B GIO DC V O TO___________

GIO TRINH

TRIT HOC(Dng cho hc vin Cao hc v Nghin cu sinh khng chuyn ngnh Trit hc)

H Ni - 2005

1 Chng 1 KHI LUN V TRIT HC V LCH S TRIT HCI. KHI LUN V TRIT HC

1. Khi nim trit hc v i tng nghin cu ca trit hc a) Khi nim trit hc. Trit hc ra i vo khong th k th VIII n th k thc VI trc cng nguyn vi cc thnh tu rc r trong trit hc Trung Quc, n v Hy Lp c i. Trit hc, theo gc t ch Hn l s truy tm bn cht ca i tng, l s hiu bit su sc ca con ngi, i n o l ca s vt. Theo ngi n , trit hc l darshana. iu c ngha l s chim ngng da trn l tr, l con ng suy ngm dn dt con ngi n vi l phi. Theo ch Hy Lp, trit hc l philosophia, c ngha l yu thch s thng thi. Nh trit hc c coi l nh thng thi, c kh nng nhn thc c chn l, lm sng t c bn cht ca s vt. Nh vy, d phng ng hay phng Ty, khi trit hc mi ra i, u coi trit hc l nh cao ca tr tu, l s nhn thc su sc v th gii, i su nm bt c chn l, c quy lut, c bn cht ca s vt. Tri qua qu trnh pht trin, c nhiu quan im khc nhau v trit hc. Trong cc quan im khc nhau vn c nhng im chung. l, tt c cc h thng trit hc u l h thng tri thc c tnh khi qut, xem xt th gii trong tnh chnh th ca n, tm ra cc quy lut chi phi trong chnh th , trong t nhin, x hi v bn thn con ngi. Khi qut li, c th hiu. Trit hc l mt h thng tri thc l lun chung nht ca con ngi v th gii, v bn thn con ngi v v tr ca con ngi trong th gii . b) i tng ca trit hc Trit hc ra i t thi c i. T n nay, trit hc tri qua nhiu giai on pht trin. Trong qu trnh pht trin , i tng ca trit hc cng thay i theo tng giai on lch s.

2 Thi c i, khi mi bt u c s phn chia gia lao ng tr c vi lao ng chn tay, tri thc ca loi ngi cn rt t, cha c s phn chia gia trit hc vi cc khoa hc khc, m tt c tri thc khoa hc u gi l trit hc. Trung hoa, trit hc gn lin vi nhng vn chnh tr- x hi; n , trit hc gn lin vi tn gio; Hy Lp. trit hc gn lin vi khoa hc t nhin v gi l trit hc t nhin. Cng v vy, khi i tng nghin cu ca trit hc l mi lnh vc tri thc. y cng l nguyn nhn su xa v sau dn n quan nim cho rng: "Trit hc l khoa hc ca cc khoa hc". Thi k ny, trit hc t c nhiu thnh tu rc r, t nn mng cho s pht trin v sau khng ch i vi trit hc m cn i vi khoa hc t nhin v khoa hc x hi. Thi Trung c Ty u, do s thng tr ca Gio hi thin cha gio trn mi mt ca i sng x hi, trit hc tr thnh y t ca thn hc. Nhim v ca trit hc khi l l gii v chng minh tnh ng n ca cc ni dung trong kinh thnh. Trit hc gi l trit hc kinh vin. Vi khun kh cht hp ca m trng Trung c, trit hc pht trin rt chm chp. Vo th k XV- XVI, khi trong lng x hi phong kin cc nc Ty u xut hin phng thc sn xut t bn ch ngha, khoa hc t nhin pht trin. Khi , trit hc duy vt pht trin gn lin vi yu cu pht trin ca phng thc sn xut t bn v s pht trin ca khoa hc t nhin. c bit, n th k XVII- XVIII, khi cch mng t sn n ra cc nc Ty u, khi khoa hc t nhin din ra qu trnh phn ngnh su sc v t c nhiu thnh tu, nht l c hc Niutn, trit hc duy vt pht trin mnh m trong cuc u tranh vi ch ngha duy tm v tn gio. nh cao ca ch ngha duy vt th k XVII- XVIII l ch ngha duy vt Anh, Php, H Lan vi cc i biu nh Ph. Bcn, T. Hpx (Anh), ir, Henvetiut (Php), Xpinda (H Lan)... Vo thi k ny, mc du khoa hc t nhin hnh thnh cc b mn khoa hc c lp, nhng trit hc vn gn lin vi khoa hc t nhin, cha xc nh r i tng nghin cu ca ring mnh. Vo cui th k XVIII u th k XIX, khi m Anh, Php l nc t bn, th nc c cn l mt nc phong kin, giai cp t sn ang hnh thnh. Trc nh hng ca Anh, Php v yu cu pht trin ca giai cp t sn c, trit hc c pht trin mnh m nhng trn lp trng duy tm m nh cao l trit hc Hghen. Hghen xem trit hc ca mnh l

3 mt h thng ph bin ca tri thc khoa hc, m trong cc ngnh khoa hc c th ch l nhng mc khu ca trit hc. Trit hc Hghen l h thng trit hc cui cng xem trit hc l "khoa hc ca cc khoa hc". Vo nhng nm 40 ca th k XIX, trc yu cu cuc u tranh ca giai cp v sn v s pht trin ca khoa hc t nhin lc by gi, trit hc Mc ra i. Trit hc Mc on tuyt vi quan nim "trit hc l khoa hc ca cc khoa hc" v xc nh i tng nghin cu ca mnh l tip tc gii quyt vn mi quan h gia vt cht vi thc trn lp trng duy vt; nghin cu nhng quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy, t nh hng cho hot ng nhn thc, hot ng thc tin ca con ngi nhm ci to t nhin, ci to x hi theo con ng tin b. Vi s pht trin y mu thun trong x hi t bn, vi nhng thnh tu trong cuc cch mng khoa hc- cng ngh hin i, cc nc t bn hin i xut hin nhiu tro lu trit hc khc nhau m ta gi l "trit hc phng Ty hin i". l cc tro lu trit hc duy khoa hc, tro lu trit hc nhn bn phi l tnh, tro lu trit hc tn gio. 2. Vn c bn ca trit hc v cc trng phi trit hc. a) Vn c bn ca trit hc. Theo Ph. ng ghen, ngay t thi c xa, con ngi gp phi vn quan h gia linh hn vi th xc ca con ngi. T vic gii thch nhng gic m, ngi ta i n quan nim v s tch ri gia linh hn vi th xc, v s bt t ca linh hn. Nh vy, ngay t thi , con ngi phi suy ngh v mi quan h gia linh hn vi th gii bn ngoi. T khi trit hc ra i, vn c tip tc nghin cu gii quyt nhng trn c s khi qut cao hn, l mi quan h gia t duy vi tn ti , gia tinh thn vi t nhin, gia thc vi vt cht. chnh l vn c bn ca trit hc. Ph. ng ghen vit: "Vn c bn ln ca mi trit hc, c bit l ca trit hc hin i l vn quan h gia t duy vi tn ti". 1 Vn mi quan h gia t duy vi tn ti, hay gia thc vi vt cht c gi l "vn c bn ln" ca trit hc v vic gii quyt vn ny l c s v im xut pht gii quyt cc vn khc ca trit hc. Vic gii quyt vn ny l tiu chun phn chia cc trng phi trit hc trong lch s.

1

C. Mc v Ph. ng ghen Ton tp, tp 21, NXB Chnh tr quc gia H Ni 2004, tr. 403

4 Vn c bn ca trit hc c hai mt: -Mt th nht tr li cu hi: vt cht v thc, ci no c trc, ci no c sau, ci no quyt nh ci no? -Mt th hai tr li cu hi: con ngi c kh nng nhn thc c th gii hay khng? Cn c vo cch gii p hai mt ca vn c bn m cc nh trit hc c chia thnh cc trng phi khc nhau. b) Cc trng phi trit hc - Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Cn c vo cch gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc, cc nh trit hc c chia lm hai trng phi chnh: ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. + Ch ngha duy vt cho rng, vt cht c trc, thc c sau, vt cht quyt nh thc. Ch ngha duy vt c th hin ba hnh thc lch s c bn l: ch ngha duy vt cht phc, ch ngha duy vt siu hnh v ch ngha duy vt bin chng. Ch ngha duy vt cht phc thi c i l hnh thc u tin ca ch ngha duy vt. Vo thi k ny, khoa hc t nhin mi hnh thnh cho nn cc quan im duy vt c hnh thnh da trn c s trc quan, trc gic nn mang tnh mc mc, cht phc. Khi , cc nh duy vt gii thch th gii vt cht bng cch i tm mt hay mt s s vt ban u, t sinh ra mi s vt, hin tng trn th gii. Mc d cn mang tnh mc mc, cht phc ca n, nhng ch ngha duy vt thi k ny xut pht t bn thn gii t nhin gii thch t nhin, khng vin n thn linh, thng . Hnh thc th hai ca ch ngha duy vt l ch ngha duy vt siu hnh thi cn i (Th k XVII- XVIII) cc nc Ty u. N l th gii quan ca giai cp t sn cch mng chng li th gii quan duy tm, tn gio ca giai cp phong kin. Da trn nhng thnh tu mi ca khoa hc t nhin, ch ngha duy vt thi k ny c mt bc pht trin so vi ch ngha duy vt thi c i. Tuy nhin, do hn ch bi trnh khoa hc v li ch giai cp, cho nn duy vt cha trit v mang tnh cht siu hnh, my mc.

5 Hnh thc th ba ca ch ngha duy vt l ch ngha duy vt bin chng do C. Mc v Ph. ng ghen sng lp ra v khng ngng pht trin gn lin vi thc tin u tranh cch mng ca giai cp v sn v cc thnh tu ca khoa hc hin i. N thng nht c ch ngha duy vt vi php bin chng, v khng ch duy vt trong lnh vc t nhin m cn duy vt trong c lnh vc x hi. l ch ngha duy vt trit . + i lp vi ch ngha duy vt, ch ngha duy tm cho rng: thc c trc, vt cht c sau, thc quyt nh vt cht. Ch ngha duy tm chia lm hai hnh thc: ch ngha duy tm ch quan v ch ngha duy tm khch quan. Ch ngha duy tm ch quan cho rng: cm gic, thc l ci c sn trong con ngi, l ci c trc, quyt nh s tn ti ca mi s vt, hin tng. S vt, hin tng ch l "tng hp cc cm gic". Nh vy, h ph nhn s tn ti khch quan ca s vt v cho rng, cm gic ca con ngi quy nh s tn ti ca s vt. Quan im khng th trnh khi i n ch ngha duy ng. Ch ngha duy tm khch quan li cho rng: thc, tinh thn (" nim", " nim tuyt i", "tinh thn th gii"...) l ci c trc con ngi trc th gii vt cht; n quyt nh sinh ra t nhin, x hi v bn thn con ngi. Tt c cc s vt, hin tng trong th gii vt cht u l biu hin (hay hin thn) ca mt th thc, tinh thn no c trc th gii vt cht. Ch ngha duy tm ch quan v ch ngha duy tm khch quan tuy khc nhau v hnh thc nhng u cho rng: thc, tinh thn quyt nh sinh ra vt cht. V thc cht, ch ngha duy tm u tn ng vi tn gio v bo v tn gio. Bn cnh cc nh trit hc duy vt hay duy tm trit , hay cn gi l cc nh trit hc nht nguyn, cn c cc nh trit hc nh nguyn. H cho rng, nguyn th vt cht v nguyn th tinh thn tn ti c lp vi nhau, khng ci no quyt nh ci no. Quan im ny mun iu ha ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm, nhng xt n cng th h ri vo duy tm, bi v cho thc c mt cuc sng ring, tn ti tch khi vt cht. Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm l hai trng phi i lp nhau trong lch s, lun lun u tranh vi nhau. Cuc u tranh gia ch

6 ngha duy vt v ch ngha duy tm l phn nh cuc u tranh gia cc giai cp, cc lc lng trong x hi. Nhn chung trong lch s pht trin ca trit hc, ch ngha duy vt l th gii quan ca giai cp, ca lc lng x hi tin b cch mng. N hnh thnh, pht trin gn lin vi cuc u tranh v s tin b x hi v vi s pht trin ca khoa hc t nhin, cng nh khoa hc x hi. Ngc li, ch ngha duy tm l th gii quan ca giai cp, ca lc lng x hi li thi, lc hu, phn tin b. N tn ti, pht trin gn lin vi tn gio v bo v tn gio. b) Thuyt kh tri (c th bit) v thuyt bt kh tri (khng th bit). Cn c vo cch gii quyt mt th hai vn c bn ca trit hc, cc nh trit hc chia ra: thuyt kh tri (tha nhn kh nng nhn thc) v thuyt bt kh tri (ph nhn kh nng nhn thc). i a s cc nh trit hc u tha nhn kh nng nhn thc ca con ngi, trong c c cc nh trit hc duy vt ln cc nh trit hc duy tm. Tuy nhin, quan im ca cc nh trit hc duy vt v ch ngha duy tm khc nhau v c bn. Cc nh trit hc duy vt xut pht t ch cho rng vt cht c trc, thc c sau, vt cht quyt nh thc, cho nn nhn thc l s phn nh hin thc khch quan vo u c con ngi v con ngi hon ton c kh nng nhn thc ng n th gii khch quan. Ngc li, cc nh trit hc duy tm xut pht t ch cho rng thc c trc, vt cht c sau, thc quyt nh vt cht, cho nn nhn thc l thc, tinh thn hay " nim tuyt i" t nhn thc. Trong lch s trit hc li c mt s ngi ph nhn kh nng nhn thc ca con ngi. Hc thuyt ca h gi l "thuyt khng th bit". Theo thuyt ny, con ngi khng th bit c s vt, nu c bit th cng ch bit c hin tng b ngoi, ch khng th hiu c bn cht ca s vt. Chng hn, Hium (nh trit hc Anh) cho rng: chng ta khng bit c s vt l nh th no, thm ch cng khng bit c s vt c tn ti hay khng. Cn Cant (nh trit hc c) tha nhn tn ti cc s vt, m ng gi l "vt t n", nhng khng nhn thc c "vt t n" m ch c th nhn thc c hin tng ca n m thi. Thuyt khng th bit c mm mng t "hoi nghi lun" trong trit hc Hy Lp c i m i biu l Pirn. Nhng ngi theo thuyt ny hoi nghi tri thc t c v i n cho rng con ngi khng th t c chn l khch quan. Vo thi k phc hng, hoi nghi lun c tc

7 dng chng li cc tn iu tn gio v h t tng thi Trung c. n th k XVIII, hoi nghi lun chuyn thnh thuyt khng th bit. Thuyt khng th bit cng b Hghen v Phoibc ph phn. Theo Ph. ng ghen, "s bc b mt cch ht sc anh thp nhng s vn vo trit hc y, cng nh tt c nhng trit hc khc, l thc tin, chnh l thc nghim v cng nghip. Nu chng ta c th chng minh c tnh chnh xc ca quan im ca chng ta v mt hin tng t nhin no , bng cch t chng ta lm ra hin tng y, bng cch to ra n phi phc v mc ch ca chng ta, th s khng cn ci "vt t n" khng th nm c ca Cant na"1 3. Bin chng v siu hnh. a) Phng php siu hnh v phng php bin chng. Trit hc khng ch gii quyt vn mi quan h gia vt cht v thc, m cn phi gii quyt vn : cc s vt, hin tng trn th gii tn ti nh th no? Chng tn ti bit lp nhau hay c quan h vi nhau? Chng trng thi tnh hay khng ngng vn ng, pht trin? Gii quyt cc vn , trong lch s trit hc c hai phng php i lp nhau: phng php bin chng v phng php siu hnh. Phng php siu hnh l phng php nhn thc s vt trong trng thi c lp, khng c lin h vi cc s vt, hin tng khc v trong trng thi tnh, khng vn ng, pht trin; nu c vn ng, pht trin th cng ch l s bin i v lng, khng bin i v cht v tm nguyn nhn vn ng pht trin t bn ngoi ch khng phi t mu thun ni ti bn trong s vt. Theo Ph. ng ghen, phng php . "ch nhn thy nhng vt ring bit m khng nhn thy mi quan h qua li gia nhng s vt y, ch nhn thy s tn ti ca nhng s vt y m khng nhn thy s pht sinh v s tiu vong ca nhng s vt y, ch nhn thy trng thi tnh ca nhng s vt y m qun mt s vn ng ca nhng s vt y, ch nhn thy cy m khng nhn thy rng". 2 Ngc lai, phng php bin chng l phng php nhn thc s vt trong mi lin h tc ng qua li ln nhau, rng buc ln nhau, v trong qu trnh vn ng, pht trin khng ngng phng php khng ch thy nhng s vt c bit, m cn thy mi quan h ln nhau gia1 2

C. Mc v Ph. ng ghen, Ton tp, NXB Chnh tr quc gia, H Ni- 1995, tp 21, tr. 406 C. Mc v Ph. ng ghen, Ton tp, NXB Chnh tr quc gia, H Ni- 1994, tp 20, tr. 37.

