนคณธรรมท�โบราณบณฑตไดบญญตไวกอนสมยพทธกาล ซ�งพระราชา

มหากษตรยในอดต ไดทรงถอปฏบตมาเปนพระราชจรยาวตร แมบคคลผมใชพระเจาแผนดนกควร

๔

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), รฐศาสตรและจรยธรรมนกการเมองแนวพทธ (กรงเทพ ฯ :

มลนธพทธธรรม,๒๕๔๘), หนา ๔๑.

๕

กฤต ศรยะอาจ, หลกการปกครองของขงจ�อ ในหนงสอ บทความทางวชาการ พทธศาสตรปรทศน,

(กรงเทพ ฯ : จรลสนทวงศการพมพ,๒๕๔๘), หนา ๑๓๔.

๖

พระครววธธรรมโกศล (ชยวฒน ธมมวฑฒโน), มทตานสรณ พระครววธธรรมโกศล (ชยวฒน ธมมว

ฑฒโน), (กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๓๔), หนา ๓๑๒.

๕

เจรญรอยตาม โดยนาเอาหลกธรรม ๑๐ ประการน� มาเปนหลกปฏบตในการปกครอง เพ�อใหเกด

ความเปนธรรมในสงคมตามอดมการณแหงการปกครองย�งๆ ข�นไป

หลกทศพธราชธรรมสาหรบบคคลผเปนหวหนาหรอนกปกครอง ๑๐ ประการ คอ๗

๑. ทาน : การให การแบงปน การสงเคราะหอนเคราะห

ผปกครองตองรจกบาเพญตนเปนผให โดยมงปกครองหรอทางานเพ�อใหเขาได มใชเพ�อจะ

เอาจากเขา รจกเอาใจใสดแล จดสรร สงเคราะห อนเคราะห ใหประชาชนหรอผใตบงคบบญชา

ไดรบประโยชนสข ไดรบความสะดวกปลอดภย ตลอดจนใหความชวยเหลอแกผเดอดรอน และให

ความสนบสนนแกผบาเพญคณงามความด เชน ใหรางวล ใหเล�อนยศ เล�อนฐานะ เพ�อเปนขวญเปน

กาลงใจ ในการปฏบตหนาท� โดยไมทอดท�งดดายยามทกขยาก เขาลกษณะท�วา “ยามปกตกเรยกใช

ยามเจบไขกรกษา” ยามตองการคาแนะนาปรกษา กชวยใหแสงสวาง เปนผแนะและนาให แนะ คอ

บอกอบายใหร นา น�นคอทาใหดเปนแบบอยาง ดงคากลาวท�วา “แนะใหทา นาใหด อยใหเหน เขน

ใหรอด”

ทาน แบงออกเปน ๓ ประเภท คอ๘

๑.๑ วตถทานหรออามสทาน หมายถง การแบงปนวตถส� งของเคร� องใชตางๆ ใหแกผนอย

หรอผประสบเคราะหกรรมในโอกาสตางๆ เปนการสงเคราะหอนเคราะหแกผ กาลงตองการความ

ชวยเหลอ ไมทอดท�งคนขดสนยากไร โดยเฉพาะผท�อยในการดแลของตน

๑.๒ ธรรมทาน หมายถง การใหท�ไมตองลงทนดวยวตถส� งของแตเปนการใหแสงสวาง ให

ทางดาเนนชวตท�ถกตอง เชน การใหโอวาทแนะนา ใหคาตกเตอน ช� ผดช�ถกใหแกผกาลงจะหลงผด

ฉดดงผจะตกนรกใหวกกลบข�นสวรรค

๑.๓ อภยทาน หมายถง การใหความไมหวาดกลวตอกน คนเราลงวามความอาฆาตพยาบาท

จองเวรตอกนแลว เหมอนเอาไฟสมอยภายในจต จะน�งจะนอนกไมเปนสข คอยคดประหตประหาร

กนและกน จะหาความสขแตท�ไหนได ฉะน�นการใหอภยจงกอใหเกดความสามคคกลมเกลยวเปน

น�าหน�งใจเดยวกน การกระทางานใดยอมสาเรจตามประสงค

รวมความวา ทาน คอการใหท�ง ๓ ระดบ ซ�งเปนราชธรรมขอตนน� เปนขอวตรท�ผใหญหรอ

ผนาองคกรทกระดบควรบาเพญ และควรปลกฝงอธยาศยใหผนอยพอใจในการใหดวย ถอวาเปน

การดาเนนตามเบ�องพระยคบาทและพระจรยาวตรของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวองคพระ

ประมขของชาต พระองคมน�าพระทยเป� ยมไปดวยพระกรณา ทรงสงสารพสกนกรท�เดอดรอน ทรง

๗เร�องเดยวกน, หนา ๓๗๐ – ๓๗๓.

๘

พระวสทธาธบด (ไสว ฐตวรมหาเถร ป.ธ. ๗), ทศพธราชธรรม (กรงเทพ ฯ : สานกพมพธรรมเมธ –

สหายพฒนาการพมพ,๒๕๔๘), หนา ๕.

๖

เสยสละทกส�งอยางเพ�อบาบดทกขบารงสข เสดจเย�ยมและชวยเหลอแกหมอาณาประชาราษฎร มได

ทรงเหนแกความเหนดเหน�อยทกขยากลาบากพระวรกาย

๒. ศล : การรกษากาย วาจา ใหเรยบรอย เปนปกต

ผปกครอง ตองมความประพฤตดงาม รจกรกษาความสจรต รกษาเกยรตคณประพฤตตนให

เปนตวอยาง เปนท�เคารพนบถอของประชาชนและบรวาร มใชมขอท�ผใดจะดหม�นดแคลนได

กอใหเกดความไววางใจ เล�อมใสในผนา รวมความวา การรกษาศลโดยเฉพาะศลหาน�น ความมง

หมายกคอใหรกษาตนเองไวมใหเสยหาย เปนการปดชองทางท�จะนาความเสยหายมาสตนไดถง ๕

ทางดวยกน คอ

ศลขอท� ๑ ปองกนทางท�ตนจะเสยหายเพราะความโหดราย

ศลขอท� ๒ ปองกนทางท�ตนจะเสยหายเพราะความมอไวหรอเหนแกตว

ศลขอท� ๓ ปองกนทางท�ตนจะเสยหายเพราะความใจเลว

ศลขอท� ๔ ปองกนทางท�ตนจะเสยหายเพราะความข�ปดหรอขาดสจจะ

ศลขอท� ๕ ปองกนทางท�ตนจะเสยหายเพราะความหมดสต

หมายความวา ชวตของคฤหสถท�งหลายไมวาผใหญหรอผนอย มกจะพงทลายไปเพราะ ๕

เร�องเหลาน� คอ ความโหดรายในสนดาน หน� ง ความอยากไดทรพยสนของคนอ�นในทางท�ผดๆ

หน� ง ความฟ งซานในทางกามเก�ยวกบเพศตรงขาม หน� ง ความไมมสจจะประจาใจ หน� ง ความ

ประมาทขาดสตสมปชญญะ หน�ง รวมเรยกงายๆ วา “โหดราย มอไว ใจเลว ข�ปด หมดสต” ถาปลอย

ใหสงคมตกอยในสภาพเชนน� นานเขากจะกลายเปนสงคมท�ไรศลขาดธรรมหรอเขาสกลยค คอ ๙

๒.๑ จะเกดการขมเหงคะเนงราย หญงชายจะอวดกลาเห� ยมหาญ สงครามจะเกดข�น

รกราน โลกจะราวฉานซานกระเซน (ขาดศลขอท� ๑)

