N

İSMETİNÖNÜ’NÜNHATIRALARI

CumhuriyetinİlkYılları

1923-1938

İSMETİNÖNÜ’NÜNHATIRALARI

CUMHURİYETİNİLKYILLARI(1923-1938)

BZYAYIN

ePubDÜZENLEME:BZ

KAPAKTASARIM:GRAFOBZ

BİRİNCİSÜRÜM

2014

İçindekiler

ANKARA’NINBAŞKENTOLUŞU

İçSiyasetGelişmeleri

RaufBey’inTutumu

HariciyeVekiliOluyorum

Ankara’nınHükümetMerkeziOlmasıİçinTakrir

BütünŞartlarAnkara’nınAleyhine

Ankara’daİlkSefarethaneyiRuslarYaptı

ATATÜRKİLEİHTİLAFADÜŞENLER

AnkaraHükümetMerkezi,SıraCumhuriyette

AtatürkİleİhtilafaDüşenler

CumhuriyetinİlanınaVaranHükümetBuhranı

CumhuriyetFikri

BizMemleketiKurtarmayaÇalışırken

CUMHURİYETİNİLKKARŞILAŞTIĞIMESELE

CUMHURİYETİERKENBULANLAR

İlkCumhuriyetHükümetiniKurdum

CumhuriyetinİlanıÜzerineİlkÇatışma

RaufBey’inAçıkçaKonuşmasınıİstiyorum

RaufBey’inAtatürk’tenUzaklaşması

HİLAFETİNKALDIRILMASI

HilafetHepimizdeCiddiEndişeYaratıyordu

1924ANAYASASI

EğitimBirliğiniSağlayacakKanun

KumandanlarınYarattığıBuhran

KumandanlarDirenmekİstedi

CHP’ninKuruluşu

TerakkiperverFırkaveHalkPartisi

AtatürkKalacakları,GidecekleriAyırıyor

ŞEYHSAİTİSYANI(1925)

İsyanSüratleGenişliyor

TakririSükûnKanunu

İsyan,Elazığ‘aDayandı

ŞeyhSaitYakalandı

İsyanınSebepleri

TerakkiperverFırka’nınKapatılması

İhtiyatlıOlmak

MücadeleÖlçüsüzOlmuştur

HerkesTarihİçindeYeriniMuhafazaEdecektir

1925SENESİNİNÖNEMLİİŞLERİ

Fes,KalpakMünakaşası

1926SENESİNİNÖNEMLİOLAYLARI

İzmirSuikastı

”VaziyetÇokCiddidir”

RaufBeySuikastıSezmişOlabilir

KaraKemalİntiharEdiyor

HerDönemeçteBirBaskın

SuikastaKarışanBaşlıcaİttihatçılar

ReformlardanEndişeyeKapıldılar

YENİİNKILAPLAR

MedeniKanun(1926)

Harfİnkılabı(1928)

1930’UNENBÜYÜKHADİSESİ

SerbestFırka

MüşterekMeselemiz

AtatürkFethiBey’inTeklifiniReddetti

İktidarıBırakabilirdik

BirçoğuTekrarHalkPartisi’neGirdi

FethiBey’leİhtilafımızOlmamıştı

DIŞPOLİTİKADAÖNEMLİMESELELER

MusulMeselesindeKarşılıklıGörüşler

SovyetRusyaKarışmıyor

YunanlılarlaİhtilafÇıkıyor

MübadeleMeselesi

TürklerHicreteMecburBırakıldı

DostlukArzusuÇekişmelereHâkimOldu

VENİZELOSANKARA’YAGELDİ

UzunSürenDüşmanlık

Yunanistan’aGidiyorum

Venizelos’a”HerŞeyBozuluyor”Dedim

BalkanPaktı‘nınİlkTohumları

BalkanPaktıMeselesi

RUSYASEYAHATİ

Türkiye-SovyetRusyaİlişkileri

SilahsızlanmaKonferansınaKatıldık

RuslarınIsrarı

Görüşmeler

NezaketGösterisi

Sıkıntıİçindeydiler

MüzakerelerSonuçlanıyor

Stalin’leGörüşmelerimizSürüyor

Sözü,BalkanPaktınaGetirdim

Stalin,MüdahaleEdiyor

StalinKonuşurkenLitvinofÖlecekti

”ParayıNeredenBuluyorsunuz?”

Leningrad’aGittik

BizimleİhtilafaGirmekİstemiyorlardı

TahminimdeAldandım

Stalin’eKoyduğumTeşhis

MareşalVoroşilof’unTürkiye’yiZiyareti

İKTİSADİMESELELERveASAYİŞ

İHTİYAÇLARITEMİNETMEK

AsayişsizlikDevamEdiyordu

MemleketteFizikselBütünlükYoktu

MaliKaynakBulmakGerekiyordu

VergiMeselesi

Krediİhtiyacı

Bizimle15SeneUğraştılar

AylıklarınVaktindeÖdenmesi

Rejiİdaresi

MüddetleriDolmuşİmtiyazlar

DemiryoluPolitikamız

DemiryolunuKendimizYaptık

Adam,SarfEttiğiniMutlakaAlıyordu

ASAYİŞMESELELERİ

DevletçiliğimizKendiliğindenDoğdu

AsilerİmhaEdiliyor

İranSınırı

Şehinşah’ınDerdi

DoğuAsayişininMahiyeti

DemiryoluGelince

EkonomikTesirler

SuriyeHududuMeselesi

KorumaTedbirleriYoktu

AsayişsizliğinTamTeşhisi

CumhuriyetinSildiğiZihniyet

Temizleme

DEVLETOLARAKGÜÇLENDİK

ToprakDavası

İktisadiBuhranaKarşıTedbirler

KliringUsulü

FabrikalarKuruluyor

BuTeşebbüsLüzumluydu

MüzakerelerÇıkmazaGiriyor

İmkânlarıKaybetmezdik

PlanlıKalkınmaveİçİstikraz

İşBankası‘nınKuruluşu

ATATÜRK’LETARTIŞMALARIMIZ

YILLARINYORGUNLUĞU

HatayMeselesi

İtalyaileMünasebetler

ÇiftlikOlayı

BAŞVEKİLLİKTENAYRILDIM

KararıAtatürkİleVerdik

StadyumOlayı

Çankaya’daSofradaGörüşülenler

ÇalışmaGüçlükleri

Atatürk’eMinnettarlığımıSöylüyorum

SalihBozok’unSorusu

StadyumdaNelerOldu?

Çankaya’daVarılanKarar

BüyükelçiOlacağımHavadisi

DolmabahçeSarayı‘ndaMisafirKalıyorum

Mektuplar

EKLER

EK:1

ANKARA’NINBAŞKENTOLMASIİÇİN

VERİLENÖNERGE

EK:2

İNÖNÜ‘NÜNKURDUĞUİLKCUMHURİYET

HÜKÜMETİ

EK:3

”HİLAFETİNİLGASINAVEHANEDAN-IOSMANİNİNTÜRKİYEMEMALİKİHARİCİNEÇIKARILMASINADAİRURFAMEBUSUŞEYHSAFFETEFENDİİLEELLİÜÇREFİKİNİNTEKLİF-İKANUNİSİ

EK:4

”ŞER’İYEVEEVKAFVEERKÂNIHARBİYEVEKALETLERİNİNİLGASINADAİRSİİRT

MEBUSUHALİLHULKİEFENDİ‘YLEELLİ

REFİKİNİNTEKLİF-İKANUNİSİ

ŞER’İYEVEEVKAFVEERKÂNIHARBİYE-İUMUMİYEVEKALETLERİNİNİLGASINADAİRKANUN

EK:5

İZMİRSUİKASTINEDENİYLETUTUKLANANVEASILAN

MİLLETVEKİLLERİ

EK:6

İNÖNÜ‘NÜNELYAZISIYLAKISABİRDÖNEMİ

KAPSAYANANILARI

ANKARA’NINBAŞKENTOLUŞU

İçSiyasetGelişmeleriAnkara’ya13Ağustos’tageldim.BaştaAtatürkolmaküzerekalabalıkbirgruptarafındanmuhabbetlekarşılandımveAtatürk’ünevinemisafiredildim.Nisanayındanberimemlekettenuzakkalmıştım.İçsiyasetgelişmelerini,Ankara’daolupbitenleribilmiyorum.Gelirgelmezöğrendimki,ertesigün,yani14Ağustos’tayenihükümetteşekküledecektir.OzamanagörehükümetüyeleritektekMeclis’tenseçiliyor.BenLozan’ınikincisafhasınagittiğimzaman,TürkiyeBüyükMilletMeclisi,vazifesininhitambulduğunukabulederekyeniseçimlerinyapılmasınakararvermişti.LozandönüşüİkinciBüyükMilletMeclisi’nitoplanmışveçalışmalarabaşlamışhaldebuldum.BirinciMeclisçokçetin,çalışılmasıgüçbirMeclis’ti.Atatürk’ünşahsınaveAtatürkidaresineaçıktanmuhalefetedenler,koyumuhaliflerbuMeclis’te”İkinciGrup”adıileteşkilatlıolarakbulunuyorlardı.YeniMeclis’teİkinciGrup’amensupolanlardankimseyoktu.Lozandönüşü,kısazamandagördümki,Meclis’teaçıkbirmuhalefethenüzyoktur.Builkgünlerdemuhalefetinneredençıkacağını,neşekildemeydanaçıkacağınıkimsebilmiyordu.Tabiatıylabendebilmiyorum.Görünüşebakarakben,Meclis’tenileribirmuhalefetinçıkacağınızannetmiyordum.FakatAtatürkhadiseleri,birmuhalefetlekarşılaşılacakfikriyletakipediyorhaldeidi.Atatürk,bizimdüşündüklerimizibiliyorlar,bunlaramaniolmakiçinordudaveMeclis’tetertipalmakniyetindedirler,kanaatindeidi.

RaufBey’inTutumuAnkara’yadöndüğümzaman,Atatürk’ünetrafındakihava,ilkgecesinde,bütüntafsilatıylaanlaşılacakbirhaldedeğildi.Ama,LozanmüzakerelerininsongünlerindeRaufBey’learamızdageçenmünakaşahatıralarımalumdur.Bengeldiğimde,RaufBeyAnkara’dayoktu.DahaönceAnkara’danayrılmış.Bununbıraktığıbiruzaklık-küskünlükdemeyedilimvarmıyor-vekırgınlıkhavasıhissolunuyor.Üzerindeehemmiyetledurulan,etrafıylakonuşulanbirmeseleyokgibi.Böyleumumiolarakbirnahoşhavavar.Builkgeceninbenimdikkatimiçekenhavadisi,ertesigünhükümetteşekküledecek.LozanMuahedesi’ninbiranevvelMeclis’çetasdikizihnimienziyademeşguledenmesele.Bununiçin,hükümetinteşekkülüesnasındaAnkara’yagelmişolmayı,memnuniyetvericibirhadiseolarakkarşıladım.

Bengelmedenevvel,AtatürkileRaufBeyvediğerarkadaşlararasında,yeniteşekküledecekhükümetüzerindevegenelliklememleketidaresindekimlerinsözsahibiolacağı,arkadaşlarınhangivazifeleriyükleneceğimevzuundaetraflıgörüşmelerolmuş.BilhassaRaufBeyileAliFuatPaşa,Atatürk’lekonuşurken,sulhmuahedesindensonrakurulacakidareninmekanizmasıüzerindefikirteatisindebulunmuşlar.

RaufBey,Atatürk’e,benikarşılamakistemediğini,bununiçinAnkara’danayrılmakmecburiyetinihissettiğinisöyleyerekizinistemişveısraretmiş.Buarada,kurulacakidaremekanizmasıilealakalıolaraktavsiyelerdebulunmuş.Fikirlerinisöylemiş.RaufBey’inehemmiyetlebelirtmeyeçalıştığıhususlarşunlardır:Devletbaşkanlığımakamıtakviyeedilmelidir.Atatürkkurulmaktaolanpartininbaşınageçmemelidir.Yalnızdevletreisiolarakkalmalı,partilerveşahıslarüzerindehakemlikyapabilecekdurumdabulunmalıdır.

RaufBey,partibaşkanlığınınAtatürk’ünprestijiniyıpratacağınıdasözlerineilaveetmiş.

AliFuatPaşa’nındakendisinemahsusfikirleriveendişelerivar.BunlarıAtatürk’eaçıyor,MilliMücadeleesnasındaherarkadaşın,kendisinedüşenvazifeyibüyükbirgayretleyaptığınısöylediktensonrasoruyor:

”Seninşimdi‘apôtre’larınkimlerdir?”

Atatürkcevapveriyor:

“Memleketvemilletekimlerhizmetedervehizmetveliyakatkudretinigösteririse,‘Apôtre’onlardır.”

Lozan’dandöndüğümzaman,bunlardanhaberimyoktu.Atatürkdegelirgelmezbanaböylebahisleraçmadı.Zatenbenimozamanmeşgulolduğum,zihnimibirinciderecedeişgaledenmesele,hemenertesigünhükümetteşekküledecekvemuahedebizimMeclis’tetasdikolunupçıkacak.Düşündüğümbu.Atatürkilearkadaşlararasındacereyanedengörüşmelerebenzamanlamuttalioldum.BunlarınbirkısmınıAnkara’yadönüşümdehemenyakındaöğrendim,birkısmınısenelergeçtiktensonraherbirininyazdıklarıhatıralardanöğrendim.

HariciyeVekiliOluyorumErtesigünüAliFethiBey’inbaşkanlığındahükümetteşekkületti.Ben

HariciyeVekilliği’nideruhteettim.İlkişimmuahedeninMeclis’tengeçirilmesinihazırlamakoldu.

LozanMuahedenamesiilebunabağlıonbeşmukavelenamevesenedinMeclis’çekabulvetasdikinedairbirkanuntasarısıhazırladık.Tasarı15AğustosgünüVekillerHeyeti’ndengeçtiveMeclise’esevkedildi.HariciyeEncümeni’ndegörüşüldüktensonra,21AğustosgünüMeclisumumiheyetinegeldi.Muahedeyi21-23AğustosgünleriMeclis’tengeçirdik.

Muahedenintasdikiesnasındamuhalifoyverenler14kişidir.Bumuhalifoylarınönemlibirkısmı,LozanMuahedesiilebirtakımarzularıntahakkukettirilmemişolduğununtescilimanasınasiyasibiriyiniyetinifadesinitaşıyor.Muhalifoyverenlerinbirkısmımuahedeyiciddiolarakeksikgörmüşolabilirler.Ama,benimkanaatimce,menfioysahiplerindeumumiolarakiyiniyetlerhâkimdir.Birazdahateferruatagirersek,muahedeyekarşımuhaliftavırtakınanlardanbazılarının,kendibölgeleriileilgiliarazimeselelerindenmemnunkalmadıklarınıgörürüz.MeselaTrakyameselesindeçokçabaladığımızhalde,BatıTrakyaüzerindearadığımızneticeyialamadığımızvesonraDoğuTrakya’nınEdirnetarafındakihududuistenilenşekildedüzeltemediğimiz,arzuettiğimizkadarneticeeldeedemediğimiziçinTrakyabölgesimebuslarınınmuahedeyemuhalifkalmaları,budurumakarşıfikirlerindeısrarettiklerininifadesisayılır.Neticeolarakdiyebilirimki,bumenfioylarınçalışmaya,esereveneticeyetemeldenvebüyükölçüdebirmukavemetmanasınıtazammunetmediğikanaatindeyim.Sağlamkanaatimbudur.Gerçiozamanmeclislerinasılfikirlerinianlayacakfazlabirtecrübemolmadığıgibi,iştigalimdeyok.Meclis’leiştigaletmemişim.Arkadaşlarlapekseyrekgörüşüyoruz.Meclis’inhavasınıtambilmiyorum.İçteniçenelerdüşünüldüğünü,nekadarmünakaşalarolduğunukeşfedecekbirdurumdadeğilim.Amamuahedenintasdikiesnasında,umumiolarakMeclis,banateveccühgöstermiştir.

İlerideanlatacağımsiyasigelişmelerin,siyasettebelirecekbuhranlarındahaiyianlaşılabilmesineyardımcıolurkanaatiile,şuandahatırımagelenbirgörüşmeyinakledeceğim.

Meclis’temuahedenintasdikiüzerindemüzakerelerdevamediyor.Kalktım,muahedeyianlattım.Heryönüileetraflıcasöylediktensonra,gerekburadamuharebeesnasında,gerekmuharebedensonrakizamanlardavehususiyleLozanSulhMuahedesizamanında,murahhas

heyetireisiolarakAtatürk’tengördüğümyardımları,hissettiğimgibidilegetirdim.Kürsüdenindiktensonra,birara,KâzımKarabekirPaşaileyalnızolarakbulunduğumuzuhatırlarım.KarabekirPaşa,LozanMuahedesi’nivemuahedenintasdikinivesileederek,yapılanbütünişlerinAtatürk’ünüzerindetoplanmasınasebepolduğumubirrömarkolaraksöylemiştir.

Ankara’nınHükümetMerkeziOlmasıİçinTakrirBenLozan’dandönerken,zihnimde,muahedeninbiranevveltasdikindenbaşka,süretlehallolunacakikimeseleilegelmiştim.Muahedetasdikolundu.Şimdibundansonrakigünleritakipedelim.

İstanbul2Ekim’detahliyeedilmeyebaşlandıveTürkkuvvetleriİstanbul’agirdiler.BusuretleEkimbaşlarındabütünmemleketişgaldenfiilenkurtulmuşvemilliidareyegeçmişbulunuyordu.6Ekim’deİstanbul’untahliyesibittiktensonra,Ankara’nınhükümetmerkeziolmasıiçintakrirverişimegeliyorum(bkz.Ek:5).BenAnkara’nınhükümetmerkeziolmasınıdışarıdabulunduğumzamanlarilkihtiyaçlardanbiriolmaküzereteşhisetmiştim.YanidahaLozan’daikenbukanaatibesliyorum.Zihnimdesüratlehallolunacakmeselelerdenbiribu.diğeridevletinşeklinintespitidir.DevletinşekliCumhuriyet.Bunundabiranevveltakarrüretmesinidevletimiziçinacilmeselelerden,acilihtiyaçlardansayıyorum.Nitekim,AliFuatPaşa(Cebesoy)benimzihnimdekibumeseleleriozamanfarketmişvehatıralarındadilegetirmiştir.AliFuatPaşabuteşhisikoymuş.doğrudur.Lozan’danbukanaatlegeldim.

İstanbul’untahliyesi6Ekim’debitti.Ben,Malatyamebusuolarakbirtakrirhazırladım.14arkadaşımatakririimzalattımveMeclis’everdim.TabiiAtatürkilemutabıkız.Takriribenvereceğim,bunumüdafaaedeceğiz.ButakririyürütmekiçinAtatürkbütünnüfuzunukullanmıştır.

Şimdiburadazihinlerintakıldığıbirmeseleyiaçıklamakisterim.ButakririverenMalatyaMebusuİsmetPaşa,yaniben,VekillerHeyetiazasıyım.HariciyeVekiliyim.Ankara’nınhükümetmerkeziolmasımevzuuMeclis’ehükümetteklifiolarakgelmeklazımdı,diyedüşünülebilir.Düşünülmüştürde.Fakathesabakatılmalıdırki,ozamanhükümethenüzondansonrakibaşvekilhükümetişeklini

almamış.VekillerHeyetireisinidevekilleridekendiazasıarasındandoğrudandoğruyaMeclisseçiyor.Esastaolmasabile,zamanitibarıylaherkesinmutabıkolmadığıböylebirmeseleninVekillerHeyeti’negetirilmesiveoradamüzakereedilmesitehlikelibiryol.Herhangibirmeseleninöncehükümetiçindemüzakereedilmesinisağlamaktesanütiçinberaberçalışmakiçinnekadarlazımsa,hükümetiçindeihtilafçıkarmamakdaokadarlazım.Çünküozamankişeklegörehükümetiçindeçıkacakbirihtilafçoklukreyiilebertarafedilemez.Müzakerebittikten,kararverildiktensonra,herkeshükümetkararınınaltına,”Benmuhalifim”,diyeşerhverebilir.KararverilenmeseleMeclis’eintikaledince,hükümetiçindemuhalifolanüyekalkıp,benbukararamuhalifim,diyebilir.Ancak,yeniusulde,tammodernusuldehükümetüyelerininbaşvekiltarafındanintihabısuretiylehükümetteşkiliteminolunduktansonradırki,hükümetiçindeihtilafolmasıönlenebilmiştir.İhtilafolduğuzaman,ihtilafhalindebulunanvekilçekilir.Yani,”Benbukararamuhalifim,kararınaltınaşerhveririm”diyemez.Ankara’nınhükümetmerkeziolmasıiçintakrirverdiğimzamandurumböyledeğil.HeyetiVekileReisiFethiBey’e,HeyetiVekileazasıolduğumhaldeböylebirtakrirvereceğimisöyledimmipekiyihatırlayamıyorum.Fakathiçbahsetmemişolduğumuzannediyorum.ÇünküböylemühimbirmeseledebenimayrıbirtakrirvermemdenveMeclis’temüzakereaçılmasındanFethiBey’inazçokcanısıkılmışolduğuşayiolmuştur.Hattabellideolmuştur.Amaozamanlardabizimmünasebetlerimiziçinbutabiibirmuameleidiveesaslımeselelerdemünakaşaolunacaksaondaniçtinapetmeklazımdı.Ankara’nınhükümetmerkeziolarakseçilmesindegerekFethiBey’in,gerekdiğerHeyetiVekileazalarınınmeseleninaslınamutlakamuhalefetedeceğitahminolunamaz.Aslınamutabıkolsalarbile,usulolarakherkesinmutabakatınıteminetmekmümkünmüdür,bubellideğil.Belkibuyüzdenşeklibirtakımihtilaflar,münakaşalarolacaktır.Eğergerçektenihtilafvemünakaşaçıkacaksa,onlarıönlemekiçindahaevvelmiçalışmaklazım,ondansonrakibirçalışmayamıgirmeklazım?Mühimolanhususbudur.Usulbakımından,zamanbakımındanböylebirtakımtasavvurlarıolabilir.Halbukibiz,bunlarınhiçbirisinetahammülüolmayanbiristicaliçindeyiz.OnuniçintakririvermedenönceFethiBey’legörüştüğümüzüzannetmiyorum.