8 chng; khng ch thy s tn ti ca s vt, m cn thy c s sinh thnh v s tiu vong ca s vt; khng ch thy trng thi tnh ca s vt, m cn thy c trng thi ng ca s vt, khng ch thy "cy" m cn thy c "rng". Theo Ph. ng ghen, phng php bin chng "xem xt nhng s vt v nhng phn nh ca chng trong t tng, trong mi lin h qua li ln nhau ca chng, trong s rng buc, s vn ng, s pht sinh v s tiu vong ca chng"1. Phng php bin chng l mt phng php mm do, linh hot. N "tha nhn trong nhng trng hp cn thit, bn cnh ci "hoc l...hoc l" th c c ci"c ci ny ln ci kia"na" 2. Phng php bin chng l phng php thc s khoa hc trong nhn thc v trong hot ng thc tin. b) Cc hnh thc c bn ca php bin chng. Phng php bin chng v phng php siu hnh pht trin gn lin vi s pht trin ca khoa hc v thc tin x hi. S pht trin ca phng php bin chng gn lin vi s pht trin ca php bin chng. Php bin chng l hc thuyt v mi lin h ph bin v s vn ng, pht trin ca t nhin, x hi v t duy. Hnh thc u tin ca php bin chng l php bin chng t phc thi c i, m tiu biu l thuyt "m- dng" trong trit hc Trung hoa, trong o pht v nhiu hc thuyt trit hc Hy Lp c i. Php bin chng thi k ny thy c cc s vt trong qu trnh sinh thnh, tiu vong v mi lin h v tn gia cc s vt, hin tng. Tuy nhin, nhng t tng da trn c s trc quan, trc gic ch cha c c nhng c s khoa hc vng chc. Hnh thc th hai ca php bin chng l php bin chng duy tm, m nh cao l trong trit hc c in c, bt u l trit hc Cant v hon thin trong trit hc Hghen. Nh da vo cc thnh tu khoa hc t nhin vo cui th k XVIII u th k XIX v thc tin lc by gi, trit hc c c tnh khi qut cao v trnh by mt cch c h thng nhng ni dung c bn ca php bin chng. Tuy nhin, php bin chng li khng trit v l bin chng duy tm v bo th. Hnh thc th ba ca php bin chng l php bin chng duy vt do C. Mc, Ph. ng ghen xy dng v c Lnin tip tc pht trin. N l kt qu ca vic k tha nhng gi tr ca php bin chng trc v tip1 2

Sd, tr. 696 Sd, tr. 696

9 tc pht trin sng to trong iu kin thc tin mi v cc thnh tu khoa hc t nhin u th k XIX. Php bin chng duy vt thng nht php bin chng vi ch ngha duy vt. l mt h thng hon b, thng nht cht ch gia tnh khoa hc vi tnh cch mng. 4. Chc nng th gii quan v chc nng phng php lun ca trit hc. a) Chc nng th gii quan ca trit hc. Nhng vn trit hc t ra v gii quyt trc ht l nhng vn th gii quan. Tn ti trong th gii, con ngi phi nhn thc v th gii v v bn thn mnh. T hnh thnh nn th gii quan. Th gii quan l nhng quan im, quan nim ca con ngi v th gii xung quanh, v bn thn v v cuc sng ca con ngi, v v tr ca con ngi trong th gii . Th gii quan bao hm nhn sinh quan, tc l ton b nhng quan nim v cuc sng ca con ngi. n lt mnh, th gii quan c hnh thnh li tr thnh nhn t nh hng cho con ngi tip tc qu trnh nhn thc th gii xung quanh, cng nh t xem xt bn thn mnh v t xc nh thi , cch thc hot ng v sinh sng ca mnh. Th gii quan ng n l tin xc lp nhn sinh quan tch cc. Trnh ca th gii quan l mt tiu ch quan trng v s trng thnh ca c nhn cng nh cng ng x hi nht nh. Trit hc ra i lm cho th gii quan pht trin ln mt trnh cao -trnh t gic da trn c s tng kt kinh nghim thc tin v tri thc khoa hc mng li. Trit hc l h thng cc quan im l lun chung nht v th gii quan, l ht nhn l lun ca th gii quan. Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm chnh l c s l lun ca hai th gii quan i lp: Th gii quan duy vt v th gii quan duy tm. Cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong trit hc biu hin cuc u tranh gia cc giai cp, cc lc lng x hi i lp nhau. Trong lch s trit hc, ch ngha duy vt l th gii quan ca giai cp, ca lc lng x hi tin b cch mng, gp phn tch cc vo cuc u tranh v s tin b x hi; ngc li, ch ngha duy tm c s dng lm cng c bin h v l lun cho giai cp thng tr li thi, lc hu, phn ng. b) Chc nng phng php lun ca trit hc. Cng vi chc nng th gii quan, trit hc cn c chc nng phng php lun. Phng php lun, l l lun v phng php, l h thng cc quan im, cc nguyn tc ch o con ngi tm ti, xy dng,

10 la chn v vn dng cc phng php trong nhn thc v trong thc tin. Phng php lun c nhiu cp khc nhau: phng php lun ngnh (phng php lun cho rng chuyn ngnh) phng php lun chung (phng php lun cho mt s ngnh) v phng php lun chung nht (phng php lun chung cho tt c cc ngnh). Phng php lun ca trit hc chnh l nhng phng php lun chung nht. Trong trit hc, th gii quan v phng php lun khng tch ri nhau. Bt c l lun trit hc no, khi l gii v th gii xung quanh v bn thn con ngi, ng thi cng th hin mt phng php lun nht nh, ch o cho vic xy dng v vn dng phng php. Mi h thng trit hc khng ch l mt th gii quan nht nh, m cn l phng php lun chung nht trong vic xem xt th gii. Mi quan im trit hc ng thi l mt nguyn tc phng php lun, l l lun v phng php. Th gii quan v phng php lun l hai chc nng khng tch ri nhau trong trit hc, v n tc ng mnh m n nhn thc v hot ng thc tin. Lch s pht trin ca nhn loi cho thy: Th gii quan duy vt v phng php lun bin chng duy vt l cng c mnh m trong nhn thc khoa hc v thc tin ci to th gii.II. KHI LUN V LCH S TRIT HC

1. Lch s trit hc v i tng ca khoa hc lch s trit hc nhn thc mt cch su sc v trit hc cng nh rn luyn nng lc t duy, cn phi nghin cu lch s trit hc. Lch s trit hc l lch s hnh thnh, pht trin t tng trit hc qua cc giai on pht trin ca x hi; l lch s u tranh gia cc trng phi trit hc, m in hnh l cuc u tranh gia ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm; gia phng php bin chng vi phng php siu hnh; l lch s gt b v k tha ln nhau ca cc t tng trit hc qua cc giai on lch s, cng nh gia cc dn tc v cc vng vi nhau. T nhu cu nghin cu lch s trit hc ra i b mn khoa hc lch s trit hc. i tng ca khoa hc lch s trit hc l nghin cu lm r lch s hnh thnh, pht trin v ni dung t tng ca cc hc thuyt trit hc di cc biu hin c th ca n trong tng giai on lch s, lm r cuc u tranh gia hai trng phi trit hc (ch ngha duy vt v ch ngha duy tm), gia hai phng php trit hc (phng php bin chng v phng php siu hnh).

11 Vi t cch l mt khoa hc, khoa hc lch s trit hc khng dng li m t s hnh thnh, pht trin v ni dung t tng ca cc hc thuyt trit hc trong lch s, m phi i su nghin cu tm ra c lgc ni ti, c cc quy lut hnh thnh, pht trin ca trit hc. Ch trn c s mi c th nhn thc mt cch su sc cc t tng trit hc trong lch s. Khoa hc lch s trit hc phi i su nghin cu ch ra c mi quan h gia cc hc thuyt trit hc vi thc tin x hi, vi cuc u tranh gia cc giai cp, cc lc lng x hi. ng thi lm r thc cht cc hc thuyt trit hc, nh gi c nhng gi tr, cng nh nhng hn ch v vai tr lch s ca cc hc thuyt trit hc . Khoa hc lch s trit hc cn phi nghin cu ch ra mi lin h ln nhau gia cc hc thuyt trit hc, s gt b v k tha ln nhau gia cc t tng trit hc qua cc giai on lch s; s thm nhp ln nhau gia cc t tng trit hc ca cc dn tc, cc quc gia v cc vng vi nhau; s thm nhp ln nhau v tc ng qua li ln nhau gia trit hc vi cc hnh thi thc x hi khc trong qu trnh pht trin. Nh vy, khoa hc lch s trit hc phi nghin cu tm ra c quy lut hnh thnh, pht trin ca cc hc thuyt trit hc v vai tr ca n i vi pht trin t duy l lun ni ring, i sng x hi ni chung. 2. Tnh quy lut v s hnh thnh, pht trin ca lch s t tng trit hc. Lch s trit hc ch thc s tr thnh mt khoa hc khi n tm ra c tnh quy lut hnh thnh, pht trin ca cc t tng trit hc. Bi v, ch khi , chng ta mi khng dng li s m t cc s kin m i n phn tch l gch, tm ra c c s su xa ca qu trnh hnh thnh, pht trin v ni dung t tng ca cc hc thuyt trit hc; cng nh s thay th ln nhau ca cc hc thuyt trit hc trong lch s. Theo quan im Mcxt, lch s pht trin t tng trit hc c tnh quy lut ca n. Trong , cc tnh quy lut chung l: s hnh thnh, pht trin ca cc t tng trit hc gn lin vi iu kin kinh t- x hi, vi cuc u tranh gia cc giai cp, cc lc lng x hi; vi cc thnh tu khoa hc t nhin v khoa hc x hi; vi s thm nhp v u tranh gia cc trng phi trit hc vi nhau. L mt hnh thi thc x hi, s hnh thnh, pht trin ca cc t tng trit hc gn lin vi cc iu kin kinh t- x hi, vi cuc u tranh ca cc giai cp, cc lc lng x hi. Mi giai on pht trin khc

12 nhau ca x hi, mi giai cp, mi lc lng x hi khc nhau s xy dng nn cc h thng trit hc khc nhau. S pht trin v thay th ln nhau gia cc h thng trit hc trong lch s l phn nh s bin i v thay th ln nhau gia cc ch x hi, phn nh cuc u tranh gia cc giai cp, cc lc lng trong x hi. Chnh v vy, nghin cu lch s trit hc khng th tch ri iu kin kinh t- x hi, iu kin giai cp v u tranh giai cp sinh ra n. L mt hnh thi thc x hi c tnh khi qut, lch s pht trin ca t tng trit hc khng th tch ri cc thnh tu ca khoa hc t nhin v khoa hc x hi. S pht trin ca trit hc, mt mt phi khi qut c cc thnh tu ca khoa hc, mt khc n phi p ng yu cu pht trin ca khoa hc trong tng giai on lch s. V vy, mi giai on pht trin ca khoa hc, nht l khoa hc t nhin, th trit hc cng c mt bc pht trin. ng nh Ph. ng ghen nhn nh: "Vi nhng pht minh mi mang tnh thi i th trit hc cng phi thay i hnh thc...". Do , vic nghin cu lch s trit hc khng th tch ri cc giai on pht trin ca khoa hc, nht l khoa hc t nhin. Trong lch s trit hc lun lun din ra cuc u tranh gia cc trng phi trit hc, m in hnh nht l cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Trong qu trnh u tranh , cc trng phi trit hc va gt b ln nhau, va k tha ln nhau, v mi hnh thi u khng ngng bin i, pht trin ln mt trnh mi cao hn. Chnh cuc u tranh gia cc trng phi trit hc lm cho trit hc khng ngng pht trin. l lgc ni ti trong qu trnh pht trin ca lch s t tng trit hc. Vic nghin cu lch s trit hc khng th tch ri cuc u tranh gia cc trng phi trit hc trong lch s. S pht trin ca trit hc trong lch s khng ch din ra qu trnh thay th ln nhau gia cc hc thuyt trit hc m cn bao hm s k tha ln nhau gia chng. Cc hc thuyt trit hc giai on sau thng k tha nhng t tng nht nh ca trit hc giai on trc v ci bin, pht trin cho ph hp vi yu cu ca giai on mi. chnh l s ph nh bin chng trong lch s pht trin t tng trit hc. Vic nghin cu lch s trit hc i hi phi nghin cu s k tha ln nhau gia cc t tng trit hc. Lch s pht trin t tng trit hc khng ch gn lin vi tng quc gia, dn tc, m cn c s tc ng qua li ln nhau, thm nhp ln nhau gia t tng trit hc ca cc quc gia, dn tc cng nh gia cc vng

13 vi nhau. S tc ng qua li ln nhau, thm nhp ln nhau gp phn thc y t tng trit hc nhn loi ni chung, t tng trit hc tng dn tc ni ring pht trin. S pht trin ca t tng trit hc va c tnh dn tc, va c tnh nhn loi. S pht trin ca trit hc khng ch trong s tc ng qua li ln nhau, thm nhp ln nhau gia cc t tng trit hc, m cn gia trit hc vi chnh tr, tn gio, ngh thut S tc ng qua li ln nhau lm cho hnh thc pht trin ca trit hc rt a dng. Trit hc khng ch l c s l lun cho cc hnh thi thc x hi khc, m nhiu khi cn th hin thng qua cc hnh thi thc x hi khc, nh biu hin thng qua chnh tr, thng qua tn gio, thng qua ngh thut iu cho thy, nhiu khi nghin cu cc t tng trit hc phi thng qua nghin cu, khi qut t cc hnh thi thc x hi khc. 3. Phn k lch s trit hc Lch s hnh thnh, pht trin trit hc tri qua nhiu thi k khc nhau. Phn k lch s trit hc l c s i su nghin cu lch s trit hc mt cch khoa hc. Tuy nhin, cho n nay vn cn nhiu quan im khc nhau v phn k lch s trit hc. Theo quan im Macxit, vic phn k lch s trit hc cn da trn nhng cn c c bn sau: Trit hc l mt hnh thi thc x hi v l mt b phn cu thnh ca kin trc thng tng, n hnh thnh, pht trin gn lin vi s hnh thnh, pht trin v thay th ln nhau ca cc hnh thi kinh t - x hi. Mi giai on pht trin khc nhau ca cc hnh thi kinh t - x hi s hnh thnh nn cc hc thuyt trit hc khc nhau. Cho nn phn k lch s trit hc cn phi da vo cc giai on pht trin v thay th ln nhau ca cc hnh thi kinh t - x hi. l trit hc x hi n l, trit hc x hi phong kin, trit hc thi k qu t x hi phong kin ln x hi t bn (thi k phc hng v cn i), trit hc trong x hi t bn S pht trin ca trit hc lun lun gn lin vi s pht trin ca khoa hc t nhin v khoa hc x hi. Mi giai on pht trin ca khoa hc, nht l khoa hc t nhin, trit hc u c bc pht trin mi. V vy, phn k lch s trit hc cn phi gn lin vi cc giai on pht trin ca khoa hc t nhin. Nh trit hc thi k khoa hc t nhin mi bt u hnh thnh thi k c i, trit hc thi k khoa hc t nhin i su vo khoa hc thc nghim th k XVII - XVIII, trit hc thi k khoa hc t nhin i su vo khi qut nhng quy lut chung ca t nhin cui th k