๒.๒ ลกปลนโจรผรายกจะเกด คนดๆ จกเตลดผกเผน จกเกดการชอกช� าลาเคญ โลกจะ

กลายเปนกลยครกเปนไฟ (ขาดศลขอท� ๒)

๒.๓ ชายจะมากชหญงจะสาสอน โลกจะเดอดรอนแลวจะทนอยอยางไรไหว ยคการเฟ� อง

เคร�องขนสกปานใด ขมข�นสาแกใจเพราะไรธรรม (ขาดศลขอท� ๓)

๒.๔ ผคนจะเร�มโกหกตอแหล โลกจะแยลงอยางย�งเพราะส�งชอกช� า ใครเลาจะเปนผรบ

กรรม ห�นกระหายบาระห�าเหนตาตา (ขาดศลขอท� ๔)

๒.๕ ผคนจะด�มเหลา สบฝ�น และจะนอนด�นกลางถนนเปนบา เศรษฐกจ สงคมจะเฉ�อยชา

เพราะฝ� น กญชา ยาเมา (ขาดศลขอท� ๕)

๙

พระมหาจกรชย มหาวโร, เอกสารประกอบการบรรยายธรรมทางสถานวทย ๑๐๑.๒๕ MHz วดศรวชย

วนาราม (เลย : มจร.วทยาลยสงฆเลย,๒๕๔๘), หนา ๕.

๗

ถาบคคลมศลกากบควบคมแลว กายกรรม วจกรรม มโนกรรม กจกไมนาความวบตเสยหาย

มาใหแกตน ท�งผท�เปนผนาและผตาม สงคมกจะอยกนอยางสงบสข เพราะอานาจของศลท�วา “ศล

สงทาใหสง ศลปรงทาใหสวย ศลนาทาใหรวย ศลชวยทาใหรอด” น� เปนคณสมบตของผนาขอท�สอง

๓. บรจาค : การเสยสละประโยชนสขสวนตน เพ�อประโยชนสวนรวม

ผน าหรอนกปกครองจะตองบาเพญกจดวยความเสยสละ คอสามารถเสยสละความ

ความสขความสาราญ เปนตน ตลอดจนชวตของตนได เพ�อประโยชนสขของสวนรวม และความ

สงบเรยบรอยของบานเมอง นกปกครองน�น หากเหนแตประโยชนตน กเปนคนสกปรก ไมสามารถ

ทางานเพ�อบานเมองไดอยางกวางขวาง เพราะคนเหนแกตนน�น เปนผท�มโลกแคบ ยอมจกไมไดรบ

ความรวมมอจากทกๆ ฝาย และอาจนาความเสยหายมาสสงคมและประเทศชาตไดมาก แตหากผ นา

เปนนกเสยสละ มจาคะธรรม กยอมสามารถท�จะเปนผน าท�บนดาลประโยชนสขใหเกดไดอยาง

ไพศาล

คาวา “บรจาค” หมายถงการเสยสละส�งท�อยภายในจตใจ คอบรจาคส�งท�ไมควรอยภายใน

ตนออกไป โดยไมตองมผ รบ เพราะส�งท�สละออกไปเปนของไมด เชน สละความเหนผดและ

ยอมรบความเหนท�ถกตอง (สมมาทฏฐ) บรจาคน�แตกตางจากทาน คอทานตองมผ รบ และเปนการ

ใหท�หวงผลใหผรบมความสข ดงน�นวญญาณของผ นาจะตองเปนนกเสยสละท�งแบบทานและ

บรจาค ดงพทธพจนในราชธรรมขอน�วา “พงสละทรพยเพ�อรกษาอวยวะ พงสละอวยวะเพ�อรกษา

ชวต พงสละชวตเพ�อรกษาธรรม” ผบาเพญไดถงข �นน� ช�อวาเปนผชนะ คอชนะใจตนเอง สมดงท�

พระบรมศาสดาตรสไววา “ผชนะคนอ�นหม�นแสนในสนามรบ ยงไมใชมชยชนะท�ย�งใหญ แตผชนะ

ตนเองไดน�นแหละเปนผมชยชนะท�ย�งใหญแท”๑๐ เพราะการชนะเชนน� ถอวาเปนยอดแหงชยชนะ ท�

พรอมจะอทศหรอเสยสละความสขสวนตนเพ�อประโยชนสขอนย�งใหญของมวลมนษยชาต น� เปน

คณสมบตของผนาขอท�สาม

๔. อาชชวะ : ความเปนผซ�อตรง

การปฏบตภาระโดยซ�อตรง ไมคด ไมโกง ไมกอบ ไมโกย ไมโกง ไมกน ไมเสแสรงแกลง

มายาหาผลประโยชนในทางมชอบ แตปฏบตกจโดยสจรต มความจรงใจ ไมหลอกตนเอง ไม

หลอกลวงประชาชนและประเทศชาต อนวาความซ�อตรงท�ผนาทกชนช�นจะพงระวงและปฏบตให

ไดโดยเครงครด คอ

๔.๑ ซ�อตรงตอบคคล ไดแก ไมคดคดทรยศตอมตร ญาตธรรม ผรวมงานในหนวยงานหรอ

องคกร และผมพระคณ

๑๐

พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต),วสาขบชา วนสาคญสากลของโลก (กรงเทพ ฯ : มหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๔๗), หนา ๒๓.