Arkadaşlararasındaihtilaflaresasenböylemeselelerdençıkmıştır.Yapılacakbirişvar,fakatnezamanyapılmalıdır?Esasınamuhalifolmayanlarveyaböylegörünenlerdaimaseçilenzamanavetatbikolunanusuleitirazetmişlerdir.ŞimdibuAnkara’nınhükümetmerkezi

olmasımeselesindedeaceleyelüzumvardır,veyayoktur,münakaşalarınınyapıldığınıhatırlarım.Bu,biresaslıfikirayrılığıvegörüşfarkıdır.Halbukihükümetmerkeziintihabındabunuhemenyapmaklazım.Ondansonragelecekmeselevar.Cumhuriyetilanolunacak.Bundabizkararlıyız,mutabıkkalmışız.Devletinşeklinibiranevveltespitedeceğiz.Onlarbumeselegeldiğizamanda,aceleyelüzumyoktur,diyeenmasumtedbirolaraktaliketmeyi,uzatmayıistemişlerdir.Meseleşu:Yenidevletinesaslarınıntespitindearamızdafikirayrılığıvar.

Bizhükümetmerkezininsüratletayininiacilbirmeseleolarakgörüyoruz.Dahaöncebahsettiğimgibi,Lozan’dan,zihnimeyerleşmişbirmeseleolarakgelmişbulunuyorum.Şimdi,beniböylebiristicalesevkedenamillerianlatacağım.

Lozan’daGarpâlemininmurahhasları,mütehassısları,diplomatlarıilegörüşüyorum.Bunlar,İstanbulHükümetini,İstanbulmuhitinitanıyaninsanlarveyenidevletinomuhitininsanlarınagörekurulmasınıarzuediyorlar.Bunuherhallerindenanlıyorum.Herkonuşmamızdahükümetmerkezibahsigeçiyor.Ankara’dakalacakmısınız,kalınabilirmi,sonranasılolacak?Banahepbunlarısoruyorlar.Ankara’dakalırsanızbizorayanasılgideriz,diyorlar.Bunlarınhepsi,benimhergüniçindebulunduğummuhitinsözleri.Dışâlemingörüşü,düşüncesivetelkinleriböyle.Bizimbakımımızdanmeselenindahaehemmiyetlivedeğişikcephelerivar.BirdefaBoğazlaraskeribakımdantamamıylaaçık,tamamıylaemniyetsiz.Buvaziyetteyiz.LozanMuahedesiileeldeedebildiğimizneticelervetarihişartlarbiziendişeyesevkediyor.AyrıcaAnadolu’nunortasındabulunarakvebirAnadoluHükümetiolarakyenidevletiçalıştırmakistiyoruz.Bunakarşılık,İstanbulentellekti,tabiiolarakİstanbuletrafındabirTürkiyeDevleti’ninkurulmasınıistiyor.Gerçibununkötüniyetlehiçbirmünasebetiyoktur.Görünürdekibütüntabiihayatşartları,hükümetmerkezininİstanbulolmasınızorluyordu.OzamankiAnkara’yıhatırlamaklazım.Bizevimizeatabinipgeliyorduk.AtatürkdevletreisiolarakÇankaya’daoturuyor.Burayagelmekiçindoğrudürüstneyolvar,neimkânvar.Fakatbizdiyordukki,yollaryapılacak,herşeyolacak.Haydiefendimsende,yapılacakmış,olacakmış!Gördüğümüzkarşılıkbu.Oşartlarhâkim.İlerideşartlardahamüsaitolacaktırdiyeyakınatidenbirümitbeslemeyeimkânyok.Ankara’daherkesperişanbirhalde.Hâkimdüşünceşöyle:MilliMücadelebitti,hertaraftakurtulduk,genişliğekavuştuk.Fakatsoruyorlar:Sizbudarlıkta,bu

sıkıntıiçindenekadaryaşayacaksınız,çalışacaksınızvebunekadarsürecek?Bellideğil.Bunukabulettirmekhergünbiridmana,hergünyenibirtertibevegayreteihtiyaçgösterenbirdurum.Mebusları,memurları,idareedenherkesidüşünüyoruz.Mahkemelerkurmuşuz,yüksekmahkemeyiEskişehir’denburayagetiremiyoruz.BuşartlaraltındaAnkara’nınbiranevveldevletmerkeziolarakhazırlanıp,içindeçalışılırolduğununkabuledilmesi,ancakonunbaşkabirihtimalibulunmayankesinbirkararadayandığınınispatedilmesinebağlıidi.

BütünŞartlarAnkara’nınAleyhineBütünşartlarAnkaraiçinaleyhtegörünüyor.Fakatbizvaziyetetamamıylahâkimbulunuyoruz.İstanbul’unhükümetmerkeziolmasıhalindeBabıâlikadrosudiyemuayyenbirşeydenürktüğümüzyok.YalnızBabıâliinsanlarınındeğil,istanbulentellektinin,geçmişdevrintanınmışsimalarınınbütünhayatlarıİstanbul’dageçmiş.Bizimdüşüncelerimizianlamalarınaihtimalyok.LozanKonferansı‘ndanöncePoincaréilegörüşmeküzereParis’egittiğimzaman,FranklinBouillonilebiryemekyemiştim.Fransızdiplomasiricaliileyaptığımgörüşmelerdeuğradığımgüçlüklerden,kendimizivedavamızıanlatamadığımdanşikâyetettiğimzaman,hephatırlarım,banaşunusöylemişti:Bunlarınbüyükisimlerivardır.Fakatcahildirler,birçokşeyibilmezler.Bunahayretetme.Dahaöncesöyledimmi,bilmiyorum.Hattabanaşöylesöyledi.Benbukonferansıbirhaftadabitiririmdedimde,sakınyapmayasın,dedi.Amaasıltabiriyıprat,konferansıyıprat.Konferanstatecrübeettimbunu.Büyüksiyasimücadelelerdekuvvetlisilahımolarakkullanırımonuben.Büyükbirgüçlükkarşısındakaldığımzaman,hiçyılmadanyıpratmayakararveririm.

Bizimkilerdeişteböyleşöhretlerdi.Bunlarlabirarayagelipanlaşmamızmümkünolmadığıgibi,Ankara’nınnedenhükümetmerkeziolmasıgerektiğinidekavrayamazlardı.İstanbulbasınıkıyametikoparıyor.Aceleediyorlar,kendiaralarındabilekonuşmuyorlar,diyeneşriyatyapıyor.Şahıslaragirmekistemiyorum.Fakatşukadarınısöyleyeyimki,Atatürk’ünkanaatinceRefetPaşadaAnkara’nınhükümetmerkeziolmasıfikrininkesinolarakkarşısındaydı.O,buesnadaİstanbul’daoturuyorvehergün,herkesebunusöylüyordu.Bizimyakındayapmayıtasavvurettiğimizinkılaplar,bilhassahilafetüzerindekigörüşümüzvehissolunansiyasetimiz,İstanbul’uvebüyükölçüdeİstanbulentellektinitelaşasevkediyordu.İştebütünbufaktörlerdeayrıca,hükümetmerkezimeselesininbiran

evvelhalliiçinbiziaceleyezorluyordu.

Ankara’nınhükümetmerkeziolmasımeselesininzahiren,hilafetlebirilgisiyoktur.Fakat,AnkaraHükümetmerkeziolunca,hilafetbirbakımadevletimizindışınaatılmışoluyor.Gerçibizhilafetidevamlıbirmüesseseolarakdüşünmüyoruz.FakatAnkara’nınhükümetmerkeziolmasıvehilafetmerkezininİstanbul’dabulunması,ondankurtulmakiçinayrıcabirtemelvasıtaolacaktır.Bubelli.VeonuniçinAnkarameselesinde,İstanbul’dagösterilenhassasiyetşiddetligörünüyordu.

Ankara,hükümetmerkeziolmadanönceveolduktansonra,sefaretlerinAnkara’yagelmemesindenendişeettik.Oesnadasefaretlerhâlâİstanbul’dabulunuyordu.AradabirAnkara’yageliyorlar,biroteldeoturuyorlar.Bilmiyorumbirevbulabiliyorlarmı?Birkaçgünkaldıktansonraİstanbul’agidiyorlar.Tabiiİstanbul’agittiklerizamansaraylardakalıyorlar.Mecburolupburayagelirlerse,çileçekmekiçinmahrumiyetegelirgibigeliyorlar.Birsefer,yineböylebirkaçgünlüğüneAnkara’yagelmişolanbirsefire,zannederimAmiralBristol’esordum:Nevakitgeleceksiniz,dedim.Banayirmisenedenbahsetmişveancakozamanburadakaldığınızaherkeskanaatgetirebilir,demişti.Böyletahminediliyordu.

Ankara’daİlkSefarethaneyiRuslarYaptıFakatkısabirzamanzarfındaburadakalacaklarınakaniolduktansonra,sefaretbinasıderdinedüştüler.Hükümetlerigayretegeçti.Sefaretlerebedavayerverdik.EvvelaRuslar,Ankara’dasefaretbinasıyaptılar.Ruslarörnekoldular.İlksefaretnameyiRuslar’ınyapması,diğersefaretleribaşkaçareolmadığınaiknaetmekiçinetkenolmuştur.Demekki,Ankara’nınhükümetmerkeziolmasıileilgilitakririn13Ekim’deMeclis’tengeçirilmesiesaslıbirkarardır.Yenidevletinpolitikasına,ideallerinevazıhbiristikametveren,kesin,fiilibiradımdır.Onuniçinçırpındım.Teklifikabulettirdiktensonratesirlerininnekadargenişvederinolduğunuayrıcatecrübeileanladım.TeklifMeclis’tegörüşülürken,açıkbiritirazolmadı.Yalnız,aceleedilditarzındakonuşulduğunuduyduk.Bunundışındakarşıfikirolarak,hiçbiryerdeaçıktanbirşeysöylendiğinibilmiyorum.

Ankara’nınozamankiperişanhalinianlattım.Burayıhükümetmerkeziyaptık.Fakatbirhükümetmerkezininihtiyaçlarınıkarşılayacak,onuoturulurhalegetirecekmaddiimkânlarmevzuundahiçbirendişeduymadık.Böylebirşeydüşündüğümüzü

hatırlamıyorum.Maddiimkânmeselesindehiçbirendişeduymuyoruz.Çünkühiçbirşeyimizyokkenmuharebeyiyapmışız.Sulhudakazanmışız.Zannediyoruzki,vasıtanoktainazarındanileridehiçbirgüçlüğeuğramayacağız.Böylebirmefhumyokbizde.

ATATÜRKİLEİHTİLAFADÜŞENLER

AnkaraHükümetMerkezi,SıraCumhuriyetteYenidevletinesaslarınıntespitedildiğivebirerbirermeydanakonduğubuilkgünler,önemlisiyasigelişmelerintabiatıicabıolarakarkadaşlararasında,birtakımsürtüşmelere,kırgınlıklaraveaykırılıklarayolaçmıştır.Ankara’nınhükümetmerkeziolmasımeselesibitti.Arkasındancumhuriyetgelecekdevletinkarakterlerini,takipedeceğiistikametitayinedenböylemühimkararlardaherkesinmutabıkolmasıesasenbeklenemez.Şimdiben,buesnadazuhuredenihtilaflarıveihtilaflarınesassebebinihulasaetmeyeçalışacağım.

LozanKonferansıbittiktensonra,Atatürk’ünbiranevvelmemleketedönmemiçinisticalettiğinisöylemiştim.Buisticalinsebebinidöndüğümgünlerdeanladım:Atatürkyalnızkalmıştı.LozanKonferansı‘nınsonzamanlarındaRaufBeyilearamızdamünakaşa,RaufBey’inısrarlaizinalıpAnkara’danayrılması…Bunlaratemasetmiştim.AliFuatPaşa,RaufBey,Atatürkilebugünlerdegörüşmüşler.RaufBeygittiktensonrayenikurulacakhükümetiçin,kimlerinbundansonrahangivazifelerdeçalışacaklarınıtespitiçintoplantılaryapılmış,konuşmalarolmuş.BenLozandönüşütambuhadiselerinüstünegelmişoldum.KarabekirPaşaordumüfettişliğinegitmişti.AliFuatPaşadaKonya’dakiordumüfettişliğinetayinedilmiş,yahuttayinedilmeküzerebulunuyordu.FevziPaşailebugünlerdebirmülakathatırlarım.İkimizbaşbaşakonuşuyoruz.FevziPaşabana,bundansonrayapılacakıslahatveicraatiçinAtatürk’üneskiarkadaşlarıile,ilerigelenarkadaşlarlagörüşüpyapılacakişleriberaberkararlaştırmayıusulittihazetmesiniteklifetti.Kendiaralarındabunugörüşmüşler,FevziPaşavasıtasıilebanadateklifediyorlar.Bendeevetdersem,FevziPaşa,Atatürk’egidipbukararısöyleyecekbundansonrakiçalışmalarınböyleyürütülmesiniteklifedecek.İştebütünihtilaflarbundançıkıyor.Şikâyetedenarkadaşlar,herkes,yarınneyapılacağınıbilmiyoruz,emrivakikarşısındabulunuyoruz.Düşüncebu.Bununilerisinereyevaracak,neolacakendişesiiçindeler.Bunlarıbiresasa,birberaberçalışmahavasınabağlayalım,arzusundalar.

FevziPaşavaziyetianlattı,senbufikirdemutabıkolursan,benhepinizinnamınaAtatürkilekonuşurum,dedi.FevziPaşa’yaşunlarısöyledim:Devletinresmimüesseseleri,devletişlerinin,tertiplerinkonuşulacak,müzakereedilecekvemutabıkolunacakzamanlarıve

vazifelileritayinedilmiştir.Benimbütünhayatımdainandığımusulbudur.Bununiçinbiriçmüesseseiledevletreisinikordonaltınaalmanındoğruolmadığımütalaasındayım.Vekendisiileböylebirkonuşmayapılmasınabenimmuvafakatimyoktur.Böylebirteşebbüste,benimberaberliğimiistihsaletmekşöyledursun,böylebirteşebbüsübendoğrubulmam.Kendisinebucevabıverdim.O,tabiiolarak,demekistemiyorsun,dedi.Hayır,dedim.Meseleböylekaldı.FevziPaşailearamızdaböylebirkonuşmageçtivebirdahabununüzerinedönmedik.

Bukonuşmadansonrakihadiseler,ondanevvelbenyokkenburadaolangörüşmeler,kimlerleberaberçalışacaksınız,neolacaktırbunuevvelatayinedelim,tarzındaAtatürkileolantemaslarvemünakaşalarbanaokanaativerdiki,FevziPaşailedahaevveltemasedilmiş,görüşülmüştür.Kendikendilerinekararveriyoryapıyorlar.Bizneolacağınıbilmiyoruz,tarzındakişikayetler,FevziPaşa’nınbanateklifolaraksöyledikleriileaçıklığakavuşmuştur.FevziPaşabunukendiliğindenyapmıyor.Bukonuşmamızaralarındakimüşterekbirkararabağlıdır.Buhavanıniçindeböyleolduğuanlaşılıyor.SonradanFevziPaşa,Atatürketrafındakihavaiçindekaldıvebaşkacaaykırıbirtavırgöstermedi.

İhtilaflarınesassebebinibenböyleteşhisetmişimdir.Atatürkbuilkgünlerdensonraartanihtilaflarıdahaevveltasmimedilmiş,hazırlanmışetraflıbirkomploolarakkabulettiğinivebunuhissederektedbiraldığınısöyler.Tabiionunbendendahaçoktemaslarıvemünasebetlerivar.Hadiselerüzerindeböylebirkararavarmışveokanaatletakipetmiştir.Karşısındabulunduğumuzmeseleyibenimmütalaaedişimdahasadedir.Onlarınbirtakımtertipleregirdiklerinekesinolarakteşhiskoyup,böylebirhükmevarmıyorum.Benesasihtilafı,fikirlerimizarasındatemeldefarkolmasındanveberaberçalışmaitimadınınbozulmasındanibarettirşeklindegörüyorum.Cumhuriyetinbaşındatalihsizliğimiz,hemenherinkılaptavakiolanolaylardanbirisitabiatındadır.Yani,baştanberiberaberçalışanarkadaşlar,birnoktada,yeniyapılacakreformlarvetakipolunacakistikametleriçinfikirdemutabıkolamamışlarsa,ayrılmakmecburiyetindekalıyorlar.Meselebundanibarettir.Böylekabuletmekmümkünolursa,ayrılıkzamanlarındakimünasebetleridahaazzehirlivedahaazçekişmeliyürütmekmümkündür.Fikirdekifarklılıklarıbeşertabiatıolaraktabiisaymak,ihtilaflarınzehriniazaltmakiçinbaşlıcavasıtamahiyetindedir.Benvaziyetibuölçüleriçindemütalaa

etmişimdir.Vaktiyledemeylimöyleydi,sonradabuölçüdemuhakemeettim.

AtatürkİleİhtilafaDüşenlerŞimdi,Atatürkileihtilafadüşüpondanayrılanarkadaşlarınbirhususiyetlerinedahatemasedeceğim.Onlar,işinbaşındanberihepberaberiz,zaferiberaberkazandık,budevletiberaberkuruyoruz,hepimizaynıderecedesözsahibiolmalıyız,tarzındadüşünüyorlar.Muhtelifvazifelerdeyiz,fakatsöztesirieşitolacakdemekistiyorlar.FevziPaşa’nınsözüdebu.Ondansonraokuduğumsiyasihatıralardabuçeşitmisallergördüm.Pekiama,bunasılolacak?Ozamanbirdevletşeklini,başındanitibarenkabuletmiyoruzdemektir.MilliMücadelededevletinbütünbirteşkilatıvarken,buümitsizzamanda,bizbirleşipbutertibiyapanvemeydanagetireninsanlarız.Şimdiyenibirdevletkurmuşuz.Binaenaleyhbutertip,birdevletdüzenihalinegetirilirse,onunbaşındadaimabirinciderecedeyürütücübizolacağız.İmkânyok.Devletinbununiçinteşkilatıvardır.Bubahsettiğimzamanda,başımızagelenbutürlühadiseilebütünsiyasihayatımdaherdönümnoktasındateklifolarakkarşılaşmışımdır.Devletbaşkanlığımüessesesivar,hükümetvar,meclisvar,partivar.Fakatbirfikriyürütmekiçinbirkısımarkadaşlardışarıdabirleşecekler,çokluklabirkararavaracaklarvebunuyürütecekler.Hiçbirzamaniltifatetmediğimbirgörüştürbu.İşlerinyürütülmesi,tatbikedilmesi,devletinkendikanunlarınagöretabiimecrasındaolmalıdır.Vaktiyleberaberbulunmuş,beraberçalışmışolanlarnekadarvazifesahibiiseler,okadarsözsahibiolurlar.Bununbaşkabirçaresiyoktur.Fazlasözsahibiolmakiçinvazifeyiküçümsemekolmaz.İhtilaflarbundançıkar.Meclis’teikincireiskalmaktansa,ordumüfettişiolupgiderim,diyemezsin.Meclis’teikincireislikazvazifedeğildir.Böylekabuledilincemeselekalmaz.

Lozan’dandöndüktensonrageçenolaylarınbaşlıcalarınıanlattım.Şimdiartıkzemin,cumhuriyetinilanıiçinhazırlanmış,teşebbüssırasıbunagelmişoluyordu.

Devletinşekliaçıktaydı.Gerçi,içvedışâlem,bugünkühaldevamedecekse,bununmanasınınneolduğunupekgüzelbiliyordu.Fakat,cumhuriyetinkurulmasınıbirihtiyaçolarakgörenlerinkudretinin,adınısöyleyerekonuilanetmeyekafigelmediğizannolunuyordu.Meselebu.TabiiböylebirtelakkininbaşlıcahedefideAtatürkoluyordu.Demekbütünbuişleriidareedipneticeyegötürmüşolan

insan,fiilenidareninbaşındabulunduğuhalde,oidareyicumhuriyetşeklindeilanetmeyekudretlideğildir.Bugörünüşdevletezayıflıkveriyordu.BenimdışarıdaHariciyeVekilisıfatıylayabancılarakarşıkendimizdegördüğümbaşlıcazayıfnoktabuidi.Herkesingözündeveanlayışında,devletinşeklinezamankararlaştırılacakistihfamınısezerdim.Lozandönüşü,ben,meseleyibugörüştenortayakordum.Bubireksiklikti.Devletimizekarşıyapılmasılazımolanbirvazifeyiyapmamışdurumdayız.İstediğimizhalde,aklımızyettiğihalde,yapmayakudretimizolmadığındandolayıyapamıyoruztefsiriylezayıfgörünüyorduk.LozanMuahedesi’niimzalayandevletler,buzanlabizimlemünasebetkurmakiçinbeklervaziyettiidiler.Yanidevletveodevletinbaşındabulunanbizler,zaaflakarşılanıyorduk.Buzaaftelakkisininmutlakadüzeltilmesilazımdı.Benimkanaatimbuydu.Atatürkilemutabıktık.