14 XVIII u th k XIX, trit hc trong thi k khoa hc t nhin bt u vo nghin cu th gii vi m cui th k XIX u th k XX, trit hc trong thi k cch mng khoa hc v cng ngh hin nay. Do nhiu yu t tc ng khc nhau, lch s trit hc cn c nhng bc ngot mang tnh cch mng trong qu trnh pht trin. iu i hi phn k lch s trit hc cn phi tnh n nhng bc ngot trong s pht trin ca trit hc. Chng hn, trit hc c in c vo cui th k XVIII u th k XIX nng php bin chng ln thnh mt h thng l lun c tnh khi qut cao. c bit phi ni n s ra i ca trit hc Mc to ra mt bc ngot cch mng trong lch s trit hc. S pht trin ca trit hc khng th tch ri nhng iu kin c th v t nhin, v kinh t - x hi, v vn ha ca tng vng, tng dn tc. Nhng iu kin c th to nn nhng nt c o ring v t tng trit hc ca tng vng, tng dn tc. V vy, phn k lch s trit hc cn phi gn lin vi tng vng, tng dn tc. Chng hn phn ra trit hc phng ng v trit hc phng Ty, trn c s li chia ra trit hc cc nc khc nhau v cc thi k khc nhau. Phn k lch s trit hc da trn nhiu cn c khc nhau, cho nn c nhiu cch phn k khc nhau. Mi cch phn k tha mn c tiu ch ny li hn ch v tiu ch kia. khc phc iu , thng thng trong phn k lch s trit hc phi kt hp nhiu tiu ch. Trong cun ti liu ny, lch s trit hc c chia ra: - Trit hc phng ng c, Trung i - Trit hc phng Ty c, Trung, Cn v hin i - Trit hc Mc - Lnin Cch phn k ny va kt hp nt c th ca tng vng vi cc thi k pht trin khc nhau ca trit hc gn lin vi cc hnh thi kinh t - x hi v vi nhng bc ngot trong s pht trin ca trit hc.

15

Chng II KHI LC LCH S TRIT HC PHNG NG Theo ngha y , khi nim trit hc Phng ng khng ch bao gm nhng t tng trit hc cc nc vng chu m cn bao gm nhng t tng trit hc cc nc vng Trung Cn ng. Tuy nhin, nt c sc ca trit hc Phng ng so vi trit hc cc nc phng Ty chnh l trit hc cc nc vng chu m tiu biu l Trung Quc v n thi C, Trung i. ng thi, vi chiu di lch s khong hai ngn nm qua, nhng t tng trit hc n v Trung Quc c mt vai tr quan trng trong lch s pht trin t tng trit hc v vn ho Vit Nam.I. TRIT HC N C, TRUNG I

1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc n c, Trung i V a l. n C i l mt bn o rng ln pha Nam chu , c iu kin t nhin rt phc tp: a hnh c nhiu ni non trng ip, c nhiu sng ngi vi nhng ng bng tr ph; Kh hu c vng nng, m, ma nhiu, c vng lnh gi quanh nm tuyt ph, li c nhng sa mc kh khan. V phng din lch s. X hi n c i l mt x hi ra i t rt sm: Khong th k XXV trCN trong lu vc sng n ny n mt nn vn minh cao, c gi l nn vn minh Sng n hay Harappa. Khong th k XV trCN, cc b lc du mc Arya t pha Bc xm nhp vo t n . H dn nh c, ri ng ha vi dn bn a Dravida, to thnh c s cho s xut hin quc gia, nh nc ln th hai. T th k VII trCN n th k XVI CN t nc n phi tri qua hng lot bin c ln, l nhng cuc chin tranh thn tnh ln nhau gia cc vng triu trong nc v s xm lng ca cc quc gia bn ngoi. Vo th k XVIII, n b quc Anh h, t n bc sang thi k thng nht v chnh tr thc y s kt hp gia vn ha c truyn vi vn ha phng Ty. V kinh t - x hi. Nt ni bt ca n c i l s tn ti sm v ko di kt cu kinh t x hi theo m hnh "cng x nng thn". Trong kt

16 cu ny, rung t thuc v nh nc, dn cng x canh tc rung t cng v np t cho nh nc, n l khng c vai tr trong sn xut. Trn c s m hnh y, trong x hi n c trung i tn ti rt dai dng s phn chia ng cp, s phn bit chng tc, dng di, ngh nghip, tn gio lm cho kt cu x hi rt phc tp. V vn ha. n C i c hnh thnh trn c s iu kin t nhin v hin thc x hi. Ngi n bit qu t trn quay xung quanh mt trc, bit sng to ra lch php, c h thng s m thp phn, bit n s khng, c nhng thnh tu trong i s, hnh hc, khai cn, cc php tnh lng gic, ng trn, s ..., y hc v ha hc pht trin. Cc tp s thi v i nh Mahabharata v Ramayana cng hnh thnh trong thi k ny. y cng l thi k pht trin t duy tru tng, thi k ra i ca cc h thng tn gio, trit hc. iu kin t nhin, kinh t - x hi v vn ho lun tc ng mnh n con ngi n , v li du n m nt, to nn c s ra i v quy nh ni dung tnh cht cu nn trit hc n C, Trung i. Nt c th ca t tng trit hc ny chu nh hng ln ca t tng tn gio c tnh cht "hng ni". Xu hng l gii v thc hnh nhng vn nhn sinh quan di gc tm linh tn gio nhm t ti s "gii thot" l xu hng tri ca nhiu hc thuyt trit hc - tn gio n c , trung i. 2. T tng trit hc n C, Trung i Ngi ta chia lch s hnh thnh v pht trin ca trit hc n C, Trung i thnh ba thi k ln: Thi k Vda (vo khong 1500 nm n 1000 nm trCN); Thi k c in, hay cn gi l thi k Blamn - Pht gio (vo khong 700 nm trCN n 600 nm CN); Thi k sau c in hay cn gi l thi k xm nhp ca Hi gio (vo khong 700 nm n 1800 nm CN) a) T tng trit hc thi k Vda Vda, trong ting c n c ngha l tri thc, thng hiu l tri thc tn gio. Trong ngha c th, Vda l mt khi lng tc phm vn hc s c sng tc trong khong th k XV trCN v c su tp, chp li bng ting Phn c vo khong th k X trCN gi l thnh kinh Vda. B phn sm nht ca vn hc Vda l bn tp Vda: Rigveda, Samaveda, Atharvaveda, Yajurveda. B phn mun ca vn hc Vda l Brahmana, Aranyaka v Upanisad. Nhn chung, trong cc tp ny, chng ta

17 ch thy cc c vng ca con ngi, n phn nh mt tn ngng ma thut v a thn gio, cha c nhng khi qut trit hc. Song, ta c th nhn ra nhng bc pht trin mi ca t duy tru tng. Khuynh hng r rt l ngi n i tm nhng im ging nhau gia v vn hin tng v s vt khc nhau. i xa hn, ngi ta tha nhn mt nguyn l v tr vi sc mnh v hn biu hin ra trong thin nhin, trong tinh thn v trong nghi l. y phi thai hai quan nim i lp nhau m ta c th nhn thy trong t tng trit hc v sau l quan nim coi th gii b chi phi bi mt nguyn l phi nhn cch v quan nim coi mt v thng nhn cch ha iu khin mi qu trnh v tr. Upanisad l sch trit l tn gio cui giai on Vda. Upanisad c ngha l tri thc b mt, th hin kht vng h thng ha cc tn ngng c. Vn trc ht m Upanisad quan tm l mi quan h gia Tinh thn v tr ti cao (Brahman) v Linh hn con ngi (Atman). Upanisad gii p mt cch duy tm rng Brhaman l thc th duy nht, c trc, tn ti vnh vin, bt dit, l ci t tt c th gii u ny sinh ra v nhp v vi n sau khi cht. Tt c mi vt u c Atman v Atman l mt b phn ca Brahman. Th hai, Upanisad cng trnh by v thuyt lun hi v cho rng con ngi sau khi cht, s li ti sinh di mt hnh thc khc, ngi hoc ng vt. Cc dng ti sinh kip sau c quy nh bi cc nghip c kip ny. gii thot linh hn bt t khi vng vy hm ca lun hi nghip bo, thot khi s chi phi ca i sng nhc dc th phi c tri thc thn b c bit, mun t c th phi thin. Thin l bng nhn thc trc gic, thc nghim tm linh, con ngi mi nhn ra chn bn ca mnh khi linh hn (Atman) mi ng nht c vi tinh thn v tr ti cao [Brahman]. Cc sch Upanisad c nh hng ln n s pht trin h t tng n , l ci ngun t tng cho nhiu khuynh hng trit hc v tn gio khc nhau n c i. b) T tng trit hc thi c in Vo thi k c in (hay l Blamn Pht gio), tuy nn kinh t v x hi n l pht trin cao hn trc nhng vn b km hm bi tnh cht kin c ca t chc cng x nng thn, bi s phn chia ng cp ngt ngho v s thng tr ca nh nc qun ch chuyn ch trung ng tp quyn. V i sng tinh thn, th gii quan duy tm, tn gio ca kinh thnh Vda, Upanisad v o Blamn c suy tn l h t tng chnh thng ng tr trong i sng tinh thn ca con ngi. Cc trng phi trit

18 hc thi k ny a dng, phn nh li ch ca cc tng lp x hi khc nhau c trnh by thnh h thng cht ch, c chia lm hai phi: phi chnh thng tha nhn uy th ti cao ca kinh Vda, o Blamn v phi khng chnh thng bc b uy th kinh Vda v o Blamn. Phi chnh thng bao gm 6 trng phi: Smkhya, Mimna, Vednta, Yoga, Naya, Vaisesia. Phi khng chnh thng, hay phi t gio c ba trng phi: Jaina, Lokyata, Buddha (Pht gio). Trng phi Smkhya. T tng ca Smkhya c ngun gc rt c v nh hng ca n rt ln. n nay ch c hai tp sch trnh by quan im Smkhya l Smkhya-stra c coi l ca Kapila v Smkhyakarita c coi l ca Isvarakrisna. Trit hc Smkhya s k l duy vt, ph nh s tn ti ca Brahman v thn, h a ra hc thuyt tn ti ca kt qu trong nguyn nhn trc khi n xut hin v hc thuyt v s chuyn ho thc t ca nguyn nhn trong kt qu. H cho rng nu th gii l vt cht th nguyn nhn ca n cng phi l vt cht. Vt cht u tin (Prakriti) dng tinh t, tim n, khng th cm gic trc tip. Th gii vt cht l th thng nht ca ba yu t: Sattva (nh, sng, ti vui), Rajas (ng, kch thch), Tamas (nng, kh khn). Khi ba yu t ny trng thi cn bng th Prakriti trng thi khng th trc quan c. Khi cn bng b ph v th y l im xut pht ca s tin ho th gii. Trit hc Smkhya hu k c khuynh hng nh nguyn khi tha nhn s tn ti song song hai yu t u tin l Prakriti v Purusa (vt cht v tinh thn). Yu t Purusa mang tnh ph qut vnh hng v bt bin, n truyn sinh kh, nng lng bin ho vo yu t vt cht. Trng phi Mimns. T tng ca Mimns c kinh in u tin l Mimns - stra c coi l ca Jaimini v sau l bn ch gii cc tc phm trn cn li n nay l Sabara - Bhasya do Sabara vit. Mimns l h thng trit hc chnh thng, khng tha nhn s tn ti ca thn. Lp lun ca h v s tn ti ca thn l khng c chng c, cm gic khng nhn ra thn, ngun gc ca tri thc suy cho cng l da trn cm gic. Quan im v thn nh trn c ngun gc trong quan im ca h v kinh Vda v thn linh Vda. H coi kinh Vda l tp mnh lnh v nghi l. Nghi l c sc mnh, c th a li hiu qu. Cn thn trong kinh Vda l ci tn, hay l m thanh cn thit cho cc cu thn ch nghi l. Mimns hu k tha nhn s tn ti ca thn.

19 Trng phi Vdnta. T tng ca Vdnta c kinh in u tin l Vdnta-stra c coi l ca Badarayana vit, nhm h thng ho, thng nht cc quan im trit hc ca Upanisad. Cch lun gii c nh hng ln nht l quan im Advaita Vedanta (tc Vdnta nht nguyn) hay Maya - vada (tc l thuyt l o nh). Theo l thuyt ny, tn ti tuyt i (Brahman) ng nht vi ti (Atman) l thc c nhn thun tu. Th gii vt cht khng hin thc, hnh nh ca n ch l o nh (maya), sinh ra do v minh (avidya). Vy, Vdnta nht nguyn khng tha nhn s tn ti ca bt c ci g ngoi Brahman - tc l thc thun tu. Cc phi Vdnta sau ny gii thch Vdnta - stra theo quan im hu thn hay duy tm khch quan. H coi Brahman l linh hn v tr, vnh hng, cn Atman l linh hn c th, mt b phn ca linh hn ti cao, tc l thng Brahman. Trng phi Yoga. Yoga-sutra ca Patanjali l kinh in ca trng phi Yoga. T tng trit hc ct li ca Yoga l s hp nht tm th v mt mi, l h thng tu hnh m ngi tu hnh chp nhn gii thot Atman ra khi cc gic quan v s rng buc ca c th. Trng phi Yoga kt hp t tng trit hc ca trng phi Smkhya nhng li coi Purusa l thng . Thng ca Yoga khng c ngha trit hc m ch c mc ch t ti gic ng vt qua th gii vt cht hu hnh, hu hn, thng bin t ti i gic - tc n vi Brahman. Trng phi Nyaya - Vaissika. Ngay t u, hai h thng Nyaya v Vaissika gn lin vi nhau, qua thi gian thc s ha lm mt, nn c th gi chung l Nyaya - Vaissika. Kinh in c bn ca Nyaya Vaissika l Nyaya-stra ca Gautama v Vaissika-sutra ca Kanaa. L thuyt nhn thc, l thuyt nguyn t v l thuyt bin lun l ba ni dung ch yu v mt trit hc ca trng phi Nyaya - Vaissika. L thuyt nguyn t: Nhng nh trit hc ca trng phi Nyaya Vaissika tha nhn s tn ti ca th gii vt cht, th gii y l rt phong ph, a dng, phng php lun ca h l quy ton b s a dng ca tn ti vo bn yu t vt cht: t, nc, la v khng kh. Nhng yu t ny li c quy vo bn nguyn duy nht, u tin l Ami (nguyn t). Nguyn t c coi l nhng ht vt cht khng ng nht, bt bin, vnh hng, c phn bit cht lng, khi lng v hnh dng, tn ti trong mi