๘

๔.๒ ซ�อตรงตอเวลา ไดแก ทางานตรงกบเวลานาทท�กาหนดหมาย ไมเอาเวลาราชการไป

เปนประโยชนสวนตน โดยอยาพลดวนประกนพรง มส�นสด

๔.๓ ซ�อตรงตอตน ไดแก รบปากรบคาไวกบใครอยางไร กพยายามทาใหไดตามน�น ไม

บดพล�ว บายเบ�ยง เพราะความเสยหายกจะเกดข�นท�งแกตนเองและผอ�น

๔.๔ ซ�อตรงตอหนาท� ไดแก ต�งใจทางานตามท�ไดรบมอบหมายใหเกดผล ไมละท�งเสย

กลางคน โดยอยาเปนคนจบจดหรอจบพลดจบผล

๔.๕ ซ�อตรงตอความด ไดแก รกษาความดท�เรยกวา “ธรรม” ไวมใหเสยหาย เชน ความ

เท�ยงธรรม ความยตธรรม ความชอบธรรม และความเปนธรรม คณธรรมเหลาน� พงสะสมใหมใน

ตนเองตลอดเวลา

ในการบรหารงานในองคกรหรอหนวยงานท�วไป ตองการความซ�อตรงหรอคนตรงท�งผ นา

และผตาม ถาใชพระเดช กตองใชดวยความเมตตา ไมใชทาไปเพราะความลาเอยงหรอโกรธแคน แต

ถาใชพระคณ กตองใชดวยปญญากากบไวดวย มเชนน�นการชวยเหลอกจะกลายเปนใหผลรายตอ

ผใหหรอผรบ องคกรจะอยไดเพราะความซ�อตรง ถาท�งผนาและผตามตางกไมตรงหรอซ�อตอกน

(สวมหนากากเขาหากน) องคกรกจะเกดปญหา และบางคร� งปญหาในองคกรกข�นอยกบความพยศ

ของคนตรง คอเปนความคดท�ซอนอยในความตรง เชน เถรตรง คอไมหลบหลกอะไร อยางน� กเปน

อนตรายตอองคกร เหมอนเดนถงหนาผากเดนตอไปจนตกหนาผาตาย อยางน� เปนความโงท�ซอนอย

ในความตรงหรอขาดปญญา วธแกคอตองชาระลางความโงออกไปจากความตรงท�วาน�น ความ

ตรงท�แทจรง จะตองไมเกดความขดแยง เพราะใชปญญาเปนตวคดหรอตดสนในการบรหารงาน น�

เปนคณสมบตของผนาขอท�ส�

๕. มททวะ : ความเปนผออนโยน ออนนอม

มกรยาออนนอมถอมตน กลาวคอผนาตองเปนผมอธยาศยไมตรออนโยน ไมด�อดง ถอ

ตนดวยอานาจ มความโอนออนไปดวยเหตผล เปนไปตามเหตท�ควรและมสมมาคารวะตอผใหญ ผ

เจรญดวยธรรม ตอบคคลเสมอกนและต�ากวา วางตนสม�าเสมอ ไมกระดางปราศจากมานะ ทฐ ม

อธยาศยไมเยอหย�งจองหองหยาบคาย ดหม�นผอ�นดวยอานาจมานะ เพราะชาตตระกล ทรพยสมบต

หรอตาแหนงงาน ไมเปนบคคลประเภท “ทาวพระยาลมกน ตนไมลมดน” มความสงางามอนเกด

แตทวงทกรยาท�สภาพนมนวลละมนละไม ควรไดรบความจงรกภกด แตมขาดความเคารพยาเกรง

เปนตน

ในสงคมปจจบน เรากลบพบวา มบคคลบางคน มมนษยบางกลมหรอรวมกลม เม�อไดรบ

ตาแหนง มอานาจหนาท�ในดานการปกครองแลว กลบเปนคนเหอเหมหลงใหลในอานาจหนาท� ม

ทฐมานะ ถอตนวามอานาจแลวไมเกรงใจใคร ชอบแสดงอานาจบาตรใหญ ดถกผอ�น ปฏบตตน

๙

เสมอนหน�งวาเปนผนาท�น�งอยบนหวชาง๑๑ ผน าท�มพฤตกรรมเชนน� ถอวาเปนการประพฤตผดตอ

หลกคณธรรมของนกปกครอง ผน าท�ไดช�อวาครองงานและครองใจคนอ�นไดน�น จะตองบาเพญ

หลกมททวะธรรม จนทาใหเกดเปนคณธรรมประจาใจ อยางเชนเลาป� ในเร�องสามกก กเปนผน าอก

ทานหน�งในประวตศาสตรจนท�ประสบความสาเรจในดานการปกครองบรวารดวยการใชหลกธรรม

ขอน� คอความออนนอมถอมตน ดงจะเหนไดจากเขาสามารถเชญขงเบงผหย�งทรนงมาชวยงานจน

ตลอดชวตการเปนผนาของเขาอยางนาท�ง

ขงเบงเปนนกปราชญท�ถอตวมากอยท�ภเขาโงลงก�ง ในสมยท�จนแตกเปนสามกกผมวาสนา

แยงอานาจกนเปนใหญ แตละกกกพยายามท�จะรวบรวมคนดมฝมอมสตปญญาไวเปนพรรคพวก ขง

เบงไดรบการตดตอจากผมอานาจหลายคนแตไมมใครสมหวง แตแลวอยตอมาปรากฏวา ขงเบงตอง

ออกจากบานเดนตามหลงเลาป� มารวมวางแผนทาสงครามใหเลาป� จนตลอดชวต แมเลาปจะหนตาย

ออกไปกอน ขงเบงกไมยอมทอดท�งบตรของเลาป� ท�เปนดงน� นาสงสยวา เลาป� มดอะไรหรอจง

สามารถเอาชนะจตใจของขงเบงได ส� งท�เลาป� สามารถเอาชนะใจของขงเบงไดน�น ไมใชเลหกระ

เทหอนลกซ� ง หรอเวทมนตคาถา หรอกาล งภายในท�งส�น แตส� งน�นกคอ “มอสบน�ว” ท�เลาป�

ประคองประนมดวยความรสกอนซ�อสตยสจรตน� เอง เลาป� ไดช�อวาเปนผย�งใหญ ท�มมารยาทงาม

ท�สด ออนนอมถอมตน จนไดช�อวาผพนนมมอสบทศ จะเรยกวาเลาป� สรางชวต สรางอานาจวาสนา

บารมสาเรจดวยการพนมมอสบน�วกไมผด๑๒ การออนนอมถอมตนจงถอวาเปนมนตขลงอ น

ศกด� สทธ� ของผนาท�งหลาย ขงเบงผหย�งรฟามหาสมทรท�ตองสยบตอเลาป� กเพราะมนตอนน�แหละ

โบราณจงถอกนวา “ใหออนนอมเหมอนเลาป� ซ�อสตยเหมอนกวนอ รอบรเหมอนขงเบง เกงเหมอน

ไกรทอง คลองแคลวเหมอนอเหนา” น� เปนคณสมบตของผนาขอท�หา

๖. ตบะ : ความเปนผมความเพยรเพ�อเผาผลาญความช�วออกจากจตใจ

การใชความเพยรเพ�อเผาผลาญกเลสตณหาไมใหเขามาครอบงาจต เหนผดเปนชอบ รจก

ระงบยบย�งช�งใจได ไมหลงใหลหมกมนในความสขสาราญและการปรนเปรอ มความเปนอย

สม�าเสมอ มงม �นในอนท�จะบาเพญเพยรทาภารกจในหนาท�ใหบรบรณ

คาวา “ตบะ” เปนคาท�นยมใชกนในศาสนาพราหมณ โดยเช�อกนวา ผใดไดศกษาและ

ปฏบตตามคมภรพระเวทอนศกด� สทธ� ผน �นช�อวามตบะ คอมฤทธ� เดช สามารถเหาะเหนเดนอากาศ

ได พระพทธเจาทรงนาตบะมาใชในพระพทธศาสนาในลกษณะท�เปนความเพยรอนกาจดเสยซ� ง

โกสชชะ คอความเกยจคราน ผใดมความเพยรสามารถกาจดความเกยจครานได ผน �นไดช�อวามตบะ

๑๑ หนงสอพมพรายวนขาวสด ประจาวนศกรท� ๔ สงหาคม พ.ศ. ๒๕๔๙ ปท� ๑๖ ฉบบท� ๕,๗๒๗,

คอลมนหนาตางศาสนา, หนา ๒๙.

๑๒ พระพทธวรญาณ (มงคล วโรจโน), เกบเลกผสมนอย (กรงเทพ ฯ : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย,๒๕๔๘), หนา ๖๑.