Bizimbukanaatimizarkadaşlarınbirçoğutarafındanbiliniyordu.Şimdi,herbiriilenasılgörüştüğümübilemem.Onuhatırlamamaimkânyoktur.Fakatbenim,Lozan’danhangitelakkilerlegeldiğimibiliyorlar.Ogünleriçinaramızdabaşlıcaihtilaf,butelakkilersayılıyorduveberaberçalışamazhaldegörünüyorduk.Arkadaşlardanbirçoğucumhuriyetilanınınvakitsizvesırasızolduğunudüşünüyorlardı.Vakitsiz,sırasızolduğunudüşünürlerderken,lüzumsuzolduğunu,arzuedilirolmadığınıifadeetmeyi,”acele”şeklindetevileçalıştıklarıbilinmelidir.Cumhuriyetilanındanevvelkimünakaşalardabuhissolunuyordu.Kimler?EskidenberiönsaftabulunanveAtatürk’leihtilafadüşmüşolanarkadaşlar,başlıcabufikritemsilediyorlardı.

Ogünlerde,AliFuatPaşailemeselelerigörüştüğümüzzaman,ayrıtelakkileresahipolduğumuzubilmiyordum.Hatıralarınıyazıncayakadardabundanhabersizdim.Zannediyordumki,fikirlerimizigenişyüreklesamimiolaraksöylüyoruz,münakaşaediyoruz.Meğer,fikirlerimanlaşıldıktansonrakendilerideonlarıtahakkukettirmemekiçinçabasarfediyorlarmış.

BöylebirortamiçindeFethiBeyKabinesi,Meclis’temünakaşakarşısındakalıyor.Hükümetiçindedeğişiklikleryapılmasıiçinbirhavayaratılıyor.Ozamankimeclislerin,hükümetlerlevetekertekervekillerleuğraşmalarıdaimibirmeseledir.Esaslıdeğişmelergeçirmekteolanbirdevletinböyledevirlerindehükümetbazımeseleleriniçinde,bazımeselelerindışındagöründüğümüddetçe,tabiatıylaonunüzerindetenkitlervemünakaşalaruyanacakvedevam

edecektir.

CumhuriyetinİlanınaVaranHükümetBuhranıŞimdi,hükümetinnasılbazımeseleleriniçinde,bazımeselelerindışındagöründüğünü,birikimisalleanlatmakisterim.Ankara’nınhükümetmerkeziolmasıbunabirmisaldir.Benhükümetiniçindenbiriolarak,hükümetdışındakimilletvekilleriileberaberbirteşebbüsyaptımvetabiiAtatürk’ündedesteğiileyürüttüm.Hükümetbumeselenindışındakalmıştır.Cumhuriyetinilanıdayaratılanhükümetbuhranısırasında,hükümetindışındabirteşebbüsolarakgerçekleşecektir.Havabu.Hükümet,henüzyeniolduğuhalde,Meclis’te,birbuhranayolaçacaktenkitlerlekarşıkarşıyadır.Söylediklerimdenbaşkabenimbilgimvetertibimiçindebununbirizahtarzıyok.FakatAtatürk’ünkafasındavar.Buhükümeti,başındanberibirintikalhükümetitelakkietmişolabilir.Atatürk,Nutuk’taanlatıyor.

Meclis’tehergün,birtakımsebeplerlehükümetintenkitleremaruzkalmasındanvegüççalışırbirdurumasokulmasındanfaydalanarakcumhuriyetinilanıiçinyürünecekistikametitayinetmiştir.Atatürk’üntelkiniilehükümetistifaettivebuhükümettentekrarvekilliğeseçilenlerolursa,vazifealmamalarıkararlaştırıldı.BütünvekillerinimzaladıklarıistifanamedededevletinkarşısındabulunduğuiçvedışvazifelerinehemmiyetivegüçlüğükarşısındadahakuvvetliveMeclis’intamitimatvemüzaheretinedayanacakbirhükümetkurulmasınaimkânvermekmaksadıylaistifayazarurethasılolduğuifadeediliyordu.Cumhuriyetinilanındanöncekigünlererastlayanhükümetbuhranıbundanibarettir.Görülüyorki,FethiBey’inkarşısındahallolunmazbirhükümetbuhranıbulunmasıvebununbircumhuriyetilanınavarması,Atatürk’üntasavvuruiçindedir.Binaenaleyhcumhuriyetilanıiçinotertipyürüyor.Birtelakkiyegöre,devletiçin,memleketiçinlazımolanbiraçıkdurumteminedilmişveesaslıbiradımatılmışoluyor.Butelakkiyibenimserim.Benneticeyebakıyorum.

Cumhuriyetinilanıgünlerindehissettiğimizsevinç,büyükzafergünlerindeduyulansevinçkadarbirferahlıkvermiştirbize.Artıkdevletimizinşeklibelliolmuştur.İçeridevedışarıdabütündünyayakarşıaçıktanvaziyetalmışız.Yepyenibirdevlet.Vebiz,bütünideallerimizitahakkukettirmekiçinsorumluluğumuzubilerek,

cesaretlibirçalışmayolunagirmişoluyoruz.Bubizebüyükferahlıkvermiştir.Büyükenerjivermiştir.BöylebirkanaatlecumhuriyetinilanınıkarşıladıkvecumhuriyetinilanıüzerineAtatürk’ünbanateklifettiğibaşvekâletvazifesiniböylebirşevklederuhteettim.

CumhuriyetFikriBencumhuriyetfikriniaskerlikhayatımiçinde,fakatolgunyaşlardavetecrübelerdengeçtiktensonradüşünmeyebaşladım.Henüzgençolduğumzamanlarda,gereköğrenciler,gerekhalkarasındahükümdarSultanHamit’indaimatenkitkonusuolduğunu,ehliyetindenhüsnüniyetindendaimaşüpheedildiğiniişitirdimveinanmazdım.Talebelikyıllarımarastlar.Birinsandevletinbaşındabulunacakodevletindahakuvvetli,dahaitibarlıolmasıiçinkayıtsızkalacak,dahafenasıodevletinmenfaatini,ilerlemeveyükselmeşartlarınıdüşünmeyenbirfenanamsahibiolacak.Bunaaslaihtimalvermezdimvekonuştuğumuzzamanböyletenkitlerekarşıbudüşünceleriilerisürerdim.Zamanla,hükümdarlıkidaresiningerçektendaimahatalıbiryolda,bencilbiryolda,devletlemilletmenfaatinidüşünmeyenbirtakımyanlışyollardaısrarettiğinimisalleriilesarihdelilleriilegöregörehükümdarmevkiindeolanlarınaleyhindebulunmayabaşladım.YineAbdülhamitzamanındabunoktayagelmişoluyorum.Ozamanlardahükümdarınhatalarındanvezararlarındanbahsedilince,hepveliahtlıktabulunangelecekhükümdarlariçinbüyükümitlerveefsaneşeklindeehliyetlervekerametlerizafeetmekâdetti.Başkatesellisiyoktu.Milletbununlatesellibuluyordu.Yaniümitler,veliahtlarabağlanırdı.Sistemolarakcumhuriyetşekli,bizdedahaziyadeHarbiumumiiçindevesonlarındadahanetolarakdamütarekedevrindedoğmuşturvehertürlütecrübeyigördüktensonra,tambirkanaathalinegelmiştir.Bendeböyleoldu.

SultanAbdülhamit’tedeokuduğumuzvebildiğimizkadarıileondanevvelkilerindedefazlabirehliyettenbahsolunamaz.Abdülhamit’inveondansonragelenhükümdarlarıniktidarveanlayışbakımındandeğerlerimütarekeyekadarkendinigöstermiştir.Mütarekeesnasındameydanaçıkanşey,ehliyetinilerisinde,birdüşmehalidir.İnsanlıkbakımından,ahlakbakımındangörünenbudüşükseviye,bizimiçinürkütücü,yeisvericivekesinolarakcumhuriyetidüşündürücüolmuştur.OnuniçinMilliMücadeleesnasındaAnadolu’yaşehzadelergeçirelim,saltanatlaanlaşmışolarakMilliMücadele’yiidareedelimfikrineAtatürkdaimakarşıkoymuştur.Benbukarşıkoymada

tamamıylakendisinehakveriyordumveonunlaberaberbulunuyordum.MilliMücadelehatıralarımıanlatırkensöylemiştim,Eskişehir’debanaeskiŞeyhülislamHayriEfendi(SuatHayriÜrgüplü‘nünbabası)gelmişti.Buradahatırlatmakisterim.Hayriefendi;İstanbul’danbirşehzadeyiAnadolu’yagetirelim,İstanbul-Ankaraikiliğiniortadankaldıralım,teklifindebulunmuştu.Buteklifişiddetleveisyanduygularıilereddettim.MeğerkendisinibanaAtatürkgöndermiş.Hepimizinaynıdüşüncedeolduğumuzugöstermekistemiş.BanaHayriEfendi’ningeleceğini,nemaksatlagönderdiğinibildirmediğihalde,bendeAtatürk’üngösterdiğitepkiyigöstermişoldum.

BizMemleketiKurtarmayaÇalışırkenBizenümitsizgünlerde,engüçşartlariçindememleketidüşmanistilasındankurtarmayaçalışırken,onlarİstanbul’daaralarındaYunansubaylarınındabulunduğutoplantılara,kokteylleregidiyorveeğleniyorlardı.Üstelikbizidedinsizlikleithamediyor,bizdüşmanlamuharebeederkenayrıcaİstanbulhükümetininordusuileuğraşmakmecburiyetindekalıyorduk.Bütünbuşartlariçindememleketinartıksaltanatlaidareedilemeyeceğini,kurtuluştansonratekrarmemleketkaderininonlarınelineteslimedilemeyeceğiniiyiceanlamıştık.Bu,hepimizdekesinbirkanaathalinegelmişti.Hepimizdederken,şüphesizhâlâsaltanattaraftarıolanlarıkastetmiyorum.Söylemekistediğim,baştaAtatürkolmaküzerebenvebizimgibidüşünenlerbukanaatteidik.İstanbul’dakisaltanatidaresininkarşısındaBüyükMilletMeclisiidaresikurulmuştur.Harptensonrabuidareyesonveripmemleketitekrarhükümdarınelineteslimetmekaklınalmayacağıbiriş.Hiçbirzamanböylebirşeyiaklımızdangeçirmemişizdir.Cumhuriyetfikri,mütarekeesnasındahanedanmensuplarınındüştükleriseviyebakımındanzaruribirneticeşeklindetamamıylamalımızolmuştur.NitekimbizAtatürkilemahremkonuştuğumuzzamanhepcumhuriyetesasıüzerindedururduk.İtimatettiğimizbirmuhitteserbestolarakkonuşmuşuzdur.Fakatiçindebulunduğumuzşartlarınicabı,bufikrinaçığavurulmasınaimkânvermiyordu.Gerçidevamedenidarecumhuriyettenbaşkabirmanaifadeetmiyordu.Amabununfarkındaolmayanlarvardı.BüyükMilletMeclisibütünkuvvetlerielindebulundurduğuhaldememleketidaresinehâkimdi.Atatürk,meclisbaşkanıidi.Kumandanlar,hemkumandanolarakvazifeleriniyapıyor,hemdemeclisazasıbulunuyorlardı.Bubizimiçin

tabiibirhayattarzıhalinegelmiştir.Buhayattarzınıncumhuriyettarzıolduğunuyalnızilanetmek,açığavurmakkalıyordu.İştebenim,Lozan’dandöndüktensonraısrarlaüzerindedurduğummesele,devletşeklininadınıkoymaktı.

Cumhuriyetinneşekildeilanedildiğibiliniyor.28-29EkimgecesiAtatürk’ünyanındabazıarkadaşlarlaertesigüncumhuriyetilanedileceğikararlaştırıldı.Aslındaogececumhuriyetüzerindearamızdayapılmışbirmünakaşayoktur.Sadecekararverilmiştirvemeseleyineşekildebirkanunhalinegetireceğizveneticeyevardıracağız,bununüzerindedurulmuştur.OtarihigecedeAtatürk’ünkendilerinetamamıylaitimatettiğiarkadaşlarbulunmuştur.Bunlarınçoğueskiarkadaşlardır.Hepimizinitimatettiğimizarkadaşlar.Onlargittiktensonrabilindiğigibibiz,Atatürkilecumhuriyetinilanınıneticeyegötürecekkanunteklifiüzerindeçalışmışızdır.

CUMHURİYETİNİLKKARŞILAŞTIĞIMESELE

CUMHURİYETİERKENBULANLAR

İlkCumhuriyetHükümetiniKurdumCumhuriyetinilanıüzerineAtatürk,başvekâletvazifesinibanateklifetti.İlkcumhuriyethükümetinikurdum(bkz.Ek:6).Cumhuriyetinilanınıtakipedengünhükümet,BüyükMilletMeclisi’ndenittifaklaitimatoyualdı.İtimatoyunumüteakipkısaolarakhükümetprogramınısöyledim.Söylediklerimişöyletoparlayabilirim:Yenihükümetinmemleketiçindetakipedeceğipolitika,huzurun,emniyetin,yükselmevegelişmeninteminidir.Dışpolitikadatakipedilecekesas,TürkiyeCumhuriyeti’ninbütünlüğünüvebağımsızlığınıhiçbirsuretlezedelemeyecekdostlukmünasebetleridir.Gerekkomşularımızla,gerekkendileriilemuahedeimzaladığımızdevletlerlesamimibirdostlukkurulmasınaçalışılacaktır.Göreceğimizhüsnüniyetefazlasıilemukabeleedeceğiz.

BukısaprogramıMeclis’esöylediktensonraçalışmayabaşladık.İlkhükümetiçinyapılacakişlerinsayısı,hududuyok.Önemleriölçüsüzbirhalde.Hükümetvazifeyebaşladığızaman,LozanMuahedesitasdikedilmiş,fakathenüzyürürlüğegirmemişti.TürkiyeCumhuriyeti,Ruslarlamuharebezamanındangelenbiriyimünasebettebulunuyordu.Garpâlemicumhuriyetinilanını,yeniTürkdevletininveAtatürkidaresinincesaretlegirdiğireformlarcümlesinden,oistidattabiriolarakdeğerlendirdi.Bütündikkatleri,cumhuriyetinnasılinkişafedip,negibiyenimeselelermeydanaçıkaracağında.Meraklabunubeklergörünüyorlar.

İstanbul’dasiyasetâleminintepkisimüspetolmadı.Cumhuriyetinilanıetrafındatartışmalı,çatışmalıbirhavayaratıldı.Yinevakitsiz,aceleileusulündeyapılmayanbirhareketmanasıverilmeyeçalışılıyor.Cumhuriyetinsevincineiştirakedenlerle,onuntatbikekonulmatarzındakusurbularaközünüörselemekisteyenlerarasındamünakaşabaşladı.Bumünakaşalargazetelereaksetti.Aynızamandahalifeileözelliklegösterişlitemaslarveilgilenmelerkendinigösterdi.Cumhuriyetinilanınıveilkcumhuriyethükümetininkuruluşunutakipedengünlerdeböylebirhavailekarşılaştık.Anlaşıldıkicumhuriyetilanındansonrakarşımızdabulunanilkmesele,hilafetindurumuveonunlamünasebettebulunanlarınzihniyetidir.

CumhuriyetinİlanıÜzerineİlkÇatışmaCumhuriyetinilanıüzerineilkçatışmakasımayındapartigrubunda

olmuştur.Yani,cumhuriyetinilanındanbiraygeçmeden.Hadise,RaufBey’inbirİstanbulgazetesineverdiğibeyanatüzerinepatladı.Bubeyanatakarşıçıkmayı,yenirejimininançilemüdafaaedileceğinibelirtmekihtiyacıbakımındanbirsiyasizaruretolaraktelakkiettikvegruptailktartışmayıaçtık.

RaufBey’inbeyanatındanAtatürkçokmüteessirolmuştu.BendebüyükteessürlekarşıladımveAtatürkbundanteessürduymakta,bendençokdahaileriidi.Yalnızo,tartışmanıniçinegirmeyecekti.Tartışmalaraiştiraketmiyordu.Dışarıdanseyrediyordu.

MuhteremRaufBey’inİstanbulgazetelerineyaptığıbeyanatta,cumhuriyetinilanındakusurlarbulunduğunuimaederifadelervardı.Münakaşalarbuifadeleretrafındayapılmıştır.Benimgörüşümegöre,cumhuriyetinilanıgünü,RaufBeygibiönsaftabulunansiyasetadamlarıtarafındancumhuriyetinkuvvetinetereddütgetirecekifadelerdebulunmak,müesseseyezayıflıkverecekbirdavranıştır.Aynıpartiiçindebulunmakla,aynıgörüşteinsanlarsayıldığımıziçin,butarzkonuşmalarbaşkatürlütefsiredilemezdi.Cumhuriyetilanedildiğigünlerde,başlangıçtanberimillidavanıntemsilcisisayılanbaşlararasındaihtilafolduğumanzarasıgörülürse,bubaşlarıncumhuriyetinilanındansonraikiyeayrıldıklarımanasıçıkar.Dolayısıylacumhuriyetüzerindetereddütlerhasılolur.Cumhuriyetidaresimuvaffakolacakmıdır,olmayacakmıdırmünakaşalarınayolaçılırvebumünakaşalartehlikelibirmecrayadökülür.

Yenibiryolunbaşlangıcındaolanlar,muvaffakolmakiçinmutlakabuyolunselametevaracağınainanmalıdırlar.RaufBey,cumhuriyetinilanındaaceleedildiğinden,gayrimesulkimselertarafındanemrivakiyapıldığındanbahsediyor.Birdefabizaceleedildiğifikrinikabuletmiyoruz.CumhuriyetinilanınakararverenBüyükMilletMeclisi’dir.Cumhuriyetinilanınıteklifedenlergayrimesulkimselerolmadığıgibi,kararverendedevletinenyetkiliuzvudur.RaufBeyilearamızdakesinbirgörüşfarkıvar.İhtilafınesasıbu.Ben,meseleyiböylevazettim.Gruptauzunmünakaşalaroldu.RaufBey’inbeyanatıilehasılolanyanlışkanaatintashiholunmasındaısrarediyordum.RaufBeyçıktı,benimlüzumlugördüğümölçüde,istediğimtarzdadavanınesasınavuzuhvermetarafınayanaşmaksızın,”Hâkimiyetkayıtsızşartsızmilletindir,milletvekilivazifesinihertesirinüzerindeifaetmeködevindedir”gibibirçokgerçeklerisöylemekteberaber,hakikibiraçıklıktavaziyetalmadı.Münakaşalarkarşılıklıolarakbuşekildedevamederken,nihayet,”Benpartiiçindeyim,partiden

ayrılmayacağım,neistersenizonakararverin”tarzındaherkesinhemaklıselimine,hemduygularınahitapederekkonuştu.Bencevapolarak,davayıkısabirözethalinegetirdim.

RaufBey’inAçıkçaKonuşmasınıİstiyorumCumhuriyetinilanıiçinverilenkararıusulündedoğmuşolarakkabulediyoruz,kendileribufikirdemidirler,diyesordum.RaufBey,partiileberaberim,partininiçindeyim,beraberçalışmakistiyorum,aksinebirşeyvaritdeğildirdiyor.Busözleringruptasöylenmesi,beyanatıilehasılolankanaatinasılizaleedecektir?Onuniçinistiyorumki,RaufBey,cumhuriyet,BüyükMilletMeclisitarafındantamamıylausulüneuygunolarakilanedilmiştir,desin.Böylebirsarahatlekonuşmasınıistiyorum.O,ısrarettiğimbunoktayadeğinmeksizinmüzakereyibıraktıvegruptoplantısındanayrıldı.Grup,kendisinitatminedecekbütüngereklisözlerinsöylenmişolduğukanaatindebulunduvebirtebliğyazılmasınıkararlaştırdı.Böylebirtebliğyazıldı.Tebliğde,”RaufBeyefendicevaplarındamufassalizahatvererek,bütünmanasıilecumhuriyetçivesaltanatımeşrutaaleyhtarıolduklarını,fırkadanayrılmayacaklarınıifadeilebeyanatınsuitefsirinitelakkiyemüsaitkısımlarıhakkındagrubutatminetmişlerdir.”tarzındabirifadekullanılarak,müzakerenihayeteerdirilmiştir.