20 trng c bit, trong khng gian, thi gian. Bn cnh vic tha nhn s tn ti ca nguyn t, phi ny cn tha nhn c v s nhng linh hn tn ti trong v tr, nhng linh hn y c gi l Ya m c tnh ca n c th hin ra nh c vng, ch, vui bun, gin hn... iu khin s kt hp gia cc nguyn t vi nhau v gia cc nguyn t vi linh hn, hoc gii thot cc linh hn khi nguyn t hai phi ny tm n lc lng th ba mang tnh cht siu nhin l thn Isvara. L thuyt nhn thc: h tha nhn s tn ti khch quan ca i tng nhn thc, cao vai tr kinh nghim trong nhn thc. Nhn thc c th tin cy, cng c th khng tin cy. V vy phi kim tra ng sai ca nhn thc mt cch thc t. Thuyt bin lun ca Nyaya - Vaissika c ng gp quan trng v hnh thc logic ca t duy. l hnh thc lgic ca t duy theo nguyn tc Ng on lun: Lun v d suy on kt lun. Trng phi Jaina. Tn ca Jaina bt ngun t tn ngi sng lp Mahavira c hiu l Jina (chin thng). Kinh in ca Jaina l Tattvartha Dhigama - stra ca Umasvati. Ni dung trit hc c bn ca Jaina l thuyt tng i, l lun v phn on v thc th tn ti.Trc ht Jaina cao thuyt tng i. Theo thuyt ny, tn ti va l bt bin va chuyn bin. Ci vnh hng l vt cht, cn ci bin i l cc dng vt cht, ging nh t st th khng thay i, nhng nhng ci bnh lm bng t st th thay i. L thuyt tng i ca Jaina dn n l lun v phn on. Theo thuyt ny, khi a ra mt phn on no y th ch c ngha l vi mt chc chn no thi. Nhng ngi Jaina cho rng c th chia thc th tn ti ra lm hai loi sng v khng sng: sng l c l tr, linh hn; khng sng gm khng gian, thi gian, vn ng, ngh ngi... Cc yu t sng v khng sng lin kt vi nhau. Jaina tin vo thuyt lun hi v nghip. gii thot khi lun hi cn hon thin o c bng hnh thc tu kh hnh. Trng phi Lokyata. Tn Lokyata hay Carvaka thng c hiu l th trit hc ph bin trong nhn dn, hay l trit hc ly vt cht l c s. Lun gii v ngun gc th gii: Lokyata cho rng tt c u to ra bi bn yu t vt cht l t, nc, la v khng kh. Nhng yu t ny c kh nng t tn ti, t vn ng trong khng gian v cu thnh vn vt. Tnh a dng ca vn vt do s kt hp khc nhau ca nhng yu t y. Bn thn con ngi cng l kt qu s kt hp ca cc nguyn t .

21 Khng c linh hn bt t. Linh hn hay thc ch l mt thuc tnh ca c th. thc do vt cht sinh ra nh go nu thnh ru, nhng ru li c tnh cht m go khng c l lm cho ngi ta say. T Lokyata ph nhn thuyt lun hi v nghip, ch giu s gii thot. L lun nhn thc v lgic hc: phi ny c khuynh hng duy vt theo lp trng kinh nghim lun. H cho rng cm gic l ngun gc duy nht ca nhn thc, ng thi ph nhn tnh cht xc thc ca tri thc gin tip. V lgic hc Lokyata khng ph nhn gi tr ca bin lun, chng minh v kt lun lgic m ch ph nhn phng thc suy lun, chng minh v m ra kt lun sai lm ca kinh Vda. V o c: h ph phn l thuyt chm dt au kh bng s kim ch ham mun dc vng hnh phc thin ng. H cho rng ch c th gii con ngi ang sng mi l c thc. V vy, hy cho mi ngi sng v hng lc tt c nhng ci g h mong mun. Nhng t tng trn cho thy Lokyata l phi duy vt trit nht trong cc trng phi trit hc n c i, n xa l vi tinh thn tn gio truyn thng ca n . Trng phi Pht gio (Bouddha). Pht gio ra i vo th k VI trCN. Ngi sng lp l Siddartha (khong th k VI trCN). Sau ny ng c ngi i tn vinh l Sakyamuni (Thch ca Mu ni), l Buddha (Pht). Pht (gi chung l Tam Tng kinh in l tn ghi m Hn Vit ca Buddha, c ngha l gic ng. Pht gio l hnh thc gio on c xy dng trn mt nim tin t c Pht, tc t bin ln tr tu v t bi ca Siddharta. Kinh in ca pht gio gm Kinh Tng, Lut Tng v Lun Tng. Pht gio, c chung vi cc tn gio n khc mt s khi nim nh kip nghip, lun hi. Pht hc nguyn l mt trit l sng theo mc tiu gii thot. V tr quan thuyt nhn duyn ca Pht gio cho rng tt c s vt c danh c tng(c th nhn thc qua cm gic hay nim) gi l Php (Dharma); u b chi phi bi lut v thng (lun lun chuyn bin): chuyn bin trong nhy mt hay tng giai on thay hn cht lng r rt. Vn vt tun theo lut nhn qu: thnh, tr, d, dit. Khi nim nhn duyn gii thch sinh v dit ca s vt: nhn l nguyn nhn, duyn l nhng iu kin gip cho nhn pht trin. Nhn duyn l nhng quan h bin chng trong khng gian v thi gian gia cc s vt. Mt s vt nh hng

22 dy chuyn (duyn) n tt c cc s vt khc. Trong mt c tt c, trong tt c c mt. S vt khng c thc th, ch h o tm thi: sinh ra v nhn duyn ha hp thnh (sc) dit i v nhn duyn tan r (khng). Do , khng th c ci ti vnh hng, thc cht l khng c ti, v ng. Vn vt h o gc nhn duyn: chn l y gi l tnh chn nh, pht tnh, php tnh. Nhn sinh quan t diu ca Pht gio cho rng theo thuyt v ng, khng c s vt ring bit, khng c ci ti. Con ngi sinh ra ch do nhn duyn kt hp, c th l ng un (gm nm thnh t): ci ti sinh l tc l thn (vi yu t sc, tc l cm gic c), ci ti tm l tc l tm (vi bn yu t tinh thn l th, tng, hnh, thc). Khi nhn duyn ng un tan r, th t, dit. Do khng nhn thc c ci ti c m khng; nn con ngi ta kh. Do , Pht ra thuyt T diu , c s ca Pht hc:1/ Kh l i ngi c 8 ci kh:sinh, lo, bnh, t, mun m khng c, a m phi xa la, ght m phi gn, ng un che lp tr tu. 2/ Tp l nguyn nhn ci kh: tham, sn, si. Chng sinh do khng bit v ng, nn sinh ra kh, dc vng, to ra nhn duyn lun hi. 3/ Dit l tr dit ci kh, khng cn lun hi sinh t. 4/ o l con ng dn n gii thot khi lun hi sinh t n ci Nit bn. Phi theo tm con ng ng l tri kin (nhn thc), t duy, ni nng, hnh ng (nghip), sinh sng, n lc, nim (ngh v nh) nh (tp trung t tng) u phi ng: Nit bn l trng thi khng cn bn thn na, tch dit tham dc, khng cn sinh t - lun hi. Pht gio ch trng bnh ng (ai cng c Pht tnh) t bi (thng yu mi loi). V gii lut ca Pht gio khng phi xut pht t ch ca thn thnh nh cc tn gio khc m l da vo yu cu ca lun l. Gii lut cn bn ca Pht gio l 5 gii 10 thin. 5 gii l khng st sinh, khng trm cp, khng t dm, khng ni di, khng ung ru. 10 thin: trong c ba thin nghip v thn th [cu sinh, b th, gi phm hnh]; 4 thin nghip v khu [ thnh thc, ho nh, i knh, ngay thng]; 3 thin v [ thanh tnh, t bi, chnh kin]. Tm li, yu cu ca Pht gio v gii lut l trnh mi iu c, lm mi iu thin. Lm c v khng lm iu thin u l phm gii. Phm gii phi c 3 iu kin: tm, cnh, s mi gi l mc ti phm gii. Tri qua qu trnh vn ng ca lch s, ngay trn t n xut hin nhiu h phi Pht gio, h a ra nhng quan im khc nhau.

23 Sau khi Siddharta mt, Pht gio chia thnh hai b phn: phi Thng ta b (Theravada) ch trng duy tr gio l cng cch hnh o thi c Pht ti th v phi i chng b (Mahasamghika) vi t tng ci cch gio l v hnh o cho ph hp vi thc t. Khong th k II trCN xut hin nhiu phi Pht gio khc nhau, v trit hc c hai phi ng ch l phi Nht thit hu b (Sarvaxtivadin) v phi Kinh lng b (Sautrnstika). Vo u cng nguyn Pht gio i tha xut hin ch trng t gic, gic tha; h gi nhng ngi i lp l Tiu tha. n , Pht gio bt u suy dn t th k IX v hon ton sp trc s tn cng ca Hi gio vo th k XII. c) T tng trit hc thi k sau C in. T th k VII o Hi xm nhp vo n . bnh din t tng, cuc cnh tranh uy th gia o Pht, o Blamn v o Hi din ra ngy cng quyt lit. c s ng h ca giai cp thng tr l tn ca Hi gio, o Hi tng bc pht trin. S pht trin ca o Hi lm cho o Pht suy yu v n th k XII, b loi ra khi thc h ngi n . n u k nguyn mi o Blamn pht trin thnh o Hinu. o Hi l tn gio do ngi Rp Mohamed sng lp vo th k VII, ting Rp l Islam, c ngha l "thun tng", "tun theo" - tc l thun tng thnh Allah ti thng v duy nht, tun theo v s gi ca thnh Allah l Mohamed. o Hi kt hp tn ngng dn gian Rp, o Do Thi v o Kit. N chng li mt s c s v t tng qu lc hu ca cng x nguyn thy, nhng ng thi n thn thnh ha s bt bnh ng trong th gii Rp, ch phong kin v tn d chim hu n l. C s gio l ca o Hi l Kinh Koran v nhng truyn thng, tp qun (Sunna) gm nhng tc l v hnh ng do Mohamed truyn li. o Hi l o mt thn, ch c mt thng l c Allah (Ala). Mohamed l v tin tri ca c Allah. T tng trit hc ca o Hi c th hin trong kinh Koran. Kinh Koran cho rng thnh Allah l ci ngun ca th gii. Tnh cht duy tm ca kinh Koran c th hin cc ni dung sau. Tin chn thnh: l ch tin thnh Allah ngoi ra khng cn v thn no khc, thnh Allah l duy nht. y l ht nhn tn ngng ca o Hi, khng c php tho hip hoc xem thng. cng c c tin o Hi i hi tn : trong lng thnh tn, ngoi ming tng nim, thn th tun

24 hnh tuyt i khng c hoi nghi, tranh bin, c nh vy mi t c tm ton tin. Tin thin s: Theo Kinh Koran th c nhiu thin s, mi thin s cai qun mt cng vic: c thin s lo quan st, c thin s lo truyn t, c thin s chuyn theo di ngi cht... Theo truyn thuyt ca Hi gio, trc khi thnh Allah ly t to ra con ngi u tin, th thnh Allah ly nh sng to ra thin s chp hnh mi mnh lnh ca ng Allah, quan st, theo di, ghi chp khng b st mi hnh vi thin, c ca con ngi trong sut cuc i. Tin kinh in l lng tin vo b Kinh Koran - B kinh thn thnh do Allah khi th cho nh tin tri Mohamed, t xy dng uy quyn tuyt i ca kinh Koran. Tin s gi l lng tin vo ngi nhn mnh lnh ca thnh Allah truyn cho ngi i. Tn iu ny i hi cc tn tn sng Mohamed s gi v nh tin tri ca c Allah. Tin kip sau ngha l sau khi cht, con ngi c th sng li v chu s phn xt ca thnh Allah vo ngy tn th. o Hi cho rng cuc i ca con ngi l ngn ngi, kip sau l tn ti vnh hng, y mi chnh l ni thc s ca mi con ngi. Tin tin nh l ht nhn ca thuyt nh mnh Hi gio. Tn Hi gio tin rng s phn con ngi do thnh Allah an bi. Trc khi cho i tt c c sp t xong xui, con ngi khng c cch g cng li c . Th gii quan ca o hi l th gii quan duy tm, coi v tr v con ngi do thnh Allah sng to ra. Thnh Allah c sc mnh ton nng chi phi tt c mi s vt, hin tng k c con ngi. Trong th gii y ch c Mohamed l ngi k tc c thnh Allah. Mi con ngi do thnh Allah sng to ra c mt s phn c nh trc. Nh c thnh Alalh ch bo nn con ngi mi xy dng c cuc sng ca mnh trn tri t. Nhng ai khng nghe li dy ca thnh Allah s b y xung a ngc khi cht, cn nhng ngi nghe li s c ln thin ng v th phi tun theo ch ca thnh Allah. Nh vy, trit l ca o Hi l trit l duy tm, ngoi lai, xm nhp vo n , n l h t tng ca giai cp thng tr n trong thi k ch phong kin suy tn.