๑๐

๑๒ และในช�นสงข�นไป ตบะเปนความเพยรเคร�องเผาผลาญกาจดบาปอกศลทจรต กลาวคอ โลภะ

โทสะ โมหะ ใหเบาบางลง โดยสรางความเพยรดวยหลกธรรมท�ช�อวา “สมมปปธาน” ม ๔ ประการ

คอ๑๓

๖.๑ สงวรปธาน คอความเพยรเพ�อละอกศลทจรตท�ยงไมเกด ไมใหเกดข�น กลาวคอกาจด

โทษท�ยงไมเกด ไมใหเกดมในตน เปนการปดประตความช�วท�จะหล�งไหลเขามาในดวงจตของ

ตนเอง

๖.๒ ปหานปธาน คอความเพยรละบาปอกศลท�มอยแลว ใหคอยๆ หมดไป หรอส�นไป

กลาวคอประตแรกปดไมใหน�าเขามา ประตท�สองวดน�าออกไปเสยใหเหอดแหง คอบาปอกศลทจรต

ใหส�นไป

๖.๓ ภาวนาปธาน คอความเพยร พยายามใหกศลสจรตนานาประการท�ยงไมเกดใหเกด

คลายๆ กบจะบอกวาเวนช�วแลวตองประพฤตดดวย จงจะดได ถาเวนช�วเฉยๆ ไมประพฤตดกยงด

ไมได ดงน�นจะตองสรางสะสมความเพยรอยางตอเน�องและอยางสรางสรรค

๖.๔ อนรกขณาปธาน คอความเพยรพยายามรกษาความดท�เกดข�นแลว ไมใหเส�อมสลายไป

ใหความดน�นคงอย ต�งอยตลอดไป กลาวคอเพยรรกษาไวเนองๆ เพยรรกษากศลจต นานาประการ

ใหเกดข�นแลว ใหดาเนนไปเร�อยๆ และใหคงอยตลอดไป

ผนาหรอผปกครองทานใดเจรญดวยหลกสมมปปธาน คอความเพยร ๔ ประการ ซ� งเปน

องคคณธรรมของตบะ ผน �นกจะเกดความเพยรอยางแรงกลา สามารถแผดเผาหรอเผาผลาญกเลส คอ

โลภะ โทสะ โมหะ ใหเบาบางลงหรอหมดส�นไป ตามกาลงแหงความเพยรน�นๆ น� เปนคณสมบต

ของผนาขอท�หก

๗. อกโกธะ : ความเปนผมเมตตา กรณา ไมโกรธกร�ว ฉนเฉยว

รจกใชเหตผล ไมเกร� ยวกราดปราศจากเหตผล และไมกระทาการดวยอานาจความมทะล

และความโกรธ มเมตตาประจาใจ รจกระงบความขนเคองแหงจต และวนจฉยความตลอดท�งการ

กระทาดวยจตอนสขม รอบคอบ เยอกเยน และมมโนธรรมเปนท�ต �ง

คาวา “อกโกธะ” แปลวา ความไมโกรธ การฆาความโกรธไดจงเปนความด ความโกรธ

เกดข�นขณะใด มสตยบย �งแลวทาใจใหเกดกลบตรงกนขามจงเปนเร� องท�นายนด การท�เขาดาน�นก

เปนเร�องของเขาๆ ดาเรากปากของเขา เขานนทาเรากปากของเขา เขาไมชอบเรากใจของเขา มน

สดแตเขา เราจะไปบงคบไมใหเขาดาเรานนทาเรากไมได เขาดาเราทางปากเขาอาจผดกฎหมาย แต

๑๒

พระวสทธาธบด (ไสว ฐตวรมหาเถร ป.ธ. ๗),อางแลว, หนา ๕๒.

๑๓

เร�องเดยวกน, หนา ๕๘ – ๕๙.

๑๑

เขากดาเราทางใจได ความโกรธจงมไดทกๆ สวนทกๆ อยาง๑๔ รวมความวา “ความโกรธลงไดจบ

ใครเขาแลว จะมอาการไมปกต เลอดสบฉดแรง ทาใหหนาแดง ตาแดง เขมงเกลยว ทาใหหนาตาไม

นาด ขาดเสนห มกรยาอาการคลายยกษมาร” โดยไมมความสงางามในความเปนผนา

ดงน�นคนแตกอนจงเปรยบคนโกรธวามอาการคลายยกษมาร ท�จองจะกนเลอดกนเน�อใครก

ได ทานจงอปมาไววา “ยามโกรธโปรดมองสองกระจก ดวตกอกเตนเม�อเหนหนา ชางป�นยากปาก

จมกและลกตา ดงยกษาราศไมมเลย” ถาฆาความโกรธไดจะนอนเปนสข ดงพทธพจนท�วา “โกธ

ฆตวา น โสจต” ความวา “คนใดฆาความโกรธไดเขาจะไมเศราใจ” คนโกรธยอมเศราใจ ใจ

หมนหมอง ใจไมหยดน�งหลกหลกๆ เพราะมนตดปกอยตรงตวเจบใจ บางคร� งช�วแวบเดยวของจตท�

เกดความโกรธสามารถปลดชวตของคนมาแลวกมใชนอย การยบย �งความโกรธไมอยกเพราะขาด

สตตวน� เอง โดยนยน�ผนาหรอผปกครองจะตองรจกขมหรอฆาความโกรธดวยการมสตและมเมตตา

อยเสมอ น� เปนคณสมบตของผนาขอท�เจด

๘. อวหงสา : ความเปนผไมกดข� ขมเหง เบยดเบยนผอ�น

ความเปนผ ไมหลงระเรงในอานาจ ไมบบค�นกดข� มความกรณา ไมหาเหตเบยดเบยน

ลงโทษดวยอาชญาแกประชาราษฎรผใด ดวยอาศยความอาฆาตเกลยดชงหรออคตท�มอยในใจของ

ผนา จงคอยหาทางเบยดเบยนผนอยเม�อเหนวาทาไมถกใจตน

คาวา “เบยดเบยน” จากจากศพท ๒ ศ พท คอ เบยด กบ เบยน นามาสนธเขากนเปน

เบยดเบยน แปลวา ทาใหตกทาใหตาย เบยด คอทาใหตก เบยน คอทาใหตาย ท�วาเบยดทาใหตก เชน

เดกแยงเกาอ�กนน�ง คนหน�งน�งอยกอนแลว อกคนหน�งอยากไดหรออยากน�งบาง กเลยแทรกแลวน�ง

เบยดโดยขยบเขาไปๆ จนคนท�น�งกอนไดตกจากเกาอ�ไปเสยแลวตนกน�งแทน น� เปนลกษณะท�เดก

เบยดกน แตถาผใหญเบยดกน แทนท�จะทาใหตกจากเกาอ�กเบยดใหตกจากตาแหนง ตกจากงาน ตก

จากหนาท� ตกจากบลลงก ตกจากอานาจ ตกจากมตรภาพ ตกจากความรก ตกจากกองมรดก ตกจาก

พนยกรรม ตกจากกรรมสทธ� เม�อเบยดจนผอ�นตกแลว ตวกเขาครอบครองแทน หรอบางทตวเองไม

เสยบแทนกใหพรรคพวกเพ�อนฝงเขาครองแทน น�คอลกษณะของผนาท�ขาดคณธรรมโดยแท

สวนการเบยน ท�วาทาใหตายน�น หมายความวา ตนไมพอใจ หรอไมชอบหนาใครแลว

แกลงหาทางใหเขามอนเปนไปเสย อาจเปนการใหตายจากความนยมของผอ�น ตายจากศรทธาของ

ประชาชน ตายจากเกยรตยศช�อเสยง ตายจากคณงามความด ตายจากหนาท�การงาน หรอสดทายตาย

ไปจากโลกจรงๆ กได อาจเปนการทาใหตายจากความสวยงาม เชน เอาน�ากรดสาดหนาใหเสยโฉม

ทาใหเสยช�อเสยงขาดความนยมของประชาชน หรอป�นขาวเทจใสรายใหเสยคน ฉะน�นผนาหรอ

๑๔

เร�องเดยวกน, หนา ๖๓.