GruptacereyanedenmünakaşalaresnasındaRaufBey’inetrafındabirmuhalefetpartisininteşekküledeceğinedairrivayetlerolduğunudabuvesileilesöylemiştim.RaufBeybunudakatiyetlereddetti.Fakatsonrakiolaylarla,karşılıklısiyasimünasebetlerimizinnasılbirşeklegirdiğivenegibifarklargösterdiğimeydanaçıkmıştır.Partilerteşekkületi,karşılıklımücadeleleroldu.Vedahabirçokolaylargeçti.Builkçatışmadabenimistediğim,cumhuriyetindoğduğugün,herkesinsözüne,kanaatineehemmiyetvereceğimümtazinsanlarıncumhuriyetiçinmemlekettetereddüthusulegetirecekbeyanlardansakınmalarıidi.Böylebeyanlarolmuşsa,onlarınaçıkbirsurettetashihedilmesilüzumukanaatindeydim.Münakaşalarbumecradaaçılmıştı.Benneticeyieldeedemedim.Parti,cevaplarıntatminediciolduğunubildirerekvetebliğiolduğugibineşrederekhadiseyikapatmayaçalıştı.RaufBeyileilkçatışmabusuretleneticelenmiştir.

Gruptabenimyaptığımkonuşmalarsertveinsafsızgörülerektenkideuğramıştır.Bentenkideuğradıkça,busöyledikleriminüzerindetekrartekrardüşünmüş,kendikendimitahliletmişimdir.İnsafsızlıkve

sertlik.Meseleşu:Eğergerçektenbirinsafsızlıkvesertlikvarsa,mevzubahisolankonununbenimgözümdebüyükbirönemtaşımasındandır.RaufBey’inbeyanatıbize,doğrudandoğruyacumhuriyetiörselemekmanasındagöründüvecumhuriyetiarzuetmeyenlereümitverecekbirdavranışolarakkarşıladık.Meseleyehayatibirehemmiyetveriyorum.Cumhuriyetilanolunmuştur.Bu,büyükbirtarihhadisesidir.Herbakımdancemiyetinherferdini,özelliklebütündevletadamlarınıilgilendirenbirhadisedir.Memlekettesözüdinlenir,itibarolunurinsanlartarafındanböylebirmühimhadiseüzerindetereddütmeydanagetirecekbirbeyanatverilmedenönce,onunhakkıyladeğerlendirilmesilazımdır.Bugibiinsanlardan,menfifikirvetelkinişitildiğizamantesiribüyükolur.Böylebirtelkinyapılmıştır.Oinsanınkanaatisariholarakbumerkezdedir.Olduğugibikabuledilmekvedeğerlendirilmeklazımdır.Böyleisemeseleyoktur.Hayır,benofikirdedeğilim,diyor.Pekinefikirdesin?Açıkçasöylenmelidir.Eğerbirihtilafvarsa,oihtilafıkesinliklevealeniolarakdüzeltecekbirtashihyapmaklazımdır.”Benbutashihiyapmam.Butashihiyapmamvetereddüdemahalyoktur.”Eee!İştebuolmaz.Demekistediğim,benimgruptaRaufBey’ekarşıyaptığımkonuşmalarıninsafsızlığıvesertliğibuölçüleriçindedeğerlendirilmelidir.

RaufBey’inAtatürk’tenUzaklaşmasıŞimdiburada,RaufBey’inAtatürk’tenuzaklaşmasıveihtilafadüşmesimeselesiortayaçıkıyor.BenceRaufBeyileAtatürkarasındaolanihtilafikisebeptengeliyordu.Birincisi,reformlardan.Atatürk’ünyapmaktaolduğureformları,RaufBey,kendisininhazmedemeyeceğiölçüdekanaatinindışındagörüyordu.Bunlarsöylenirsöylenmezveyatatbikekonulupmeydanaçıkarçıkmaz.RaufBeyüzerindekitesirleriağıroluyordu.İkincisi;öndebulunmuşbirinciderecedehizmetetmişbirinsanolarak,iktidardabulunduğuzamandabulunmadığızamandayapılacakişlerdenkendisivearkadaşlarıhaberdarolsunlarvebunlarüzerindemüzakereedilsin,tarzındabirusulüiltizametmesidir.Bütünihtilafburadançıktızannediyorum.

Herkes,kendisinihaksahibigörebilirvegörmelidir.Ama,milletinherferdidevletinhermeselesindehaksahibidir.Ancak,ohakkınkullanılmasışeklibirtakımusullerevevazifeyerlerinebağlıdır.

GerekRaufBey,gerekdiğerarkadaşlar,Atatürk’ü,neleryapacağı

bilinmeyenbirinsanolarakkabulediyorlar.Başındanberiböyletanımışlarvebununiçinondankorkarlardı.Onufrenleyecekvenihayetekadarbuhusustaemniyetverecektekçareyi,neyapacaksayapmadanevvelkendilerininmuvafakatinialmasındagörüyorlar.Kendilerinevaziyettebulunurlarsa,bulunsunlarböyleolmasınıistiyorlardı.

RaufBey’leilgilibasitbirhikâyeanlatayım.1942-43yıllarındakendisiLondra’dabüyükelçiolarakbulunuyor.Hariciye,biryeresefirtayineder.Sefirolmayaehliyetligördüğübiradamaisefilanyeretayinolurmu,diyeitirazeder.Tayinedileniehliyetlibulmazsa,bunadaitirazeder.Söylerim:”Birsefirtayinetmekiçinburadahükümetkararveriyor.Gideceğidevlettenagremanınıistiyoruz,alıyoruz.Şimdinasılistersinizki,hükümethersefiriçinayrıcabirbaşkabüyükelçininagremanınıarasınveböylebirusulşartolaraktatbikedilsin.Birikinciagremandasizdenmialınacak?Nasılistersinizbunu?”

Birçoktecrübedensonrabile,nihayetekadarabumüşkülatıgörmüşümdür.

Cumhuriyetinilanıüzerinesözlerimiburadabağlayacağım.Cumhuriyetilanedildi.Fakatcumhuriyet,uzunmüddet,hayatiyetini,yaşamakudretindeolduğunubütündünyayaispatetmekmecburiyetindekalmıştır.Ankara’nınhükümetmerkeziolmasımünasebetiyleAmiralBristolileyaptığımbirgörüşmedenbahsetmiştim.Amerikansefiriylekonuşurkensordum:

”Sizcumhuriyetilanettiğinizzaman,nekadarmüddetledünyayaokanaativerdinizkitemellisiniz,kalıcısınız?”

”Evet”,dedi,”esasmeselebu.Bukanaativermeklazımdır.Nekadarzamandır?Yirmisenesürer.”

AmiralBristol’ebizyirmisenesürdürmeyiz,dediğimihatırlarım.

HİLAFETİNKALDIRILMASI

HilafetHepimizdeCiddiEndişeYaratıyorduCumhuriyetinilkkarşılaştığımeseleHalifeninvaziyetiolmuştur.İstanbul’daHalifenintemasları,münasebetlerivehilafetüzerindeyaratılancereyanlar,Atatürk’tevehepimizdeciddibirendişeyaratıyordu.UmumiolarakHalifenintutumu,cumhuriyetinyanındahilafetmüessesesininberaberişlemesiveyürümesiçokmahzurlu,hattaimkânsızgörünüyordu.Bizdeböylebirkanaathasılolmuştu.

Hilafetmeselesininsiyasetsahnesinegelmesi,Halifeninbirmüracaatındandoğmuştur.Halife,başkâtibivasıtasıylahükümeteyaptığıbirmüracaatla,hilafethazinesininihtiyacından,hükümetletemasetmekiçinbirusulbulunmasındanbahsederekbirtakımtaleplerdevetemennilerdebulunuyordu.Gelenyazıda,birmüddettenberibazıgazetelerdehilafetmakamıveHalifeninşahsıhakkındakötütelakkilereyolaçacakneşriyatyapıldığındanşikâyetediliyorveİstanbul’agidenhükümeterkânının,resmiheyetlerinkendisiyletemasetmeyişlerindenHalifeninbüyükteessürduyduğuifadeediliyordu.Hükümetletemasiçinbirusulbulunmasıtemenniolunurken,yaHalifeninAnkara’dabirtemsilcibulundurması,yahuthükümetinHalifenezdinebirmümessilgöndermesigibibiryoldagösteriliyordu.BumüracaatıaldığımızzamanAtatürkİzmir’debulunuyordu.(Şubat1924).İzmir’deharpoyunlarıyapılıyordu.Atatürkorayagitmişti.Vaziyetikendisineyazdım.Atatürk’tenşucevabıaldım:

”MakamıhilafetinveHalifeninşahıslarıhakkındasuitelakkiyatvesuitesiratzemini,Halifeninkenditarzvetavruhareketindenneşetetmektedir.Halifehayatıdahiliyevebilhassahayatıhariciyesiyleecdadıpadişahlarınmesleğinimuakkipgörünmektedir.Cumaalayları,ecnebimümessillerinezdinememurlarizamısuretiylemünasebat,tantanalıgezintiler,sarayhayatı,sarayındaihtiyatzabitlerinevarıncayakadarkabulveonlarıniştikalarınıistimaveonlarlaberaberağlamakgibihareketlerbukabildendir.Halife,TürkiyeCumhuriyetiveTürkiyehalkıile,karşıkarşıya,vaziyetinimütalaaettiğizaman,İngiltereKrallığıileHindistanahaliiİslamiyesineveyaEfganDevletiileEfganhalkınakarşı,hilafetinvaziyetinivahidikıyasiolaraknazarıdikkattetutmalıdır.Halifevebütüncihan,katiolarakbilmeklazımdırki,mevcutvemahfuzolanHalifevehalifemakamının,hakikatte,nedinenvenedesiyasettenhiçbirmanavemevcudiyetiyoktur.Türkiye

Cumhuriyetisafsatalarlamevcudiyetini,istiklalinitehlikeyemaruzbırakamaz.Hilafetmakamı,bizceennihayet,tarihibirhatıraolmaktanfazlabirehemmiyetihaizolamaz.TürkiyeCumhuriyetiricalininveyaresmiheyetlerin,kendisiyletemasınıtalepetmesidahi,cumhuriyetinistiklalinesarihtecavüzdür.SerkarininiAnkara’yagöndermekveyaşayanıitimatbirzatınnezdineizamısuretiyle;hükümeteiblağıhissiyatvetemenniyattalebindebulunmasıdahi,HükümetiCumhuriyetilekarşıkarşıyavaziyetalmasıdemektir.Bunadaselahiyettardeğildir.KendisiylehükümetiCumhuriyetarasındabaşkâtibimuharebeyetavsitetmesidefazladır.HalifeninteminihayatvemaişetiiçinTürkiyeReisicumhurununtahsisatındanmutlakadûnbirtahsisatkâfigelir.Maksat;debdebevedârâtdeğil,insancahayatvemaişetteminindenibarettir.Hazineihilafettenmaksatneolduğunuanlayamadım.Hilafetinhazinesiyokturveolamaz.Böylebirhazineyeecdadındantevarüsetmişseresmenvevazıhanmalumatistihsalveitabuyrulmasınıricaeylerim.Halifeninaldığımuhassasatlagayrikabiliteminolantekalifnelerimişve15Nisan1923tarihindehükümetnegibimevaitveişarattabulunmuştur.Bunudalütfenişarbuyurunuz.Halifeninikametgâhınıtasrihvetespitetmek,hükümetinşimdiyekadaryapmışolmasılazımgelenbirvazifeidi.İstanbul’da,milletinboğazındankesilmişparalarlayapılmabirçoksaraylarvebusaraylarıniçindekibirçokkıymetlieşyavelevazımat,hükümetinvaziyetiademitespitiyüzündenmahvvehederoluyor.Halifemensupları,saraylarınenkıymetlilevazımatınıBeyoğlu’nda,şurada,buradasatıyorlardiyerivayetlervardır.Hükümetbunlarabiranevvelvaziyetetmelidir.Satılmaklazımisehükümetsatmalıdır.Hilafetkadrosucidditetkikvetensikolunmaklazımdırki,serkarinler,serkâtiplermevcudiyeti,Halifeyihâlâsaltanathulyasıiçindeuyutmasın!Fransızlarınkral,hanedanvemensubininiFransa’yasokmakta,istiklâlvehâkimiyetleriiçinyüzsenesonra,bugündahimahzurgörüpdururkenhergünufuktansaltanatgüneşinintuluunaduacıbirhanedanvemensubinihakkındakimuamelemizde,TürkiyeCumhuriyeti’ni,nezaketvesafsatakurbanıedemeyiz.Halife,kendininvemakamınınneolduğunusariholarakbilmelivebununlaiktafaetmelidir.Hükümetçeciddi,esaslıtedabirittihazileişarınıricaederimefendim.

TürkiyeReisicumhuru

GaziMustafaKemal”

Atatürk’ünbucevabı,hilafetmeselesininkesinbirhalşeklinebağlanıpcumhuriyetinengeldenkurtarılmasızamanıgeldiğikanaatini

veriyordu.Atatürk,hilafetmeselesini,İzmir’dekumandanlarladagörüşmüşolduğununakleder.

Bumuhaberedensonra,bendeİzmir’egittim.ŞubatsonunadoğruAnkara’yadöndük.OzamanınusulünegöreMeclis1Mart’taaçılırdı.Meclisaçıldı.2Mart’ta,partigrubunda,hilafetmeselesiveŞeriyeveEvkafVekâletiileErkânıHarbiyeVekâleti’ninlağvıkonuşulupkararabağladı.Ertesigünbunlar,birertakrirle,kanunteklifihalindeMeclisgeldi(bkz.Ek:3veEk:4).

Hilafetinkaldırılmasındadahaçokmukavemetgörmüşüzdür.Saltanatınkaldırılmasıdahakolayolmuştu.Çünkü,hilafetinbakikalması,Meclis’tekisaltanattaraftarlarınıtatminediyordu.Fakatbuşekililanihayeikibaşlıolarakdevamedemezdi.Saltanattaraftarları;zamanıgelince,münasipanındahilafetşeklialtındahükümdaridaresiavdetederümidinimuhafazaediyorlardı.”Hâkimiyetkayıtsız,şartsızmilletindir,BüyükMilletMeclisibuhâkimiyetitemsiletmektedir,şahsiidareolmayacaktır,fakathilafetlazımdır,Halifeaynızamandadevletinbaşıolabilir,nitekimşimdiyekadarolmuşturda…”böyledüşünüyorlardıvehilafetlebirliktebirümityaşıyordu.Görünüş,dışarıdahanedanadabüyükölçüde,uzunmüddetümitvermiştir.Onuniçinhilafetinilgasıdahaçokmukavemeteuğramışvedahaderintesiryapmıştır.Veondansonraihtilaflarınbaşlıcakaynağıolmuştur.

1924ANAYASASI

EğitimBirliğiniSağlayacakKanunŞeriyeveEvkafVekâletiileErkânıHarbiyeiUmumiyeVekâleti,dinveordununsiyasicereyanlarınvemünakaşalarındışındatutulmasıgerekçesiylekaldırıldı.Hilafetkaldırıldı.Vebuarada,aynıgünbaşkabirteklifleeğitimbirliğinisağlayacakolan”TevhidiTedrisatKanunu”Meclis’tengeçirildi.Bunlarınhepsi3Mart’ta,birgüniçindeoldu.Laikcumhuriyetinprensiplerinibuşekildegerçekleştiriyoruz.Hemenarkasındananayasamüzakerelerinegeçildi.

1924Anayasası,Atatürk’ünyakındanmeşgulolarakvücudagetirdiğibireserdir.Buanayasanınhazırlanmasında,mebuslarla,hukukçularlaözelçalışmalardahükümetolarak,başvekilolarakilgimizazdır.ZatenanayasatasarısıMeclis’ebirteklifolarakgelmişdedeğildir.29Ekim1923’tecumhuriyetinilanıiçinyapılantadilteklifiaçıklanırken,AnayasaKomisyonu’nun1921Anayasası‘nıelealdığıvelüzumludeğişikliklerleMeclis’esevkedeceğiifadeedilmişti.Yanibudefa,1924Anayasası‘nınesaslarıdoğrudandoğruya,ozamankiadıyla”KanunuEsasiEncümeni”ncehazırlanıpMeclis’egetirilmiştir.

Anayasamüzakerelerimartınilkgünlerindennisanayıbaşlarınakadarbiraykadarsürmüşvezamanzamançokhararetligeçmiştir.İkinoktanınmünakaşasınıhatırlatmakisterim.Bunlar,iyiliklerindeşikâyetlerindekonusunuteşkiletmiştir.Milletvekiliseçimlerininyenilenmesinekararvermeve”veto”yetkilerindenbahsediyorum.Anayasateklifindebir25.maddevardı.Madde,seçimlerinyenilenmesiniikişeklebağlıyordu.EsasolarakbukararıMeclisverecek,fakatcumhurbaşkanıbazışartlarıyerinegetirmekkaydıylaseçimlerinyenilenmesinekararverebilecekti.Cumhurbaşkanıhembuhakkı,hemdebaşkabirmaddeilelüzumgördüğükanunlarıvetoetmekhakkınıistiyorduveMeclisbunlaramukavemetediyordu.

Müzakereleresnasında,cumhurbaşkanıiçinteklifolunanseçimlerinyenilenmesinekararvermehakkınaitirazettilervebununmüzakeresiuzunsürdü;çatışmalı,çekişmelioldu.NihayetAtatürkbundanvazgeçti.Vetohakkı,bazıtadillerlekabulolundu.Atatürk’ünşusözlerinihatırlarım.

”Neçıkarbunlardan?Oneticeyevardımki,büyükönemvermemeklazım.Vetoedeceksin,yineMeclis’tençıkacak.ŞayetMeclis’teaksibircereyanhasılolursa,bunlarçaredeğil.Esasmesele,Meclis’tesağlambirçokluğasahipolmaktır.Mühimolanbu.Meclis’teçoğunluğumuz

varsa,yanimemleketteçokluklaseçilmeimkânımızvarsa,istediğimiziyaptırabilir,istemediğimizşeyleremaniolabiliriz.Mesela,kanunlaranayasayamutabıkolmaklazımdır.Anayasanınhükmübudur.Birkanunanayasayauygunmudur,aykırımıdır?BunakararverecekolanyineMeclis’tir.Böyleolunca,herhangibirmeseledebirdoğruneticeyevarmak,Meclisçoğunluğununbulunmasınaveoçoğunluğuneğiliminebağlıbirmeseledir.”

Atatürkbanabunlarısöyledivemünakaşalımeselelerinpeşinibıraktı.OndansonradikkatiniMeclisçokluğuüzerindeyoğunlaştırdı.

1924Anayasası‘nın,karakteritibarıylaliberalbiranayasaolduğundanbahsedilir.Amabizimiçinozamantemelmesele,birkuvvetlianayasayapılmasıdırvebumümkünolduğukadarteminedilmiştir,sanıyorum.

Laikcumhuriyetşekilleniyor1924Anayasası‘nıdabununesaslıbiradımısaymaklazım.Yalnızbirnoktadikkatiçekmektedir.Buanayasada,”Türkiyedevletinindini,diniİslamdır”hükmününyeraldığınıgörürüz.Cumhuriyetinilanınısağlayanbirkaçmaddelikdeğişiklikleanayasamızagirenbuhüküm,yenidenyapılan1924Anayasası‘ndaaynenmuhafazaedilmiştir.Bunuşöyleizahedebiliriz:Reformları,bizzathâkimolaraktatbikediyoruz.Hareketlerimizdiniİslamamugayirdeğildir.Butesirimuhafazaetmekistiyoruz.Şartlar,biziihtiyatamecburetmiş,demektir.Böylebirhükmünanayasayasonradansokulması,laikcumhuriyetkonusununhenüzdahakâfiderecedeişlerhaldeolmadığınıgösterir.

KumandanlarınYarattığıBuhranBusene(1924)6Ağustos’taLozanMuahedesiyürürlüğegirdi.Musulmeselesi,LozanMuahedesininyürürlüğegirmesindenhemensonraelealınacakveençok9ayiçindebirkararavarılacaktı.Bumecburiyetleİstanbul’datemaslar,19Mayısgünübaşladı.BizimheyetinBaşkanıFethiBey’di.İngilizheyetineİngiltere’ninIrakYüksekKomiseriSörPercyCoxriyasetediyordu.Fakat,İngilizlerlemünasebetlerimiziyigitmiyor.Gerginbirvaziyetteyiz.Musul’umütarekehükümlerineaykırıolarakişgaletmişlerdi.GeçenseneSüleymaniye’yibombardımanetmişler,buyakınlardadaişgaleylemişlerdi.Bizbuolayıprotestoettik.Nasturilerikışkırtıyorlar,bundandolayıhudutsarkıntılıklarıoluyor.Hülasa,İstanbul’dagörüşmelerbaşlamış,amaMusulmeselesiaçıktabulunuyor;İngilizlerlearamızdakigerginlikvemünasebetlerimizindüzelmesindetereddütuyandıranhallerdevam

ediyor.

İstanbultemaslarıhiçbirneticevermedenhaziranbaşındakesildi.CemiyetiAkvam’amüracaatettik.Eylüldeoradagörüşülmeyebaşlandı.NasturihareketlerindenveCenevre’dekimüzakerelerincereyanıtarzındanMusulmeselesi,1924sonbaharındaçokendişevericibirvaziyetalmıştı.Buesnadakumandanlarmeselesiçıktı.Musuletrafındakigelişmelereileridesırasıgelincedevamedeceğim.Şimdikumandanlarınyarattığıbuhranıanlatıyorum.

