1. 2001 INNOWACYJNO POLSKIEJ GOSPODARKI Innovativeness of Polish economy Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. M. Moszkowicz i obroniona na Politechnice Wrocawskiej Autor: Tomasz Szulc Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone

2. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone 2

3. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone SPIS TRECIWSTP ................................................................................................................... 51. POJCIE I KLASYFIKACJA INNOWACJI .............................................................. 7 1.1. Pojcie innowacji, innowacyjnoci i postpu ................................................... 7 1.2. Klasyfikacja innowacji ...................................................................................... 9 1.2.1. Pojcie i klasyfikacja innowacji technicznych ........................................... 11 1.2.1.1. Podzia innowacji technicznych z punktu widzenia sektora przemysowego 13 1.2.1.2. Podzia innowacji technicznych z punktu widzenia przedsibiorstwa........... 15 1.3. Proces innowacyjny ......................................................................................... 15 1.3.1. Tradycyjne modele procesu innowacyjnego .............................................. 16 1.3.2. Model zwizanego acucha ................................................................... 18 1.4. Dyfuzja innowacji ............................................................................................ 21 1.4.1. Determinanty procesw dyfuzji ................................................................. 24 1.5. Innowacje a postp techniczny ....................................................................... 24 1.6. Podsumowanie .................................................................................................. 262. INNOWACYJNO POLSKICH PRZEDSIBIORSTW PRZEMYSOWYCH ............ 27 2.1. Przemys i jego rola w gospodarce ................................................................. 27 2.2. Przedsibiorstwo innowacyjne w gospodarce ............................................... 28 2.2.1. Zarzdzanie innowacjami w organizacji .................................................... 30 2.2.2. Uwarunkowania dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstw przemysowych ............................................................................................ 32 2.2.3. Badanie dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstwa. Metodologia Oslo . 36 2.3. Dziaalno innowacyjna polskich przedsibiorstw przemysowych .......... 38 2.3.1. Wskanik innowacyjnoci przemysu ........................................................ 39 2.3.2. Intensywnoci innowacji w przemyle ...................................................... 41 2.3.3. Efekty dziaalnoci innowacyjnej .............................................................. 44 2.3.4. Wielko, przynaleno sektorowa i forma wasnoci przedsibiorstw a ich innowacyjno. ...................................................................................... 46 2.4. Produkcja i handel zagraniczny w zakresie wysokiej techniki ................... 52 2.4.1. Pojcie i klasyfikacja przemysu i wyrobw wysokiej techniki ................ 52 2.4.2. Sektor przedsibiorstw wysokiej techniki w Polsce .................................. 54 2.4.3. Handel zagraniczny wyrobami wysokiej techniki w Polsce ...................... 56 3

4. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone 2.5. Zaplecze badawczo - rozwojowe przemysu .................................................. 58 2.6. Podsumowanie .................................................................................................. 613. WYNALAZCZO I OCHRONA PATENTOWA W POLSCE .................................. 63 3.1. Wynalazczo jako rdo innowacji ............................................................. 63 3.1.1. Pojcie wynalazku i wzoru uytkowego .................................................... 63 3.1.2. Wynalazczo a proces innowacyjny. Model poznawczy ......................... 64 3.2. Oglna charakterystyka aktywnoci patentowej w Polsce. Statystyka patentw ............................................................................................................ 68 3.2.1. Uwagi dotyczce statystyki patentw ........................................................ 68 3.2.2. Ochrona wasnoci przemysowej w Polsce w okresie transformacji ....... 70 3.2.2.1. Zgoszenia wynalazkw polskich i zagranicznych ........................................ 70 3.2.2.2. Wspczynnik wynalazczoci ........................................................................ 75 3.2.3. Wynalazczo w Polsce w latach 1970 - 1999 .......................................... 77 3.3. Podsumowanie .................................................................................................. 804. TRANSFER TECHNOLOGII W POLSKIEJ GOSPODARCE .................................... 81 4.1. Pojcie i noniki transferu technologii ........................................................... 81 4.1.1. Bilans w dziedzinie techniki ...................................................................... 83 4.1.2. Obrt licencjami ......................................................................................... 85 4.2. Znaczenie bezporednich inwestycji zagranicznych dla poprawy innowacyjnoci polskiej gospodarki ............................................................... 87 4.2.1. Bezporednie inwestycje zagraniczne a transfer technologii ..................... 87 4.2.2. Bezporednie inwestycje zagraniczne w Polsce ........................................ 89 4.3. Krajowy system innowacji w Polsce............................................................... 90 4.3.1. Dziaalno orodkw przedsibiorczoci, innowacji i technologii .......... 92 4.3.2. Agencja Techniki i Technologii ................................................................. 95 4.4. Polityka innowacyjna w Polsce ....................................................................... 97 4.5. Podsumowanie ................................................................................................ 100ZAKOCZENIE ................................................................................................... 102LITERATURA...................................................................................................... 105SPIS TABEL......................................................................................................... 110SPIS RYSUNKW ................................................................................................ 111 4

5. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone WSTP Od kilkunastu lat do problematyki innowacji przywizuje si ogromn wag.Innowacje uwaane s aktualnie za gwny czynnik wzrostu gospodarczego i rozwojunowoczesnych spoeczestw. Przedsibiorstwa, a take cae spoeczestwa powinnywykazywa sta zdolno do wprowadzania innowacji, jeli gospodarka ma zachowastabilny wzrost gospodarczy i konkurencyjno na arenie midzynarodowej. Rwnie w Polsce daje si zaobserwowa wyrany wzrost zainteresowania tproblematyk. Naley przyj to bardzo pozytywnie, gdy zwikszenie innowacyjnoci naszejgospodarki, przy postpujcej globalizacji oraz perspektywie przyjcia Polski do UniiEuropejskiej, wydaje si by koniecznoci. Jest to szczeglnie istotne take z tego wzgldu,e od kilku lat mona spotka opinie wiadczce o zapaci innowacyjnej polskiej gospodarki.Jednak oceny wyraane na ten temat przez rnych autorw nie s co do tego zgodne. Celem niniejszej pracy jest diagnoza innowacyjnoci polskiej gospodarki oraz analizarde zahamowania procesw innowacyjnych w niej zachodzcych. W pracy przyjto nastpujce tezy (zaoenia wyjciowe): zahamowania procesw innowacyjnych w polskiej gospodarce maj charakter systemowy, poziom innowacyjnoci polskiej gospodarki jest w znacznej mierze efektem funkcjonowania poprzedniego systemu, a zachodzca transformacja nie stworzya jeszcze odpowiednich warunkw sprzyjajcych innowacjom. Problematyka innowacji jest bardzo zoona. Mnogo czynnikw wpywajcych nainnowacyjno gospodarki nie pozwala na ich pen analiz w tego rodzaju pracy.Rozwaania zawono w znacznej mierze do innowacji zachodzcych w przemyle.Podyktowane to zostao ograniczeniami dostpnego materiau empirycznegoskoncentrowanego gwnie na badaniach przemysu oraz faktem, i przemys w innowacyjnejgospodarce odgrywa dominujc rol. Praca ma charakter teoretyczno empiryczny. Zawiera teoretyczne rozwaania zzakresu innowacji i transferu technologii. Do diagnozy innowacyjnoci gospodarkiwykorzystano polsk i zagraniczn literatur z zakresu innowacji, analiz badaempirycznych dotyczcych innowacji w polskiej gospodarce oraz porwnanie wynikw tychbada z podobnymi przeprowadzonymi w innych krajach. Praca skada si z czterech rozdziaw. W rozdziale pierwszym przedstawiono iomwiono podstawowe pojcia dotyczce innowacji. 5

6. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone Rozdzia drugi powicono innowacyjnoci polskich przedsibiorstw przemysowych.Dokonano syntezy bada empirycznych przeprowadzonych przez GUS w ostatnich latach,zwrcono uwag na uwarunkowania dziaalnoci innowacyjnej polskich przedsibiorstw, naich zaplecze badawczo rozwojowe oraz na przemys wysokiej techniki. Rozdzia trzeci zawiera analiz wynalazczoci w Polsce, omwiono rol i miejscewynalazkw w procesie innowacyjnym oraz porwnano stan krajowej myli wynalazczejokresu transformacji z jej stanem w latach gospodarki centralnie planowanej. W rozdziale czwartym skupiono si na transferze technologii w polskiej gospodarce.Starano si okreli na ile Polska korzysta z zagranicznej myli technicznej, obcychtechnologii i czy jest to dla niej szansa na zmniejszenie luki technologicznej dzielcej j odkrajw wysoko rozwinitych. Poza tym omwiono rwnie transfer technologii pomidzysfer naukowo badawcz a przedsibiorstwami, zwracajc uwag na istniejcinfrastruktur instytucjonaln i problemy w niej wystpujce. Zarysowano take rol pastwai polityki innowacyjnej w sprzyjaniu transferowi technologii i stymulowaniu innowacyjnoci. Chciabym w tym miejscu wyrazi podzikowanie profesorowi MieczysawowiMoszkowiczowi, pod ktrego kierunkiem praca ta zostaa zrealizowana, za powicony czasoraz cenne i konstruktywne uwagi. 6

7. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone1. Pojcie i klasyfikacja innowacji1.1. Pojcie innowacji, innowacyjnoci i postpu Wyraz innowacja pochodzi od pnoaciskiego sowa innovatio odnowienie odaciskiego innovare odnawia, a sownik wyrazw obcych wyjania jako wprowadzenieczego nowego, rzecz nowo wprowadzon, nowo, reform [Kopaliski, 1989]. Podobnieinnowacj okrela encyklopedia PWN i takie te znaczenie tego sowa powszechniefunkcjonuje. Jednak definicji innowacji w literaturze naukowej jest wiele, od uj bardzoszerokich do bardzo wskich. Rnie te interpretowane jest pojcie innowacji. Dlatego tewarto zwrci uwag na kilka definicji. W literaturze polskiej spotka mona ogln definicj zaproponowan przezZ. Pietrasiskiego, wg ktrego innowacje s to zmiany celowo wprowadzone przez czowiekalub zaprojektowane przeze ukady cybernetyczne, ktre polegaj na zastpowaniudotychczasowych stanw rzeczy innymi, ocenianymi dodatnio w wietle okrelonychkryteriw i skadajcymi si w sumie na postp [Byrski, 1986, s.12]. Pojcie innowacji do wiatowej literatury ekonomicznej wprowadzi J. Schumpeter,wg ktrego obejmoway one: wprowadzenie do produkcji wyrobw nowych lub te doskonalenie produktw ju istniejcych, wprowadzenie nowego lub udoskonalenie istniejcego procesu produkcyjnego, zastosowanie nowego sposobu sprzeday lub zakupw, otwarcie nowego rynku, zastosowanie nowych surowcw lub pfabrykatw, wprowadzenie nowej organizacji produkcji. Innowacje wg Schumpetera s istotn zmian funkcji produkcji, polegajc naodmiennym ni uprzednio kombinowaniu, tzn. czeniu ze sob czynnikw produkcji[Jasiski , 1987, s.11]. Jego zwolennik i znawca tej problematyki Peter Drucker okrela innowacje jakoszczeglne narzdzie przedsibiorcw, za pomoc ktrego ze zmiany czyni okazj dopodjcia nowej dziaalnoci gospodarczej lub do wiadczenia nowych usug. Jest ona wgniego raczej pojciem ekonomicznym lub spoecznym ni technicznym [Drucker, 1992, s.29]. Zwolennikiem wskiego ujcia innowacji jest Ch. Freeman, wg ktrego o innowacjimoemy mwi dopiero po pierwszym handlowym wprowadzeniu (zastosowaniu) nowegoproduktu, procesu, systemu lub urzdzenia. Podobnie Mansfield twierdzc, e innowacja jest 7

8. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeonepierwszym zastosowaniem wynalazku [Jasiski, 1997, s.12]. Spora liczba ekonomistw niezaw jednak znaczenia pojcia innowacji do pierwszych zastosowa. Na przykad J.Pajestka stwierdza, e nie ma znaczenia, e produkty czy technologie (jako metodywytwarzania) znane s gdzie indziej; dla danego spoeczestwa, ktre ich wczeniej nie znao,s one bez wtpienia innowacjami [...] Dla analizy procesw rozwojowych bardziej susznejest takie rozumienie pojcia innowacje, w ktrym innowacj jest nie tylko to, co jestabsolutn nowoci w skali wiatowej, ale to co jest nowoci dla danego spoeczestwa 1.Podobn argumentacj mona zastosowa na niszym szczeblu, np. gazi przemysowej[Poznaski ,1979, s.41]. W pracy tej innowacje bd rozumiane szeroko pod wzgldem przedmiotowymzgodnie z ujciem Schumpetera i nie ograniczajc ich do nowoci w skali wiatowej, czylimajc na uwadze rozwaania przytaczanego wyej J. Pajestki. Warto te wspomnie o dorobku i pracach G.S. Altshullera, ktry podchodzi do tejproblematyki od strony pewnych procesw twrczych moliwych do nauczenia isystematycznego wprowadzania. Altshuller podkrela zwizek innowacji z kreatywnoci,ktra wg niego jest zoonym zjawiskiem i zbiorem umiejtnoci, odmiennym sposobemorganizowania, syntezy i wyraania wiedzy, postrzegania wiata i tworzenia nowych idei,perspektyw i produktw. Wyrazy te przy tak przyjtej definicji kreatywnoci mog by wgniego uznawane za synonimy, przy czym kreatywno jest uywana do opisu pierwszegopojawienia si nowych pomysw, natomiast terminy innowacja, innowacyjno s czstouywane do opisu przeksztacenia aktu kreatywnoci w rzeczywisto, czyli zastosowania gow praktyce [TRIZ..., 1997, s.2]. Rnica pomidzy innowacj a innowacyjnoci polegajednak na tym, e innowacja jest rezultatem innowacyjnoci, bycia innowacyjnym.Innowacyjno jest pewnym procesem, ktrego wynikiem jest innowacja. Nieznany wczeniejwynalazek danego przedsibiorstwa jest wynikiem jego innowacyjnoci. Jeli zostaniewdroony w praktyce stanie si innowacj. Innowacyjno jest wic zdolnoci zastosowaniaaktu kreatywnoci, nowych idei, wynalazkw, czego wynikiem jest innowacja [SomeThoughts..., 1999]. Przy badaniu innowacyjnoci GUS posuguje si definicj zaproponowan przezpodrcznik Oslo Manual, w ktrym przez innowacyjno rozumie si zdolnoprzedsibiorstw do tworzenia i wdraania innowacji oraz faktyczn umiejtno1 podano za J. Pajestka, Determinanty postpu. Czynniki i wspzalenoci rozwoju spoeczno - gospodarczego,Warszawa 1975, s. 179 180. 8

9. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeonewprowadzania nowych i zmodernizowanych wyrobw, nowych lub zmienionych proceswtechnologicznych lub organizacyjno technicznych [Niedbalska, 1999]. Prbujc zastosowato pojcie w odniesieniu do gospodarki, mona przyj sformuowanie, e innowacyjnogospodarki to zdolno podmiotw gospodarczych do ustawicznego poszukiwania iwykorzystania w praktyce nowych wynikw bada naukowych, prac badawczo -rozwojowych, nowych koncepcji, pomysw i wynalazkw [Zaoenia..., 1994, s.15]. Niektrzy z autorw wyranie rozrniaj innowacyjno gospodarki od 2innowacyjnoci nauki . Ta druga wyraa si innowacjami uzyskanymi poprzez badanianaukowe. Pomidzy obiema innowacyjnociami nie ma cisego zwizku. Innowacyjna naukamoe nie wywoywa innowacyjnoci gospodarki, jeli nie przejawia ona waciwejchonnoci na innowacje. Moe te by odwrotnie. Wwczas gospodarka czerpie innowacje zwasnej struktury lub z zagranicy. Z reguy jednak innowacyjna nauka w kraju motywuje wistotnym stopniu innowacyjno gospodarki. Rola nauki w procesie innowacyjnym bdzieomwiona w dalszej czci pracy. Skonno gospodarki do innowacji, do wprowadzania nowych technologii, jestjednym z gwnych atrybutw midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarki. Innowacje sczsto uwaane za przejawy postpu i rozwoju, za jeden z elementw mechanizmu postputechnicznego i cywilizacyjnego. Z postpem wiza innowacje w swej definicji Pietrasiski.W ujciu Oskara Langego postp oznacza przechodzenie od form coraz bardziej zoonych izrnicowanych do stanw coraz doskonalszych, natomiast rozwj oznacza przede wszystkimzmiany w danej caoci (np. w systemie gospodarczym). Zmiany przebiegajce w okrelonymkierunku stanowi proces rozwoju [Marciniak, 1998, s.6]. Problem innowacji w tworzeniupostpu technicznego bdzie poruszony w dalszej czci pracy.1.2. Klasyfikacja innowacji Mnogo znacze nadawanych w rnych kontekstach terminowi innowacjaprowadzi do licznych klasyfikacji. Podziay takie pozwalaj lepiej zrozumie i sprecyzowato pojcie. Najbardziej oglny podzia innowacji wyrnia: innowacje antropocentryczne dotyczce rnych przejaww ycia jednostek ludzkich, innowacje spoeczne dotyczceorganizacji stosunkw midzyludzkich, innowacje biotyczne innowacje w zakresieprzyrody, innowacje techniczne dotyczce zmian w technice i technologii[Marciniak, 1998, s.9]. Ten ostatni rodzaj innowacji bdzie gwnym przedmiotem niniejszej 9

10. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeonepracy, gdy w kontekcie innowacyjnoci gospodarki, jest on w duym stopniu moliwy dozmierzenia, analizy i oceny. W pozostaych przypadkach trudno o dokadne dane i mierniki,chocia analiza pozostaych rodzajw innowacji byaby ciekawa, gdy nie pozostaj one bezwpywu na gospodark, a czsto s take istotnie i nierozdzielnie zwizane z innowacjamitechnicznymi.3 Wystarczy wspomnie, e najwiksz innowacj spoeczn ostatniej dekady wPolsce byo przejcie do systemu gospodarki rynkowej. Wpyw tej innowacji na wszystkiesfery naszego ycia jest do dzi wyranie odczuwalny. Wspominany ju G.S. Altshuller analizujc przeszo 2 miliony patentw stwierdzi, einnowacje mona sklasyfikowa na piciu oddzielnych poziomach: od poziomu pierwszego -najprostszego, jak rozwizanie problemu, do najbardziej zoonego odkrycia.[TRIZ..., 1997, s.11]. Tabela 1. Pi poziomw innowacji Czsto Wielko Poziom Opis wystpowania zmiany Uycie rodkw (materiaw, metod itp.) odpowiednio do specyfiki sytuacji. Rozwizania znajduje si indywidualnie lub Niewielka bd 1 30 % grupowo w ramach posiadanej wiedzy lub adna informacji w danej specjalizacji lub te w ramach organizacji Dodatkowe wymagania zwikszaj poziom trudnoci w porwnaniu do poziomu 1. Rozwizania otrzymuje si na podstawie 2 45% Nieznaczna wiedzy posiadanej ju przez przedsibiorstwo, istniejcej technologii lub od specjalistw w danej dziedzinie. Zasadnicze zmiany w sposobie dziaania. Przedmiot 3 Wyjanienie niecisoci Zastosowanie 20% istotnie wiedzy z innych dziedzin technologii. zmieniony Radykalne zmiany. Odmienne podejcie, wykorzystanie innych istniejcych systemw Przedmiot lub elementw. Zmiany w naukowych 4 4% cakowicie podstawach systemu. Zastosowanie jednej zmieniony funkcji na wiele sposobw. Wykorzystanie posiadanej wiedzy w ramach nauki. Odkrycie lub przeom. Cakowicie nowa Zmiana caego 5 funkcja. Rewolucja, nie ewolucja. Nauka lub Uamek procenta systemu technologia nieznana poprzednio. technicznego r d o: TRIZ..., 1997, s.11 Mona te spotka wiele podobnych, ale skromniejszych podziaw innowacji, ktremaj na wzgldzie rozrnienie ich skali. I tak mwi si o innowacjach wikszych imniejszych czy radykalnych i usprawniajcych. Pojawia si tutaj problem oceny skaliinnowacji i sposobw jej pomiaru. Na tym polu pojawiaj si te rnice zda midzy2 Zob. Ney, 2000, s. 71. 10

11. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeoneposzczeglnymi autorami majcymi rne wyobraenia o zjawisku innowacji. 4 Niektrzy zautorw wprowadzaj te rozrnienie midzy innowacjami bdcymi tylko pierwszymzastosowaniem wynalazku (innowacje sensu stricto), a innowacjami bdcymi nowoci nieopart na wynalazku (innowacje sensu largo). Poniewa jednak wikszo z tych podziawodnosi si do innowacji technicznych, to szczegowa ich klasyfikacja przedstawiona jest wnastpnym podrozdziale.1.2.1. Pojcie i klasyfikacja innowacji technicznych Na wstpie warto zaznaczy, e w starszej, rodzimej literaturze przedmiotu spotyka sipojcie innowacji technicznych, natomiast w nowszej technologicznych. Wynika to przedewszystkim z faktu, e w literaturze zachodniej funkcjonuje termin technological innovation iwiele prac wykorzystujcych dorobek publikowany w jzyku angielskim posuguje sipojciem innowacji technologicznych5. W pracy tej przyjto jednak oglne okrelenie tychinnowacji jako technicznych, natomiast bardziej zasadne wydaje si ewentualne zastosowanieokrelenia innowacji technologicznych do jednego z ich rodzajw, a mianowicie do innowacjiprocesowych. Przez innowacj techniczn rozumie si midzy innymi: efektywne zastosowaniewynalazku, zastosowanie wynikw bada, wprowadzenie wynalazku do produkcji, nowerozwizanie techniczne zastosowane po raz pierwszy, takie zmiany techniczne, w wynikuktrych powstaj wyroby o nowych lub udoskonalonych waciwociach uytkowych,komercyjne zastosowanie nowego lub ulepszonego procesu produkcyjnego bd sprztu[Byrski, 1986, s.14]. Podstawow klasyfikacj innowacji technicznych jest podzia na innowacjeproduktowe (w wyrobach) i procesowe (w metodach, technologiach wytwarzania). Innowacje produktowe s to wszelkie zmiany polegajce na udoskonaleniu wyrobu juwytwarzanego przez przedsibiorstwo, bd na rozszerzeniu struktury asortymentowej o nowyprodukt. Produkt nowy pod wzgldem technologicznym jest to produkt, ktrego cechytechnologiczne lub przeznaczenie rni si znaczco od uprzednio wytwarzanych. Innowacjetego typu mog wiza si z cakowicie nowymi technologiami, opiera si na poczeniuistniejcych technologii w nowych zastosowaniach lub te na wykorzystaniu nowej wiedzy.Innowacja produktowa zostaa wdroona jeli zostaa wprowadzona na rynek. Stosowany tu3 Szerzej o innowacjach spoecznych: Kwiatkowski, 1990, 146 166.4 Szerzej o tym problemie: Poznaski, 1979, s.48.5 W jzyku angielskim technology oznacza z reguy technik, natomiast technique - technologi wykonania, awic w oglnie przyjtym w Polsce zakresie - technologi. 11

12. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeonetermin produkt naley rozumie w ujciu marketingowym, obejmujcym zarwno towary jaki usugi. Innowacje procesowe (technologiczne) to zmiany w stosowanych przez organizacjmetodach wytwarzania, a take w sposobach docierania z produktem do odbiorcw. Metodyte mog polega na dokonywaniu zmian w urzdzeniach lub w organizacji produkcji, mogte stanowi poczenie tych dwch rodzajw zmian lub by wynikiem wykorzystania nowejwiedzy. Mog mie one na celu produkcje lub dostarczenie nowych lub udoskonalonychproduktw, ktre nie mogyby by wytworzone czy te dostarczone przy pomocy metodkonwencjonalnych. Celem tych metod moe by take zwikszenie efektywnoci produkcjilub dostarczenie istniejcych produktw. Z punktu widzenia gospodarki jako caoci wikszo innowacji odnosi si doproduktu, poniewa zmiana polegajca na wprowadzeniu nowych czy udoskonalonych metodwytwarzania zwykle wymaga wczeniejszej innowacji w wyrobach u producentwurzdze itp. W strukturze innowacji technicznych w krajach wysoko rozwinitych dominujliczebnie innowacje produktowe nad procesowymi. Przedsibiorcy mog preferowa teinnowacje ze wzgldu na ich znaczenia dla opanowania rynku i utrzymania si na nim. Niechodzi te tylko o utrzymanie pozycji, ale i rozwj przedsibiorstwa, poprzez denie douzyskania przewagi strategicznej. Ch. Freeman uj to kategorycznie nie wprowadzainnowacji, to znaczy umiera6. Jednake innowacje w krajach wysoko rozwinitych majczsto charakter udoskonale lub wrcz pozornych nowoci, jak na przykad sprzeda staregoproduktu w nowym opakowaniu [Jasiski, 1997, s.15]. Badania polskiego przemysu dowodz, e w minionych dekadach dominowayinnowacje procesowe. Niektrzy z autorw7 tumacz to tym, e w warunkachscentralizowanego systemu kierowania gospodark przedsibiorstwa byy zainteresowanerozwizaniami technicznymi, ktre przyczyniay si do wykonania ich planwprodukcyjnych, czyli przede wszystkim innowacjami w procesach wytwrczych. Jak wida take innowacje techniczne mog by rozumiane bardzo szeroko: oddrobnych ulepsze, modyfikacji, a do powstania nowych produktw czy zastosowanianowych procesw. Jednake nie jest oczywiste jak naley rozumie ulepszenie, modernizacjczy nowy wyrb. Istotne jest bowiem znaczenie kto te zmiany ocenia. Nowo z punktuwidzenia producenta nie musi oznacza nowoci z punktu widzenia konsumenta. Inn te6 Podano za Ch. Freeman, The Economics of Industrial Innovation, London 1982, s.169 12

13. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeonewymow i zakres bdzie miao pojcie innowacji widzianej z paszczyzny przemysu (gazi,brany), inn z poszczeglnych przedsibiorstw. Wobec powyszego mona uszczegowijeszcze ten podzia w aspekcie tych dwch punktw widzenia przemysu i przedsibiorstwa.1.2.1.1. Podzia innowacji technicznych z punktu widzenia sektora przemysowego Majc na uwadze wczeniejsze definicje i klasyfikacje, mona tu wyrni zaPopawskim cztery typy rozwiza innowacyjnych:1) Innowacje techniczne w wyrobie (produktowe), ktre powoduj powstawanie nowych przemysw (zmieniajce struktur przemysu).2) Innowacje techniczne w wyrobie, nie powodujce powstawania nowych przemysw, zatem nie zmieniajce struktury przemysu.3) Innowacje techniczne w procesach produkcyjnych (innowacje technologiczne), mogce wystpi we wszystkich istniejcych gaziach.4) Innowacje techniczne w procesach produkcyjnych, wystpujce w niektrych przemysach (zwaszcza w gaziach tradycyjnych). Innowacje pierwszego typu tworz nowe przemysy i nowe rynki. Przykadami takichinnowacji mog by samochd, samolot, komputer, a wic wynalazki. Do drugiego typu nale rozwizania innowacyjne dokonywane w istniejcychprzemysach, jako odpowied na pojawiajce si potrzeby spoeczne, albo w wynikunasycenia rynku rozwizaniami dotychczasowymi. Mona powiza ten typ innowacji zcyklem yciowym wyrobw8 i wwczas odpowiednia tu bdzie faza schyku powodujcakonieczno podjcia dziaa do wyduenia cyklu drog nowych rozwiza. Dziaalnoinnowacyjna nie powoduje w takim przypadku wyaniania si nowych gazi przemysu. Trzeci typ to innowacje procesowe, ktre mog powstawa na skutek koniecznociwzrostu produktywnoci czynnikw produkcji i/lub na skutek koniecznoci obniki kosztwprodukcji na jednostk produkcji. Ostatni kategori s rozwizania innowacyjne dokonywane w przemysachtradycyjnych, takich jak np. niektre brane chemii (petrochemia, chemia organiczna). Branete nie mog dokona radykalnej zmiany w wyrobie, dlatego te nowe rozwizania mog si wnich wyrazi ulepszeniem wytwarzanych wyrobw poprzez usprawnienie procesw ichwytwarzania.7 Zob. Jasiski, 1992, s.118 Cykl yciowy wyrobu obejmuje nastpujce fazy: wprowadzenie, wzrost, dojrzao, schyek. 13

14. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone Najbardziej dynamicznym typem innowacji s te, ktre zawieraj si w pierwszejgrupie, najsilniej restrukturyzujce cay przemys. Skonno do tego typu innowacji,podobnie jak i pozostaych, zaley midzy innymi od stanu gospodarki. W zalenoci odstanu w jakim jest gospodarka mog dominowa poszczeglne typy dziaa innowacyjnych[Popawski, 1995, s.63]. W tabeli 2 przedstawione s moliwe warianty skonnoci doinnowacji w zalenoci od stanu gospodarki. Tabela 2. Skonno do innowacji w zalenoci od stanu gospodarki Stan gospodarki Typ innowacji kryzys oywienie koniunktura zaamanieInnowacje produktowe ocharakterze podstawowym (nowe x xxxx xx xprzemysy)Innowacje produktowe w xxx xxx x xprzemysach istniejcychInnowacje procesowe xxx x xx xxInnowacje procesowe w gaziach x xx xxx xxtradycyjnych x najnisza skonno do innowacji, xxxx najwysza skonno do innowacji r d o: Popawski, 1995, s.65. Na przykad podstawowe innowacje produktowe mog teoretycznie pojawi si wfazie kryzysu gospodarczego, ale naley raczej sdzi, e skonno do tego typu innowacjiwystpi silniej w okresie oywienia gospodarczego, tworzcego innowacjom sprzyjajcyklimat. Skonno ta powinna by rwnie silna w fazie koniunktury, chocia skoro pojawiysi one w poprzedniej fazie, to prawdopodobnie ich potrzeba bdzie mniej silna. Innowacjeprocesowe w istniejcych ju przemysach mog wystpi z wikszym natenie w faziestagnacji, choby dlatego, e moe pojawi si konieczno zmodernizowania procesw podktem redukcji kosztw wytwarzania. W okresie koniunktury innowacje procesowe staj siwane ze wzgldu na wysoko kosztw produkcji i konieczno np. substytucji pracy ywejprac uprzedmiotowion [Popawski, 1995, s.63-64]. 14

15. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone1.2.1.2. Podzia innowacji technicznych z punktu widzenia przedsibiorstwa Biorc pod uwag podzia innowacji na produktowe i procesowe, na szczebluprzedsibiorstwa mona dokona dalszych podziaw, w szczeglnoci odnoszcych si doinnowacji w wyrobie. Innowacj produktow jest najprociej mwic nowy wyrb. Jednak naley ustali dlakogo i w jakim stopniu jest on nowy, biorc pod uwag producenta i konsumenta. Z punktuwidzenia producenta innowacj bdzie przede wszystkim zastosowane po raz pierwszyrozwizanie techniczne. Natomiast z punktu widzenia konsumenta innowacj produktowbdzie wyrb, ktry zawiera w sobie istotne cechy podnoszce cakowit uyteczno danegowyrobu. Moe zatem si zdarzy, e jakie nowe rozwizanie uznane przez producenta zainnowacyjne nie znajdzie potwierdzenia tego w opinii konsumenta, lub odwrotnie. Te dwaaspekty, w jakich dostrzegana i oceniana moe by innowacja daj podstaw do dokonaniapodziau innowacji produktowych na cztery typy: innowacje czciowe polegajce na modernizacji, bez zmiany konstrukcji zasadniczej, ani nie zmieniajce zestawu cech uytkowych wyrobu, innowacje czciowe, zawierajce w sobie nowe cechy konstrukcyjne, innowacje czciowe, zawierajce w sobie nowe cechy uytkowe, innowacje o charakterze podstawowym, zatem radykalne. Producent bdzie dostrzega przede wszystkim te cechy wyrobu, ktre zawierajelementy nowoci z technicznego punktu widzenia, natomiast konsument bdzie zwracauwag na aspekty zwizane z wartoci uytkow wyrobu. Opinie producenta i konsumentamog by zatem w odniesieniu do niektrych kategorii innowacji sprzeczne, za do innychzgodne [Popawski, 1995, s.66].1.3. Proces innowacyjny Mwic o procesie innowacyjnym naley zda sobie spraw z niezwykej zoonociproblemu, ktra utrudnia wyonienie wzajemnych zalenoci i powiza pomidzyelementami procesu, procesem a jego czynnikami, procesem a skutkami procesu itp. Zakreswiedzy o procesie innowacyjnym jest te ograniczony jego interdyscyplinarnym charakterem.Wie si z nim bowiem zagadnienia nie tylko z dziedziny samej techniki i technologii, aletake z innych dziedzin, jak socjologia, ekonomia, zarzdzanie, a nawet psychologia. Niemniej jednak warto przyjrze si rnym modelom procesw innowacyjnych,zdajc sobie jednak spraw, e do chwili obecnej istniej spory co do rde i mechanizmwtworzenia i wdraania innowacji. Nie ma nawet jasnoci co do ich genezy, a wic czy 15

16. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeoneinnowacje s rezultatem zapotrzebowania na nie (teorie popytowe), czy te innowacja samakreuje popyt i tworzy rynek (teorie podaowe) [Moszkowicz, 1995, s.5]. Spord wielu okrele procesu innowacyjnego na potrzeby tej pracy przyjto, eproces innowacyjny to zesp czynnoci w obszarze inwencji, oceny technicznej wykonalnoci,projektowania, ekonomicznej oceny, produkcji i dystrybucji, ktre prowadz do stworzeniarynku nowego rozwizania i spowodowania, by nowe rozwizanie (wyrb, proces) zaspokoiookrelone potrzeby. Takie ujcie procesu innowacyjnego zawiera aktywno rozcigajc siod etapu pomysu do etapu wykorzystania innowacji przez spoeczestwo. Ponadto mona turozumie ten proces w wskim zakresie: od pojawienia si pomysu do jego pierwszegozastosowania, i szerokim: wczajc w to proces dyfuzji innowacji [Popawski,1997, s.23].1.3.1. Tradycyjne modele procesu innowacyjnego W prbie okrelenia mechanizmu procesu innowacyjnego warto nawiza do wielkichteoretykw, wrcz klasykw w tej dziedzinie, a mianowicie do J.A. Schumpetera iJ. Schmooklera. Obaj w swoich pracach uwaali, i zmiany w technice s istotnymskadnikiem rozwoju gospodarczego. Schumpeter koncentrowa si na przedsibiorcy, ktryjest wg niego t postaci w spoeczestwie, ktra w ramach oglnie dostpnej wiedzydokonuje pewnego wynalazku, przeksztaca go w materialn posta i wprowadza go doprodukcji, a nastpnie na rynek. Aby to osign musi on pokona wiele barier w postaciinstytucji, zwyczajw, wzorcw zachowa itp. I nie tylko przedsibiorca i dokonane przezniego rozwizanie innowacyjne s w niezgodzie z rwnowag, ale co wicej ta nierwnowagaw postaci wtargnicia innowacji do istniejcego systemu ekonomicznego jest podstawowymelementem rozwoju gospodarczego. Schumpeter nazywa to wichrem kreatywnej destrukcji.Przeomowe innowacje powoduj wyonienie si zupenie nowych rozwiza i stwarzajnowe okolicznoci wzrostu gospodarczego. Stwarzanie i wdraanie nowej zupenie technikijest zatem istotniejsze w caym procesie rozwoju ni dostosowywanie si tylko doistniejcych potrzeb. Na podstawie jego osigni mona sformuowa hipotez, e tylkoimpuls techniczny jest rdem innowacji. Z kolei Schmookler prowadzc swoje badania wlatach szedziesitych zauway, e istnieje dua korelacja midzy dziaalnociinnowacyjn (mierzon liczb patentw) a dziaalnoci inwestycyjn, przy czym dziaalnoinwestycyjna wpywa silniej na innowacje ni odwrotnie. Sformuowa wic spostrzeenie, eaktywno inwestycyjna moe by lepiej wyjaniona przez zjawiska zewntrzne (przedewszystkim popyt) wobec przedsibiorcy ni przez wewntrzn dziaalno innowacyjn. Tedwa stanowiska s charakterystyczne dla wczeniejszych bada nad procesem innowacyjnym 16

17. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeoneczcego wpyw dwch okolicznoci: presji potrzeb z jednej strony i technicznego impulsu zdrugiej [Popawski, 1995 s.54-55]. Model kadcy nacisk na przyczynow rol osigni naukowo technicznych(odkry i wynalazkw) okrela si jako model innowacji pchanej przez nauk (technology push). Schemat tego modelu jest liniowy i przedstawia go poniszy rysunek. badania badania stosowane i wdroenie marketing podstawowe inynieryjne Rysunek 1. Model innowacji pchanej przez nauk r d o: Jasiski, 1997, s. 23. Zgodnie z tym modelem pierwsz faz procesu stanowi badania podstawowe, ktrekoncentruj na poznawaniu bardzo oglnych, podstawowych zalenoci i prawidowocizachodzcych w sferze badanych zjawisk. Maj na celu osignicie postpu wiedzy wokrelonej dziedzinie przez odkrycie nowych prawd, twierdze, uoglnie, praw nauki. Zkolei badania stosowane polegaj na wykorzystaniu rezultatw bada podstawowych w celuuatwienia realizacji jakiego zadania praktycznego w zakresie techniki i technologii luborganizacji. Wyniki bada stosowanych sprawdza si w laboratoriach lub np.przedsibiorstwach w postaci prototypw maszyn i urzdze, wymagaj one ocenyefektywnoci proponowanych usprawnie. Nastpn faz jest wdroenie, czyli pierwszezastosowanie nowego rozwizania. Po tej fazie nastpuje upowszechnienie innowacji,dyfuzja, dziaania rynkowe okrelone tu szeroko jako marketing [Marciniak, 1998, s.29]. Jak ju wspomniano od poowy lat szedziesitych, gwnie pod wpywem rosncychanaliz empirycznych, zacza by akcentowana rola jak w procesie innowacyjnymodgrywaj odczuwane potrzeby spoeczne [Jasiski, 1997, s.22]. Zostao to ujte w formieliniowego modelu innowacji cignionej przez rynek (market - pull), ktry schematycznieprzedstawia rysunek 2. potrzeba prace wdroenie sprzeda rynkowa rozwojowe Rysunek 2. Model innowacji cignionej przez rynek r d o: Jasiski, 1997, s. 23. Zgodnie z tym modelem, innowacje techniczne powstaj jako rezultat dostrzeonych izazwyczaj przejrzycie wyartykuowanych potrzeb spoecznych. 17

18. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone1.3.2. Model zwizanego acucha Pod koniec lat siedemdziesitych oba liniowe modele innowacji byy corazpowszechniej traktowane jako skrajne i niezbyt ju typowe przykady procesu sprzgania sinauki, techniki i rynku. W 1973 r. Erik Haeffner, pracownik Sztokholmskiego Instytutu TechnikInnowacyjnych, sformuowa opisowy model (rysunek 3), w ktrym badania naukowe iprzemysowa dziaalno rozwojowa stanowi w zasadzie autonomiczne, prawie niezaleneod siebie procesy. Twierdzi on, e badania naukowe wywieraj na dziaalno innowacyjntylko poredni wpyw poprzez zakumulowan wiedz, ktra w postaci rnych informacjidociera do uczestnikw procesu innowacyjnego. Model ten rni si znaczco od modeluliniowego. Jego zaleta polega midzy innymi na tym, e rozrnia istniejc (zakumulowan)ju wiedz od dopiero uruchomionych bada. Nawet badania nie nastawione bezporednio napraktyczne zastosowanie prowadz do akumulacji wiedzy, ktrej wykorzystanie moenastpi w odlegej przyszoci. Dziki istnieniu tej wiedzy nowe badania nie zawsze skonieczne [Kwiatkowski, 1990, s.76]. Problemy i kwestie Prace B+R nastawione na Wiedza badawcze wypywajce z osignicia akademickie Rezultaty zakumulowana motywacji naukowej bada Informacja naukowa Poziom rozwoju i Zyski oczekiwane Nowe produkty, Rozwj sytuacja z innowacji. Dziaalno przemysu. innowacyjna metody i procesy. ekonomiczna Motywacja Wzrost Inwestycje przemysu osobista gospodarczy Rysunek 3. Proces innowacyjny obejmujcy badania naukowe i przemysow dziaalno rozwojow r d o: Wiszniewski, 1999, s.12 W przedstawionym modelu procesu innowacyjnego decydujc rol odgrywaj trzygrupy czynnikw: poziom rozwoju i sytuacja ekonomiczna gospodarki (przemysu), jako i ilo zakumulowanej wiedzy, jako ksztacenia i ilo informacji zasilajcej dziaalno innowacyjn. 18

19. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone Mona doda, e czynniki te decyduj w kadym kraju o zakresie i moliwociachpolityki innowacyjnej. Naley te pamita, e czynniki te dotycz przede wszystkim ludzi is realizowane przez ludzi, konkretne spoecznoci i jednostki. Kady proces organizacyjny,gospodarczy, innowacyjny jest realizowany w okrelonych warunkach kulturowych,historycznych, geograficznych. Zaley wic od jakoci i liczebnoci kadr, a tym samympoziomu edukacji i informacji [Wiszniewski, 1999, s12] . Dobrym narzdziem opisu wzajemnych relacji pomidzy badaniami, wynalazkami,innowacjami wydaje si by model zwizanego acucha (rysunek 4), zaproponowanyprzez Klinea i Rosenberga, a z drobnymi zmianami wykorzystywany do bada nadinnowacjami przez OECD. Badania R R R 3 3 3 Zakumulowana wiedza D K 4 K 4 K 4 I S 1 2 1 2 1 2 Potencjalny Wynalazczo Szczegowe Projektowanie Dystrybucja rynek lub/i projektowanie i robocze i i rynek analityczne prby produkcja projektowanie f f f f F Uywane symbole i oznaczenia. _____ centralny acuch innowacji f Sprzenie zwrotne F Szczeglnie wane sprzenie K-R Poczenie midzy wiedz a badaniami. Jeli problem zostaje rozwizany w wle K, to poczenie 3 nie jest uaktywniane. Zwizek 4 jest dyskusyjny std linia przerywana. D Bezporedni zwizek midzy badaniami a wynalazczoci i projektowaniem. I Udzia sektora przedsibiorstw poprzez produkcj narzdzi, maszyn i tworzenie technologii. S Finansowe wsparcie bada dotyczcych danego rozwizania przez firmy, majce na celu otrzymywanie przez firmy informacji bezporednio oraz monitorowanie interesujcych je prac. Uzyskane informacje mona zastosowa w kadej z faz wzdu acucha. Rysunek 4. Interaktywny model procesu innowacyjnego. Model zwizanego acucha r d o: The measurement..., 1994, s. 13. 19

20. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone W modelu tym innowacja jest przedstawiana jako proces cigej i powtarzanejinterakcji i sprze zwrotnych pomidzy nauk, technologi i procesem innowacyjnym.Niebieskimi strzakami oznaczono na rysunku, to co autorzy nazywaj centralnym acucheminnowacyjnym. Impulsem innowacji s w nim istniejce lub potencjalne potrzeby, ktreprowadz do wynalazkw, projektowania i prb, a nastpnie do produkcji i dystrybucji.Sprzenia zwrotne powoduj, e proces innowacyjny moe rozpocz si w kadym z piciublokw przedstawiajcych rne rodzaje dziaalnoci. Oznacza to moliwo przesunicia wczasie poszczeglnych rodzajw dziaalnoci. Na przykad rozpoczcie prb i produkcjiprototypowej musiao by kiedy i gdzie poprzedzone jakim wynalazkiem, a ten byodpowiedzi na jak potrzeb. Ta produkcja nie musi jednak prowadzi wprost do roboczegoprojektu i produkcji. Moe ona na przykad przynie zmiany w samej koncepcji produktu, coz kolei moe doprowadzi do koniecznoci ponownego okrelenia potrzeb rynkowych.Naley podkreli, e decydujcym blokiem s aktualne lub potencjalne potrzeby rynkowe.Wpywaj one na dynamik procesu innowacyjnego i decyduj o opacalnoci zwizanego znim postpu technicznego. Poszczeglne bloki centralnego acucha innowacyjnego zwizane s zzakumulowan wiedz i badaniami. Zajmuje ona szczegln rol w tym modelu. Kline iRosenberg twierdz, e zakumulowana wiedza ma zasadnicze znaczenie dla wspczesnejinnowacji, stanowi ona niezbdny i czsto kluczowy element innowacji technicznej 9. Zwyklenie stanowi ona jednak wstpnego kroku, ale jest raczej wykorzystywana w miar potrzeb wewszystkich blokach centralnego acucha innowacyjnego. Jeli owa wiedza zawodzi, todopiero wwczas, gdy braknie jej we wszystkich znanych rdach, ucieka si do bardziejkosztownego i bardziej czasochonnego procesu bada ukierunkowanych na rozwizaniespecyficznego zagadnienia rozwojowego. Nauka nie okrela wic dynamiki procesuinnowacyjnego, ani nie jest pierwszym ogniwem tego procesu. Musi natomiast dysponowapotencjaem adekwatnym do potrzeb rozwoju, zdolnym do podejmowania nowychproblemw badawczych lub przynajmniej do pomocy w ocenie rozwiza dostpnych zagranic i w ich adoptowaniu do lokalnych potrzeb [Kwiatkowski, 1990, s.78-79]. Peter Drucker podkrela fakt, e konkretna innowacja prawie nigdy nie polega nawykorzystaniu jakiego jednego zjawiska ani jednego elementu wiedzy. Prawie zawsze opierasi na jednoczesnym wykorzystaniu wielu rnych rodzajw wiedzy. Std te, dla procesu9 Podano za: S. J. Kline, N. Rosenberg An overwiev of Innovation, 1986, s.291. 20

21. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeoneinnowacyjnego, moe wynika duo wiksze i bezporednie znaczenie zakumulowanej juwiedzy ni dopiero rozpocztych cile ukierunkowanych bada. Model zwizanego acucha nie pomniejsza roli bada, ale pozbawia niesusznieprzypisywanej im odpowiedzialnoci na przebieg procesw innowacyjnych. Badania nie sjedynym, czy choby najczstszym rdem nowych technologii. Postp techniczny czerpieinspiracje rwnie, a moe przede wszystkim, z rozpoznania rynku czy chci ulepszeniaprodukcji. Czsto te wiedza skodyfikowana - zawarta w podrcznikach, czasopismach,bibliotekach - jest waniejszym rdem innowacji technicznych, ni wiedza powstajca winstytutach naukowych [Kozowski, 1999]. Badania naukowe maj swoj wasn dynamik i wasne cele. Powinny by rozwijanenie tylko w powizaniu z potrzebami praktyki gospodarczej i spoecznej. Badanie tewzbogacaj bowiem zakumulowan wiedz. Nowe koncepcje, idee i moliwoci rodz sigwnie w sferze nauki. Podobnie jak zwolennicy koncepcji liniowego modelu innowacjimona wic powiedzie, e w tym przypadku nauka decyduje o dynamice proceswinnowacyjnych. Naley jednak wci pamita, e takie przeomowe odkrycia, bdcezasug nauki zdarzaj si niezwykle rzadko. W klasyfikacji Altshullera czsto innowacjipitego poziomu (przeomw) stanowi zaledwie uamek procenta, a czwartego (radykalnychzmian) zaledwie 4 procent. Nie mona wic tworzy na ich podstawie okrelonychprogramw rozwojowych. Ponadto, aby sta si pocztkiem procesu innowacyjnego, noweodkrycie musi przej jak, chociaby wstpn weryfikacj rynkow, gdy to rynek jestdecydujcym ogniwem procesu innowacyjnego [Kwiatkowski, 1990, s.77-80]. Cznowoci, a dotyczy to zwaszcza innowacji o charakterze strategicznym dla rozwojugospodarki, moe by inspirowana przez pastwo na podstawie dugofalowej strategiirozwoju nauki i techniki [Jasiski, 1997, s.33].1.4. Dyfuzja innowacji Dyfuzja, czyli rozpowszechnianie innowacji jest procesem jej kopiowania,naladownictwa. Po wprowadzeniu nowego wyrobu czy nowej technologii wytwarzania wdanym przedsibiorstwie, kolejni producenci podejmuj si produkcji tego wyrobu czy teadaptacji tej technologii. W najnowszej literaturze wiatowej na temat postpu technicznegouwaa si, e istot dyfuzji stanowi rozprzestrzenianie si informacji. Zajmuje ona wanemiejsce wrd podstawowych elementw dyfuzji, do ktrych mona zaliczy: innowacj, ktra ulega dyfuzji, populacj potencjalnych naladowcw i procesy podejmowania przez nich decyzji, 21

22. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone przepywy informacji o nowym wyrobie midzy jego producentem a naladowcami. Przy takim podejciu, proces dyfuzji mona przedstawi nastpujco: powprowadzeniu innowacji nastpuje rozpowszechnianie si informacji o niej na rynku. Durol odgrywaj tutaj kontakty osobiste i ruch (przepyw) ludzi. Rozpoczyna si procesuczenia, w ktrym bior udzia: producent, ktry wprowadzi innowacj, potencjalni nabywcy chodzi tu o zaznajomienie si z nowym wyrobem i sposobem jego uytkowania w celu ewentualnego zakupu, przyszli naladowcy chodzi o zapoznanie si ze sposobem wytwarzania w celu podjcia i opanowania nowej produkcji. Rezultatem procesu uczenia si jest m.in. przyswojenie, zaadoptowanie idei nowegowyroby czy technologii. Nastpuj zatem decyzje dotyczce zakupu gotowego produktu lublicencji na jego wytwarzanie. Rozpoczyna si wic proces rozpowszechniania uycia nowegowyrobu. Prawie jednoczenie zaczyna si jego cykl yciowy, a waciwie wizka cykli,poniewa z takim samym lub niemale identycznym wyrobem wchodz zaraz potem na ryneknaladowcy. Pomijamy tu przypadek odrzucenia innowacji przez rynek, gdy nie nastpiwwczas jej dyfuzja [Jasiski, 1997, s.31,32]. Proces upowszechniania innowacji mona rozpatrywa w kilku paszczyznach:wewntrz przedsibiorstwa, wewntrz brany (przemysu), w gospodarce oraz w wiecie[Krajewski, 1985, s.45]. Dyfuzja innowacji trwa dopki wszyscy potencjalni naladowcy jej nie podejm.Mona j wyrazi w wielkociach absolutnych bd wzgldnych. Jako wielkoci absolutnemog wystpi na przykad: liczba wyrobw stanowicych innowacj, rozmiary produkcjiopartej na danej innowacji (w ujciu wartociowym), liczba przedsibiorstw, ktrewprowadziy innowacj itp. Wrd miernikw wzgldnych mona wyrni tempo i stopieupowszechnienia innowacji. Tempo dyfuzji mona mierzy relacj liczby przedsibiorstwadaptujcych innowacj w danym roku, do liczby przedsibiorstw, ktre wprowadziy tinnowacj do poprzedniego roku wcznie [Byrski, 1986, s.125]. Stopie upowszechnieniainnowacji mierzy si przewanie procentem jej naladowcw, a ksztat standardowej krzywejdyfuzji przebiega wwczas do czsto w sposb zbliony do krzywej logistycznejprzedstawionej na rysunku. 22

23. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone Liczba naladowcw (%) czas Rysunek 5. Krzywa logistyczna r d o: Jasiski, 1997, s.32. Zgodno procesu dyfuzji z ksztatem tej krzywej nie ma charakteru uniwersalnego.Wiele bada empirycznych wykazao, e przebieg dyfuzji innowacji moe przyjmowaksztat wykadniczy czy liniowy10. Warto tu jeszcze wspomnie, e wrd klasykw przedmiotu upowszechnienieinnowacji, jej kopiowanie nie byo uznawane za innowacj lecz za imitacj. Obecnie brak jestjednolitego stanowiska na ten temat, jednak majc na uwadze wczeniejsze rozwaania natemat definicji innowacji, nie ma powodu do zamykania procesu innowacyjnego pierwszymwdroeniem. Dla kadej kolejnej jednostki wdraajcej jest to osobny proces innowacyjny.Mona jednak i naley rozgraniczy waciwe, oryginalne innowacje od innowacjinieoryginalnych (naladownictwo, imitacja). Natomiast to wanie dyfuzja innowacjipodkrela jej ekonomiczne znaczenie i rol w rozwoju gospodarki i w postpie technicznym. W Polsce literatura na temat dyfuzji innowacji zarwno teoretyczna jak iempiryczna jest niezwykle uboga. Brak wynikw analiz empirycznych nie pozwala nadokonanie przekonujcej oceny stopnia przebiegu dyfuzji w polskiej gospodarce. Zjednorazowych bada przeprowadzonych w kocu lat siedemdziesitych wynikao, espord 49 analizowanych wwczas innowacji tylko 7 byo wdroonych rwnie pozaprzedsibiorstwem, miejscem ich pochodzenia. Wski zakres procesw dyfuzji wydaje siby jedn z przyczyn niskiego poziomu innowacyjnoci polskiej gospodarki[Jasiski, 1997, s.33].10 Zob. omwienie bada nad procesem dyfuzji innowacji: Poznaski, 1979 s.114-121. 23

24. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone1.4.1. Determinanty procesw dyfuzjiNa proces dyfuzji innowacji wywiera wpyw wiele rnorodnych czynnikw: technicznych,ekonomicznych, socjologicznych, prawnych, politycznych i kulturowych itp. Rozpoznanieposzczeglnych czynnikw i okrelenie ich siy oddziaywania jest niezwykle trudne i wciniewystarczajco wyjanione. Dlatego ograniczono si tu do wymienienia czynnikwmogcych mie wpyw na szybko dyfuzji. Mona wymieni czynniki zewntrzne, ktre s niezalene od charakteru samejinnowacji i wewntrzne wynikajce z waciwoci upowszechnianej innowacji. Doczynnikw zewntrznych naley w szczeglnoci zaliczy: stan aktywnoci gospodarki, stopie zuycia maszyn i urzdze, zakres patentowania wynalazkw, rozkad rnych postaw wobec innowacji, polityka innowacyjna pastwa, sposb organizacji przemysu i zwizany z tym charakter konkurencji.Wrd czynnikw wewntrznych wymieni naley przede wszystkim takie determinanty jak: ekonomiczna opacalno inwestycji wprowadzajcej innowacj, skala minimalnych nakadw, jakie trzeba ponie dla zrealizowania innowacji techniczna zoono przedsiwzicia [Poznaski, 1979, s.130]. Dyfuzja innowacji technicznych przyczynia si do postpu technicznego. Zalenomidzy innowacjami a postpem technicznym wymaga jednak bliszego przedstawienia.1.5. Innowacje a postp techniczny Innowacje s powszechnie uwaane za przejaw postpu technicznego, przez ktryrozumie si proces tworzenia i rozpowszechniania zmian technicznych przynoszcychokrelone korzyci. Istotne jest okrelenie tych korzyci, a wic wyrnienie kryteriw ocenyzmian technicznych. Obecnie stosuje si przede wszystkim (oprcz kryterium nowocitechnicznej): kryterium efektywnoci ekonomicznej, kryterium spoeczne oraz kryteriumekologiczne [Marciniak, 1998, s.12]. Zmiana oceniana dodatnio ze wzgldu na wszystkie powysze kryteria moe byokrelana mianem postpu technicznego. Majc to na wzgldzie naley stwierdzi, e niewszystkie innowacje mona zaliczy do postpu. Niektre z nich mog stanowi regrestechniczny, powodowa straty gospodarcze i nie przynosi adnych korzyci 24

25. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeoneprzedsibiorstwu wdraajcemu ani jego otoczeniu. Na przykad analiza 9351 innowacjiwdroonych w 55 polskich przedsibiorstwach w latach 1973 - 1978 pokazaa, e okoo 30%innowacji mona byo okreli mianem regresu, poniewa reprezentoway poziom technicznyniszy od stosowanych wwczas w kraju rozwiza. Takich innowacji nie mona uzna, zaprzejawy postpu technicznego [Jasiski, 1997, s.13]. Dlatego mona nie zgodzi si zprzytaczanym w pierwszym podrozdziale okreleniem innowacji Z. Pietrasiskiego. Naley jeszcze doda, e poprzedni system gospodarczy skania do wdraaniainnowacji regresywnych. Badania M. Moszkowicza przeprowadzone w latach 1986 1990wykazay, e analizowane polskie przedsibiorstwa podejmoway dziaania strategicznezupenie nie mieszczce si w kategorii gospodarki rynkowej. Prba opisu zachowastrategicznych tych przedsibiorstw za pomoc znanego modelu Ansoffa (macierzyprodukt/rynek) nie udaa si. Polskie przedsibiorstwa ani nie podejmoway dziaa wzakresie ksztatowania rynku, ani nie rozwijay produkcji, co wcale nie przeszkadzao imlegitymowa si znakomitymi wynikami finansowymi. Natomiast analizowaneprzedsibiorstwa podejmoway dziaania strategiczne, ktre day si sprowadzi do piciustrategii, ktrych istot byy dziaania regresywne, tzn. pogarszajce parametry obsugi rynkui/lub charakterystyki produktu (strategie 1, 2, 3, 4, 7 rysunek 6). PRZEZNACZENIE WYROBU Rosnca liczba zmian cech uytkowych produktu zmiany zmiany regresywne postpowe regresywne Rosnca liczba zmian cech produktu zmiany ze wzgldu na proces produkcji 1. Strategia 2. Strategia 3. Strategia produkcji ograniczenia produkcji wymuszonej adaptacji zastpczej LINIA PRODUKCYJNA 4. Strategia obnienia 5. Strategia penetracji 6. Strategia rozwoju jakoci rynku rynku postpowe zmiany 7. Strategia obnienia 8. Strategia rozwoju 9. Strategia standardu produkcji dywersyfikacji Rysunek 6. Zmodyfikowany model strategii produkt/rynek (wedug Ansoffa) r d o: Moszkowicz, 2000, str. 162. Przeprowadzone badania empiryczne wykazay, e udzia wymienionych strategiiregresywnych wynis w 1989 r. 18,8 %, natomiast w 1990 r 36,6 %. Wzrost ten by przedewszystkim wynikiem obnienia udziau strategii rozwoju produkcji oraz strategiidywersyfikacji typowych strategii innowacyjnych dla gospodarki rynkowej. 25

26. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone Mona wic przyj, e poprzedni system gospodarczy nie sprzyja wdraaniuinnowacji postpowych, gdy stwarza przedsibiorstwom warunki do wprowadzania strategiiregresywnych, a przy tym do utrzymania dobrej kondycji finansowej. Moliwe to byo zewzgldu na brak presji konkurencyjnej i moliwo przerzucenia kosztw dziaalnoci naklienta i budet [Moszkowicz, 2000, s. 161 163]. Innowacje tego okresu nie musiay by wic postpowe, a zapnienie technicznePolski wzgldem krajw rozwinitych, wskazuje, e znaczna ich cz nie przyczyniaa si dopostpu technicznego. Doda naley, e istnieje wiele innowacji nie objtych bezporednio wymogiemefektywnoci ekonomicznej. Nale tu midzy innymi innowacje zwizane z ochronrodowiska naturalnego, popraw bezpieczestwa pracy i zmniejszeniem jej uciliwoci orazinnowacje przyczyniajce si do osignicia stanu obronnoci kraju uznanego za niezbdny.Chocia i w tego typu innowacjach powinno mie si na uwadze zasad oszczdnocinakadw potrzebnych do osignicia okrelonych celw [Krajewski, 1985, s.20]. Niemniej jednak postp techniczny uwarunkowany jest midzy innymi innowacjami iz nich wynika, ale tylko wwczas gdy bd one korzystnie oceniane w wietleprzedstawionych kryteriw.1.6. Podsumowanie Problematyka innowacji jest bardzo zoona. Innowacje dotycz nie tylko sferytechnicznej, ale take spoecznej. W niniejszej pracy szczeglna uwaga bdzie powiconainnowacjom technicznym nowym produktom i procesom. Powstaj one w wyniku procesuinnowacyjnego, ktrego rne modele przedstawiono w niniejszym rozdziale. Rozwaaniadotyczce procesu innowacyjnego pokazuj, e odchodzi si obecnie od prostego liniowegomodelu, na rzecz jego zoonych relacji z nauk, technik i rynkiem. Rynek i mechanizmkonkurencji uwaany jest obecnie za najwaniejszy czynnik stymulujcy powstawanieinnowacji. Zdolno podmiotw gospodarczych do wdraania innowacji, do ustawicznegoposzukiwania i wykorzystania w praktyce nowych wynikw bada naukowych, pracbadawczo - rozwojowych, nowych koncepcji, pomysw i wynalazkw, decyduje oinnowacyjnoci gospodarki. Omwione pojcia dotyczce problematyki innowacji, pozwalaj na analizinnowacyjnoci polskiej gospodarki w dalszej czci pracy. 26

27. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone2. Innowacyjno polskich przedsibiorstw przemysowych2.1. Przemys i jego rola w gospodarce Problem innowacyjnoci przedsibiorstw przemysowych stanowi wan przesankrozwoju gospodarczego naszego kraju. Przemys jest jedn z podstawowych dziedzin gospodarki narodowej zajmujcych sidziaalnoci materialn. Samo pojcie przemys byo rnorodnie definiowane w przeszoci.Obecnie okrela si przez przemys dziedzin produkcji materialnej, zajmujc siwydobywaniem stworzonych przez przyrod przedmiotw pracy, bezporednimwytwarzaniem rodkw produkcji i rodkw spoycia oraz wiadczeniem usugprodukcyjnych, w ktrej rezultaty produkcyjne powstaj w jednostkach wytwrczych, trwalezlokalizowanych w okrelonych miejscach, w wyniku stale powtarzajcych si proceswprodukcyjnych, prowadzonych na wielk skal, w oparciu o daleko posunity podzia pracy,szerokie zastosowanie maszyn i urzdze technicznych oraz kooperacj rodkw pracy i ludzi[Podstawy..., 1997, s.42]. Przemys jest dziedzin gospodarki, ktra odgrywa podstawow rol w dynamiceycia gospodarczego kraju. O roli tej wiadcz przesanki, ktre zawarto w tabeli 3. Tabela 3. Przesanki wiadczce o dominujcej roli przemysu w gospodarce narodowejPrzesanki Czynniki uzasadniajce przesanki bardzo rozwinity i szczegowy podzia pracy, sprzyjajcy osiganiu wysokiej wydajnoci moliwoci szybkiego osignicia wysokiego poziomu techniki i prawidowej organizacji pracyW przemyle najsprawniej racjonalizacja pracy i wdraanie postpu technicznego ma szerszyprzebiega proces zasig i odbywa si szybciej ni w innych dziedzinachrozszerzonej reprodukcji cykl produkcyjny jest niezaleny od si przyrody lecz jedynie od wasnej dziaalnoci i inicjatywy stosowane metody dziaania umoliwiaj nie tylko utrzymanie stanu posiadania, lecz take samofinansowaniePrzemys przyczynia si dorealizacji rozszerzonej produkuje rodki produkcji zarwno dla siebie, jak i dla innychreprodukcji w innych dziedzin gospodarki narodowejdziedzinach gospodarki realizuje postp techniczny w konstrukcji urzdze na potrzebynarodowej, stanowic innych dziedzin i inicjuje w nich postpowe metody dziaaniapodstaw techniczn tego determinuje poziom rozwoju technicznego w innych dziedzinachrozwojuDziaalno przemysupowoduje powstanie wsppraca z pozostaymi dziedzinami gospodarki narodowej nacisych wizi (wsppracy) potrzeby dziaalnoci przemysowejz innymi dziedzinamigospodarki narodowej 27

28. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeonec.d. Tabeli 3 wytwarza nowe surowce syntetyczne, tym samym wzbogaca zasobyDziaalno przemysu surowcowestwarza podstawy szybkiego przyczynia si do zmiany struktury eksportowanych towarw zrozwoju ekonomicznego materiaochonnych na pracochonne, tym samym zwikszakraju, ktry w duym efektywno dziaaniastopniu rzutuje rwnie na zwiksza wydajno produkcji w innych dziedzinach, na przykad wpoziom jego obronnoci i rolnictwie przez produkcj nawozw sztucznychniezalenoci gospodarczej stosuje we wasnej dziaalnoci nowe technologie produkcji i dy do optymalnego wykorzystania przerabianych surowcwDziaalno przemysu waciwe (racjonalne) rozmieszczenie przemysuwpywa rwnie na zmian podnoszenie poziomu fachowego i kulturalnego spoeczestwastruktury spoeczestwa r o d o: Opracowanie wasne na podstawie: Podstawy..., 1997, s.51 Z powyszych przesanek wynika wana rola przemysu w kreowaniu innowacyjnocigospodarki. I chocia na wiecie wida wyrany wzrost roli sektora usug, to dla krajw, ktrew znacznej mierze handluj dobrami przemysowym, innowacyjno przemysu jejniezmiernie wana. Znaczenie tej innowacyjnoci potguje fakt, e innowacje techniczne,ktrych przede wszystkim naleaoby si spodziewa w przemyle, powizane s zpozostaymi rodzajami innowacji, ktre oddziauj na ycie spoeczne, edukacj i mogprzyczynia si do szeroko rozumianego postpu.2.2. Przedsibiorstwo innowacyjne w gospodarce W literaturze przedmiotu przez przedsibiorstwo innowacyjne okrela si takie, ktre[Jasiski, 1992, s.35]: prowadzi w relatywnie szerokim zakresie prace badawczo - rozwojowe (lub dokonuje zakupw projektw nowych produktw czy technologii), przeznacza na t dziaalno stosunkowo wysokie nakady finansowe, systematycznie wdraa nowe rozwizania naukowo - techniczne, reprezentuje duy udzia nowoci (wyrobw i technologii) w wolumenie produkcji i usug, stale wprowadza innowacje na rynek. Przedsibiorstwem innowacyjnym mona okreli take takie, ktre prowadzidziaalno innowacyjn, czyli podejmuje szereg dziaa o charakterze naukowym(badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym),ktrych celem jest opracowanie i wdroenie nowych lub istotnie ulepszonych produktw iprocesw. Niektre z tych dziaa s innowacyjne same w sobie, inne za mog nie zawieraelementu nowoci, lecz s niezbdne do opracowania i wdroenie innowacji. Dziaalnoinnowacyjna moe by prowadzona wewntrz firmy lub moe polega na nabyciu dbr, usug,w tym usug konsultingowych, bd wiedzy ze rde zewntrznych - bywa to okrelane jako 28

29. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeonenabycie technologii zewntrznej w postaci materialnej bd niematerialnej[Raport..., 2000, s.96]. Warunkiem powodzenia programu przebudowy w Polsce jest odrodzenie motywacjiprorozwojowych gospodarki. Transformacja spowodowaa w Polsce wzrostprzedsibiorczoci, a innowacja jest jej szczeglnym narzdziem, jak podkrela P. Drucker.Przedsibiorstwa powinny wic wykorzystywa innowacje w swej strategii dziaania, copowinno przyczynia si do rozwoju gospodarki. Obecnie wiele mwi si o gospodarce opartej na wiedzy, zarzdzaniu wiedz, kapitaleintelektualnym. W poprzednim rozdziale zwrcono uwag na rol wiedzy w procesieinnowacyjnym, i to zarwno w caej gospodarce jak i pojedynczym przedsibiorstwie.Wiedza staa si zasobem dla przedsibiorstwa, obejmujcym oprcz wiedzy technicznej,wszelk wiedz dotyczc rynku, nabywcw, partnerw, instytucji, pracownikw itd. Jest tozasb nieuchwytny o szczeglnych charakterystykach. Gwnymi rdami ogranicze jegokumulacji s kultura organizacyjna oraz poziom wyksztacenia i kwalifikacji, zarwnowewntrz firm, jak i w ich otoczeniu [Komiski, 2000]. Z rosncej roli wiedzy jako zasobu firmy wynika potrzeba intelektualizacjiprzedsibiorstwa. Mwi si o tzw. przedsibiorczoci intelektualnej, gdy to intelektualici sjej posiadaczem. W nowoczesnym przedsibiorstwie tworzcym innowacje maj miejsce dwawspwystpujce i wzajemnie przenikajce si zjawiska: przedsibiorstwo wykorzystuje itworzy now technik, a w procesie wprowadzania zmian wykorzystuje ludzi coraz lepiejwyksztaconych i cigle doskonalcych swoje kwalifikacje i pogbiajcych swoj wiedz[Kwiatkowski, 2000]. Przedsibiorstwa, ktre chc by innowacyjne powinny bazowa na wiedzy,wykorzystywa ludzi zdolnych i wyksztaconych, tak aby nie tylko mc zrealizowa procesinnowacyjny, ale te wykorzysta t wiedz jak najlepiej w swojej dziaalnoci rynkowej. W krajach o rozwinitej gospodarce rynkowej poszukuje si sposobw intensyfikacjiprocesw innowacyjnych w przemyle. Poszukiwania te wyraaj si przede wszystkimzwikszaniem efektywnoci i skutecznoci wprowadzania wynikw bada naukowych dopraktyki przemysowej (nowych technologii, produktw, struktur organizacyjnych itp.).Innowacyjno powinna by cech kadego przedsibiorstwa. Na rynku wiatowym licz site podmioty, ktre maj znaczny udzia w sprzeday nowoczesnych wyrobw[Podstawy..., 1997, s.131]. 29

30. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone2.2.1. Zarzdzanie innowacjami w organizacji Polskie przedsibiorstwa przemysowe stoj przed nie rozstrzygnitym problemem:jak w maksymalnym stopniu wykorzysta wiedz pracownikw i przeksztaca j winnowacje prowadzce do rozwoju i optymalnego zaspokojenia potrzeb rynkowych, podobniejak czyni to firmy funkcjonujce w krajach wysoko rozwinitych. Jest to problem szerokorozumianego zarzdzania innowacjami11 [Baruk, 2000]. Zarzdzanie to mona okreli jakosystemowo uporzdkowany mechanizm tworzenia, rozwijania i promowania twrczegodziaania oraz wdraania tych pomysw, ktre w efekcie zapewniaj firmie sta dziaalnorozwojow przy szybkim i elastycznym reagowaniu na zmiany rynkowe [Penc, 1999, s.177].Peter F. Drucker pisze, e "w czasach burzliwych trzeba tak zarzdza przedsibiorstwem, bymogo wytrzyma nage ciosy i wykorzysta nage, nieoczekiwane szanse. Co oznacza, e wczasach burzliwych musi si zaczyna od dyskusji nad nowymi odmiennymi wymaganiami wsferze podstawowych problemw przetrwania i sukcesu w istniejcym biznesie. (...) Wczasach burzliwych menederowie nie mog zakada, e dzie jutrzejszy bdzieprzedueniem dzisiejszego. Przeciwnie musz zarzdza z myl o zmianach jako szansie izagroeniu" [Drucker, 1995, s.15 i 47]. To wanie przede wszystkim w rnego rodzajuzmianach Drucker upatrywa okazj do przedsibiorczoci i innowacji12. Problem zarzdzania innowacjami w polskich przedsibiorstwach stanowi dotychczasotwarty problem badawczy. Z bada ankietowych przeprowadzonych w polskichprzedsibiorstwach przemysowych w latach osiemdziesitych, pocztku latdziewidziesitych i w roku 1997 wynika, e poziom zorganizowania dziaalnociinnowacyjnej oscylowa wok niskiego i redniego. Ponadto wyniki bada z 1997 rokuwskazyway, e mimo zmiany warunkw funkcjonowania firm, nie byo wyranej rnicy wpoziomie organizacji dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstw w porwnaniu do latpoprzednich. W tych samych badaniach zidentyfikowano styl zarzdzania dziaalnociinnowacyjn. Odpowiada on teoretycznie wyodrbnionemu autokratycznemu-motywacyjnemu stylowi zarzdzania, ktrego podstawowymi cechami s: narzucanie podwadnym punktu widzenia kierownika, wymaganie podporzdkowania si poleceniom subowym,11 W literaturze przedmiotu spotyka si take okrelenia: zarzdzanie innowacyjne, zarzdzanie dziaalnociinnowacyjn.12 Drucker wymienia 7 okazji do innowacji (a waciwie przedsibiorczoci) - nieoczekiwane zdarzenie,niezgodno midzy rzeczywistoci a wyobraeniami o niej, innowacja wynikajca z potrzeb procesu, zmianyw strukturze przemysu, demografia (zmiany w populacji), zmiany w sposobach postrzegania, nowa wiedza wdziedzinie nauk cisych. 30

31. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone sporadyczne odwoywanie si do opinii pracownikw, niewielka moliwo wpywania zaogi na cele i metody dziaania caego przedsibiorstwa, koncentracja decyzji na najwyszym szczeblu zarzdzania, niski stopie indywidualizacji zdolnoci twrczych pracownikw, niski stopie utosamiania celw osobistych pracownikw inynieryjno - technicznych z celami rozwoju techniki, wysoki stopie formalizacji procesw innowacyjnych [Baruk, 2000]. Powyszy styl zarzdzania stanowi przeszkod w zarzdzaniu innowacjami i niesprzyja prowadzeniu dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstw. A niewtpliwie to gwniena kadrze menederskiej spoczywa obowizek skutecznego zarzdzania dziaalnociinnowacyjn. Innowacjom sprzyjaj odpowiednie struktury organizacyjne: elastyczne opaskiej hierarchii i krtkiej drodze przypywu informacji midzy kierownictwem apracownikami. Proste formy organizacji pozwalaj na delegowanie zada i kompetencji, cooznacza decentralizacj zarzdzania i uatwia tworzenie oraz przyswajanie innowacji[Podstawy..., 1997, s. 133]. Znaczenie zarzdzania innowacjami, kierowania zmianami i posiadaniawykwalifikowanych kadr menederskich w tej dziedzinie podkrela fakt, e zasadniczymobszarem, w ktrym dokonuj si innowacje s same przedsibiorstwa. Innowacje nie mogpomija sfery organizacji przedsibiorstwa. Programy zmian w sferze organizacji sniezbdne choby z tego wzgldu, e wyrafinowana technika informacyjna w poczeniu znarastajc globalizacj gospodarki oznacza wicej pomysw, wicej nowych wyrobw iwicej nowych wyzwa, przed ktrymi staj menederowie. Musz oni rozwin swojeumiejtnoci kierowania zmianami, w przeciwnym razie nie poradz sobie z lawinowymwzrostem informacji przy coraz mniejszej iloci czasu na podejmowanie decyzji. Innowacjew organizacji mog mie charakter dostosowawczy lub planowy. Dostosowawcze s wtedy,gdy stanowi reakcj na nowe zjawiska, jakie pojawiy si w przedsibiorstwie lub jegootoczeniu, s prost i bezporedni odpowiedzi na zdarzenia, ktre ju maj miejsce. Czstos wwczas wprowadzane popiesznie i fragmentarycznie, co zwiksza niebezpieczestwopojawienia si zmian wadliwie pomylanych i le realizowanych. Takich niebezpieczestwjest mniej, gdy zmiany w organizacji przeprowadza si w sposb planowy, wedug starannieprzygotowanego scenariusza. Na og zmiany planowe dotycz wikszych komplekswspraw, zmian w caym przedsibiorstwie lub istotnych jego czciach. Takie - oparte nastarannie opracowanym planie - zarzdzanie zmianami w organizacji jest najbardziej 31

32. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeoneefektywne i najmniej kosztowne. Wiele duych renomowanych firm prowadzi systematyczneszkolenia pracownikw zmierzajce do tego, by nauczy ich rozpoznawania sytuacji, ktrebd wymaga zmian w organizacji, planowania tych zmian i kierowania nimi[Grudzewski, 2000]. Profesor A. K. Komiski piszc o odrabianiu zalegoci naszych przedsibiorstwpisze, e "menederowie musz podj przywdcz rol w warunkach szczeglnieradykalnych i szybkich zmian otoczenia. S oni tymi osobami, ktre powinny by zdolne doprzeoenia zmian w otoczeniu makroekonomicznym na odpowiadajce mikroekonomicznezachowania firm. To bowiem jest warunkiem postpu procesw transformacji caoksztatuycia gospodarczego" [Komiski, 1998, s.156]. W Polsce woono duy wysiek w reorientacje przedsibiorstw w kierunkugospodarki rynkowej, w tym skierowany rwnie na ksztacenie kadr. Jednake naszeprzedsibiorstwa wci istotnie rni si od przedsibiorstw zachodniej gospodarkirynkowej. Dotyczy to rwnie metod i procedur zarzdzania. Rnice te tkwi swymikorzeniami w dawnym systemie gospodarczym Polski [Moszkowicz, 2000]. Konieczne jestzatem wyksztacenie prawie caej nowej kadry menederskiej, gdy obecna kadra kierownicza(wywodzca si w wikszoci z przedsibiorstw pastwowych) stanowi barier dla rozwojuzasobw spoecznych przedsibiorstw w zakresie zarzdzania [Moszkowicz, 1997]. Stan takinie wpywa z pewnoci na popraw innowacyjnoci naszych przedsibiorstw, a co za tymidzie na wzrost ich konkurencyjnoci.2.2.2. Uwarunkowania dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstw przemysowych Innowacja jest narzdziem przedsibiorczoci, ale jest to narzdzie bardzowymagajce, ktre jest ryzykowne i kosztowne. Uksztatowanie w przedsibiorstwiewaciwego systemu motywacji innowacyjnej powinno stwarza przymus ekonomiczny dowprowadzania innowacji. Jednak to nie wystarczy. Do tego aby przedsibiorstwa mogywprowadza innowacje, konieczne jest przede wszystkim posiadanie przez nie rodkwfinansowych, a take rzeczowych. W sferze uwarunkowa ekonomicznych chodzi zatem o to,jak postuluj niektrzy ekonomici, aby stworzy wzorem gospodarek zachodnichodpowiedni system finansowy pastwa obejmujcy m. in. zasady przyznawania kredytwbankowych i ewentualnych dotacji na dziaalno innowacyjn, reguy opodatkowaniaefektw wprowadzanych innowacji, sposoby naliczania odpisw amortyzacyjnych od nowejtechniki, a take gromadzenie rodkw na wynagrodzenia wynalazcw i racjonalizatorworaz pracownikw biorcych udzia we wdroeniu nowych rozwiza technicznych. 32

33. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone Wreszcie po to, by przedsibiorstwa potrafiy wprowadza innowacje potrzebne szarwno odpowiednie kwalifikacje zag, a zwaszcza kadry kierowniczej i inynieryjno -technicznej, jak i waciwy system wartoci tej kadry, ktry uksztatowaby jej postawywobec procesu innowacyjnego. Na ten istotny warunek dziaalnoci innowacyjnej zwrconouwag w punkcie poprzednim. Uwarunkowania dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstw przemysowych monapodzieli na wewntrzne, tkwice wewntrz przedsibiorstw, oraz zewntrzne.Do uwarunkowa wewntrznych moemy zaliczy potencja innowacyjny okrelony przeznastpujce elementy: potencja finansowy (wasne rodki oraz rodki oferowane przez instytucje finansowe i pozafinansowe), potencja ludzki (liczba zatrudnionych, ich struktura, a take kwalifikacje i umiejtnoci), potencja rzeczowy (struktura aparatu produkcyjnego, jego elastyczno, wiek, poziom mechanizacji), wiedza techniczna i informacje rynkowe [Poznaska, 1998, s. 41]. Wrd warunkw zewntrznych mona rozrni uwarunkowania funkcjonalne isystemowe [Jasiski, 1997, s.38]. Funkcjonalne uwarunkowania aktywnoci innowacyjnejprzedsibiorstw zwizane s ze stanem otoczenia, w ktrym ono dziaa. Wiele dziedzinotoczenia ma wpyw na przedsibiorstwo i wymusza w nim zmiany. Dziedziny teprzedstawione s na poniszym rysunku. WADZE POLITYCZNE WARUNKI EKONOMICZNE SUROWCE I ENERGIA regulacje prawne regulacja ekonomiczna dostp do rde, nowe zasoby i dziaania rzdu sytuacja gospodarcza rda budet pastwa polityka spoeczne substytucja system podatkowy zjawiska ekonomiczne (inflacja, nowe zastosowania orzecznictwo stopa wzrostu, stopa i struktura ruchy cen i kosztw traktaty handlowe inwestycji, handel zagraniczny) czonkostwo w organizacjach midzynarodowych RYNEK AKTYWA SPOECZNE natenie konkurencji poziom edukacji odbiorcy produktw postawy ORGANIZACJA uytkownicy produktw i usug kwalifikacje zawodowe (PRZESIBIORSTWO) sprzeda umiejtnoci pracy pozycja na rynku rynek pracy (poda siy roboczej) ceny, tendencje TECHNIKA KAPITA KULTURA odkrycia, wynalazki rda akumulacji system wartoci innowacje, wiedza kapita bankowy oglny poziom wyksztacenia nowe technologie gospodarka funduszami wzorce zachowa inynieria materiaowa inwestycje wasne i centralne etyka zawodowa papiery wartociowe kultura organizacyjna Rysunek 7. Dziedziny otoczenia oddziaujce na organizacj i wymuszajce zmiany r d o: Gociski, 1989, s.78. 33

34. Innowacyjno polskiej gospodarki Tomasz Szulc Copyright Wszelkie prawa zastrzeone Gwnym elementem otoczenia, w ktrym dziaa przedsibiorstwo jest rynek zbytuzarwno przedmiotw konsumpcji jak i dbr inwestycyjnych. Dobry rynek tj. zrwnowaonyi konkurencyjny, tworzy przymus wprowadzania innowacji w przedsibiorstwach. Pod tymwzgldem rynek jest silnym stymulatorem procesw innowacyjnych. Dla innowacyjnoci i rozwoju gospodarki oraz dla dziaalnoci innowacyjnejprzedsibiorstw ogromne znaczenie ma poziom edukacji w kraju. Warunki