๑๒

ผปกครองท�ตองการครองท�งงานและใจคน จะตองเปนผ ไมเบยดเบยน คอไมแกลงทาใหผ อ�น

เดอดรอนท�งกายและใจ น� เปนคณสมบตผนาขอท�แปด

๙. ขนต : ความเปนผอดทน อดกล�นตออปสรรค

ความเปนผอดทนตองานท�ตรากตรา อดทนและอดกล�นตอความเหน�อยยาก ถงจะลาบาก

กายนาเหน�อยหนายเพยงไรกไมทอถอย หมดกาลงใจเสยกอน ไมละท�งกจการงานท�ทาโดยชอบ

ธรรม ผนาจะตองบาเพญคณธรรมขอน�ใหมาก สมดงพทธภาษตท�ตรสไววา “ขนต ปรม ตโป ตตก

ขา” ความวา “ความอดทน อดกล�น เปนตบะอยางย�ง”

คาวา “อด” หรอ “กล�น” คอการหามใจไวไมใหเปนไปตามใจหรอตามส�งท�ตนชอบ เชน ม

ใครใหสนบนเปนแสนเปนลาน ซ�งความจรงแมจะอยากได แตไมลอานาจแกความอยาก สอดใจไม

ไวไมรบ การเพลดเพลนในการเลนการพนน ในกามารมณ มคนบาเรอเอาใจมากๆ แมเราจะชอบแต

อดใจไวไมทา รวมความวา อด คอย�งใจไวไมยอมทาในส�งไมดท�ตวชอบ อาการอยางน� เรยกวา “อด

กล�น” สวนคาวา “ทน” คอ ทาน เปนการทนเผชญกบส�งท�ตนไมชอบซ�งมากระทบ เพ�อยดม �นในทาง

ด เชน ทนแดด ทนฝน ทนเหน�อย ทนหนาว ทนตอค าดาวาเ สยดส เปนตน อยางน� เรยกวา

“ทนทาน”

ความอดกล�น และความทนทาน เวลาพดเรามกนยมพดยอๆ วา อดทน รวมท�งอดท�งทน

เรยกวา ขนต ผใดตองการเปนผนาหรอผปกครองคนอ�น ตองฝก คอหดอดหดทนมากๆ หดรกษา

ปกตภาวะของตนไว ไมวาจะถกกระทบกระท�งดวยส�งอนพงปรารถนาหรอไมพงปรารถนากตาม ม

ความหนกแนนม�นคง เหมอนแผนดนท�เราอยอาศย อะไรจะถมทบกทนได ไมทรด ไมสลาย ถาขาด

ขนตเสยแลวจะไมมงานช�นใดในโลกสาเรจข�นมาไดเลย เพราะขนตเปนคณธรรมสาหรบตอตาน

ความทอถอยหดห เรงเราใหเกดความขยน และทาใหเหนอปสรรคตางๆ เปนเคร� องทาทาย

ความสามารถ น� เปนคณสมบตของผนาขอท�เกา

๑๐. อวโรธนะ : ความเปนผประพฤตปฏบตไมผดพลาด

ความเปนผประพฤตมใหผดพลาดจากศลธรรม กฎหมาย ระเบยบ วนย ประเพณ อนดงาม

ของบานเมอง ถอประโยชนสขความดงามของรฐและประชาราษฎรเปนท�ต �งสถตม�นในธรรมท�ง

สวนยตธรรม คอความเท�ยงธรรมกด นตธรรม คอระเบยบแบบแผนหลกการปกครอง ตลอดจน

ขนบธรรมเนยมประเพณอนดงามดงกลาวแลวกด ไมประพฤตใหเคล�อนคลาดวบตไป

คาวา “อวโรธนะ” หมายถง การท�บคคลเปนผประพฤตไมผดพลาดในหนาท�กจการงานของ

ตน กลาวคอ อวโรธนะธรรมน� เปนคณธรรมสาหรบผท�เปนใหญ หรอเปนผนาคนแลวตองไมทาผด

ในเร�องใดๆ ท�งส�น ไมวาจะผดมารยาท ผดวฒนธรรม ผดศลธรรม ผดจารตประเพณ ผดระเบยบ

แบบแผน ผดกตกา ผดขอบงคบ ผดวนย ผดกฎหมาย หรอผดอยางใดอยางหน�งท�เปนอนตรายตอ

องคกร ราชธรรมขอน� เปนขอรวบยอด กากบราชธรรมขออ�นๆ ทกขอ ใหอยในขอบเขตท�ชอบท�ควร

๑๓

นอกจากน�ยงหมายถง การไมแสดงอาการพรธ หรอพโรธโกรธกร�ว การแสดงอาการพรธ เชน การ

ต�นเตนเกนไปเม�อไดด หรอตโพยตพายแสดงอาการโกรธจดเม�อถกขดใจ๑๕ อาการเหลาเปนตน

ลวนอยในลกษณะแหงการกระทาท�ผดพลาดหรอผดปกตของผดารงตาแหนงภาวะผนาท�งส�น

เหตผลท�หามมใหผนาประพฤตผดพลาดตามราชธรรมขอน�น�น เพราะเหตวาการมอานาจ

เหนอคนอ�นเปนส�งหน�งท�ย �วใจใหผใหญหรอผปกครองอยากทาผด โดยคดหรอเขาใจวา

๑๐.๑ ไมมใครกลาตาหนตเตยนตนได

๑๐.๒ ไมมใครกลาท�จะเอาโทษ

๑๐.๓ แมผดแลวกมทางปลดเปล�องใหพนโทษได เพราะตนมอานาจ

ดวยเหตน� จงมผหลกผใหญ นกบรหาร นกปกครอง กระทาความผด หรอทาอะไรผดๆ ท�ง

ท�รอย พฤตกรรมของผนาเหลาน� ในทางพทธศาสนาเรยกวา “ความหลง” คอส�งท�ทาใหเกดความมว

เมา เพลดเพลน ระเรงรา ขาดความย �งคดดวยความลมตว บางคร� งอาจทาอะไรลงไปโดยไมรตว ไมร

วาตวเองกาลงทาอะไรอย ท�งท�การกระทาหรอคาท�พดน�นเปนส�งช�ว เปนส�งเลวหรอเปนคาท�หยาบ

คาย กอความทกขความเดอดรอนใหแกพวกพอง แกสถาบนหรอแมแกตนเอง ทาไปโดยปราศจาก

สมปชญญะขาดความยบย�งช�งใจ เพราะความหลงซ�งเปรยบดงเมฆทบมาบดบงความดงามแหงจตใจ

ด�งเดมเสยส�น หรอบางคราวกหลงในลาภยศตาแหนง แลวทาใหเกดความพองตวความอหงการเท�ยว

กดข�ขมเหงรงแกผท�ออนกวาใหเดอดรอน เปนเหตชกนาเวรภยเขามาหาตนโดยไมรสกตว๑๖ อาการ

ของเหลาผนาท�หลงอยกบส�งไดมไดเปนเหลาน� ลวนเปนวโรธนะ คอเปนการกระทาท�ผดพลาด แต

กหลงผดไปวา ฉนเปนผนาคน เปนผใหญ ยอมกระทาได ไมมใครกลาเอาผด โดยเอาพฤตกรรมท�

ตนกระทาความผดพลาดน�นมาวดความเปนผนาของตน

เม�อวาโดยหลกการแลว ผใหญหรอผนาควรบาเพญตนอยใน อวโรธนปฏปทา คอพยายาม

ไมกระทาผดพลาดใดๆ ในองคกรหรอหนวยงานของตน ไมวาผดมากหรอผดนอย ดงน�น คณธรรม

ขอน�จะแสดงออกแตพฤตกรรมของบคคลภายนอก คอเปนคนเครงครดในระเบยบ แบบแผน ซ� งก

เปนวธหน�งท�จะนามาซ�งความปลอดภยแกตน เปนการปองกนความผด อนเกดจากการมงรายของ

ฝายอรท�คอยจบผดอยตลอดเวลา น� เปนคณธรรมของผนาขอสดทาย

๑๕

พระครววธธรรมโกศล (ชยวฒน ธมมวฑฒโน), อางแลว, หนา ๓๖๓.