Birseneevvelsiyasetteçalışmahevesleriolmayıporduyagitmişolankumandanlar,yaniKâzımKarabekirveAliFuatPaşalar,buseferMeclis’teçalışmakistediklerinisöyleyerekMeclis’egeldiler.Ciddiolarak,ortayayenibirbuhranvemünakaşaçıktı.AynızamandamebusolanordumüfettişlerininvekolordukumandanlarınınistediklerizamanMeclis’egelippolitikayapmakveistediklerizamanordununbaşınageçerekkumandanlıketmekgibibirvaziyettebulunmalarınınçoktehlikelibirtatbikatgösterdiğimeydanaçıkmıştı.Biz,bumeseleyiçokcidditelakkiettik.Bunlariçin,istenildiğizamangelipgitmeyimümkünkılmayacaktedbirlereacilenlüzumgördük.Bundanbaşka,kumandanlıklamilletvekilliğininbirleşmesinisonaerdirmeklazımgeldiğinekararverdikvebunlarıtatbikebaşladık.Atatürk,ilkişolarak,milletvekiliolanbütünkumandanlarınmilletvekilliğindenistifaetmelerinidoğrudandoğruyakendilerindenistedi.TabiiKâzımKarabekirPaşaileAliFuatPaşa’yabutarzdabirtebligattabulunmadı.OnlarzatenkumandanlığıistemiyorveMeclis’egerigeliyorlardı.Kendilerine,istemediklerizaman,Meclis’tenayrılıporduyadönmenin,kumandanlığıistemediklerizamançıkıpMeclis’egelmeninmümkünolmadığınıgöstermekistedi.

Atatürk,muharebemeydanındangelmişolupdahemmilletvekilliği,hemkumandanmevkiinimuhafazaedenbütünaskerlerinmilletvekilliğindençekilmelerinibildirince,hepsiçekildiler.3.OrduMüfettişiCevatPaşaileCaferTayyarPaşaitirazetti.Şimdibununlaorduüzerindekihâkimiyettecrübeolundu.Ordukiminelindedir,anlaşıldı.

RefetPaşadahaöncemilletvekilliğindenistifaetmişti.Sonraarkadaşlarıistifasınıgerialdırdılar.KâzımKarabekirveAliFuatPaşalarzatenorduyubırakmışlardı.Ankara’yagelmiş,siyasetyapmakyolunututmuşbulunuyorlardı.Benderhalvaziyetaldım.KendilerininMeclis’egelmekistemelerihaklarıdır;amakumandanlıkettikleri

zamandavazifeleriicabıolarakbilinmesivesağlanmasıyalnızkendilerinetevdiedilmişolandevletesrarınıhaleflerineteslimetmelerigerekirveancakondansonrakumandanlıktanayrılmışolabilirler.Bunuonlaraanlatmakistedim.Kendilerineyazdım.Açıktan,”gelemezsiniz”diyesöyledim.Elinizdekivesikalarıhalefinizeteslimedeceksiniz,ondansonraMeclis’egelebilirsiniz,dedim.Meclis’tesöyledimveçıkardım.MeclisReisi,MilliMüdafaaVekilihepsiiltizamettilerveonlaroradaduramadılar.

Derlerki,Meclistoplandı,encümenlerseçildivebuesnadaAliFuatPaşaileKâzımKarabekirPaşaMeclis’tehazırbulunmadıklarıiçinarzuettikleriencümenlereseçilmekimkânındanyoksunkaldılar,buhaktanmahrumbırakıldılar.Biz,kendilerineuyguladığımızmuameleyibutertipiçinyapmışızgibitarizemaruzkaldık.Amameseleodeğil.Bizimnoktai-nazarımızşöyle:Kumandanlığıbırakıpgelmekiçinyapılacakbirformalitevar.Bunuyapsınlar,anlatmakistediğimizbu.

KumandanlarDirenmekİstediKendilerine,amirleriolanMilliMüdafaaVekâletitebliğetti.Benumumiefkârkarşısındagörüşümüzümüdafaaettim.Düşündüler,taşındılar.Nasılşeydir,milletvekiliseçilmişiz,biziMeclis’teçalışmaktannasılmenedersiniz,tarzındadirenmekistediler.Tutturamadılar.

Atatürkhatıralarında,onlarınevvelaorduyagidipsonraMeclis’edönmekistemeleriniolumsuzbirşekildeyorumlar.Yani,orduyukâfiderecedehazırladılar,şimdisiyasetlebuhazırlığıdeğerlendirecekler,şeklindeyorumlamıştır.Onuniçinbutecrübeyegirişti.Orduüzerindekimintesirivehâkimiyetivardır,bunutecrübeetmekistedi.

Orduüzerindehâkimiyetesasitibarıylaenkuvvetliolarakmuharebemeydanındakurulur.Uzunsulhzamanlarında,kumandanlarınorduüzerindehâkimiyetleri,yalnızresmiolarak,rütbeleri,kıdemlerivemevkilerisayesindedir.Sulhordularındabununyürektenbirgüvenvebağlılıkhalinialmasıiçin,kumandanların,değerlerindeveçalışmalarındadarütbelerininüstünlüğünümadunlarınahervesileileispatetmelerilazımdır.Askerliğintabiatındaolankaidebudur.Yürektenitibarvehâkimiyetmeselesisulhtaböyleteminolunur.Harpte,muharebemeydanıbuitibarıkendiliğindentesiseder.Zatenmuharebede,ordununkaderikendisineemniyetolunacakehliyettebulunmayanlarduramazlar,çekilirler.Kalanlaricraatıylaseçilmelerini

teyitetmişolurlar.Muharebemeydanınınvermişolduğuüstünlük,başkabirkuvvettir.Buarkadaşlarmuharebemeydanındandagelmişlerdir.Büyükkumandanitibarınımuhafazaetmekiçin,bu,birdereceyekadarkâfibirsebeptir.AmaAtatürk’ünteşebbüsüyle,ordukiminelindedir,anlaşıldı.Butecrübenin,ordudakâfiderecedeuğraştıktansonrasökülmeyecekbiryerolduğunugördüler,siyasethayatındaçıkışyoluaradılar,manasındatefsiridemümkündür.Musulmeselesindendolayıİngilizlerlearamızdakimünasebetlerinçokgerginolduğumeydanaçıktıktansonrakumandanlığıbırakmalarını,Atatürkayrıcaşiddetletenkitetmiştir.

CHP’ninKuruluşuOlaylarınkronolojiksırasınagöreTerakkiperverFırka’nınkuruluşunagelmişbulunuyoruz.Bunuanlatmadanönce,şimdi,HalkPartisi’ninkuruluşunakısacatemasedeceğim.Kısacadiyorum,çünküpartininkuruluşuilebenimfazlabirilgimyoktur.Bu,doğrudandoğruyaAtatürk’ünteşebbüsüdür.

HerkesinbildiğigibiCumhuriyetHalkPartisi,MilliMücadeledediğimizbüyükkurtuluşçabasınınsiyasitemeliolanAnadoluveRumeliMüdafaaiHukukCemiyeti’nindevamıolmuştur.Daha,BüyükMilletMeclisiidaresidevrindeyani1920’den1923’ekadargeçenzamanda,memleketidaresiBüyükMilletMeclisi’ninyalnızmurakabesideğil,hattafiilenidaresialtındageçmiştir.BudevirdeBüyükMilletMeclisiyalnızmemleketiidareetmiyor,memleketidaresindeçokluklahükümettebulunanlarakarşıteşkilatlıbirgruplasertveciddibirmurakebeyürütüyordu.HepsiMüdafaaiHukuk’tangelmişolanmilletvekilleri,BirinciveİkinciGrupadlarıilebirbirininkarşısındavazifegörüyorlardı.İkinciGrup,bugünanladığımızmanasıileAtatürkidaresinekarşımuhalefetiteşkilediyordu.MilliMücadeleböylebirsiyasiyürütmevedenetlemekuruluşuiçindegeçmiştir.GruplarınBüyükMilletMeclisi’ndebirbirleriylegeçinmelerivakitvakitinsanımeyusedecekgerginliklergösterdiğihaldeidarecilerinsabrıvevatanseverliğibüyükseferesnasındabirbölünmeyiönlemiştir.1923’teyapılanMeclisseçimindemillethuzurunayinesiyasiteşekkülolarakMüdafaaiHukukçıktı.NeticeMüdafaaiHukukmilletvekillerindenkurulubirtekpartimeclisiidi.Şufarklaki,geçenİkinciGrup’unuzlaşmazveAtatürkidaresikarşısındasanılanüyelerindenhemenhiçkimseMeclis’egelmemişti.

BenLozan’dandöndüğümzaman,buradapartiteşkiliniolgunbirkararolarakbuldum.Devletinkurulmasıiçingirişilenhertürlüfaaliyetlerarasında,şimdiAtatürk’ünkimlerlevenasılçalışacağınıntayinedilmesigerekiyor.Atatürkbununlameşgul.Dahaevveltemasettiğimiçintekrarlamayacağım.Bengeldiktensonrabugörüşmelerdevamediyorduvepartiteşkiliiçinçalışmalarolgunlaşmıştı.Atatürk,yenidevletinidaresindevegerçekleştirmeyegirişeceğiıslahattaiyikurulmuşbirpartiyeistinatetmekfikrindeidi.Bufikrehepimizdenevvelsahipolmuşvebunuciddiolaraktahakkukettirmekistemiştir.Hazırbulduğumbufaaliyetibenimsedim.Birpartininlüzumunu,faydalıolacağını,muntazamçalışmasılazımgeldiğinibendekabulettim.Fakatbuhusustanegeniştecrübem,negenişbirfaaliyetimvardı.AnadoluveRumeliMüdafaaiHukukCemiyetiilealakamveonunlaçalışmam,muharebeesnasındaözelliklecemiyetinteşekkülününtemelgayesiveteksebebiolanmemleketinkurtarılmasımevzuunainhisaretmiştir.Vebumünasabettamaskerimahiyettedir.GenelkurmayBaşkanıolarakMüdafaaiHukukCemiyeti’ninfaaliyetinitabiatıylapaylaşıyordum.Mümkünolanyerlerdeonamüdahaleederekyolgöstermeyeuğraşıyordum.Söylediğimçerçeveiçindecemiyetlemünasebettebulunmakbenimvazifemintabiatıicabıydı.Sonrapartiteşkiliiçinçalışmamazatenimkânolmadı,muharebebitinceayrıldım,Lozan’agittim.

9Eylül’deHalkPartisiresmenkuruldu.AtatürkPartibaşkanıolarakpartininteşekkülünütakipediyorveonuintizamakoymayaçalışıyordu.Klasikanlayışaveumumitelakkiyegöre,Atatürk’ünhemdevletbaşkanı,hempartibaşkanıolarakçalışması,yadırganacakbirkonufarzolunabilir.Amabizdeozamanböylebiryadırgamayoktu.Benimtelakkimdeböyleidi.Yenibirdevletkuruyoruz.BudevletinbaşlıcakurucusuvehazırlayıcısıAtatürk’tür.Devletinfaaliyetebaşladığıesnadaona,ilerici,çokfaalvedinamikbirbünyeverebilmek,başarılıkılmakiçinAtatürk,başlıcafikirveenerjikaynağıolacaktı.Onundevletinbaşındanayrılmasınasılmümkündeğilse,devletidaresinindesteğiolarakmeydanagetirdiğipartininbaşkanlığındanayrıdüşünülmesideoderecemümkünolamazdı.Buhalbizeçoktabiigörünüyordu.Ancakdevletinvepartininbünyelerindenormaldemokratikrejimteessüsettiğizamanlardadevletvepartibaşkanlıklarınınaynışahısüzerindebirleşmemesidüşünülecekbirkonuolabilirdi.Nitekim,1924Anayasasıdemokratikbiranayasaolduğuhalde,bundadevletbaşkanının,partibaşkanlığındanayrılmasıfikribirmecburiyetolarakdüşünülmemiştir.Budagayettabiiidi.

Çünkübirçokradikalreformlar1924’tehenüztamamlanmamıştı.

Atatürk,partiiledaimameşgulolmuştur.Bunuesaslıbirvazifesayıyordu.Partibaşkanıolarakkalmasaydısözü,ilerideSerbestFırka’nınteşekkülündedebahiskonusuolacaktır.FakatAtatürk,ozamandapartilerdışındakalanbirdevletbaşkanıyerine,mevcutpartilerinhepsinemüsavimuameleedenbirdevletbaşkanıdurumuilevaziyetiizahvetakipetmeyeçalışmıştır.

TerakkiperverFırkaveHalkPartisiPartiteşkilinde,AtatürkherkesiHalkPartisi’ndentelakkietmeye,öylekabulettirmeyeçokmütemayilgörünmüşvebunuvakitvakitsöylemiştir.Ozamanlardafazlabirtecrübemizyok.İyiniyetleyürüyeceğineinanıyoruz.Amaişintabiatındabulunanistidat,çokgeçmedenkendinigöstermiştir.HalkPartisi’ndenzannolunanpekçokkalabalık,ayrılmagünügeldiğivakitenevvelayrılmışlardır.HalkPartisikurulduğuzaman,BirinciMeclis’tekiİkinciGrup,partinindışındakalmışvebugrubunAtatürkidaresinekarşısanılanüyelerindenhemenhiçkimse,yeniMeclis’eseçilmemişti.Bununlaberaber,BüyükMilletMeclisi’ndekitekparti,kuruluşundanbiryılsonrageçimsizliğinberaberçalışmayıimkânsızkıldığısanılarak,tabiivesunigayretlerlebirayrılmayavebölünmeyegitmiştir.Busuretle,17Kasım’dailkmuhalefetpartisiolarakTerakkiperverCumhuriyetFırkası,HalkPartisikarşısındakurulmuşoldu.

1924sonbaharındaMeclisçalışmalarıbüyükbiristizahlabaşladı.1Kasım’daMeclisaçıldıvemübadeleişleriderhalenehemmiyetlimeselehalinialdı.İstizah,MübadeleVekilinihedefolarakseçmişti.Fakat,mübadeleveiskânişlerindenbaşka,dahabirçokmeselelervardı.Müzakereleresnasında,muhtelifvesilelerlediğervekâletlereaitişleretemasediliyordu.Benhavayıumumimünakaşayaistidatlıgördüm.BununiçinMeclis’ihermeseledeaydınlatmakfırsatınıbulmayıtercihettim.Veistizahıngenişletilerekbütünhükümeticraatınıiçinealmasını,bendenvehervekildenistenilenhususlarınsorulmasınıistedim.Bunukabuletmeyehazırolduğumuzusöyledim.İstizahbumahiyetteişlemeyebaşladı.Birkaçgünsürdüveçoksertoldu.TekakkiperverFırkahenüzkurulmamış.Fakat,muhaliflerhervesileilehükümetinicraatıüzerindemütemadiyenşikâyetediyorlardı.

Tenkitlerinveşikâyetlerinbüyükkısmımübadeleişleriüzerindetoplanıyordu:Mübadilleriyiiskânedilmiyor;gelenlerinbirkısmı

yollardaperişanoluyor;GarbiTrakya’daTürkahaliyezulümyapılıyor,hicretezorlanıyor.Başlıcaşikâyetlerbunlar.

Ahalimübadelesigibiçetinveıstıraplıbirmeselenininsanlığayakışırbirtarzdahalliiçin,Lozan’daMübadeleMukavelesinihazırlarkençokdüşündükveçokemeksarfettik.Halkıbiryerdenbiryerenaklederkenmuhtemelıstıraplarıhafifletecek,asgarihaddeindirecekbirçokesaslarımukaveleyekoydurduk.Fakattatbikatumulanneticeyibirandavermedi.Yunanistan’lasiyasimünasebetlerimizinhenüzteessüsetmemişolduğubirzamandayız.Tarafsızdevletlervasıtasıyla,zannederimHollandasefaretivasıtasıyla,şikâyetlerimiziYunanHükümeti’nebildiriyoruz.Vaziyetbu.Birdefaesasmesele,Yunanistan’ınbizimlehakikateniyibirmünasebettesisinekararvermişolupolmamasındadır.Bunuçözmeyeçalışıyoruz.

MübadeleişlerihakkındaMeclis’egenişizahattabulundum.Anketparlamenterinkabulüiçinuzunmünakaşalaroldu.Muhtelifhatiplerinkonuşmalarıhaylidevametti.8Kasım’daYunusNadiBey,RaufBey’eveRefetPaşa’yakarşıhücumageçti.Sözalarak,”Memleketinrejimimevzubahistir.Cumhuriyetidaresimevzubahistir.Herşeyigörüşmeklazımdır.Hâkimiyetimilliyemicumhuriyetintekâmülüdür,cumhuriyetmihâkimiyetimilliyenintekâmülüdür,gibibirnazariyeninmevzuumünakaşaolmasınamahalyoktur”dedi.RaufBey’inbirgünevvelkikonuşmasınıcevaplandırdı.Aynımesele,yanihâkimiyetimilliye-cumhuriyetmünakaşası,budefaYunusNadiBeyileRaufBeyarasındaaçılıyor.

YunusNadiBey,dahasonraRefetPaşa’nınmebusluktanistifaettiğizamanyaptığıbeyanatatemasetti.Karanlıkodada,yârânarasındabirakdimillivarmış,nedirbu,diyesordu.Buradacumhuriyethersuretledeğersizbirhalegetirilerek,türlütertiplerdenbahsolunuyor,dedi.

Butartışmalarda,birseneevvel,büyükölçüdeAtatürk’leihtilafadüşmüşvemuhalefetiaçıktanbaşlamışolanarkadaşlarönsaftabulunuyorlar.İstizahböylebirhavaiçindecereyanediyor.Nihayet,buistizahtabiineticesinevarıyorveyeterliktakririveriliyor.Yeterliktensonragüvenoyunamüracaatediliyor.19-20kişininmuhalefetinekarşı,büyükbirçoğunluklahükümetegüvenoyuveriliyor.Bugüvenoyuverildiğizamanlardabenhastayım.Amiplidizanteridenperişanbirhaldeyim.Artıkmüzakerelereiştirakedebilecekdurumdabulunmuyorum.22Kasım’da(1924)istifaettim.Hakikatenyoruldum.GeçenbirsenezarfındaAnkara’nınhükümetmerkeziolması,

cumhuriyetmeselesi,hilafetmeselesi,eskiarkadaşlarınyarattıklarımeselelerbeniçokyorduvebütünbuişlerkarşısındaİstanbulbasınıveİstanbulentellektitopluolarakvesebatlıolarakİsmetPaşaileuğraştılar.MünakaşalarAtatürkileçıktı,fakatdevamederkeniyibirtaktiklebenimüzerimdetoplandı.İsmetPaşameselesihalinegetirildi.İstifaettiğimzamanİstanbulgazetelerindenbiriyazmıştı:”Bütünmilletoh!”demiş.Gazete,”İsmetPaşa’dankurtulduk,oh!”diyordu.Talih,hepböyledevamediyor.Büyükbuhranzamanlarındabendençekinenlerhep”Oh!”diyorlarvesonra…

AtatürkKalacakları,GidecekleriAyırıyorİstizahımüteakipHalkPartisiiçindeyenibircereyanbaşgösterdi.Bucereyanfikirayrılıklarınınogünkühaliiledevletişlerinidevamettirilmeninmümkünolmayacağıkanaatinedayanıyordu.Atatürk’ünkanaatideböyleydivebunaçokehemmiyetveriyordu.Çünkübazısınıbildiğimiz,bazısınınneşekildekararlaştırılacağınıhenüztahminedemediğimizıslahatınHalkPartisi’ninbudağınıkvaziyetindenasılkabulettirilebileceğiAtatürk’ünzihnindeşüphelibirhalalmayabaşlamıştı.Onundakatılmasıylaortayaşöylebirarzuçıktı:Beraberçalışamayacağımızinsanları,sayısınabakmayarakpartidençıkaralım.

TerakkiperverFırka’nınteşekkülündenöncekigünlerdeböylebircereyanciddiolarakortayaçıktıveAtatürkkalacakları,gidecekleriayırmayabaşladı.Ayrıca,herkeskendiarzusunagöre,gidecekleritespitetmeyeçalışıyordu.Bu,birkaçgündevamettizannediyorumvenihayet,Atatürk,uzunboyludüşündüktensonrabucereyanasonverdi.

Anlattıklarım,TerakkiperverFırka’nınilanızamanınarastlar.Yenifırkanınkurucularıayrılırayrılmaz,nekadarşüphelendiklerimizvarsahepsiniçıkaralım,görüşündeısraredenleroldu.Fakat,TerakkiperverFırkakarşımızdavaziyetaldıktansonra,Atatürkbucereyanıkesinolarakdurdurdu.Kimgideceksekendisigitsin,dedivebuhaldebıraktı.Neticede,TerakkiperverFırkagötürebildiğikadarinsanıgötürdü;gerisi,taraftarolsadaolmasadapartiiçindekaldı.Vebunlarınhepsi,TerakkiperverFırkaileyakınlıklarını,münasebetlergeliştikçekaybettiler.