25 3. Mt s kt lun v trit hc n c, trung i a) Trit hc n ra i sm, s v quy m v s lng tc phm, s a dng cc trng phi, s phong ph cch th hin, s su rng ni dung phn nh. V vy, trit hc n c, trung i l mt trong nhng ci ngun ca nn vn minh nhn loi ni chung, ci ngun ca nn trit hc th gii ni ring. b) Trong qu trnh vn ng v pht trin, nn trit hc n c, trung i chu nh hng ln ca nhng t tng tn gio, nn gia trit hc v tn gio rt kh phn bit. T tng trit hc n du sau cc l nghi huyn b, chn l th hin qua Kinh Vda v Upanisad. V vy, t thi k c in v sau, tr trng phi duy vt in hnh Lokyata mt i t sm, cn cc trng phi trit hc khc c mt s chuyn bin ging nhau l t ch ngha duy vt sang ch ngha duy tm, t v thn sang hu thn. Cc vn ln ca trit hc nh bn th lun, nhn thc lun, vn con ngi v cuc sng ca con ngi u c l gii mt cch duy tm: - Vn bn th lun, trong t tng trit hc t thi s khai c mm mng v sau t thi c in tr i, c hai quan im i lp nhau l coi th gii b chi phi bi mt nguyn l phi nhn cch v quan nim coi mt v Thng nhn cch ha iu khin mi qu trnh v tr. Vn quan tm hng u ca cc trng phi l mi quan h gia tinh thn v tr ti cao (Brahman) vi linh hn con ngi (Atman). H gii thch duy tm rng Brahman l thc th duy nht, c trc, bt dit sinh ra tt c cc s vt, hin tng ca th gii v s nhp v vi Brahman ca tt c mi s vt hin tng trong th gii. Mi s vt, hin tng u c Atman, v Atman l mt b phn ca Brahman. - Vn con ngi v cuc sng ca con ngi, l vn trit hc n c trung i rt quan tm. Nhng do nh hng t tng lun hi ca kinh Upanisad, do hn ch ca lch s, cc nh t tng khng tm thy nguyn nhn au kh ca con ngi l trong i sng kinh t x hi m l trong nhn thc, do V minh. V th, hu ht cc trng phi trit hc u tp trung gii quyt vn nhn sinh bng con ng gii thot mang mu sc duy tm. - V nhn thc, gii thot linh hn bt t khi vng vy hm ca lun hi nghip bo, th phi c tri thc. Con ng t ti tri thc khng phi l hot ng nhn thc thng qua s tc ng qua li ca ch th v

26 khch th m phi Thin. Thin l con ng trc gic thc nghim tm linh ca con ngi nhn ra chn bn ca mnh, linh hn (Atman) ng nht vi tinh thn v tr ti cao (Brahman). c) Khi gii quyt cc vn ca trit hc, cc h thng trit hc n c i ch tn trng qu kh, c khuynh hng phc c. Khc vi trit hc phng Ty, cc nh trit hc khng t ra mc ch to ra mt loi trit hc mi thng qua ph phn c k tha nn trit hc trc m ch tp trung bo v, l gii v cc quan nim ban u. V vy, cc vn trit hc ca cc bc tin bi t ra c bn su sc, nhng khng phong ph. d) Khi bn n vn bn th lun, mt s phi trit hc a ra phm tr tnh khng, em i lp khng v c, quy ci c v ci khng, th hin mt trnh t duy tru tng cao.II. TRIT HC TRUNG QUC C, TRUNG I

1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc Trung Quc C, Trung i. Trung Quc c i l vng t rng ln, chia lm hai min. Min Bc ngang v tuyn vi Hy Lp, xa bin, kh hu lnh, t ai kh khan, cn ci, sn vt ngho. Min Nam, kh hu m p, cy ci xanh ti, phong cnh p, sn vt phong ph. Trung Quc c i c lch s lu i t cui thin nin k th III, ko di ti tn th k III trCN. Trong khong 3000 nm lch s y, Trung Quc c phn chia lm 2 thi k ln: thi k t th k IX trCN v trc v thi k t th k VIII n th k III trCN. Thi k t th IX v trc, bao gm thi Thng c v thi Tam i: l H, (2205 -1784 trCN) Thng (1783-1135 trCN), Ty Chu (1135 770). Ty Chu l nh cao ca ch chim hu n l Trung Quc. T th k VIII - III trCN l thi k ng Chu (770 221 tr CN thng gi l thi k Xun thu - Chin Quc). l thi k chuyn bin t ch chim hu n l sang ch phong kin. thi ng Chu quyn s hu ti cao v rung t thuc v ch s hu t nhn v rung t hnh thnh. Chnh nguyn nhn kinh t ny lm xut hin s phn ha sang hn da trn c s ti sn, s tranh ginh a v x hi ca cc th lc ct c v y x hi Trung Quc c i vo tnh trng chin tranh khc lit. cng chnh l iu kin lch s i hi gii th ch n l th tc nh Chu

27 xy dng ch phong kin; gii th nh nc ca ch gia trng, xy dng nh nc phong kin nhm gii phng lc lng sn xut, m ng cho x hi pht trin. Thc trng y ca x hi lm xut hin nhng t im, nhng trung tm "k s" lun tranh lun v trt t x hi c v ra nhng hnh mu cho mt x hi tng lai. Lch s gi thi k ny l thi k "Bch gia ch t" (trm nh trm thy), "Bch gia tranh minh" (trm nh ua ting). Chnh trong qu trnh y hnh thnh cc nh t tng ln v cc trng phi trit hc kh hon chnh. iu kin t nhin, kinh t - x hi v vn ho ca Trung Quc c trung i l c s cho s ra i v quy nh ni dung, tnh cht ca trit hc Trung Quc c trung i. Nt c th ca trit hc giai on ny l ra i mt lot hc thuyt chnh tr - x hi, trit hc v hu ht cc hc thuyt ny c xu hng gii quyt nhng vn thc tin chnh tr - o c ca x hi. 2. T tng trit hc Trung Quc thi c i Trong thi k t th k IX trCN v trc, t tng trit hc bt u xut hin, nhng cha t ti h thng. T tng trit hc c h thng c hnh thnh vo thi ng Chu. Theo sch Hn th c tt c 103 hc phi, trong ch yu l su hc phi: Nho, Mc, o, Danh, Php, m Dng v c nh hng ln nht l ba hc phi: Nho, Mc, o. a) m dng gia m Dng gia vn gc cc nh Thut s. Thut s c ngun gc t m tn, song l ngun gc ca khoa hc v trong thut s c c vng nh khoa hc. Khi loi tr s tin tng vo lc lng siu nhin thay vo l s gii thch v tr bng t ng ca lc lng t nhin, d cn gin d, th s, c th tm thy bc u ca khoa hc. Phi m Dng gia ra i trn c s y. Trung Quc thi c, c hai lung t tng gii thch cu to v ngun gc ca v tr: m Dng v Ng Hnh. Hai lung tin trin c lp v v sau hp lm mt, di tn m Dng gia (S K T M Thin). T tng trit hc v m - Dng: Ghi chp thnh vn v m v Dng trong sch Quc ng, Chu ng, Chu Dch. Dng nguyn ngha l nh sng. m c ngha l bng ti. V sau, m - Dng c coi nh hai kh; hai nguyn l hay hai th lc v tr, biu th cho ging c, hot ng, hi nng, nh sng, khn ngoan, rn ri, v.v tc l Dng; ging

28 ci, th ng, kh lnh, bng ti, m t, mm mng, v.v tc l m. Chnh do s tc ng qua li gia m v dng m sinh ra mi s vt, hin tng trong tri t. Trong Kinh Dch sau ny c b sung thm trong lch trnh bin ho ca v tr c khi im l Thi cc, t Thi cc m sinh ra Lng nghi (m dng), ri T tng, ri Bt qui. Vy, ngun gc v tr l Thi cc, ch khng phi m dng. a s hc gi i sau cho Thi cc l th kh tin thin, trong tim phc hai nguyn t ngc nhau v tnh cht l m - Dng. y l mt quan nim tin b so vi quan nim Thng lm ch v tr ca cc i trc. Khi qut qu trnh pht trin quan nim v m dng, ta thy t tng trit hc v m dng c thin hng i su ct ngha ngun gc ca vn vt. m dng l hai phm tr rng, phn nh hai dng s vt, hin tng tn ti ph bin trong v tr. Mt dng c dng tnh, tch cc, nhit lit, cng ci... Mt dng c m tnh, tiu cc, lnh nht, nhu nhc... Hai th lc m dng khng tn ti bit lp m thng nht, ch c ln nhau theo cc nguyn l sau: - m Dng thng nht thnh Thi cc. Nguyn l ny ni ln tnh ton vn, tnh chnh th, cn bng ca ci a v ci duy nht. Chnh n bao hm t tng v s thng nht gia ci bt bin v bin i. - Trong m c Dng, trong Dng c m. Nguyn l ny ni ln kh nng bin i m - Dng bao hm trong mi mt i lp ca Thi cc. Hai nguyn l trn c ngi Trung Hoa khi qut bng vng trn khp kn, c hai hnh en trng tng trng cho m dng, hai hnh ny tuy cch bit hn nhau, i lp nhau nhng m ly nhau, xon ly nhau, biu th trong m c dng, trong dng c m. - S khi qut hnh thi cc m dng din t hnh nh dng tin n u th m li n v ng thi ch r m thnh dn th dng suy dn, ngc li dng thnh dn th m cng suy dn. Khi m cc thnh c mt mm dng xut hin, khi dng cc thnh c mt mm m xut hin. gii thch lch trnh bin ho trong v tr, ngi Trung Hoa khi qut ci lgic tt nh: Thi cc sinh Lng nghi (m - Dng), Lng nghi sinh T tng (thi dng - thiu m - thiu dng - thi m) v T tng sinh Bt qui (Cn, Khm, Cn, Chn, Tn, Ly, Khn, oi), Bt qui sinh ra vn vt (v cng v tn).

29 T tng trit hc v m dng t ti mc mt h thng hon chnh trong tc phm Kinh Dch. Vi cch cu to 64 qui (kp) c t thnh t 8 qui (n kinh). Mi cu to qu kp l mt cu trc tng trng cho mt ng thi tn ti ca vn vt. Tinh hoa ca Kinh Dch l Dch, Tng, T vi nguyn l m dng. Dch l bin ho ca vn vt. Quy lut bin ho y l t khng r rng n r rng, n su sc, n kch lit, n cao im, n mt tri. Tng ch bin dch ca vn vt biu hin qua cc qu. Tm qu ba vch tng trng ngha no v s vt, hin tng gi l tng. T l biu th Tng v phng din lnh hay d, ng hay tnh. Nguyn l m dng coi s giao cm bin ho ca m dng trong thi cc l nguyn nhn cn bn to nn s bin ho trong v tr. T tng trit hc v ng hnh: T ng hnh c dch l nm yu t khng tnh m l ng c nh hng ln nhau. Ng hnh c ghi chp thnh vn trong Kinh th (phn V, quyn IV) di tn Hng Phm c ngha l Khun ln. Th nht l thy, hai l ho, ba l mc, bn l kim, nm l th. Thu nhun nh nht; ho nng ln; mc cong thng; kim ct c; th li ma mng. Nhun nh di th mn, nng ln th ng, cong thng th chua, ct c th cay, ma mng th ngt. Cui Ty Chu, thuyt ng hnh an xen xut hin c dng gii thch s sinh trng ca vn vt trong v tr. Thuyt ny cho rng vt ging nhau th khng th kt hp thnh vt mi, ch c nhng vt c tnh cht khc nhau mi c th ho sinh thnh vt mi. Tip theo l thuyt ng hnh tng thng, ri xut hin thuyt ng hnh tng sinh b khuyt ch cha y ca thuyt ng hnh an xen. T tng ng hnh vo thi Chin quc pht trin n giai on cao nht, hnh thnh mt thuyt tng i hon chnh l ng hnh sinh thng. Sinh c ngha l da vo nhau m tn ti, thng c ngha l i lp ln nhau. Nh vy, t tng trit hc v Ng hnh c xu hng phn tch cu trc ca vn vt v quy n v nhng yu t khi nguyn vi nhng tnh cht khc nhau, nhng tng tc( tng sinh, tng khc, tng tha, tng v) vi nhau. l nm yu t Kim - Mc - Thy - Ho - Th, trong Kim tng trng cho tnh cht trng, kh, cay, pha Ty, v.v. Thy tng trng cho tnh cht en, mn, pha Bc, v.v. Mc tng trng cho tnh cht xanh, chua, pha ng, v.v. Ho tng trng cho tnh cht , ng pha Nam, v.v. Cn Th tng trng cho cht vng, ngt, gia, v.v Nm yu t ny khng tn ti bit lp tuyt i m trong mt h thng nh

30 hng sinh - khc vi nhau theo hai nguyn tc: Tng sinh (sinh ho cho nhau): Th sinh Kim, Kim sinh Thy; Thy sinh Mc; Mc sinh Ha; Ho sinh Th, v.v v tng khc (ch c ln nhau): Th khc Thy; Thy khc Ho; Ho khc Kim; Kim khc Mc; v Mc khc Th, v.v. Hai lung t tng m Dng v Ng Hnh c hp lm mt vo thi Chin quc, i biu ln nht l Tru Din. ng dng h thng l lun m dng ng hnh tng sinh tng khc gii thch mi vt trong tri t v gia nhn gian. T pht sinh ra quan im duy tm Ng c c trc c sau. T thi Tn Hn v sau, cc nh thng tr c thc pht trin thuyt m dng ng hnh, dn n bin thnh mt th thn hc, chng hn thuyt Thin nhn cm ng ca ng Trng Th, hoc Phng mnh tri ca cc triu i sau i Hn. b) Nho gia Nho gia xut hin vo khong th k VI trCN di thi Xun Thu, ngi sng lp l Khng T (551- 479 trCN). Sau khi Khng T cht, Nho gia chia lm tm phi, quan trng nht l phi Mnh T (327-289 trCN) v Tun T (313 - 238 trCN). Mnh T i su tm hiu bn tnh con ngi trn c s o nhn ca Khng T, ra thuyt tnh thin. ng cho rng, thin mnh quyt nh nhn s, nhng con ngi c th qua vic tn tm dng tnh m nhn thc c th gii khch quan, tc ci gi tn tm, tri tnh, tri thin, vn vt u c trong ta. ng h thng ho trit hc duy tm ca Nho gia trn phng din th gii quan v nhn thc lun. Tun T pht trin truyn thng trng l ca Nho gia, nhng tri vi Mnh T, ng cho rng con ngi vn c tnh c, coi th gii khch quan c quy lut ring. Theo ng sc ngi c th thng tri. T tng trit hc ca Tun T thuc ch ngha duy vt cht phc c i. Kinh in ca Nho gia thng k ti l hai b T th v Ng kinh. T th gm 4 sch: Trung dung, i hc, Lun ng, Mnh T. Ng Kinh c: Thi, Th, L, Dch, Xun Thu. Qua h thng kinh in ny c th thy r nt t tng trit hc ca Nho gia l cc t tng da trn trit l v v tr v gii t nhin, t lun gii v o lm ngi, v chnh tr, v nhn thc. Trong m nt nht l t tng v o lm ngi v chnh tr v gio dc. iu ny cho thy r xu hng bin lun v x hi, v chnh tr o c l nhng t tng ct li ca Nho gia. T tng trit hc v v tr v gii t nhin. Nhng ngi sng lp Nho gia ni v v tr v t nhin khng nhiu, song c mt s t

31 tng c bn. Trc ht, trong hc thuyt ca Nho gia th Tri c ngha bc nht. Khng T thng ni n tri, o tri, mnh tri. Nhng khi ging gii o l ca mnh, Khng T li khng ni r rng v h thng, ng ch cn vn dng cc khi nim, phm tr tri, o tri, mnh tri, lm ch da mnh m, thing ling cho hc thuyt v o l ca mnh l c. V vy, sau ny quan nim v tri t ln lt c cc danh nho i sau b sung. Th hai, gp tri t mun vt vo mt th, Khng T thng ch tnh cht ng nhiu hn tnh cht tnh. Th ba, Khng T tin vo v tr quan dch, cuc vn hnh bin ho khng ngng, su kn, mu nhim ca v tr con ngi khng th cng ni, Khng T gi l thin mnh. T ng coi tri c ch lm ch t ca v tr. Tin vo thin mnh, Khng T coi vic hiu bit mnh tri l mt iu kin tr thnh ngi hon thin. Th t, Khng T tin c qu thn, nhng quan nim qu thn ca ng c tnh cht l gio hn tn gio. ng cho rng qu thn l do kh thing trong tri t to thnh. Tuy nhn m khng thy, lng m khng nghe, th nghim mi vt m khng b st, nhng mi ngi u cung knh, trang nghim t t th qu thn c bn t, bn hu mnh. Mt khc, ng li cho rng qu thn khng c tc dng chi phi cuc sng con ngi, ng ph phn s m tn qu thn. Quan nim thin mnh ca Khng T c Mnh T h thng ho, xy dng thnh ni dung trit hc duy tm trong h thng t tng trit hc ca Nho gia. T tng trit hc v o lm ngi. Khi nghin cu con ngi, nhng ngi sng lp Nho gia rt quan tm nghin cu bn tnh ca con ngi v h coi y l ngun gc ca s o ln x hi thi ng Chu. Tnh ca con ngi theo Nho gia l do tri ph (Trung Dung, I). S ph y ca tri l ng u nn tnh ca con ngi lun gn nhau. Nhng trong cuc sng x hi, do nhng tp tc, tp qun lun lm cho con ngi xa nhau (Lun ng, Dng ha, 2) khng gi c tnh ngi tri ph tt dn n con ngi v o, c nc v o, thin h v o. V vy, thnh ra phi lp nn o ca con ngi. o theo ngha gc ca t ny l con ng ng n t ni i ti ni n. ng dng vo s vn ng ca tri, t, o l nhng quy lut c bn ca s vn ng y. ng dng vo cuc sng x hi, i vi con ngi, o l con ng ng n phi noi theo xy dng quan h lnh mnh, tt p, ph hp vi tnh ca con ngi, do con ngi lp nn. Theo tinh thn y, Kinh Dch ch r: "Lp o ca tri, ni m v dng"; "Lp o