๑๖

พระธรรมกตตวงศ,อปปมตตกถา ในหนงสอ ปชากถา ๑๐๐ เทศนา บชาพระพทธวรญาณ วดประยร

วงศาวาสวรวหาร (กรงเทพ ฯ : หจก. สามลดา,๒๕๔๙), หนา ๔๐.

๑๔

ลกษณะของการเปนผนาท�ด

ลกษณะของการเปนผนาท�ด ท�ควรแกการสกการบชา นบถอ ยกยอง และเปนท�ยอมรบของ

ผนอยหรอผ ใตบงคบบญชาตลอดจนคนท�วไปน�น ผน าจะตองเปนผท�มภมธรรมและคณธรรม

ประจาตน ซ�งคนในสมยกอนเรยกวา “เปนรมโพธ�รมไทร”

คาวา “รมโพธ�” หมายความวา ใครอยใกล ใครไดอาศยบคคลน�นจะเปนคนไมโง เพราะวา

คาวา “โพธ� ” แปลวา ความรความสามารถ ความเฉลยวฉลาด ผนาท�เปนเหมอนรมโพธ� ใครอยในรม

เงาการปกครองการดแล บคคลเหลาน�นจะเปนคนท�ไมโงเขลาเบาปญญา

คาวา “รมไทร” หมายความวา ใหความรมเยนแกผท�อยในปกครองดวยคณธรรม ปกครอง

ดวยความเมตตา กรณา มทตา อเบกขา ใหความอบอน ใหความเบาใจ ความสขสบายได จงไดช�อวา

เปนเหมอนรมไทรท�ใครเขาไปพกอาศยกจะมแตความอนใจ มความสบายใจคลายจากความทกข

ความรอนตางๆ ได๑๗ ซ� งลกษณะดงกลาวมอย ๔ ประการ คอ๑๘

๑. เปนผนาท�เปนหลก

คาวา “เปนหลก” หมายถง การทาตวใหสามารถเปนท�พ�งพง เปนท�พานกอาศยของ

ผนอยได กลาวคอมความยตธรรมไมเอนเอยงไปดวยอคตท�ง ๔ คอ ไมเอนเอยงเพราะความรก ไม

เอนเอยงเพราะชง ไมเอนเอยงเพราะกลว และไมเอนเอยงเพราะหลง มความเท�ยงตรงตอ

ผใตบงคบบญชาตอผ นอย หรอตอผท�อยในการดแลหรอปกครองของตน อยางน� เรยกกนวาเปน

หลกได โดยเฉพาะในเวลาท�มเหตการณอะไรเกดข�นท�รายแรง กไมหนเอาตวรอดแตเพยงฝายเดยว

สามารถเปนท�พ�ง เปนท�พก เปนท�พ�ง องอาศยได สามารถจะยนหยดตอสรวมกบผนอยได

ผใหญท�เปนหลกไมเอนเอยง ไมมอคต มความยตธรรม ผใหญท�ปกครองผนอย ดวย

คณธรรม ดวยความสจรตใจ อยางน� เรยกวาเปนหลก เปนภาวะของผนาประการท�หน� ง ผท�มภาวะ

ผน าคอเปนหลกไดจดวาเปนผน าท�ยอดเย�ยม ผท�มภาวะผ นาท�เปนหลก เรยกกนวาเปนผ มวาจา

ศกด� สทธ� มคนเช�อ มคนฟง มคนทาตาม กเพราะวาเปนหลกได มคนจดจา นาเอาไปประพฤต นาเอา

ไปปฏบต ไมด�อร�นดวยประการท�งปวง เพราะถอวาเปนหลกได ผนาท�เปนหลกไดดงน� ช�อวาเปน

ผนาท�มคณสมบตควรแกการบชา

๑๗ พระราชนนทมน, ปชากถา ในหนงสอ ๑๐๐ เทศนา บชาพระพทธวรญาณ วดประยรวงศาวาสวร

วหาร,อางแลว, หนา ๒๙ - ๓๐.

๑๘ พระครปลดอาทตย อตถเวท, ปชากถา ในหนงสอ ๑๐๐ เทศนา บชาพระพทธวรญาณ วดประยรวงศา

วาสวรวหาร,อางแลว, หนา ๗๓๔ – ๗๓๗.

๑๕

๒. เปนผนาท�เปนแรง

คาวา “เปนแรง” หมายถง การเปนกาลง กลาวคอเปนผท�มกาลงสามารถใหกาลงแก

ผนอยได เปนผใหกาลงแกลกศษยลกหา ใหกาลงแกผอยใตบงคบบญชา ใหกาลงแกลกแกหลาน ให

กาลงแกผท�มาพ�งพงอาศยได กาลงท�วา กคอใหท�งส�งท�เปนกาลงกายและกาลงใจ ใหกาลงกายกคอ

ใหความเอ�อเฟ� อเผ�อแผ ใหขาวใหน�า เขาเดอดรอนมากใหเขาพนจากความเดอดรอน ใหเขาอยดมสข

ดแลเร�องกนเร�องอย ดแลเร�องสขทกขของเขา อยางน� เรยกวาไดแรงกาย หรอเปนแรงกายใหเขาได

ไมเปนคนท�ตระหน�แรง ไมเปนคนท�ตระหน�ทรพยสมบต ชวยอะไรท�สามารถชวยไดกชวยกนไป

อยางน� เรยกกนวาไมตระหน�แรง จงช�อวา “ผนาท�เปนแรง”