TerakkiperverCumhuriyetFırkasıteşekkülederekMeclis’teçalışmayabaşladı.Ben,tebdilhavaiçinHeybeliAda’daistirahathalindeyim.Hükümettençekilmişolduğumiçin,buesnadabasınınbenim

aleyhimdekikampanyasıeskişiddetinimuhafazaetmiyor.Ama,basındainkılaplaraleyhindedevamedenmücadelelerkesilmemiştir.Bumücadele,birölçüdebütünmemlekettedevamediyor.1925yılındayız.ŞubattaŞeyhSaitİsyanıpatlıyor.Haberalıyoruz.Meclis’tefaaliyet,tabiatıylaartıyor.Bendeadayıbırakıp,İstanbul’danAnkara’ya,Meclis’edönüyorum.

ŞEYHSAİTİSYANI(1925)

İsyanSüratleGenişliyorAtatürk’tenaceleAnkara’yadönmemiçinhabergeldivebenhemenogünhareketettim.21Şubat’taAnkara’dayım.Atatürkbeniistasyondakarşıladı,beraberdoğruÇankaya’yaçıktık.Atatürk’übeniözelbirbekleyişlebeklerbuldum.Hemenhadiseyigörüşmeyebaşladık.Atatürkvaziyetibütünteferruatıylabanaanlattı.”İsyan,seninuzaktantakipettiğingibiönemlivegenişmahiyettegörünüyor”dedi.Alınanvealınmasıdüşünülentedbirlerüzerindegörüşüyoruz.Atatürk’ünvaziyettenhuzursuzolduğubellioluyor.İsyanıngenişliğivebastırılmasıiçinnasıltedbirleralınmasılazımgeldiğihususundadüşüncelivearaştırıcıgörünüyor.

Edindiğimintibaagöreisyan,süratlegenişlerhaldedir.BuesnadahükümetiçindemünakaşalarolmuşveİçişleriBakanıbulunanRecep(Peker)Beyistifaetmiş.Hükümetiçindekimünakaşalar,hadisenintelakkitarzındanvealınacaktedbirlerdençıkmış.RecepBeyisyanıdahaendişelibirhavaiçindekarşılayarakişibaşvekildenfazlaciddiyealdığıiçinihtilafadüşmüşler.Busebeptenayrılmış.

Ben,Çankaya’daAtatürk’ünmisafiribulunuyorum.Hadiseleriberabertakipediyoruz.Bugünlerdeasilerekarşıhareketegeçmişolanbirsüvarifırkasını,bulunduğukarargâhtaasilergecebasıyorlarvekâmilendağıtıyorlar.Buhaberharekâtınbundansonrakineticeleribakımındanendişelerimizüzerindebüyükbiretkenoluyorveişinehemmiyetibizimgözümüzeaçıkbirsurettegörünüyor.

BugünlerdeHalkPartisiMeclisGrububirtoplantıyaptı.HükümetBaşkanıizahatverdi.Hadiseüzerindegenişgörüşmeleroldu.Bengeçenyılın22Kasımı‘ndaBaşbakanlıktanayrılmıştım.FakatPartiGenelBaşkanVekilliğisıfatınımuhafazaediyordum.Busıfatlamüzakerelerebendekatıldımvehadiseyenasılbaktığımıanlattım.Gruptakimünakaşalarsertleştikçe,hükümetindurumugüçleşiyordu.BununüzerineFethiBeyistifaetti.BundansonraAtatürk,hükümetteşkilvazifesinibanaverdi.

3Mart’tahükümetprogramınıMeclis’teokuyarakgüvenoyualdık.Programgayetkısaidiveaşağıyukarışunoktalaradayanıyordu:Herşeydenevvelsonhadiselerinsüratleveşiddetleortadankaldırılması,memleketinhertürlüfesathareketlerindenkorunması,huzurunsağlanmasıvedevletotoritesininsağlambirşekildeyerleştirilmesiiçinbütüntedbirlerialacağız.

FethiBeyHükümeti’nindüşmesivebenimriyasetimdekihükümetinteşkiliileprogramınMeclis’tengeçirilmesiesnasında,TerakkiperverFırkamuhalefetolarakçalışırhaldeydi.TerakkiperverFırkaerkânı,FethiBeyHükümeti’ninniçinistifaettiğinianlamadıklarınısöylüyorlardı.Meclis’tekimünakaşaikinoktaüzerindetoplanıyordu:FethiBeyHükümetiniçinistifaetmiştir?Bumeydanaçıkmalıdır.Meclisdışındakararlarveriliyor,tertipleryapılıyor.Yanieskitezleri…

İkincinokta,genişaskeritedbirlerelüzumyoktur,hükümetbilhassamübalağaediyorvegeniştedbirleralmakistiyor.Buhavayıyaratıyorlar.Buvesiledenistifadeederekbirdiktarejiminegeçeceğimizidilegetiriyorlardı.

BenhükümetprogramınısöylediktensonraAliFuatPaşa,FethiBeyHükümetiniçinçekilmiştir,sualinisordu.Kendisineverdiğimcevaptadedimki:

”Arzettiğimprogramdabunuaçıkçaifadeettim.Mevcuthadiseyisüratleyoketmekistiyoruz.Memleketinfesathareketlerindenkorunması,huzurunvesükûnunmuhafazasıiçinserimüessirhususitedbirleralmayagidiyoruz.Yalnızbuhadiseyiönlemekiçindeğil,bütünmemlekettemuhtemelhadiselerekarşıhususitedbirleralacağız.Bütünbuaçıkvaziyetkarşısında,gerekhükümetdeğişikliğinde,gerekyenihükümetintakipedeceğisiyasette,malumolmayanhiçbirnoktayoktur.”

FuatPaşa,budefasualinideğişikbiçimdesordu.Öğrenmekistediğişu:FethiBeyKabinesiisyanhareketlerikarşısındagereklitedbirlerialmamışmıdır,benimbuhusustakikanaatimnedir?

Tekrarkürsüyegeldim:

”Ricaederim,beniFethiBey’leburadamünakaşayasevketmeyiniz.Bununneamelifaydasıvardır,nededürüstbirharekettir.Eğerbenimprogramımdavetakipedeceğimpolitikadakabulolunmayacaknoktalarvarsa,bunlarısorunuz.Ovakitcevapvermekhemvazifemdir,hemiktidarımdahilindedir”dedim.

Bumünakaşalararasındahükümet,Terakkiperverler’inmuhalefetoylarınakarşılıkbüyükçoğunluklagüvenoyualdı.Hükümetprogramındaifadeetmekistediğimiztedbirikinoktadahulasaedilebilir:SeferberlikilanedeceğizvebirTakririSükûnKanunuçıkaracağız.TakririSükûnKanunu’nuişletebilmekiçinikiİstiklalMahkemesikuracağız.Birişarktaçalışacak,birininmerkeziAnkara

olacak.

Hazırladığımızkanunagöre,hükümetlüzumgördüğütakdirdesuçlularıİstiklalMahkemesi’neverebilecekveİstiklalMahkemesidavalarıkendikanunlarıilesüratleyürütecek.

Meclis’tehükümetingüvenoyualdığıanlaşılınca,kürsüyegelerek,vaziyetinehemmiyetidolayısıylahemenbugecemüzakeresiniteklifedeceğimizbirkanunolduğunusöyledimvekanununbugecegörüşülerekneticeyebağlanmasınıricaettim.

TakririSükûnKanunuTakririSükûnKanunu,ikimaddelikkısabirkanun.MüzakerelerbaşladıveTerakkiperverFırkasımensuplarıbukanunakarşışiddetlemuhalefetegeçtiler.Bütünmünakaşalarıdinlediktensonra,teklifettiğimizkanunuşuşekildeizahetmeyeçalıştım:

”Muhalefeterkânınınmütalaalarınıdinledik.MuhteremKâzımKarabekirPaşaıslahatı,istiklalmahkemelerineistinadenmiyapacaksın,diyesoruyorlar.Islahatıemniyetveasayiştemelineistinatederekyapabiliriz,benimkanaatimbudur.Emniyetveasayiştemelinimuhafazaiçinbütünkanunlargibiistiklalmahkemesidebirvasıtadanibarettir.Bendebirşeysorayım:Islahatfikirleri,teceddüt,terakkifikirleriahlaksızlıktırdiyebarbarbağrılırken,muhalefeterkânıniçinbirtekkelimesöylemediler?

MuhteremRaufBeyefendi,cumhuriyetitehlikedegörmüyorumveonuniçinbukanunlazımdeğildir,buyurdular.Cumhuriyetintehlikedeolmadığıesnada,bumüşahededekendisiileberaberim.Vaziyetegöretedbirbulanbircumhuriyethiçtehlikedeolurmu?”

Saltanat1922’dekaldırılmış;1923’tecumhuriyetilanedilmiş.1924’tehilafetinilgası,ŞeriyeveEfkavVekâleti’ninkaldırılması,tedrisatınbirleştirilmesihakkındakanunlartatbikekonmuş.Cumhuriyethenüzbiryılınıyenidoldurmuş.Memleketinhertarafındairticaalabildiğinetahrikediliyor.Memleketinbirköşesindesilahlıbirirticaayaklanmasıbaşlamış,hadisesüratleyayılıyor.BütünbuşartlariçindeTakririSükûnKanunuveİstiklalMahkemelerigibiradikaltedbirleremüracaatetmedencumhuriyeti,yenirejimikorumakmümkünmüdür?TerakkiperverFırkaerkânınaMeclis’tebunlarıanlatmayaçalıştık.NeticedeteklifettiğimizkanunvetedbirlerMeclisçoğunluğuncakabuledildi.

İsyan,Elazığ‘aDayandıBuesnadagecegündüzAtatürkilebuluşuyoruzveaskerivaziyetiberabermütalaaediyoruz.düşündüğümgenişihtimallerigözönündebulundurarak,birdefa,askeritedbirleriderhalalacağız.Birkolorduyuhemenseferberetmeklazım.Adanacivarındabulunankolorduyuseferberhalegetirmekiçinsüratlehareketegeçtik.Ondansonra,herçeşittahrikiönleyerek,hükümetitamamıylahâkimkılacakdiğertedbirlerialmakgerekiyor.Genişbirirticahareketiiçindebulunduğumuzahiçşüpheyok.Buhareketneölçüleriçinde,nerelerekadarsirayetedervehadisenegibibirmahiyetalır,bunubilmiyoruz.Ancak,halenaskerimahiyetarzedensilahlıirticahareketininbulunduğumıntıkadaçabukneticealmak,ilkvazifegörünmektedir.Onuniçin,vazifealdığımilkgün,düşündüğümtedbirleriMeclis’tensüratlegeçirmeyeçalıştım.

İsyan,Elazığkapılarınakadardayandı.AsilerDiyarbakır’aikidefahücumettiler.Şehriniçinegirdilerveçıkarıldılar.SeferberolankuvvetlernisanbaşınadoğruDiyarbakırveElazığ‘ayetişmeyebaşladılar.

Düşünmeliki,bu1925yılında,İngilizlerlemünasebetlerimizhenüzdahadüzelmemiştir.Musulmeselesikesinneticeyevarmamıştır.Muvakkatbirsınırçizilmişvetaraflarbirbirindenayrılmıştır.Amaneticebellideğilveihtilatlarınnelerdoğuracağıbilinmiyor.Hergünaskeritebliğneşrediyoruz.Kamuoyunavukuattanhaberlerveriliyor.

ŞeyhSait,harekâtesnasındadinikurtarmakdavasınıaçıktanortayaatmışbulunuyor.”Hilafetkalkmıştır,dintehlikededir.Dinikurtarmaklazımdır”.Davalarıbu.ŞeyhSait,isyanhareketini,böylecebütünmemleketemillibirhareketolarakdeğil,birdinhareketiolarakgösteriyor.Hertarafıhareketegeçirmeksevdasındadır.Aldığımıztedbirlerinveaskeritertiplerin,bütünmemleketeşamilolmasıiçinilkicraatageçtiğimizzamankidüşüncelerimizinisabetliolduğuanlaşılmayabaşlandı.

ŞeyhSaitYakalandıAskeriharekât,1Nisan’dasonaerdi.ŞeyhSait,Licecivarındakiordugâhındansöküldüktensonra,anlaşıldığınagörebiranönceİran’akaçmayaçalışıyor.Diğeristikametleregidenyollarkapanmış,onuniçinİran’akaçıpselameteçıkmakistiyordu.Harekâtınbusafhasında

halkınyardımıbaşladı.Halk,asilereiltihaketmekşöyledursun,yolunukesmeyevemünasebetinidaraltmayameyletti.NihayetbugünlerdeŞeyhSait,halkındahükümetkuvvetleriilebirlikolmasısayesinde,kendisiiletemasetmişolankıtaatateslimedildi.BaştaŞeyhSaitolmaküzereisyanıidareedenbaşlıcaşeyhlerhükümetinelinegeçti.Askeribakımdanharekâtınhitambulmuşolduğuilanedilerekyakalananlarmahkemelereverildi.

DışâleminnazarındaŞeyhSaitİsyanıönemliidi.Fakat,akisleridahabüyükolduvehadiseönemindençokbüyükmikyastadeğerlendirildi.Hertarafta,bilhassaİtalya’daAnadolu,baştanbaşahalifecilerinisyanmıntıkasıolarakgösteriliyordu.BusuretlegençTürkCumhuriyeti’ninyakıngelecekteneolacağıbellideğilgibibirmanzarayaratılmıştır.

ŞeyhSait’inuzunzamandanberikuşkuvehazırlıktabulunduğuanlaşılmıştır.DahaNasturihareketleriolurken,birsuretlebuhareketlerleilişiğindenşüpheedilmiş,şahitlikvazifesiilemahkemeyeçağrıldığıhalde,o,dahabüyükihtimallerdensakınarakkuşkuiçindehazırlığabaşlamıştır.Anlaşılıyorki,evvelkihareketlersırasındagenişhazırlıklarıvarmış.

Asilerinmuhakemelerisırasındaortayabirtakımmeselelerçıktı.ŞeyhSait’inİstanbul’daâyanazasındanSeyitAbdülkadirilemünasebetteolduğuanlaşıldı.ŞeyhAbdülkadiraldanarakemniyetmemurlarınaaçılmış.BirKürthükümetikurmakiçinlüzumluparaüzerindegörüşmelerolmuş.Muhakemeninteferruatıvetafsilatıçoksöylenmiştir,neşredilmiştir.

İsyanınSebepleriBütünbunlarda,ŞeyhSaitİsyanı‘ndamemlekettesenelerdenberiyuvalanmışolanpropagandınıneserlerigörülmüştür.ŞeyhSaitİsyanı‘nıdoğrudandoğruyaİngilizlerinhazırladığıveyameydanaçıkardığıhakkındakesindelillerbulunamamıştır.Fakat,bundanşüpheedilmişvegereklitahkikatyapılmıştır.Çünkü,İngilizlerinMusulhareketiesnasındavedahasonraNasturiayaklanmalarındaolduğugibi,hudutlardavedışarıdapropagandayla,münasebetlerleŞeyhSaitİsyanı‘nınpatlamasındazahirenyardımcıolduklarıintibaımevcuttu.

ŞeyhSaitİsyanı‘nınsebeplerinideğerlendirirkendikkatliolmakgerektiğikanaatindeyim.Herhaldebunubirmillihareketolarakkabuletmemeklazımdır.MilliMücadeleesnasındaveLozanmüzakereleridevamederken,KürtlerumumiolarakTürkcamiasındabulundularve

memleketbirliğinimuhafazaetmekmillihükümetikuvvetlibulundurmakiçinarzuileyardımcıoldular.MilliMücadeleninilkgünlerindeHeyetiTemsiliye’deMusaBeyismindebirisivardı.MutkiaşiretininreisiolanMusaBey,itimatlaHeyetiTemsiliye’yeseçilmişti.GerçihiçbirzamanAnkara’yagelmedi.amabunukötübirmaksadayormamaklazımdır.Çünkühükümetmerkezindenuzaktabulunmak,feodalşeyhlerinyetişmetarzlarıvetabiatlarıicabıdır.

SevrMuahedesiileKürtler,Türklergibikendivatanlarınıtehlikeyemaruzgördüler.ÇünküSevrMuahedesihükümlerinegöre,DoğuAnadolu’daErmenistanhududubitişiğindebirKürdistanDevletikurulacaktı.Kürtler,Türkvatanınınkendileriyleberaber,bilhassadoğuda,Ermenitehlikesinemaruzkalacağınıbiliyorlardı.MilliMücadelenindevamıncacanlabaşlaberaberlikgösterdiler.Sonra,LozanMuahedesiyapılırkendeKürtlervatanseverolarakTürklerleberaberbulunmuşlardır.KürtlerErmenilergibiLozan’agelipbizemüracaatetmediler.HattabizLozan’dakikonuşmalarımızda,millidavalarımızı”bizTürklerveKürtler”diyebirmilletolarakmüdafaaettikvekabulettirdik.ŞeyhSaitİsyanı,Kürtlerinbuumumitutumundanayrılanilkişarettir.Bununlaberaberbuisyanınsebepleriarasında,DoğuAnadolu’dakisosyalmeselelerüzerindedüşünmekicapeder.Doğu’daşeyhhâkimiyetiveherkesinkendinegörebirnüfuzmıntıkası,birhâkimiyetbölgesimeselesivardır.Ötedenberi,Osmanlıİmparatorluğu’ndanberidevamedenbuvaziyet,tahrikinvecüretintemeliolabilir.Söylediğimtehlikelerortadankalktıktansonra,şeyhlikmenfaatleriiledinkonusundamemleketteaçılmışolangenişpropaganda,bunlarıtahriketmiştir.Osmanlıidaresişeyhleringözünde,nihayetbiruzlaşmaidaresidir.Budefadaşeyhler,OsmanlıDevleti’nintabiatındaolanbuistidadıdeğerlendirmekistemişolabilirler.Fakat,ŞeyhSaitİsyanı‘nınumumihavasındananlaşıldığınagöre,kendisi,kıyamınınsirayetedicigüçteolduğuümidinekapılmıştır.İsyanınilkanında,süvarifırkasınakarşıolduğugibi,bazıaskerimuvaffakiyetlereldeedinceümitlerigenişölçüdearttı.Nasturihareketisebebiyleşehadeteçağrılmasındanhazırlıklarınınmeydanaçıkacağınımübalağailekarşılayıpkorkması,süratlipatlamanınsebebiolarakkabuledilmiştir.

İsyanbastırılıpadlimekanizmaişlemeyebaşlayınca,ilkasayiştedbirleriolarakDoğu’dakişeyhlerin,ağalarınvebeylerinoradankaldırılıp,Batı‘yanakledilmelerikararlaştırıldı.

Seferberlikbittiktensonra,seferberolarakgelmişolankıtaatın

yerlerineiadesiicapediyordu.Bunlarıgerigöndermekkararınavardık.OrdukumandanıbulunanrahmetliKâzımİnançPaşa,askeritedbirlerinkaldırılmasındavekıtaatınyerlerinegönderilmesindemahzurlarolduğunuciddiolarakilerisürdü.Askeritedbirlerinkalkmasızamanıdeğildir,bumesuliyetiüzerimealamam,dedi.Busebeptentamamıylabirnoktainazarihtilafıhasıloldu.KâzımPaşaseferberliğinkaldırılmasınaitirazediyordu.Vaziyetiyakındangörüyorum,meselebitmemiştir,uğraşılacakhenüzçokşeyvardır,diyegörüşündeısraretti.Halbukibizbundansonraasayiştedbirleriileişlerinyürütülmesininkabilolacağınainanıyorduk.Muharebesondereceağırbiryükolacaktı.İşinbirdemalitarafıvardı.Ayrıca,vatandahuzurmeselesinin,büyükaskeritedbirlereihtiyaçgöstermektedevamettiğikanaatiniyaratmamaklazımdı.Askeritedbirlerivaktindealıp,vaktindekaldırmakhükümetiçinesaslıbirkararkonusudur.Ordukumandanıilearamızdabundanihtilafçıktı.Kendisinivazifedenayırmayamecburolduk.Kendisiordudakaldı,fakatbaşkabirvazifeverdik.OrayaİzzettinPaşa’yıkumandanolarakgönderdik.

TerakkiperverFırka’nınKapatılmasıYakalananasilerinmuhakemesiesnasındaŞarkİstiklalMahkemesi,dinipropagandavetahriklerleTerakkiperverCumhuriyetFırkası‘nıirtibatlıgörerekfırkanınkapatılmasınakararverdi.