32 ca t, ni nhu v cng"; "Lp o ca ngi, ni nhn v ngha". Vy, o lm ngi l nhn ngha. Nhn, xt trong mi lin h vi c ngha th nhn l bn cht ca ngha, bn cht y l thng ngi. Khng t ni rng nhn l thng ngi, ngi no tht lng thng ngi khc th c th lm trn ngha v ca mnh. Trong Lun ng Khng T dng ch nhn ch mt c ring, nhng ng dng nhiu nht l ch mi c tnh, l ton c. Ngha, xt trong mi lin h vi nhn th ngha l hnh thc ca nhn. Ngha l phn ta phi lm. l mnh lnh ti cao. Trong cuc sng x hi, mi ngi u c nhng iu phi lm, lm nhim v v nhim v, bi v nhng iu y ng phi lm v phng din lun l. Nu lm nhim v v l do khc, khng v lun l th hnh vi ta khng hp ngha, du cho ta c lm trn bn phn. Khng t cho rng, trong trng hp hnh ng ch v li. Vi Nho gia ngha v li l hai t hon ton i lp. Nh nho phi bit phn bit ngha v li v s phn bit ny l ti quan trng trong gio dc o c c ca con ngi gn cht vi o nhn ngha. T c trong kinh in Nho gia thng c dng ch mt ci g th hin phm cht tt p ca con ngi trong tm hn thc cng nh hnh thc, dng iu v.v. Mi quan h gia o nhn ngha vi c ca con ngi c th din t mt cch khi qut rng ng i li li ng n phi theo xy dng quan h lnh mnh, tt p l o; noi theo o mt cch nghim chnh, ng n trong cuc sng th c c c trong sng qu bu trong tm. Trong kinh in Nho gia c ni nm o c x ln trong nm quan h ln gi l ng lun: vua ti, cha con, chng v, anh em (hoc trng u), bu bn. T nhng o c x ln y, Kinh L nu ln cc c: Vua nhn, ti trung, cha t, con hiu, anh lnh, em , chng c ngha, v vng li, trng c n, u ngoan ngon, vi bn hu phi c c tn. Khi ni n nhng c thng xuyn phi trau di, l nm c gi l ng thng: nhn, ngha, l, tr, tn. i vi cc t ni chung, cc danh nho gp cm su ch: hiu, , trung, tn, l, ngha. Vi nhng ngi c v tr trng trch, cc danh nho gp thnh mt cm ba ch l nhn, tr, dng. Vi nhng c c cao, coi l ht nhn, l nhn v l v.v. Tm li, ni dung o c c bn ca Nho gia l Lun Thng. Trong Ng Lun c ba iu chnh gi l tam cng; trong ng thng nhn l ch, nn o ca Khng t gi l o nhn. T tng trit hc v chnh tr. Tnh hnh x hi thi Xun ThuChin Quc xut hin nhng vn ln nh: s hn lon v quan nim

33 ng cp v danh phn; cc ch hu xm ln v thn tnh ln nhau; mu thun gay gt gia nng dn l lnh cha; s xung cp v o c;... Do khng hiu nguyn nhn su xa ca cc s bin lch s v b nhng quyn li giai cp quy nh nn nhng k sch chnh tr ca Khng T ch dng li tnh cht ci lng v duy tm, ch khng phi bng cch mng hin thc. K sch chnh tr trc ht l thuyt chnh danh. lm cho x hi c trt t, Khng T cho rng bin php trc ht l phi thc hin chnh danh. Chnh danh c ngha l mt vt trong thc ti cn phi cho ph hp vi ci danh n mang. Ni cch khc, mi ci danh bao hm trong mt s iu kin to nn bn cht loi s vic m danh lin quan n. Bn cht ca ng vua l nhng iu kin l tng m ng vua phi c, ngha l nhng iu kin hp vi vng o. Hnh ng theo vng o, th ng vua mi tht l ng vua, ng vua va hp vi thc v va hp vi danh. Nu ng vua khng hnh ng theo vng o, th ng vua khng phi l ng vua na, mc d dn chng vn coi l vua. Vy, trong x hi, mi ci danh u bao hm mt s trch nhim, bn phn v nhng c nhn mang danh y phi c nhng trch nhim v bn phn ph hp vi danh y. l ngha thuyt chnh danh ca Khng T. K sch chnh tr th hai l thuyt L tr. Thi Xun Thu - Chin Quc nhiu hc phi trit hc xut hin v mi hc phi a ra cch tr nc an dn khc nhau ca mnh gi l tr o. Nhng tr o c ngi ta ni nhiu l chnh tr, c tr, l tr, php tr v v vi tr. u tranh gay go nht l u tranh gia Nho gia v Php gia v tr o. Php gia thin v b o v ch trng php tr, Nho gia kin tr vng o v ch trng l tr. L, hiu theo ngha rng l nhng nghi thc, quy ch, k cng, trt t, tn ty ca cuc sng chung trong cng ng x hi v c li c x hng ngy. Vi ngha ny, l l c s ca x hi c t chc bo m cho phn nh trn di r rng, khng b xo trn, ng thi nhm ngn nga nhng hnh vi v tnh cm c nhn thi qu. L, hiu theo ngha l mt c bn trong ng thng, l s thc hnh ng nhng gio hun k cng, nghi thc do Nho gia ra cho nhng quan h tam cng ng lun, tht gio, v cho c s th cng thn linh. l ngi th phi hc l, bit l v c l. Khng nh th l phi l, m phi l th khng c nhn, khng c nghe, khng c ni, khng c lm. Kinh l cho rng l l trt t ca tri cho nn c l chnh l tnh tri, mnh tri ca con ngi hc l t tui tr th. Vi ngha ny l l ni dung c bn ca l gio o Nho. L

34 vi nhng ni dung trn l cng c chnh tr, l v kh ca mt phng php tr nc, tr dn lu i ca Nho gio. Phng php y l phng php l tr. Khng Mnh coi trng gio dc hn chnh tr v php lut nhng gio dc v k cng ca Nho gio bao gi cng nhm ti thay th chnh tr, php lut mt cch hiu lc hn. L, c th a tt c vo n np tm tp, c th ngn cm mi li khi sp xy ra. V vy, nhng iu quy nh v l vn ra i rt sm, nhiu v t m hn nhng iu v php lut. Vi i tng d sai khin ng o l nng dn lao ng, lp tr v ph n th l li cng rm r, phin phc v cay nghit, lm cho h mt i nhiu v phm cht con ngi. T tng trit hc v nhn thc lun. T kinh nghim ca mnh, Khng T tng kt c nhiu quy lut nhn thc, nhng ch yu l thc tin gio dc v v phng php hc hi. t ti o nhn, Nho gia rt quan tm ti gio dc. Do khng coi trng c s kinh t k thut ca x hi, cho nn gio dc ca Nho gia ch yu hng vo rn luyn o c con ngi. Nhng, t tng v gio dc, v thi v phng php hc tp ca Khng T chnh l b phn giu sc sng nht trong t tng Nho gia ngha ca gio dc, theo Khng T l ci to nhn tnh. Mun dn nhn loi tr v ch tnh gn nhau, tc l ch thin bn nhin th phi cng vo gio dc v gio dc c th ho c thnh thin. Trung Dung vit: Gio dc l tu sa ci o lm ngi. i hc vit: o ca i hc l ch lm sng t c sng. Tu sa o lm ngi, v lm sng t c sng l mc ch ti cao ca gio dc trong vic ci to nhn tnh. Khng T khng coi gio dc ch m mang tri thc, gii thch v tr m ng ch trng n vic hnh thnh nhn cch y ly gio dc m mang c tr, nhn, dng, ct dy ngi ta hon thnh con ngi o l. Mc ch ca gio dc, theo Khng T trc ht l hc ng dng c ch cho i, vi x hi. Th hai l hc hon thin nhn cch. Khng T cho rng: K i hc xa v lo mnh, ngy nay k i hc l v ngi. Chng trnh gio dc c Khng T nu ln l vn chng, thc hnh, trung ngha, tn nhim. Trong bn ni dung y, c ba ni dung thuc phng din hnh vi i biu cho nhn cch ca mt c nhn hnh ng i. Th ba l hc tm ti iu l. Tri t vn vt rt phc tp, nhng c th tm ra c o l. Khi tm ra c h thng iu l th c th hiu c s khc nhau ca s vt. Phng php ca gio dc, theo Khng T, trc ht l coi trng vic gio

35 dc theo lch trnh ng vi iu kin tm sinh l. Cch gio dc y nhm nui cho tnh cm ny n, ri a vo khun php, ri iu ho s xung t tm. Th hai, coi trng mi quan h gia cc khu ca gio dc. Trong vic hc, cn tun th hc gn lin vi t, vi tp, vi hnh. Trong vic dy, mun dy tt, phi c tr tt, tc nhng hc tr hc v o, hc khng bit chn, v phi c thy dy tt, dy v o m khng bit mt mi. c) Mc gia Ngi sng lp phi Mc gia l Mc T, tn l ch (479 - 381 trCN), cng thi vi Khng T. T liu t tng ca phi Mc gia l b Mc T gm 53 chng. Xut pht t lp trng giai cp v o c ngh nghip, h kch Nho gia nhiu mt, mun tranh chp a v ca Nho gia trn trng chnh tr. Qua ti liu kinh in, t tng trit hc ca Mc gia th hin cc ni dung c bn sau: T tng trit hc v v tr. T tng ny, phi Mc gia c nhiu mu thun. Mt mt ph nhn quan im thin mnh ca Khng T v cho rng s giu ngho, sng cht, ha phc, thnh bi khng phi do s mnh quy nh m l do hnh vi con ngi gy nn, do sc ta cha , lc ta cha mnh. Mt khc h li a ra mt th gii quan tn gio trng tri, t, qu thn, phc tng sc mnh t nhin thn b. T tng v nhn ngha. Nhn l kim i, tc yu thng mi ngi khng phn bit ng cp, thn s, trn di...; yu ngi nh yu mnh, yu ngi ngoi cng nh yu ngi thn. Ngha l li l lm li cho mi ngi, tr hi cho mi ngi. Mc gia ph phn x hi l tr ca Nho gia, noi gng H V kh hnh cu i, th hin mu sc ca ch ngha cng li nng m. Mi ni dung ch yu to thnh t tng ca Mc gia xoay quanh ch ngha: (thng hin, thng ng, tit dng, tit tng, phi nhc, phi mnh, thin ch, minh qu, kim i, phi cng). Mc gia ly ch ngha lm tiu chun xem xt cc vn nhn sinh, x hi. T tng v nhn thc. Khi bn v quan h gia danh v thc ng ch trng ly thc t tn, cch chn ng sai l da vo thc t khch quan. Thuyt tam biu th hin quan im : lp lun phi c bn, lp lun phi c nguyn, lp lun cn c dng. Mc gia coi trng khoa hc t nhin, n phn nh li ch ngi sn xut nh, c mu sc bnh dn, nn khng c ch ng trong t tng ca

36 giai cp thng tr. Cc trit gia hu Mc pht trin kha cnh duy vt ca Mc T, nht l trong nhn thc lun. d) o gia Ngi sng lp o gia l Lo T h l L, tn l Nh, ngi nc S, sng vo thi Xun Thu - Chin Quc. Lo T tip nhn t tng ca Dng Chu, ca m dng - ng hnh v php bin chng ca Kinh Dch sng lp nn o gia. T liu t tng l cun o c kinh. Trang T (396 - 286 trCN), h Trang, tn Chu, l mt n s. ng pht trin hc thuyt Lo t, xy dng mt h thng t tng su sc th hin trong cun Nam hoa kinh. Quan im v o. o l s khi qut cao nht ca trit hc Lo Trang. ngha ca o c hai mt: Mt th nht, o l bn nguyn ca v tr, c trc tri t, khng bit tn n l g, tm t tn cho n l o. V o qu huyn diu, kh ni danh trng nn c th quan nim hai phng din v v hu. V l nguyn l v hnh, l gc ca tri t. Hu l nguyn l hu hnh l m ca vn vt (chng 1). Cng dng ca o l v cng (chng 4), o sng to ra vn vt (chng 21). Vn vt nh n m sinh ra (chng 34), s sinh sn ra vn vt theo trnh t: o sinh mt, mt sinh hai, hai sinh ba, ba sinh ra vn vt (chng 42). o cn lm ch t vn vt (chng 4) v o l php tc ca vn vt (chng 25). Mt th hai, o cn l quy lut bin ho t thn ca vn vt, quy lut y gi l c. o sinh ra vn vt (v n l nguyn l huyn diu); c bao bc, nui dng ti thnh thc vn vt (l nguyn l ca mi vt) (chng 51). Mi vt u c c m c ca bt k s vt no cng t o m ra, l mt phn ca o, c nui ln mi vt ty theo o. o c ca o gia l mt phm tr v tr quan. Khi gii thch bn th ca v tr; Lo T sng to ra phm tr Hu v V, tr thnh nhng phm tr c bn ca lch s trit hc Trung Hoa. V i sng x hi. Lo T cho rng bn tnh nhn loi c hai khuynh hng hu vi v v vi. V vi l khuynh hng tr v ngun gc sng vi t nhin, tc hp th vi o. Trn c s y, Lo T a ra gii php cho cc bc tr nc l ly v vi m x s, ly bt ngn m dy i (chng 2). lp qun bnh trong x hi th phi tr kh nhng thi qu, nng ci bt cp, ly nhu nhc thng cng thng, ly yu thng mnh, tri tc khng cnh tranh bo ng, cng thnh thn thoi, d c bo on. l quan im tiu cc, bo th. V vy, Lo T gt b cc khi nim hu vi ca Nho gia, Mc gia v theo ui mt th gii v

37 vi, thanh tnh, v s, v dc. Trang T thi phng mt cch phin din tnh tng i ca s vt v cho rng, trong phm tr o, vn vt u thng nht. ng ra t tng trit hc nhn sinh t vt, tc l i x nh mt nhng ci tng phn, xo b ng sai. Mc ch ca ng l t ph qu, vinh nhc ra mt bn tin vo vng quc tiu dao, thanh m, m bc, lng l, v vi... V nhn thc: Lo T cao t duy tru tng, coi khinh nghin cu s vt c th. ng cho rng khng cn ra ca m bit thin h, khng cn nhm qua khe ca m bit o tri. Trang T xut pht t nhn thc lun tng i ca mnh m ch ra rng nhn thc ca con ngi i vi s vt thng c tnh phin din, hn ch, nhng li trt n bt kh tri cm thy i c b bn m s hiu bit li v b bn, ly ci c b bn theo ui ci v b bn l khng c. ng ta li cho rng ngn ng v t duy logic khng khm ph c o trong v tr. Trong thi k Ngy Tn, thuyt ca o gia chim a v thng tr v t tng. Nhn sut lch s hai ngn nm t tng o gia tn ti trong t tng vn ho truyn thng nh l s b sung trit hc Nho gia. g) Php gia Ngi sng lp phi Php gia l Hn Phi (280 - 233 trCN). T liu t tng ca Php gia l Hn Phi t gm 55 thin, tp hp c t tng ca cc nh Php gia, i biu ba nhm l Thn o ch trng th l yu t trng yu i vi chnh tr v chnh quyn; Thn Bt Hi ch trng Php l yu t trng yu nht; Thng Ung nhn mnh Thut. Hn Phi ng rng c ba Th, Php v Thut u cn. T tng trit hc ca phi Php gia thuc t tng trit hc chnh tr, i biu li ch ca tng lp a ch mi tri dy, ca nn chuyn chnh qun ch, c ba ni dung c bn: Php l lut hay s quy nh theo lut, c vit thnh vn bn ca quc gia. Php ch trng khng ch d lun, dng php tr thay th l tr, yu cu dng hnh pht nng, khng a dua quyn qu. Th l th lc hay quyn th, phi c quyn th vn nng th php s c tn trng, thut mi c thc thi. Thut l phng php hay ngh thut gii quyt cng vic v iu khin con ngi, tc l thut cai tr.