สวนกาลงใจกคอ ใหกาลงใจแกผนอย ใหกาลงใจแกผใตบงคบบญชา แมบางคร� งอาจจะ

ชวยดวยกาลงกายไมได อาจชวยดวยกาลงทรพยไมได แตชวยกาลงใจได ทาใหเขามกาลงใจในการ

ท�จะตอส ไมทอแท ทาใหเขามกาลงใจท�จะทางาน ทาใหเขามกาลงใจในการท�จะชวยเหลอกจการ

งานอนเปนสวนรวมหรองานในหมในคณะ ไมบ�นทอนกาลงใจดวยการกระทาท�ไมเหมาะไมควร

ใหกาลงใจเขาอยเสมอ อยางน� เขาเรยกกนวาเปนแรง ผ นากด ผใหญกด ผ ปกครองกดท�เปนแรง

ใหแกผนอยได ยอมจะเปนท�รก ยอมจะเปนท�เคารพนบถอ เปนท�บชาของผนอย เปนผอยในภาวะ

ผใหญ หรอภาวะผนาอยางแทจรง

๓. เปนผนาท�เปนแบบ

คาวา “เปนแบบ” หมายถง ผนาท�สามารถสรางแบบ สรางแผนใหเกดข�นได สามารถท�จะ

เปนแบบดวยตวเองไดและสามารถในการท�จะใหผอยใตบงคบบญชาหรอผอยใตปกครองประพฤต

ปฏบตตามแบบน�นได อนวาแบบเปนส�งท�ดท�งาม เปนเหตใหเกดความสวยงาม เกดความเปน

ระเบยบ เกดความเรยบรอย มท�งแบบอยางบาง แบบฉบบบาง แบบแผนบาง

คาวา “แบบอยาง” หมายถง แบบท�ทาใหดเปนตวอยางได

คาวา “แบบฉบบ” หมายถง แบบท�ตราไวเปนลายลกษณอกษร เปนกฎเปนเกณฑของหม

คณะเพ�อใชปฏบตสาหรบสวนงานหรอองคกรน�นๆ

คาวา “แบบแผน” หมายถง แบบท�เปนแผนการขางหนา ท�จะไดเดนกนไดอยางถกตอง

ไมวาจะเปนแบบอยาง แบบแผน หรอแบบฉบบ ลวนแลวแตเปนแบบท�งส�น ผใหญท�เปน

แบบได ผนาท�เปนแบบได ถอวาเปนผนาท�นายกยองนบถอ นาบชา กลาวคอสามารถสรางแบบให

ประพฤตปฏบตกนได วาในหมน� คณะน� ควรจะมแบบอยางไร ควรจะปฏบตกนอยางไร และตวเอง

กทาตามอยาง ปฏบตตามแบบน�นไดดวย ชกชวนเพ�อใหผอ�นทาตามแบบน�นดวย อยางน� เรยกกนวา

เปนแบบ หรอเปนตนแบบ

๑๖

ผใหญหรอผนาท�เปนแบบได เปนผใหญท�งดงาม เม�อเปนผใหญท�งดงาม เปนผนาท�งดงาม

ผตามกจะงดงามไปดวย ดงท� พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต)๑๙ ไดกลาวอางพทธพจนบทหน�งท�

แสดงถงหวใจของความเปนผนาไววา “เม�อฝงโควายขามน�า ถาโคจาฝงไปคด โคหมดท�งฝงน�นกไป

คดตามกน เพราะมผนาท�ไปคด ฉนใด ในหมมนษยกฉนน�น บคคลผใดไดรบสมมตใหเปนใหญ หาก

บคคลผน�นประพฤตไมเปนธรรม หมประชาชนนอกน�นกจะประพฤตซ� าเสยหาย แวนแควน

ท�งหมดกจะยากเขญ หากผปกครองเปนผไรธรรม แตเม�อฝงโควายขามน�า ถาโคจาฝงไปตรง โค

หมดท�งฝงน�นกไปตรงตามกน เพราะมผนาท�ไปตรง ฉนใด ในหมมนษยกฉนน�น บคคลผใดไดรบ

สมมตใหเปนใหญ หากบคคลผน�นประพฤตชอบธรรม หมประชาชนนอกน�นกจะพลอยดาเนนตาม

ท�งแวนแควนกจะอยเปนสข หากผปกครองต�งอยในธรรม”๒๐ ฉะน�น การเดนตรงตามแบบ เรยกวาม

แบบ การมแบบแผน วางแผนไวลวงหนา การมแบบฉบบเปนลายลกษณอกษร และมแบบอยางท�ทา

ใหดใหเหนเปนตวอยาง เรยกกนวาเปนแบบ หรอเปนตนแบบ อนน�กถอวาเปนภาวะผนาท�สาคญ

ประการท� ๓ เปนเหตใหเกดความเคารพ นบถอ บชา และยกยอง

๔. เปนผนาท�เปนบาน

คาวา “เปนบาน” หมายถง การท�ผใหญ ผนา หรอนกปกครองท�ทาตวเปนเหมอนบาน อน

เปนเหตใหผนอยหรอผอยใตบงคบบญชาไดรบความอบอนเม�อไดรวมทางาน ในความหมายน�ทาน

เปรยบผใหญเปนเหมอนบาน อนธรรมดาบานใครบานมน ทกคนอยากมบาน ใครท�มบาน ยอมจะ

เหนประโยชนเหนคณของบาน บานคนอ�นกใหความสขกายสบายจตเทากบบานของตวเองไมได

บานของตวเองแมจะเปนกระตอบ เปนกระทอม เปนบานหลงเลกๆ ไมใชตกหลงใหญๆ บานหลง

ใหญๆ ราคาเปนสบลานเปนรอยลาน แตถาเปนบานของตวเอง ใหความสข ใหความเปนอสระ ให

ความสบายใจ เวลาไปไหนมาไหนเขาบานตวเองรสกวามความปลอดภย มความอบอน บานตวเอง

น�นเปนส�งท�พ�งพงไดตลอดเวลา ไมวาจะค�ามดดกด�น จะเขาจะออกกไดไมตองเกรงใจใคร ไมตอง

ระแวดระวงใคร น�คอบานเรา

ผใหญ หรอผนา ท�มลกษณะเหมอนบาน ยอมจะดงดดจตใจและศรทธา เปนเหตใหผ อยใต

บงคบบญชาน�นไดรบความอบอน กลาวคอเปนผ ใหญท�เขาหางาย ไมถอเน�อถอตว ไมถอยศศกด�

เหมอนกบคนท�เขาไปในบาน ทาอะไรกไดไมตองมพธรตองอะไรมาก เปนผใหญท�ใหความอบอน

แกผนอย เหมอนกบบานใหความอบอนแกเจาของบาน เขาไปแลวสบายใจ เขาไปแลวเยนใจ ไม

อยากจะออก ผใหญหรอผนาท�ผนอยเขาหาได เขาหาแลวไมอดอด เขาหาแลวมอสระ เขาหาแลวเกด

๑๙

ปจจบนดารงสมณศกด�ท� พระพรหมคณาภรณ

๒๐

มจร.วทยาเขตขอนแกน, เอกสารประกอบการทาแผนปฏบตการวทยาลยสงฆเลย ประจาป

งบประมาณ พ.ศ. ๒๕๔๙ (ขอนแกน : ฝายนโยบายและแผน สานกงานวทยาเขตขอนแกน,๒๕๔๙), หนา ๗๐.