Siyasihayatıntatbikatışimdikikadaruzuntecrübelerdengeçmişdeğildi.esasenbizimsiyasibünyemizeeskidenberişuhastalıkarızolmuştur:Muhalefetteveyaiktidardabulunanlar;kendisişahsengenişyürekliveserbestfikirliolsadadincereyanlarındanistifadeetmekimkânıbulunursa,teşkilatıyla,maiyetiylesiyasibirmenfaatolarak,muvakkatendiye,bellibirmerhaleyigeçinceyekadardiye,şimdilikdiyeondanistifadeetmeyekalkar.Kültürübunamüsaitbulunmayanlarınbilebusakatmeyliniyenmekmümkünolmuyor.Siyasihayatımızdabuhastalıkiçinebaşındanberigirmişizdirvenihayetinekadarbuhastalıktankurtulamamışızdır.umumikültür,umumieğitim,siyasettesağlamistikametlerdebulunmakihtiyacınıduyduğuzaman,oseviyeyeyükseldiğizaman,siyasimücadeleninbaşında,ortasında,hattabugünmevcutolanyanlıştutumlarkendiliğindendüzelecekümidinimuhafazaederim.TerakkiperverCumhuriyetFırkası‘nınprogramındabulunan”Fırka,efkârveitikadıdiniyeyehürmetkârdır”sözübüyükreformlarveinkılaplaryoluna

girmişolanAtatürkidaresiveHalkPartisiiktidarınakarşımuhafazakârbirzihniyetinifadesiolarakgörünüyordu.Halbukimemleket,ogünlerdeirticatahrikinekarşıherzamandanfazlahassasbulunuyordu.Cumhuriyetindevletdüzeninegetirdiğideğişiklikler,İstanbulbasınındaveİstanbulefkârıumumiyesindegeniştefsirleretabitutulmuştu.Fikirlerçokkarışıkbirhaldeydi.Hervesileile,herkes,herşeyehücumediyordu.Şeriatisteğiyaygınbirşekildeydi.Şimdi,hadiselerizamanınşartlarıiçindedeğerlendirince,şugerçekortayaçıkıyor:Asılniyetiveistidadı,geçmişhizmetinekadariyiveşayanıhürmetolsadaböylebirmerhaleyigeçerkentutumuvetesiriyapıcıolmazsa,birfelaketesebepolmakmuhakkaktır.Ofelaketiönlemek,sorumluadamınilkvazifesidir.TerakkiperverFırkaerkânı,reformcukimselerdiama,Osmanlıreformcusuidiler.Bendahil,hiçbirimiz,reformculuktaAtatürkmetotlarınıdahaevvelgörmüş,düşünmüş,benimsemişdeğiliz.Atatürkmetotlarımeydanaçıkınca,bensükûnetlevaziyetimütalaaederek,halin,zamanıntedbirleridirdiyedüşünmüşümdür.Atatürk’lekonuşmalarımızda,yapılabilirsebuşimdiyapılır,dediğizamanbeniminanmam,ötekilerinkorkması…Farkımızbundangeliyor.Halbukizamandafarklıydı,Atatürkilearalarındakiölçülerdefarklıydı.Beraberbulunduklarıbiriştençıkıp,dışındakalarak,onuncereyantarzınıtakipetmeyeistidatlarızayıftı.TerakkiperverFırka’yıteşkilettiler.Kendilerinibuyolasevkedenvesonraihtilafavardıranendişeyişöyleizahediyorlardı:Cumhuriyetinilanınıbizesormadan,danışmadanyaptınız,aceleyegetirdiniz.Olmaz!Bundansonraneleryapacaksınız,rejimihangiistikametleregötüreceksiniz,bilmiyoruz.Birçokreformlaryapacaksınızıslahatyapacaksınızamabunlarınhepsinibirgünde,üçsenede,beşsenedeyapmakşartmıdır?

Bumütalaalar,buendişeler,kimisindeaceleetmemekten,ihtiyatlıolmaktan,kimisindebaşkasebeplerden,hülasaözduygulardanilerigeliyordu.Haniberaberdik,diyorlardı.Evet,beraberolduğumuzzamanlaricraatıberaberyaptık.Şimdiberaberolmadığımızzamangeldi,ayrıyapıyoruz.

İhtiyatlıOlmakAceleetmemek,ihtiyatlıolmakbellibirgörüştür.amaihtiyatınölçüsümeselesivar.İhtiyat,birhedefevarmakiçinlazımolantedbirlerialmakdemektir.Bazen,mevcutşartlariçindehedefevarmakmümkündeğildir,ihtiyatlıdavranılır.Benbunumuharebeesnasında

görmüşümdür.Beraberbaşladığımızarkadaşlarlabenimşahsenaramdamuharebedeilkihtilafşundançıktı.Memleketikurtarmayaçalışıyoruz.Bununiçinprotestoediyoruz,cephelerkuruyoruz,şunuyapıyoruz,bunuyapıyoruz.Bunlarınhiçbirisiaskeribirzaferiteminedecektedbirlerdeğildir.Birneticealmak,memleketiistilaetmişolandüşmanımuharebemeydanındakafasınavuravurayenipçıkarmaklamümkündür.Bunahazırmıyız,dermanımızvarmı?Bunuhazırlamakiçintedbiralmakkararındamıyız?Benböylediyorum.Görüşümbu.Bazıkahramanarkadaşlarımınfikirlerideşöyleidi:ŞarktaErmeniharekâtıyapıldı,muvaffakolundu.Bütünmemleketkaybolursabundanneçıkar?Bizhertarafıkaybederiz,fakatErmenistan’agiderhücumederizveoradatutunuruz.

Yinemuharebeesnasında,değişiktarzdabirhadiseilekarşılaşmışımdır.Cephekumandanıyım,taarruziçinhazırlanıyoruz.Selahiyetlikimselergelirbenimletemasederlerdi.İsmetPaşaniçintaarruzetmiyor,niçinısrarediyor,diyesorarlardı.BirseferindeböylebirhaberiAliFuatPaşagetirdi.RaufBeydeaynıdüşüncedeymiş.Halbukibenpolitikadadeğilim.Israrettiğimbirşeyyok.Orduyusımsıkıtutuyorumvemuharebedemuzafferolmakiçinbütüntertiplerialmayaçalışıyorum.Benihtiyatı,böyleanlarım.

MücadeleÖlçüsüzOlmuşturTerakkiperverFırka’nınkuruluşuzamanında,memlekettebizekarşıbelirlivekörüklenmişolandinihissiyattanbilerekistifadeetmekmaksadıvardır.Şimdibu,bence,onlarınbuniyetteolduklarımanasınıtaşımaz.Değildirler.Amasiyasetegirmişlerdir,muhalefetyapacaklardırverakiplerinekarşıdinunsurunukullanmayıfaydalıgörmüşlerdir.Vaktiyleberaberken,şimdikarşıkarşıyagelince,tabiatıylaherfikirkendisiniyürütmek,tesirliolmakiçin,teşekkületrafındafaalolarakçalışacakbirtopluluk,taraftarbirkitlebulundurmakihtiyacındadır.Buihtiyacısağlamakiçinvasıtalarınkullanılmasıönemlidir.Siyasetmücadelesinegirmişolanlar,buçeşitkülfetsizvasıtalarkullanmayakalkarlarsa,mücadeleelbetteölçüsüzolmaktadır,ölçüsüzolmuştur.

HerkesTarihİçindeYeriniMuhafazaEdecektir

TerakkiperverFırka’nınkuruluşu,Atatürk’ünsüratliicraatlanereyekadargideceğindenveneşekildebirotoritetesisedeceğindenkorkulmasıüzerine,onunlaberaberçalışmaimkânındanümitlerikesildiktensonragirişilmişbirteşebbüstür.Zaman,buayrılığınzaruriolanüzüntüvericitesirlerinikendiölçüsündemuhakemeetmiştir.Benimkanaatimce,fırkaerkânınınşahsihizmetlerini,şahsideğerlerinihakikiölçüsündedeğerlendirmiştir.Siyasetayrılığınınvukuagetirdiğineticeler,fikirayrılığından,reformlarıntabiatındanvereformlarıtatbiktekimetotfarkından,bunaayakuydurmak,hazmetmekistidadınınzayıflığındanolmuştur.Tarih,buayrılıklarıdeğerlendirecektirveherkestarihiçindekendihaklıyerinimuhafazaedecektir.Durum,biraskerihareketzamanındakumandanlararasındabirtedbiryüzündenvukuagelenihtilaftançokfarklıdeğildir.MeselaBüyükTaarruztedbirleri,hazırlıklarısırasındaolduğugibi…Butedbirlerinnasıltatbikedilmesilazımgeldiğiesaslıbirplanicabıdır.Bütünkuvvetleribirtarafatopladık,hertarafızayıfbıraktık.Demekdüşmandahaevveldavranırsavebizkuvvetliolduğumuzyerlerdeumduğumuzneticeyialamazsak,birçokfelaketlerezeminhazırlamışoluruz.Şimdiburisklerigözealarakbirtertipyapıyorsunuz.Bununtehlikeleriveihtiyatsızlıklarıüzerindeısraredenkumandanbulunuyor.İtirazediyor,fikrinisöylüyor.İknaetmeyeçalışıyorsunuz,iknaedemiyorsunuz.Eğertertibihazırlayanadamamirise,”Bunakararverdim,yapacakmısın,yapmayacakmısın”diyesoracaktır.Madunise”iknaedemedim,çareyok,selahiyetonundur”diyedüşünecektir.Emirverildiğizaman,onuyapacağımdeyipuyuyormu,yoksabeniaffedindeyipçekiliyormu?Meselebundanibaret.Askeriharekettekibudurum,siyasethareketindebilhassabirinciderecedesözsahibiolmakmevkiindeonlariçindeaynımahiyetinimuhafazaediyor.Biresaslıtedbiralmaklazım.Taraftarolanlaritirazetmiyorlar.Birkısmınıntürlüsebeplerleogüngözütutmuyor.Ötekideısraredersemeseleninhalliyok.Mütalaailebirarayagelmeye,fikirleribirarayagetirmeyeimkânolmuyor.Otoritebakımındanbirinindiğerineuymasıicapeder.Uymayıkabuledersenberaberolursun,uymayıkabuletmezsenvesiyasethayatındakalırsankarşısınageçipmücadeleediyorsun.Bumücadeleyapılırkenmedeniveileribirseviyemevcutsa,ayrılıkmakulölçüleriçindekalabiliyorvetaraflarmünasebettebulunabiliyorlar.Siyasiseviyeolgundeğilse,aradakiayrılıktamiredilmezbiristikamettedüğümleniyor.Tabiathadisesiolarak,sosyalhadiseolarak,siyasiçatışmalarınseyribudur.Uzuntecrübelerden,birçokmisallerdensonra,bendebukanaathasıl

olmuştur.VeonuniçinTerakkiperverFırkaayrılığıbirçokkırgınlıklargeçirdiktensonra,reisicumhurolduğumzaman,kendilerinicemiyeteiadeetmekimkânıvarmıdırdiyedüşündümveherbiriilegörüştüm.Makulhudutlariçindemuvafakatlerinialaraktekrarberaberçalışmayıtecrübeettim.

1925SENESİNİNÖNEMLİİŞLERİ

Fes,KalpakMünakaşasıBuseneyapılanişlerişöylesıralayabiliriz:Aşarınkalkması,tütünrejisininyabancısermayelişirkettendevralınması,ŞekerFabrikalarıKanunu’nunçıkarılmasıveenmühimiolarakşapkagiyilmeyebaşlanması.

Atatürk,başkumandanlıkmuharebesininyıldönümünü1925yılındaKastamonu’dageçirmekistedive24Ağustos’taseyahateçıktı.İnebolu’yakadaruzananbuseyahatinde,heruğradığıyerdecemiyetlerlegeniştemaslardabulunarakşapkainkılabınıilanetti.Şapkagiymekozamanakadardinsizliğinbaşlıcaalametisayılıyordu.Birtaraftanşekilmeselesigibigörünmekleberaber,buheyulanınzihinlerdenkaldırılması,cemiyetanlayışınagetirilendeğişiklikitibarıylaönemlibiresersayılmalıdırveöylesayılmıştır.

MilliMücadeleyıllarında,fesyerinekalpakgiyilmesiiçinbirmebusarkadaşınyaptığıteklifi,BüyükMilletMeclisiekseriyetinintezahüratlanasılreddettiğinidüşünmeliyiz.Şimdi1925yılındaŞapkaKanunutatbikedilebilirmi,meselesinibunagöredeğerlendirmeklazımdır.ŞapkaKanununekadarzamandatatbikedilebilir?Yineaceleedilmektedir,hazırlıklazımdırveyadeğildir.Atatürkbütünbumünakaşalarafırsatvermeden,meseleyikolaylıklahalletmiştir.Kastamonugibi,görgülüolduğukadarmuhafazakârlığıdabilinenbirvilayetimizeelindebirhasırşapkaolduğuhaldegitmesi,muhtemeltereddütleri,itirazlarıbirandabertarafetmiştir.

Kastamonuhalkıuyanıktır.Aynızamandasamimiolarakmuhafazakârdırda.Atatürk’ünşapkagiymeyioradatecrübeetmesi,büyükbircesaretişidirvebuseyahattentambaşarıiledönmüştür.Birkaçseneevvelyapılanfes-kalpakmünakaşasıve1925’teKastamonu’daAtatürk’ünşapkagiyerekhalkınönüneçıkması,neredennereyegeldiğimizigösterir.Alınanmesafelerinuzunluğu,fevkaladekararlarısüratletatbiketmekmizacındaolanAtatürk’ünsahipbulunduğuenerjininneticesidir.Şapkainkılabınınbusuretleneticeyeulaşması,vaktiyleAtatürk’ekarşı,onufrenlemek,kontrolaltındatutmakteşebbüsününsebebinidegösterenbirmisaldir.

Atatürk,elindehasırşapkasıolduğuhaldedolaşıyorvehalkıniçindeonakarşıduyulanürkekliğiyenmeyeçalışıyor.Derhalherkesbaşındakifesiatıyor.Şapkabulamayankasketvs.giyiyor.Atatürkgenciileyaşlısıilememuruilemüftüsüileherkeseşapkagiymenindinlemünasebeti

olmadığınıvemedenibirkisveolarakbütündünyailefarksızbirbaşlıkgiyebilmeninehemmiyetinianlatmıştır.Vefes,süratlememlekettenkaldırılmıştır.Aslındaenziyadetaassupsahibigörüneninsanlar,Avrupa’yagittiklerizamanfesledolaşmazlardı,şapkagiyerlerdi.Garipgörünmeyivegerimıntıkalarıninsanlarıolaraktelakkiedilmeyiistemezlerdi.

Şapkayadair,dahaöncegeçmişbirikihikâyeyianlatayım.

Malatyamebuslarındanbirarkadaşımvardı:HacıBedirAğa.Çokyakındostumdu.Benbaşvekilim.HacıBedirAğaaradabirbeniziyaretegelirdi.Yinebirgüngelmişti.Konuşuyoruz.BanaMeclis’iniçindekicereyanlarıanlatıyorveçoksızlanıyordu.”Herkese,mütemadiyenhükümetaleyhindefenaşeylertelkinetmeyeçalışıyorlar,Meclisiçindeçokfesatvar”diyehaberveriyorvedertyanıyordu.Nelerdenbahsettiğinisordum.Söylediklerinigayetiyihatırlıyorum:

”Bukadaruğraşıyorsunuz,çalışıyorsunuz.İşyapıyorsunuz.Demiryollarıyapmayaçalışıyorsunuz.Bundançokmemnundurlar.Fakatyinedehakkınızdaçokinsafsızşeylersöylüyorlar.”

HacıBedirAğa’ya,”Nediyorlar?Hırsızmıdiyorlar”dedim.

HacıBedirAğafenahaldesıkıldı.Birtürlüsöyleyemiyordu.”Canımbunlardabirşeymi,çokdahafenasınısöylüyorlar”diyordu.

Nihayetmahcupbirşekildeaçıldı:”Bunlaradamaşapkagiydirirler,şapkagiydirirler,diyorlar.Bunubilesöylüyorlar”dedi.

HacıBedirAğa’yı,pekazzamansonraşapkainkılabınınilkgünlerindebirmelonşapkailegördüm.

Şapkainkılabındansonra,diğerbirarkadaşımızın,AnkaraValisiYahyaGalipBey’inbirziyaretinihatırlarım.AynızamandamebusolarakbulunanYahyaGalipBeydeçokyakınımızdı.Birteklifivardı.Nedir,dedim.

”Şapkanınortayerinebirayyıldızkoyalım.Diğermilletlerdenfarkımızbelliolur”dedi.Teklifibu.YahyaGalipBey’e.

”Canım,bizbunlarıfarkımızolmasındiyeyapıyoruz.Senneteklifediyorsun”tarzındaçıkıştım.

Atatürkinkılaplarıbuşartlariçindeyapmıştı.Buzamandabileinkılaplarakarşıtepkigördükçehassasolmamızınveendişe

duymamızınsebeplerinigeçirmişolduğumuzdevirlerintesirlerindevetersgelişmelerinneticelerinitahminedecekdurumdaolmamızdaaramalıdır.Kadınhakları,şapkameselesivediğerbütündevrimlerinmuhafazasıkaygısı,bununiçinönemlibirduygudur.

1926SENESİNİNÖNEMLİOLAYLARI

İzmirSuikastı1926senesininenbüyüksiyasiolayı,şüphesizkiİzmirsuikastıdır.ŞeyhSaitİsyanı‘ndanhemenbirsenesonra,bubüyüksuikastteşebbüsüilekarşılaştık.suikastteşebbüsümeydanaçıktığıesnadamemleketinsiyasihavasınormaledönmüşgörünmüyordu.ŞeyhSaitİsyanı‘ndandolayıElazığ‘a,İstiklalMahkemesi’negönderilenİstanbulgazetecileriserbestbırakılmışlardı.Muhakemeler,nihayetfazlavedevamlıbirgerginlikbırakmadantasfiyeedilmişti.Atatürk’ünmüdahelesiveaçıktanvaziyetalmasıyla,İstanbul’dangidengazetecilermahkemecebircezayaçarptırılmadantahliyeedilmişlerveumumihayatadönmüşlerdi.

Atatürk,haziranayındaBatıAnadolu’dabirseyahateçıkmıştı.İzmir’egidecekti.Dolaştığıyerlerde,hepyeniıslahatiçintelkinleryapıyor,geçmişsiyasihadiselerikonuşarakvazifelileri,halkıuyarmayaçalışıyordu.HadisepatladığızamanBalıkesir’debulunuyor.BenAnkara’dayım.SuikasttertibinekarışmışolanGiritliŞevkiadındabirmotorcununihbarıüzerine,teşebbüsöğreniliyor.Atatürk’tenbirtelgrafaldım.”İzmir’debirsuikastteşebbüsümeydanaçıkmıştır.Tahkikatyapılmaktadır.Hadiseönemlidir”diyorvegenişbirtertipolduğuhaberinivererek,İstiklalMahkemesi’niİzmir’egöndermemibildiriyordu.

Suikasttertibini,hükümetolarakAtatürk’ünhabervermesiyleöğrenmişoldukvederhalzihnimde,böylebirsuikasttertibinekarşıgirişilecektakibatınyapacağıihtilatlarbelirdi.Haberinbenimüzerimdeyaptığıbuilktesirlegösterdiğimtepki,”Geleyim,görüşelim”tarzındacevapvermekoldu.Atatürk,henüzİzmir’evarmamıştı.Yoldaydı.HerhaldeManisa’dabulunuyordu.Geleyim,oradayakındanmalumatalayım,hadisenintafsilatınıöğreneyim,demiştim.Banacevapverdi:”Ankara’danayrılmamanlazımdır.Henüzdahabaşkanerelerdenegibihazırlıklarolduğunubilmiyoruz.Ankara’dadabirtakımteşebbüslerolabilir.Binaenaleyhişbaşındabulunmakvemüteyakkızolmaklazımdır.Bununiçinİzmir’egelmendoğrudeğildir”diyordu.BenAnkara’dakaldımveİstiklalMahkemesi’niİzmir’egönderdim.

Atatürk,16Haziran’daİzmir’egirdi.AynıgünİzmirValisiKâzımPaşa’danşifrelibirtelgrafaldım.Telgraftaşutafsilatvardı:

”1-ReisicumhurumuzGaziHazretleritekmilhalkın,tasvirikabil

olmayanheyecanvesürurtezahüratıiçindeafiyetle,İzmir’emuvasalatbuyurdular.

2-Düngeceİzmir’iniçindekâmilenvebilavukuattutulmuşolansuikastşebekesiberveçhiâtidir:

SabıkLazistanMebusuZiyaHurşit,dörtgünevvelİstanbul’dameşhurerbabıvukuattanLazİsmailveLazYusuf’uGülcemalvapuruilegetirmiştir.Bunlarbombavemüceddettabancalarlamücehhezdir.BuradaSarıEfenamıilemarufEdip,bumeselededahilvetambiralakasahibidir.Bunlarasilah,bombavepara,İstanbul’daveburadaverilmiştir.

Burada,hanesindetoplantıyapılanGiritliŞevkiKaptansuikastınGaziHazretlerialeyhinemürettepolduğunuanlayıncahamiyetigaleyanagelmişvebizzatGaziHazretleri’nehitabendünyazmışolduğu15Hazirantarihlimektuplaacizlerihabervermiştir.

Tertiplerinsağlamalınmasıiçinsabahakadarbizzatbeştaharrimemuruilemeşguloldum.Alınantedbirlersayesinde,ayrıayrıbulunduklarıhanelerdeveuykudalarken,sabahakarşıbastırılmış,doluikiİngilizbombasıilehenüztevziolunmuşdörtotomatikyenitabanca,şarjörleriyleberabertutulmuştur.Lazİsmailvediğerleriitirafetmiştir.

Bugünsaat16.00’da,GaffarOteli’ninbulunduğuyolundarköşesinde,ÇopurHilmi’ninbiraderiBerberNuri’nindükkânından,otomobilebombavetabancailetaarruzlarımukarrerdi.MüzakerelerinenazaranbirmotorlaSakız’afiraredeceklerdi.

3-SarıEfebuişideruhteettiğihaldevakıanınhengâmındahazırbulunmamakiçindünSeyrisefainMahmutŞevketPaşaVapuruileİstanbul’ahareketetmiştir.SaruhanMebusuAbidinBeydebuvapurlagitmiştir.İstanbulveÇanakkalevalilerineSarıEfe’nintevkifini,şifrelitelgraflavemakinebaşındatebliğeyledim.