38 a v ca t tng Php gia gi tr thc dng. Bao i nay, cc nh thng tr u dng Php nh mt th on chnh tr cp quyn v cng c chnh quyn. m Php, dng Nho, ly o h tr l ch lu vn ho chnh tr Trung Quc. ) Danh gia Do x hi ng Chu bin ng, ci c, ci mi, ci danh, ci thc tch khi nhau, cc hc phi trit hc u cp n ci danh, ci thc, i biu ni ting c Hu Thi, Cng Tn Long. Hu Thi: Xut pht t thc, khng trng danh, cho rng mi s vt trong th gii l tng i. S vt di tri va ging nhau, va khc nhau, khng c ci g khc nhau tuyt i, tt c u bin i khng ngng, tt c u tng quan mt thit. chnh l thuyt bn v ci ging nhau v khc nhau c th kt hp [Hp ng d chi bin] ca Hu thi. Th d: To n mc khng c ci bn ngoi gi l i nht. Nh n mc khng c ci bn trong gi l tiu nht. Nhn t ci i nht ca v tr th ci cao thp c tri t chng l g, nhn ci tiu nht th gn ha ra xa. HocMt tri chnh gia ri li x, vt sng lu ri li cht, trng g c lng, n b c ru t tng ny cho thy thi gian di ngn, khng gian to nh u l tng i, c th bin ha. - Cng Tn Long: Khng coi trng thc m coi trng danh, ng nhn mnh s khc bit gia t v khi nim. V d: Vi lun Nga trng khng phi l nga, ng lun rng nga l ni hnh, cn trng l ni sc, ci ni sc khng phi ni hnh, cho nn nga trng khng phi l nga; Vi mc cng v trng tch bit [Ly Kin bch], ng lun rng hoa cng trng cho ta cm nhn nhn th khng bit cng m ch bit mu trng nh vy n khng cng, s vo khng bit n trng m ch bit n cng nh vy n khng trng. T ng kt lun cng v trng tch bit. Li t bin ca Hu Thi v Cng Tn Long gt b s tng hp kinh nghim ca cm quan ri vo bin lun mt cch qui n: trng c lng, ch c th l d, con ra di hn con rn, g ba chn, la khng nng. S c gng theo ui khi nim thun ty tru tng ca h m ng cho vic i vo lnh vc siu hnh hc ca trit hc Trung Quc, thc y s pht trin ca logc hc.

39 V sau, trong phi Hu Mc, t tng minh bin tip tc c th hin li nhiu ch trong sch Mc T. 3. Din bin ca t tng trit hc c i trong thi Trung c ca Trung Quc T thi Tn Hn v sau, giai cp thng tr yu cu thng nht v t tng, cc phi trit hc thi c i ln lt dung hp vi o Pht t bn ngoi vo, to nn con ng din bin c o ca t tng trit hc Trung Quc. a) Trit hc thi nh Hn Triu i nh Hn (209 trCN 219 CN) l mt triu i thng nht tng i n nh. Qua ng dng t tng trit hc thi Tin Tn ny sinh mt loi t tng trit hc thch ng vi nhu cu cng c chnh quyn mi l Kinh hc. Kinh hc l loi t tng trit hc gii thch Kinh in Nho gia, l kt qu s dung hp u tin ly Nho lm ch, a n mt nh hng su rng i vi hnh thi thc ca ton b x hi phong kin. Kinh hc thi Hn l mt th trit hc Kinh vin chim a v thng tr. N bin mt s t tng trit hc thi Tin Tn tr thnh cng nhc, thn b th hin trong cun sch Xun thu phn l ca ng Trng Th. i lp vi t tng trit hc thn b ca ng Trng Th l t tng trit hc duy vt v bin chng ca Dng Hng, Hon m, Vng Sung, Vng Ph, Tun Dit, Trng Trng Thng, c bit l Vng Sung (27 107) b) Trit hc thi Ngy Tn Cui thi nh Hn nn thng tr phong kin gp kh khn c trong ln ngoi. Danh gio (ch chnh tr, o c lun l nhn danh thit gio) ca Nho gia b Kinh hc duy tm lng on. gii thot cho Danh gio cc nh t tng nhn li t tng Lo Trang, o gia tri dy, loi trit hc mi xut hin, l Huyn hc. Huyn hc thi Ngy Tn (220 265 420) l loi trit hc an xen Nho, Danh, Php, tip thu Pht hc, l s dung hp ln th hai ca cc phi trit hc ly o gia lm ch. Xoay quanh mi quan h gia khi nim t nhin ca o gia v Danh gio ca nho gia, tiu im tranh lun trit hc thi k ny l c v khng (ng v tnh) ca bn th lun, ngn v ca nhn thc lun sng to nn mt lot phm tr trit hc nh c v khng (hu, v),

40 gc v ngn (bn, mt), mt v nhiu (nht, a), th dng, ti, tnh, ngn, , tng dn dt t duy tru tng ca con ngi vo chiu su ca trit hc. c) Trit hc thi Ty - ng Pht gio nhp vo Trung Quc t i Hn song cha tr thnh h thng trit hc thch hp vi vn ha truyn thng Trung Quc, cho nn phi da vo Huyn hc Ngy Tn dung hp Nho, o, Pht v cui cng Pht gio tri dy vo thi ng. Cui thi Ngy Tn, Huyn hc suy thoi, trit hc Nho, o nh n. Trit hc Pht gio c nhng kha cnh su sc khi phn tch khi nim, suy l logc cng nh chim nghim v tr, nhn sinh, phn tnh l tnh ca con ngi V vy, mi ngi tr v vi Pht gio. Cc nh trit hc c t duy trit hc cao, cc trc tc trit hc phn ln thuc v lnh vc Pht hc. S hp th, dung hp ln nhau gia Nho, o, Pht dn n cuc dung hp ln th ba ly Pht gio lm ch o ca trit hc Trung Quc thi Ty ng (590 906). Cc tng phi Pht gio nh Thin i, Hoa nghim, Thin tng xut hin, chng t bc u hon thnh vic Trung Quc ha Pht gio. Cc phi Pht gio khi bn n trit hc duy tm u kho cu mt cch su sc ci Tm. Vic lm ny, khch quan m xt l b sung cho s khim khuyt ca trit hc Trung Quc l t phn tch nghin cu su sc hin tng tinh thn; ng thi s kho st ca Pht hc i vi mt s nhn t, mt s khu ca t duy con ngi cng su sc hn cc phi trit hc trc kia. d) Trit hc thi Tng - Minh T thi nh Tng v sau, x hi phong kin Trung Quc bc vo hu k, t tng trit hc Trung Quc tri qua qu trnh pht trin n thi Tng Minh (960 1278 v 1368 1648), Nho hc c pht trin n nh cao di hnh thc L hc l s dung hp o v Pht vo Nho. L hc cn c gi l o hc. c im ca L hc l gt b li tm chng trch c ca Hn Nho, phc hng thnh hc (Nho hc Tin Tn) da vo Kinh Dch v Trung dung gii thch ngha l, tnh mnh. L hc l hnh thi thc x hi thng tr trong x hi phong kin hu k. Xoay quanh mi quan h gia thin l v nhn dc, qua cuc tranh lun v cc phm tr trit hc c bn nh L v Kh (o v kh),

41 Tm v Vt (tri v hnh) hnh thnh nn mt phi duy tm khch quan c i biu ln nht l Trnh Ho, Trinh Di, Chu Hy v duy tm ch quan l c i biu ln l Lc Cu Uyn, Vng Th Nhn. ng thi mt gc cnh khc, trong L hc ang xy dng mt thuyt duy vt th s coi nguyn kh l bn th vi i biu ln l Trng Ti. L hc vn ly t tng Khng Mnh lm ht nhn, nhng ni hm t tng ca n su sc hn Nho hc truyn thng. Do hp th t tng trit hc o gia v Pht hc, li bit gt b nhng nhn t tiu cc, bi quan, v vi, nn h thng l lun ca l hc tinh vi hn, cn c gi l Nho hc mi. ) Trit hc thi Thanh Cui thi Thanh, do s kh cng ca L hc Trnh Chu v Tm hc ca Lc, Vng to nn khng kh a chung h o. ng trc tnh hnh y, cc hc gi i Thanh nhn mnh nghin cu hc thut cn lin h vi hin thc x hi c li cho quc k dn sinh v hnh thnh loi trit hc mi l Thc hc, sn sinh ra mt lot nh t tng duy vt kit xut nh Hong Tng Hy (1610 1695), C Vim V (1613 1683), Vng Phu Chi (1619 1695), Nhan Nguyn (1635 1704), i Chn (1723 1777). T tng trit hc c Trung Quc ra i t thi Tin Tn, tri qua hn 2000 nm n L hc chn mui, c th t ph phn tng kt. Cc nh t tng thi Thanh gnh vc nhim v y, trin khai ph phn v thc cht L hc, tng kt t tng trit hc truyn thng trn cc phm tr ch yu nh l kh, tm vt, tri hnh, thin l, nhn dc ng thi h ph phn ch ngha chuyn ch phong kin, ch ngha ngu dn theo ui s gii phng c tnh, dy ln t tro khi mng soi sng tng lai phc hng vn ha dn tc. 4. Mt s kt lun trit hc Trung Quc c, trung i a) Mm mng ca t tng trit hc Trung Quc bt ngun t thn thoi thi tin s. T tng trit hc c h thng hnh thnh vo thi Xun Thu Chin Quc vi xu hng chung ly con ngi v x hi l trung tm ca s nghin cu. Cc h thng trit hc thi k ny l ci ngun t tng trit hc ca Trung Quc, l mm mng ban u ca cc loi th gii quan v phng php lun.

42 b) T thi Tn Hn, da vo quyn lc trong tay, k thng tr yu cu thng nht t tng: hoc tn Nho, hoc sng o, hoc sng Pht. Cc phi t tng trit hc thi Tin Tn nh Nho, o, Danh, Php m dng ln lt dung hp vi o Pht t ngoi vo to nn con ng din bin c o ca t tng trit hc Trung Quc. Lng Hn, Ngy Tn, Ty - ng k tip nhau thnh hnh Kinh hc, Huyn hc, Pht hc. Xut hin cc din Nho, o, Pht lun phin lm ch dung np cc hc phi. T thi nh Tng v sau, x hi phong kin bc vo hu k, Nho hc li c cao v pht trin n nh cao, hnh thc biu hin l l hc dung hp o v Pht vo Nho. Cc nh t tng thi Thanh tin hnh tng kt mt cch duy vt cuc tranh lun trn hai ngn nm nhiu vn ca trit hc Trung Quc. c. Vn bn th lun v vn c bn ca trit hc c cc trng phi trit hc Trung Quc c trung i quan tm. Cch gii thch cc vn trn ca cc trng phi th hin c hai quan im i lp nhau l duy vt v duy tm. - V vn bn th lun. Quan im duy tm v tn gio cho rng th gii bn ngoi, k c con ngi, s phn con ngi u do Tri, do Thng quy nh. Quan im duy vt v v thn trong Kinh Dch cho rng do s giao cm ca m Dng sinh ra; Trong Kinh Thi cho rng do Ng hnh tng sinh, tng khc sinh ra; trong t tng Lo T l do o sinh ra, trong t tng ca Tun T, ca Vng Sung l do Kh, trong t tng ca Trng Ti l - Thi h. - Vn c bn ca trit hc c th hin trong ba cp phm tr l Hnh Thn; Tm Vt; L Kh. Cp phm tr Hnh - Thn ra i sm t thi Chin Quc. Quan im duy tm cho rng thn l bn nguyn ca hnh, hnh l phi sinh t thn (ng Trng Th). Ngc li, quan im duy vt t Hon m, vng Sung, Trng Trng Thng thi nh Hn v sau l Phm Chn thi Nam Bc triu cho rng hnh l th cht, thn l ci s dng (hnh cht, thn dng). Cp phm tr Tm - Vt ra i thi Ty - ng. Quan im duy tm cho rng vt ph thuc vo tm. Quan im duy vt coi tm ph thuc vt cht. Cp phm tr L - Kh ra i vo thi Tng Minh. Quan im duy tm cho rng L sinh ra Kh. Ngc li quan im duy vt coi Kh sinh ra L, l l l ca kh. d) Php bin chng mang mu sc Trung Quc l quan nim v Dch. Tn Dch, do ai t ra, xut hin t lc no th cha r. ngha

43 ca Dch trong lch s Trung Quc c hai thuyt: Thuyt c nhiu ngi tha nhn coi Dch l bin i v thuyt c t ngi tha nhn coi Dch l d, ngha l d dng. Khi qut cc thuyt khc nhau v Dch ca Trung Quc thi c, trung i, Dch c ngha l giao dch, l bin dch v bt dch. Ngha giao dch ch r ging c v ging ci giao cm vi nhau mi sinh sinh ho ho. Trong tm qu n, ho m v ho dng thay i cho nhau, trong 64 qu trng, cc qu n thay i cho nhau. Ngha bin dch cho rng ging c v ging ci, m v dng mun giao nhau th phi ng. m dng c ng th mi giao nhau, mi bin m sinh sinh ho ho v c ho th mi thng (thng c ngha l tc ng qua li khng cng). Nu khng c thng th ti mt lc no s ngng tr, v tr ni chung khng trng tn. Nhng bin phi theo mt trt t, theo quy lut. Ni n quy lut l ni n bt bin. Do Dch cn c ngha th ba l bt dch. Ngha bt dch trc ht cho rng s bin ho trong v tr din ra theo mt quy lut bt di bt dch, quy lut gi l thng. Quy lut thng c ngha l m dng thay i ln nhau, mt ci tin mt ci li, mt ci li th mt ci tin. Bin ho ch l s t tin li ca m dng (Kinh dch. H t thng chng 2 ). Ngha bt dch th hai l lut phn phc, tun hon. Lut ny ngi Trung Quc nhn thy rt sm trc khi c Kinh Dch. Xem s vn hnh ca mt tri, mt trng, bn mah thy s vt din bin theo mt phng hng no , khi ti mc khng tin trin c na th chuyn bin quay tr li theo chiu ngc li phng hng c, nh th mi, khng bao gi thi. T cc thnh qua suy vi ti dit vong [t qu Cn n qu Cu, qu n, qu Bti qu Khn l phn]. T dit vong li pht sinh tin trin ti ch cc thnh [t qu Khn ti qu Phc, qu Lm, qu Thi ti qu Cn gi l Phc]. S phn phc l s phn phc ca kh dng, s phn phc ca kh m th ngc li; thi phn ca dng l thi phc ca m, thi phc ca dng l thi phn ca m. C mt ln phn, mt ln phc, ri li phn, nh vy thnh lut tun hon. ) Trit hc Trung Quc c trung i coi con ngi v x hi l trung tm ca s nghin cu, t m trin khai hng lot phm tr trit hc, nn so vi trit hc phng Ty v n cng thi, trit hc Trung Quc mang nhng c trng m nt sau y:

44 - Tinh thn nhn vn: Vn con ngi l vn trung tm nghin cu ca cc hc phi, song m nt nht vn l Nho gia. T tng duy tm trong Nho gia coi con ngi do tri sinh ra, con ngi c s, c mnh v do s v mnh tri quy nh. Mun tm bn cht ca con ngi l tm o c. Cn quan im duy vt trong Nho gia coi con ngi l sn phm ca m dng bin ha, ng hnh sinh khc, hoc do kh, do thi h sinh ra. Con ngi khc con vt l c thc, c lao ng v bit hp qun. Cc nh hu Nho nh Mnh t, Tun t pht trin n tt nh t tng nhn hc, tch con ngi khi ng vt, thn linh cho rng: con ngi c kh, c sinh, c tri, c ngha bi vy l vt cao qu nht trong thin h (Tun t, Vng ch). Trong v tr, con ngi hp vi tri v t thnh tam ti (tri - t ngi) [Kinh Dch]. Thu hiu ci tm ca n th cng s hiu ci tnh ca n, hiu ci tnh ca n th hiu tri [Mnh t. Tn tm thng]. Gi tr cao qu ca con ngi c trit hc Trung Quc khng nh ngay t u, th hin mt tinh thn nhn vn su sc. S khng nh v th v con ngi ca trit hc Trung Quc khc vi t tng trit hc phng Ty quy gi tr con ngi v thn: tri - t thn. T tng ca Nho gia, o gia v Pht hc u thm nhun t tng thin nhn hp nht. T t tng ny, cc phi trit hc pht trin thnh cc mnh c th hn nh: tri l ngi, ngi l tri, tri v ngi l mt, tnh l l... chng minh cho o tri cng nh o ngi l bt bin, cc trit gia tm phm tr trit hc cao nht ca tri: tri (thin o, thin mnh, thin l) l chng minh con ngi (nhn o, nhn tnh, nhn lun). Tt c cc khi nim v phm tr y u l s cm nhn i vi nhn sinh, nhn tnh v c tnh mnh con ngi. Chnh v vy, trong t tng trit hc Trung Quc c, trung i cc loi t tng lin quan ti con ngi u pht trin, cn t tng trit hc t nhin c phn m nht. - Thc tin o c: Con ngi trong trit hc trung Quc c trung i c nh du bi lun l o c, ngha l nhn mnh thuc tnh ng cp x hi hn l thuc tnh t nhin ca con ngi. V tr quan, nhn sinh quan, nhn thc lun ca Nho gia u thm m thc o c. Phim o c lun tr thnh mt c im ni bt v vn Thin v c ca tnh con ngi tr thnh tiu im tranh lun quan trng nht ca lch s trit hc Trung Quc c trung i. Ngi Trung Quc trong lch s coi vic tu thn dng tnh c nhn lin h mt thit vi vic nhn thc th gii khch quan, thm ch cho rng vic tu thn dng tnh c nhn l c

45 s nhn thc th gii khch quan. Bi vy, vic tu thn thc hnh o c c coi l hot ng thc tin cn bn nht ca mt i ngi, lun c t vo v tr th nht ca sinh hot x hi. Ngc li, trit hc phng Ty ly tri thc lun lm trung tm, coi i tng nhn thc nh l vt i lp vi con ngi, coi vic nhn thc th gii khch quan khng c quan h tt yu vi s tu dng o c. Phi chng y l nguyn nhn trit hc dn n s pht trin km v nhn thc lun v s lc hu v khoa hc thc chng ca Trung Quc c trung i? - Hi ha thng nht: Hu nh tt c cc nh trit hc thi Tin Tn u bit kho st mt cch bin chng v s vn ng ca v tr, x hi, nhn sinh, u ch n cc mt i lp thng nht ca s vt. ng thi, hu ht u nhn mnh s hi ha thng nht gia cc mt i lp, ch trng tnh ng nht ca cc mi lin h tng h ca mt cp khi nim hoc nhiu khi nim, coi vic iu ha mu thun l mc tiu cui cng gii quyt vn . Nho gia, o gia, Pht hc u phn i ci thi qu ci bt cp. Tnh tng hp, tnh qun xuyn ca cc phm tr sau th hin c im hi ha thng nht ca t tng trit hc c i Trung Quc: Thin nhn hp nht, tri hnh hp nht, th dng nh nht, tm vt dung hp, cnh v vt hp nht... Ngc li, trit hc phng Ty ch trng, nh nguyn lun, thng em li s vt vn thng nht tch ra nhiu mt, i su phn tch im tm quy lut bn cht. Nh vy, khoa hc phng Ty thng qua giai on khoa hc thc nghim cn i m tin ti khoa hc hin i mt cch thun li. Thuyt thin nhn hp nht khi ngun t Nho gia , c a s hc phi tip nhn tr thnh mnh trung tm ca trit hc hi ha thng nht. Thuyt ny cho rng thin nhin con ngi v vn vt... c mi lin h ln nhau, cn gi trng thi cn bng, hi ho thng thng, coi l quy lut ph bin trong v tr. Vo thi hin i, suy ngm thuyt thin nhn hp nht ca trit hc Trung Quc c trung i ta thy ch trng gi s cn bng trong h thng t nhin v h thng x hi l mt di sn vn ha qu bu. - T duy trc gic: Nhn thc trc gic theo cch cm nhn hay th nghim l c im ni bt ca cch t duy ca trit hc Trung Quc c i. Cm nhn (th nhn) l cch t mnh vo gia i tng, tin hnh giao tip l tr, ta v vt n khp, khi dy linh cm, qun xuyn nhiu chiu trong chc lt, t nm vng bn th tru tng. Hu ht cc trit gia Trung Quc c i u quen vi cch t duy trc gic - th nghim lu

46 di, bng chc gic ng: Phn tnh cu ni ca Nho gia, chm cht to vong ca o gia, n ng ca Pht hc, tr lng tri ca L hc... Cch t duy ny ly tm lm gc r ca nhn thc, ly tm bao qut vt. Do khng phn tch c qu trnh tc ng ca tm, khng chng minh c bng suy l s gic ng thn b ca tm, nn l lun trit hc ca h ri rc, nng v m th, thiu s phn tch rnh rt. Do ch cc trit gia Trung Quc c i nhn mnh tnh chnh th hp nht ca cc khi nim v phm tr, khng tm hiu su s khc bit bn cht gia cc khi nim, phm tr, nn cch t duy trc gic dng quan im chnh th nhn s vt, gp s vt l hiu ni dung c coi l cch t duy quan trng nht. Ngc li, cch t duy i t phn tch ni hm, ngoi din ca khi nim n suy lun logc tr thnh tha. V vy quan nim chung chung v i tng t ra siu phm, nhng do thiu s lun chng v phn tch cho nn cc khi nim, phm tr thng ch l trc gic, thiu suy tnh logc dn n Trung Quc c i thiu nhng phng php cn thit xy dng mt l lun khoa hc.III. LCH S T TNG TRIT HC VIT NAM

1. Cc iu kin a l, kinh t, chnh tr, x hi v nhng c im hnh thnh, pht trin ca lch s t tng trit hc Vit Nam a) Cc iu kin a l, kinh t, chnh tr, x hi cho s hnh thnh v pht trin ca lch s t tng trit hc Vit Nam Xt v v tr a l, Vit Nam l mt t nc nm khu vc ng nam chu ; pha bc gip Trung Quc, pha ng v ng nam gip bin ng, cn pha ty l mt gii Trng sn hng v to nn di ngn cch vi mt s nc pha ty (Lo, Thi Lan, Min in ...) Vi v tr a l to c s t nhin cho kh nng giao lu, thng thng v kinh t, chnh tr, vn ho gia Vit Nam vi Trung Quc bng con ng b v vi n bng con ng bin qua nhiu th k. n th k XIX, qua con ng hng hi, Vit Nam cn c s tip xc vi mt s nc phng ty t bn. Chnh v vy, qu trnh din tin lch s Vit Nam cng chnh l qu trnh m rng giao lu kinh t, chnh tr v vn ho x hi vi cc nc khu vc chu v m rng dn ra phm v quc t. y l mt c im m khng phi bt c quc gia, dn tc no cng c c.

47 Xt v mt kinh t, lch s Vit Nam hng ngn nm qua l lch s ca nn kinh t nng nghip, cn bn da trn nng nghip thin v trng trt, c bit l nng nghip trng la nc. iu ny xut pht t c im a l ca vng nhit i gi ma, quanh nm nng lm ma nhiu, ph hp vi s pht trin ca cc ging cy trng nhit i. Tri qua hng ngn nm, nn nng nghip trng trt Vit Nam cn bn da trn trnh lao ng th cng v kinh nghim truyn i ca ngi nng dn, hu nh khng c mt cuc cch mng trong lc lng sn xut. Ch vo cui th k XX mi c cuc cch mng trong lc lng sn xut nng nghip nhng cn ht sc hn ch. Khc vi nn kinh t nng nghip ca cc c dn pha ty bc ca lc a l nn kinh t nng nghip cn bn da vo chn nui du mc, nn kinh t nng nghip Vit nam truyn thng ch coi chn nui v cc ngh th cng cng nh thng nghip l ngh ph. V vy, v c bn, trong sut chiu di lch s, nn kinh t cng nghip v thng nghip khng c bc pht trin no. Nn cng nghip ch l mt s ngnh khai khong, cn thng nghip ch l mng li ch qu v hnh thnh nn mt s lng ngh truyn thng khp kn vi nhng phng hi c kt li vi nhau trong bun bn. V ch s hu cc t liu sn xut, cn bn da trn s hu php l ca nh nc v t ai v cc ti nguyn, c s phn cp quyn s hu thc t cho cc t chc lng x qun l v s dng. C.Mc khi nghin cu v ch s hu chu m in hnh l n gi ch s hu ny l "s hu chng" hay "s hu kp". ng thi, C.Mc cng nhn nh rng Ch s hu chu chnh l chic cha kho pht hin cc b mt ca cc x hi chu". y l cng l cn c c bn C.Mc a ra khi nim "Phng thc sn xut chu ". Lch s Vit Nam t thi L (1010-1225) tr v trc, cn bn thuc v phng thc sn xut chu v ng dng nhiu hn vi c im kinh t x hi ca cc nc pha nam chu . Ch t cui thi L, tri qua cc triu i Trn, L, Nguyn v cn i mi c s pht trin nht nh ca ch t hu v rung t. Chnh thc t lm xut hin giai cp a ch trong x hi, nhng cng rt hn ch.

48 V mt chnh tr, do cn bn da trn ch cng hu v t ai di hnh thc s hu php l ca nh nc v s hu hin thc lng x nn v cn bn trong lch s Vit Nam khng din ra s phn ho giai cp su sc. Ch khi thc dn Php xm lc v t ch cai tr thuc a mi dn ti s phn ho giai cp c phn khc lit. V vy, v c bn lc lng thng tr trong x hi Vit Nam truyn thng l ng cp phong kin cu kt vi lc lng giai cp a ch trong cc c s lng x nng thn. Trong nhng thi k Bc thuc v Php thuc, cc lc lng thng tr thng tr thnh cng c cai tr ca cc th lc ngoi xm. Mt b phn cp tin v c tinh thn dn tc t chc dn c u tranh, khi ngha chng li cc th lc thng tr ginh c lp dn tc. Vi mt lch s thnh vn trn hai ngn nm c hn mt ngn nm lun phi u tranh dng nc v gi nc. Bi vy, lch s chnh tr Vit Nam trc ht th hin ra trong hin thc l lch s chng gic ngoi xm xy dng, bo v v cng c nn c lp dn tc. y l c im c lin quan mt thit vi ni dung cc t tng trit hc Vit Nam. V t chc x hi, c cu x hi truyn thng Vit Nam l mt h thng kp m h thng di l c cu cc lng x khp kn ca cc nhm c dn nng nghip. Mi lng x Vit Nam l mt c cu kinh t - chnh tr- vn ho hon chnh khp kn v c duy tr gn nh bt bin qua nhiu th k. y l cu trc x hi m C. Mc khi nghin cu v chu gi l cc "Cng x nng thn". Theo C.Mc, y l nguyn nhn cn bn ca tnh cht tr tr lu di ca cc x hi chu . H thng bn trn cc lng x l mt c cu t chc ca b my nh nc quan liu vi 4 cp hnh chnh thc hin vic cai tr cc dn c lng x. C.Mc khi nghin cu v t chc cc nh nc chu gi l nh nc quan liu; l "cc bu tha" mc bn trn cc t chc cng x. Tuy nhin, trong x hi phong kin c lp t ch Vit Nam (t th k X n th k XVIII), nh nc quan liu lun c hai nhim v c bn l t chc dn c cc lng x chng gic ngoi xm v xy dng, bo tr h thng thu li, tc l thc hin chc nng kinh t v an ninh ca nh nc phong kin Vit Nam, v vy n khng hon ton l "cc bu tha" bn trn cc lng x. C cu x hi Vit Nam truyn thng bt u c nhng thay i nht nh t khi thc dn Php p t nn cai tr theo ch thuc a (kiu

49 c). C cu ny tip tc c nhng thay i rt c bn trong thi k cch mng thnh cng v cng cuc i mi hin nay. Vi c s kinh t l mt nn nng nghip lc hu tn ti hng ngn nm, li c bo tn bng mt c cu x hi khp kn ca cc lng x tr thnh c s hin thc ca mt "nn vn ho dn d" hay "vn ho lng mc". Tri thc l c s trc tip cho s ra i v pht trin ca trit hc. Vn tri thc c bn ca cc c dn nng nghip Vit Nam truyn thng l cc tri thc kinh nghim c hnh thnh mt cch t pht nh quan st v tng kt cc hin tng ca gii t nhin c lin quan trc tip ti k thut trng trt v nh bt. Nhng tri thc nh vy khng h thng ho thnh cc khoa hc t nhin. Mt s tri thc v ngh th cng vi t cch l ngh ph trong cc lng x khng t ti trnh ca cng ngh cao v sn xut hng ho ph bin. N thng c pht hin ngu nhin v tr thnh b quyt ca cc lng ngh truyn thng. Cc tri thc v x hi ca ngi Vit Nam truyn thng cn bn b gii hn cc hiu bit mang tnh qui phm giao tip trong t chc lng x. Thm vo l nhng hiu bit v truyn thng dn tc m ch yu l qua truyn khu. Khi c s giao lu tri thc vi cc hc thuyt ln t Trung Quc v n , mt tng lp tr thc khng ln c iu kin tip thu theo tinh thn thc tin Vit Nam. Tuy nhin, nhng tri thc t cc hc thuyt ny ch yu l cc tri thc v chnh tr - x hi. Ton b nhng iu kin a l, kinh t, chnh tr v vn ho x hi c khi qut vn tt trn y tr thnh c s hin thc trc tip cho qu trnh pht sinh v pht trin ca lch s t tng Vit Nam, trong c t tng trit hc. b) Nhng c im ch yu ca lch s t tng trit hc Vit Nam - c im ca qu trnh hnh thnh v pht trin cc t tng trit hc Vit Nam S hnh thnh v pht trin ca trit hc bao gi cng gn trc tip vi cc tri thc v th gii ca con ngi - ca nhiu ngi v nhiu th h. Khi thy ca cc tri thc y bao gi cng l cc tri thc kinh nghim. T cc tri thc kinh nghim thng thng nht c hnh thnh trong qu trnh thc tin sn xut v