๑๗

ความสบายอกสบายใจ ไมมความหวาดระแวง ไมมความเกรงกลว เกดความอบอน ผใหญ ผนาอยาง

น�น เขาเรยกวาเปนบาน

ผ ใหญท�เ ปนบานได ยอมจะเปนผ มเสนหในการท�จะดงดดจตใจของผ อ�นไดในกาล

ตลอดไป เหมอนบาน บานหลงใด ถาหากวาคนท�ผานไปผานมา เขาไปแลวเกดความอบอน เกด

ความสบายใจ บานหลงน�นกจะมคนแวะเวยนไปเร�อย บานพอบานแม ถาหากวาลกหลานเขาไปแลว

อบอน ลกหลานกอยากจะมาแวะเย�ยมบอยๆ แตถาบานใดลกหลานเขาไปแลวไมอบอน เพราะวาพอ

แมไมใหความอบอน ลกหลานกไมอยากจะเขาบานน�น หรอเขามากเพราะความจาเปน ไมจาเปนก

ไมอยากจะเขา เพราะมาแลวกถกดาบาง ถกตอวาเหนบแนมบาง บางคร� งเขามาบานแลว เหนพอเหน

แมทะเลาะกนบาง ดกนบาง ดาทอกนบาง หรอไมอยางน�น กเหนพอแมประพฤตตวไมเหมาะสม ไม

ควร ไมเปนแบบอยางท�ดได เขามาแลวกรอนรมกลมใจไมสบายใจ แมจะเปนบานพอบานแมกไม

อยากจะเขาใกล อนน� เปนลกษณะวาผใหญไมสามารถจะเปนบานได เพราะฉะน�นการเปนบาน จง

เปนลกษณะของผนา หรอของผปกครองท�วไป

ดงน�น ผนา ผใหญ ผปกครอง หรอผบงคบบญชา จาเปนอยางย�งท�จะตองเปนหลก เปนแรง

เปนแบบ และเปนบาน ใหแกคนอ�นๆ ได โดยเฉพาะอยางย�งผนอย หรอผอยใตบงคบบญชา ถาหาก

วาทาได ปฏบตได กจะเปนเหตใหเปนท�รก เปนท�เคารพ เปนท�นบถอ และทายสดกจะเปนปชนย

บคคลตลอดไป แมลมหายตายจากไปแลวคนกคดถง

เพราะวา ไดเคยพ�งพง อาศย เปนหลกใหเขาได

เพราะวา ไดเคยให เคยสนบสนน อปถมภค �าชแกเขาได เปนแรงใหเขาได

เพราะวา ไดเคยเปนแบบอยาง เปนเนตตใหเขาประพฤตปฏบตตามอยางมาแลว

เพราะวา ไดเคยใหความรก ความอบอน ใหความสบายอกสบายใจเยนใจ คอเปนบาน

มาแลว กยอมจะประทบใจเขาอยตลอดไป อยางน� แมตายไปแลวกช�อวายงไมตาย เพราะเหตวายง

สามารถประทบอยในใจของผยงอยขางหลงน�นเอง

ความสรป

วญญาณแหงความเปนผนาท�แทจรงไมไดหมายถงพรสวรรคท�ตดตวมาต�งแตเกด หรอ

บคลกลกษณะสวนตว หรอวธการและรปแบบการนาของผนาคนน�น แตหมายถงตวตนท�แทจรงท�

อย “ภายใน” ของเขาตางหาก ส�งน�แหละท�ทาใหมคนยอมตดตามและพรอมท�จะอทศการทางานให

อยางไมเหนแกความเหนดเหน�อย อยางเชน อบราฮม ลนคอลน มหาตะมะ คานธ และอกหลายๆ

คนท�ไดรบการยอมรบวาเปนผนาท�ย�งใหญของโลก เขามอะไรแตกตางไปจากผนาคนอ�นๆ หรอ

หากจะเทยบเคยง กจะพบวาเขาเหลาน�นลวนมลกษณะพ�นฐานคลายคลงกน คอพวกเขามส� งท�

เรยกวา “ภายใน” ท�ผนาคนอ�นไมคอยม คอไมกดข�ขมเหงผนอยหรอผใตบงคบบญชา (แมบางคร� ง

๑๘

จะเดดขาดและจรงจง) เปนผท�อยขางหนาไมใชหลบฉากและคอยออกคาส�งอยขางหลง เปนผท�ม

ความรบผดชอบ มวสยทศนท�สามารถสรางแบบอยางและแรงบนดาลใจใหกบผตามได

นอกจากน� ยงเปนกลยาณมตร คอมตรท�ดคอยแนะนาประโยชน ใครไดเขาใกลไดสมผสก

เหมอนไดคบหาสตบรษ สตบรษน�นจะแนะนาในสวนท�เปนคณประโยชน คอใครไดคบหา ไดฟง

คาแนะนา หรอคาปราศรย กจะไดรบประโยชนสามารถเอาไปเปนหลกในการดาเนนชวตได น�คอ

ลกษณะกลยาณมตรท�คอยแนะนาในส�งท�เปนคณประโยชน ท�ทานเรยกวา “ช�ทางบรรเทาทกข ช� สข

เกษมศานต ช�ทางนฤพาน ใหพนโศกวโยคภย” ดงน�นการผนาท�ประสบความสาเรจจงตองเร�มตน

ออกมาจาก “ขางใน” กอน ถาเปนผนาจากขางใน วญญาณแหงการเปนผ นากจะเป� ยมไปดวย

ประสทธภาพและประสทธผลอยางท�ผนาทกคนปรารถนาจะใหเปน

และท�สาคญท�ผนาจะตองม คอรอยย�ม (ดนอก) และเมตตา (ดใน) ซ�งจะกอใหเกดความรก

ความเขาใจแกบคคลท�ไดพบเหน โดยเฉพาะผนอยหรอผอยใตบงคบบญชา เปนมหาเสนหมหานยม

คนชมท�วบานท�วเมอง ถาผนานกปกครองลองนาไปใชแทนการขตะคอกกรอกตา จะไดเหนผลทน

ตา คอผใตบงคบบญชาจะเคารพทานปานประหน�งเทพเจาบนสวรรค เขาจะพากนจงรกภกด และ

ปฏบตตามท�ทานส�งทกประการ รอยย�มและเมตตาเทาน�น ท�เปนเคร�องมอสาคญในอนจะครองใจคน

ดวยเหตผลดงกลาวน� ใครตองการเปนนกปกครองท�ด ตองมรอยย�มท�งขางในคอเมตตาและขางนอก

คอรอยย�ม บรรดาผนอยท�งหลายจะไดเทดทนบชา เหมอนเทวดาเคารพพระอนทร พระพรหมบน

เมองฟา เมองสวรรค รอยย�มและเมตตาเทาน�น เปนประกาศต ชนดจะใชใครทาอะไรไดตามใจ

ปรารถนา สวนใบหนาท�บ� งตงขงขง ยอมกอใหเกดเกลยดชง แกผใตบงคบบญชา แมตอหนาเขาจะ

พากนทาตามคาส�ง แตพอลบหลง เขากต �งคานนทา

บรรณานกรม

กฤต ศรยะอาจ, หลกการปกครองของขงจ�อ. ในหนงสอ บทความทางวชาการ พทธศาสตร

ปรทศน,กรงเทพ ฯ : จรลสนทวงศการพมพ,๒๕๔๘.

เทพโสภณ,พระ.วสาขบชา วนสาคญสากลของโลก (กรงเทพ ฯ : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย,๒๕๔๗), หนา ๒๓.

ธรรมกตตวงศ,พระ. อปปมตตกถา. ในหนงสอ ปชากถา ๑๐๐ เทศนา บชาพระพทธวรญาณ วด

ประยรวงศาวาสวรวหาร, กรงเทพ ฯ : หจก. สามลดา,๒๕๔๙.

นวตร โลหะวจตรานนท, ผนา. กรงเทพ ฯ : บรษท A.I.A. ,ม.ป.ป.

พทธวรญาณ,พระ. เกบเลกผสมนอย. กรงเทพ ฯ : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๔๘.

๑๙

พรหมคณาภรณ,พระ. รฐศาสตรและจรยธรรมนกการเมองแนวพทธ. กรงเทพ ฯ : มลนธ

พทธธรรม,๒๕๔๘.

มจร.วทยาเขตขอนแกน, เอกสารประกอบการทาแผนปฏบตการวทยาลยสงฆเลย ประจาป

งบประมาณ พ.ศ. ๒๕๔๙. ขอนแกน : ฝายนโยบายและแผน สานกงานวทยาเขต

ขอนแกน,๒๕๔๙.

ราชนนทมน,พระ. ปชากถา. ในหนงสอ ๑๐๐ เทศนา บชาพระพทธวรญาณ วดประยรวงศาวาสวร

วหาร,กรงเทพ ฯ : หจก. สามลดา,๒๕๔๙.

ววธธรรมโกศ ล,พระคร . มทตานสรณ พระครววธธรรมโกศล (ชยวฒน ธมมวฑฒโน),

กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๓๔.

ศรปรยตโมล,พระ. สงฆผนาสงคม. กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๔๗.

อาทตย อตถเวท,พระครปลด. ปชากถา ในหนงสอ ๑๐๐ เทศนา บชาพระพทธวรญาณ วดประยร

วงศาวาสวรวหาร,กรงเทพ ฯ : หจก. สามลดา,๒๕๔๙.

หนงสอพมพรายวนขาวสด ประจาวนศกรท� ๔ สงหาคม พ.ศ. ๒๕๔๙ ปท� ๑๖ ฉบบท� ๕,

๗๒๗, คอลมนหนาตางศาสนา, หนา ๒๙.