4-Buradamevkufveihtilattanmenedilmişolanlarşunlardır:ZiyaHurşit,İstanbul’daBüyükÇarşı‘yısoyan,polislerledefalarcamusademeedenLazİsmailveLazYusufveSarıEfe’ninköykâhyasıÇopurveKösenamıylamarufHilmi’dir.

5-Buişinesasıİstanbul’davehariçteolacaktır.Tahkikatınveicraatıntekemmülülazımdır.SarıEfe’ninyakınarkadaşıTorbalılıEminBeysonbirbuçukayzarfındaikincidefadırkiAtina’yagidiyorveelyevmAtina’dadır.Budahitetkikvetakipolunuyor.

Buanakadarhalkınhiçhaberiyoktur.Sonderecemahremvesükûnetlehareketolunmuştur.”

”VaziyetÇokCiddidir”Tevkiflerbusuretlebaşladı.AradanbirkaçgüngeçmiştikibuesnadaAnkara’dabulunanKâzımKarabekirPaşa’nın,İstiklalMahkemesitalimatıylatevkifedildiğinihaberaldım.İzmir’deAtatürk’ekarşısuikastyapılacakveTerakkiperverFırkamensuplarıbununlailgiliolacaklar…Birden,budurumbanagayritabiigeldi.Böylebirsuikasttertibininnekadarciddiolduğuhakkındasarihbirfikrimyok.Bununiçinendişeduyuyorum.Suikastteşebbüsündenistifadeetmekiçinbununfırsatolarakgenişölçüdekullanılmasındanciddisurettekuşkuluyum.HeyetiVekileyitoplayıpgörüştüm,endişelerimisöyledim.KesinvaziyetalmakkararındaolduğumubildirdimveKâzımKarabekirPaşa’nıntahliyesiiçinemirverdim.Tahliyeettirdim,serbestbıraktım.

Atatürk’etekraryazdım.”Çokciddiendişeediyorum.KâzımKarabekirPaşa,İstiklalMahkemesi’ndengelenbirtalimatüzerineburadatevkifolunmuş.Paşa,halenmebustur.Buölçüdetahkikatyapabilmesiiçin,bizimhükümetolarakdavayıİstiklalMahkemesi’netevdietmemizlazımdır.Bunuhenüzyapmadık.Vaziyetinnekadarciddiolduğunuöğrenmekicapediyor.Dahafazlatafsilatbekliyorum”dedimveKâzımKarabekirPaşa’yıserbestbıraktığımıdabildirdim.Atatürk,derhalcevapverdi.BöylezamanlardamutadıolduğuveçhileAtatürk,”Vaziyetçokciddidir,hemenburayagel”diyordu.Hermülahazayıbıraktım.İzmir’ehareketettim.

KâzımKarabekirPaşa’nınserbestbırakılmasıüzerine,İstiklalMahkemesi’ninbenitevkifettirmeyekalkıştığısöylenmiştir,yazılmıştır.Bununaslıyoktur.Tamamıylauydurmadır.Ben,oesnadakararlıyım.Davadançokendişeetmiş,kesinbirvaziyetalmışdurumdayım.

İzmir’egittimAtatürk’lekonuştuk.İşinesasınıanlayayım,dedim.İzmir’dedahaziyadetafsilataldım.ZiyaHurşitvearkadaşlarıİzmir’debasılmışlarvetevkifedilmişler.EskiİttihatçılardanKaraKemalfiraretmiş.Takipolunuyormuş.Henüzbulunamamış.Butarzdabirtakımhavadislervar.Bazımebuslarİstanbul’dayakalanarakmevkufenİzmir’egetirilmişler.Benimbilgimharicindeolanbuhadiseleriöğrendim.İzmirValisibirtakımtedbirleralmış,bunlarıdinledim.İlk

yaptığımiş,hemenhapishaneyegidipZiyaHurşit’inkardeşiFaikBey’legörüşmekoldu.FaikBeymebustu.Temasettiğim,sakin,aklıbaşındabiradamdı.OdaTerakkiperverFırka’yageçmişti.KardeşiZiyaHurşit,doğrudandoğruyabaşlıcatertipçiolaraktevkifedilmişti.İşiniçyüzünüyerindenöğrenmekistediğimiçin,hapishanedeFaikBey’legörüştüm.Hücresindeyalnızikimizgörüşüyoruz.Görüşmemizkısasürdü.Kendisinesordum:

”Nasıloldubuiş?”dedim”ZiyaHurşitaklıbaşındabiradamdır.Nasılgirdiböylebirişe?Maniolamadınmı?”

FaikBey’inilktepkisi,”Çokuğraştım.Adamedemedim”,demekoldu.Vevaziyetişöyleizahetti:

”Kafasınagirdiler.Zatenhırçıntabiatlı.İşinbufenayolagireceğinikendisineanlatmakiçinçokuğraştım,amayapamadım.Islahedemedim”dedi.

BaktımZiyaHurşit’iniştirakivar.ZiyaHurşit’intertipiçindeolduğunu,bunubirmüddettenberibildiğiniveönlemekiçinkardeşolarakelindengeleniyaptığını,doğrudandoğruyakardeşindenişittim.Bununüzerineoradanayrıldım.Kendikendimevakavardır,esaslıolarakhazırlanmıştır,dedim.Nihayet,süratletakipedilmek,gerçeklerortayaçıkarılmaklazımdır,kanaatinevardım.Vebumealdebirtebliğdeyaptım.Bunuyapmamdagerekliydi.ÇünküKâzımKarabekirPaşa’yıtahliyeettirmiştim.VekillerHeyeti’ndekonuşmuş,”Bumeseleyianlamıyorum,inanmıyorum”demiştim.Vakanındoğruluğunainanıncatebliğyapmak,tabiatıylabirvazifeoldu.

Yinebuesnada,yaniFaikBey’legörüştüğümsıradabaşkabirkaynaktanöğrendimki,biraralıkTerakkiperverFırkaiçindebirtakımşüphelimünasebetlervehareketlerolmuş.İzmitMebusuŞükrüBeyTerakkiperverFırkaiçindebirşüpheuyandırmış.ErzincanMebusuSabit(Sağıroğlu)Bey,Atatürkaleyhindebirtertipvar,diyeRaufBey’ehabervermiş.Böylebirtakımkonuşmalarolmuş.

Bütünbunlarıöğrendiktensonraİzmir’deAtatürk’leciddiolarakgörüştüm.Ona,”TerakkiperverFırka’nınbaşındabulunanlarınbuişledoğrudanilgileribulunduğuna,tertipçiolduklarınainanmıyorum.Bunlarıngöreceklerimuameleninadaletüzerindeolmasınıvebirgayretmahsulüolmamasınıkesinolarakisterim”dedim.Atatürk’lebundamutabıkkaldık.Sözverdi.

RaufBeySuikastıSezmişOlabilirBununlaberaber,TerakkiperverFırka’nınbaşındabulunanlarakarşıuzunzamandanberibirikmişolanduyguların,buhadisedendolayıinsafsızdavranmayaistidatlıolduğuanlaşılıyordu.Buumumiistidadınnekadarkuvvetliolduğunu,oesnadamemleketiçindebulunmadığıhaldeRaufBeyhakındayinedeağırbirhükümverilmişolmasıispateder.RaufBey’emüstahakgörülenmuamelemuhitinveşartlarınonlarınvaziyetlerinikurtarmayınekadargüçhalegetirmişolduğunundelilidir.

TerakkiperverFırkamensuplarındandavaya27mebusdahiledilmişti.Bunlardanaltısıhakkındaidamcezasıverildiveidamedildiler(bkz.Ek:9).Diğerlerikurtuldu.AliFuatPaşa,hatıralarında,Atatürk’ünkendisinisevdiğiiçinhayatlarınınkurtulduğunuyazıyor.KâzımKarabekirPaşatevkifedildiğizamanevindenevraklarınıdaalmışlardı.Beraatettiktensonrabunlarıkendisineiadeetmişler.OzamansöylendiğinegöreKılıçAli,KarabekirPaşa’ya,”İsmetPaşa’yaduaedin!”demiş.KâzımKarabekirPaşada”Eee..eskiarkadaşımtabii”,cevabınıvermiş.

KâzımKarabekirPaşatahliyeedildiktensonrageldi,benimlegörüştü.Konuşmaesnasında,”Şahsimünasabetlerveşahsidüşmanlıklarbiziburayasevketti”dedi.Butarzdadeğerlendirdi,bıraktı.Bendeüzerinevarmadım.Çünkü,onunbanageldiğigünlerde,eskiİttihatçılardanbirçokinsanvebuaradaArifBeygibiAtatürk’üneskiarkadaşlarındanbazılarıasılmışlardı.KarabekirPaşa,bunlarınhepsini,kenditesirleridışındaşahsibirtakımdüşmanlıklarınneticesiolarakdeğerlendirmekistiyordu.

Diğerleriylegörüşmedim.Atatürk’ün,kendisineolansevgisindendolayıkurtarmayaçalışmışolduğunadairAliFuatPaşa’nınifadesidoğruolmaklazımgelir.Kabuletmekgerekirki,Atatürk’teböyledoğrudandoğruyaşahsınataallukedenbirvakada,yetkisiiçindebulunmaklaberaberbirzulümyapmakistidadıyoktur.GerekAliFuatPaşa’yaolansevgisiyle,gerekbenimsöylememle,birbirineeklenentesirlerkendisinibukanaatasevketmişveonlarınhayatınıkorumak,yanitehlikeyisıçratmamakiçinelindengeleniyapmışolacaktır.

RaufBey’in,suikasthadisesinisezmişolabileceğinikabuledebilirim,amakendisininböylebirtertipiçindebulunduğunuhiçbirzamankabuletmemişimdir.Onunhakkındazaten,bulunduğuzamantekrar

muhakemeedilmeküzerehükümverilmişti.Sonrabununartıkhiçbirhükmükalmadığını,sorumluluğuüzerimealarakbütünmemleketeilanedip,bertarafetmeyeçalıştım.

İttihatçılarınsuikasthikâyesindeilgileriözelbirmütalaakonusudur.Mevzuagirmedensöylemeliyimki,cumhuriyetkurulduktansonra,hattaMilliMücadeleesnasındaİttihatçılarınçalışmalarıhakkındabenimözelbirilgimveuğraşmamyoktur.AmauzaktanişittiklerimdenveAtatürk’ünvakitvakitgösterdiğiendişelerdenanladığım,İttihatçılar,Anadoluhareketinikendieserlerigibideğerlendirmeyivebundanzorlaistifadeetmeyidüşünmüşler.Böylesöylenmiştir.Bunaaitmisallerveişaretlerdevardır.DışâlemefiraredenlerbilhassaRusya’datoplandıktansonra,Anadolu’dakimuharebelerinümitsizzamanlarındahuduttabeklemişlervekendileriningirmelerineimkânvefırsatolacağınıümitetmişler.Bunlarumumiolaraksöylenir.Benimdahaziyadecepheileuğraştığımzamanlardabutehlikelerkarşısındatedbiralınmayaçalışılmıştır.Onlardakendilerinekarşıalınantedbirlerdenşikâyetçiolmuşlardır.Mesela,Dr.Nazım,TalatPaşa’nın,EnverPaşa’nınvediğerlerinindışarıdaölmelerinesebepolarakMilliMücadele’yiidareedenlerigösterirmiş.Bunlarınhiçbirsuçlarıyoktu,memleketekabuledilselerdisuikastleremaruzkalmazlardı,tarzındakonuşurmuş.Amainsafladüşünmeklazımdırki,dahabirşeykurtarılmamış,ümitlibirdevredenümitsizbirdevreyegeçişgünmeselesi,haftameselesioluyorvedışarıdabulunanlarherfırsattanistifadeedipburadabiremrivakiyapmayıdüşünüyorlar.Mizaçlarıvetabiatlarıitibarıylatehlikeliinsanlar.Mesela,gözühiçbirşeydenyılmayan,sonderececesurvemüteşebbisbirinsanolarakEnverPaşa’nın,herhangibirimkânbulursa,ufakbiryereyerleştiktensonrabüyükbirmeseleçıkarabileceğikanaatiAtatürk’tedaimayaşamıştır.Benimgördüğümböyleveadamınkabiliyeti,istidadıdabu.

KaraKemalİntiharEdiyorDışarıdabulunanİttihatçılar,vakitvakitbizemektupyazarlar,adamgönderirlerdi.Herşeyinolupbitmeyolundabulunduğunuzanederlerdi.Yanikendiiktidarlarınınavdetetmesinidüşünebilecekkadarümitlihallergösterirlerdi.Atatürkidaresibunlarakarşıdaimaihtiyatlıydı.

SuikasthadisesindebaşlıcamethaldarvetertipçiolarakŞükrüBey’intevkifedilmesiylebirtakımİttihatçınınsiyasetlemeşgulolduğu

meydanaçıkıyor.İstiklalMahkemesi’ncebuşekildedeğerlendiriliyor.HalbukiKaraKemal,Atatürk’leİzmit’teyüzyüzegelmiş.Zannederim,siyasetleuğraşmayacaklarınadairsözdevermiş.Bazıhususlardaanlaşmayavarmışlar.Fakatbugibihallerde,isteyenadamdaimakendiarzuettiğinikâfiderecedeverilmemişgörecektirvearzularıdüşündüğüölçüyevarıncayakadarkendisinimağdursayacaktır.Tabiianlaşmayaimkânyok.BuvaziyetteolanKaraKemalsuikastmeselesindeilgiligörülüyorvenihayetfirarederekintiharamecburoluyor.Yanisakınmalarınınsebebivar.ÖbürtaraftaDr.Nazım’ınşikâyeti,feryadıdaaynışey.Yanibunlarbiranevveliktidarıalacaklar.Hesapvermekdurumundaolaninsanlar,cemiyettehâkimolaraktekrarvaziyetalmakisteyeceklerdir.Veidareyekarıştırılmadıkları,kendilerinevazifeverilmediğiiçindemağdurolarakiddiasahibiolacaklardır.İdaresisonderecegüçbirşey!..

Siyasihayathepböylegeçer.Siyasihayatıncilveleribudur.Hükümgiymeyemaruzkalanlar,birölçüdeafilanedildiktensonrabile,hiçbirzamanbununlaiktifaetmeyecekvetatminolmayacaklardır.Tarihinseyriböylegörünüyor.

HerDönemeçteBirBaskınBütünbusöylediklerimdenanlaşılacağıgibiohalegeldikki,1926’nınşartlarındakiişleyiş,biryılöncekiisyandansonrabirsuikastteşebbüsünügetirmeklazımdı.Sontedbirleribuolacaktı.Bizimbunutahminetmemekliğimizdekihata,saflığımızdandır.MilliMücadeleninbaşındabulunmuşvemuvaffakolmuşkimseler,özelliklebüyükbirreformdevrinegirdiktensonra,hertürlütehlikeyemaruzkalacaklarınıtahminetmemişlerdir.İçerideilkandanitibaren,İstanbul’unyerleşmişgeleneklerinidikkatealmayarakyenibircemiyetmerkeziilebunuteşhiretmeyeçalışanların,tahriktengelenbüyükbirkuvvetlekarşılaşacakları,birmukavemetvedüşmanlıkcephesineçarparakçeşitlitertipleremaruzkalacaklarımuhakkaktı.Amabizbunlaraihtimalvermiyorduk.Denilebilirki,ihtimalvermediğimiziçinherdönemeçtebirbaskınauğramışızdır.

İttihatçılar,hiçbirvakit”suçluyduk”demediler.”Memleketikurtarmakiçinuğraştık,felaketeuğradık.Asılolanbiziz;şimdibunlargeldiler,bizimbıraktığımızeserleridevamettirerekmuvaffakoldular”kanaatindeydiler.Onlaragöre,şimdibirleştik,herkesyerinialmalıdır.

SuikastaKarışanBaşlıcaİttihatçılarYerigelmişkensuikasthadisesinekarışanbaşlıcaİttihatçılarhakkındakanaatlerimianlatacağım.Bunlarınbirkısmınıtanımışımdır.Bazılarınıdauzaktanbilirim.

KaraKemal’i,benşahsentanımam.İttihatveTerakkihareketine,meydanaçıktıktanvemuvaffakolduktansonrakatılmıştır.Enerjisi,uzakgörüşlülüğü,çalışkanlığıveteşkilatçılığıylaöndekilerkadarselahiyetlivenüfuzluolankuvvetlibiradamdı.Kendiiçlerindenduyduklarımlaveharekâtınıtakipetmeklekendisihakkındaedindiğimkanaatbudur.

CavitBey’indurumu,İttihatveTerakki’ninbaştagelenşahsiyetlerindenbiriolarakdeğerlendirilmiştir.Amabenonunşiddethareketlerine,suikastteşebbüslerinegirecekbirtabiattaolduğunahiçbirzamanihtimalvermedim.İnsansiyasibirteşkilatınbaşınageçtiğizamanonunsorumluluğunereyekadarvarır,belliolmaz.CavitBey’inbaşınagelendesiyasihayatıntabiatındamevcutolanenağırihtimaldir.Muhakemesininseyrinibilmiyorum,meşgulolmadım.Onuniçinkesinbirşeysöyleyemem.

HalisTurgut’uuzaktantanırım.Bunlarenerjikadamlardı.Ama,suikasthadisesindeilgilerininderecesinasılbirmukabeleyiicapettirirdi,bunutahminedecekmuhakemeedecekdurumdadeğilim.

İzmitMebusuŞükrüBey,Rumeli’ndenİstanbul’aintikalettiktensonra,İtihatveTerakkikadrosuiçindesonunakadarbirinciderecedefaalolmuştur.Böyleişittim.Kendisiylebirdefabileşahsenkarşıkarşıyagelmedim.Atatürk,yakındantanıyordu.Takdirederdi.Vazifelerverdivecemiyeteçıkardı.Mebusyaptı.

Ensonyakalanıpasılan,eskiAnkaraValisiAbdülkadir,İttihatveTerakki’nin,Meşrutiyettenevvelkifedailerindendir.Askerdir.Bizimsınıftandır.”Abdülkadir-Antep”diyetanırız.Sondereceenerjikvekararlıbiradam.Temizbiradam.Çetinbirihtilalci.İhtilalarkadaşlarına,ihtilalfikirlerinebağlı.Meşrutiyettenönce,engüçzamanlardaİttihatveTerakki’ninengözde,engüvenilirfedaisi.Böylebiradam.

Abdülkadir,MilliMücadeleyekarışmadı.Uzaktantakipediyor.Bilmiyorum,buesnada,belkiarkadaşlarıylaberaberbirmaceraiçindebulunmuşolabilir.

İzmirsuikasttertipçileriiçindeAbdülkadirbulunsaydı,vaziyetçoktehlikeliolurdu.Birdefatertibibukadardağıtmayacaktı.Tekbaşınadayapabilirdi.Herhalde,icrakısmınıdakendiüzerinealacaktı.Ozamansonderecebasiteircaederektatbikegeçerdi.Tertipondangelseydibuişimutlakabitirirdi.

SarıEfediyeisimyapmışolanEdipBeydeRumeli’ndeİttihatveTerakki’ninfedailerindendir.Kendisinişahsentanımam.İsminiçokişitmişimdir.MilliMücadele’deAnadolu’dabulundu.SarıEfe,dahaziyadeKâzımÖzalp’ınmıntıkasındaçalıştı.GenelkurmayBaşkanıbulunduğumzamanbenimledoğrudandoğruyamünasebetiolmadı.İttihatveTerakkininçetinkarakterifedailerindenbiriolarakbilirim.Ölünceyekadartertipiçindeyaşadı.

AyıcıArifdiyeanılanArifBeydeİzmirsuikastdavasınadahiledilmişveidamamahkûmolmuştur.Buişenasılkarıştığınaakılerdirmişdeğilim.Hiçihtimalvermezdim.ÇünküAtatürk’ünçoksevdiğiyakınarkadaşıydı.Teklifsizarkadaşıydı.Aynısınıftanidiler.MilliMücadeledeGarpCephesi’ndetümenkumandanlığıyaptı.İnönüMuharebelerindevedahasonrakimuharebelerdebulundu.ÇerkezEthem’inhareketlerinekarşıydı.Böylebirtertibegirmesineaslaihtimalvermezdim.Amagirmiş.Beraberçalışaninsanların,hiddetvekızgınlıkzamanlarındanereyekadargözlerikararıyor,tahminedilemez.

ArifBeyiyibiraskerdi.Bilgili,sevkiidareolarakdoğrugörürvedoğrusevkiidareederbirkumandandı.Cesurdu.Herkesgibikuvvetlitaraflarıvezayıftaraflarıolanbirinsandı.

İttihatveTerakkininmeşhursimalarındanDr.NazımBeyiçokeskidentanırım.DahaMeşrutiyetilanedilmeden,birsevkiyatamemurolarakİzmir’egittiğimdeoradaSüleymanAskeriBeytanıştırmıştı.NazımBey,İzmir’eyerleşmişveoradapadişahaleyhindepropagandayapıyor,İttihatveTerakki’yiidareediyordu.Müstesnabirazimvetelkinsahibiolanbukuvvetliinsanıİzmir’deböyletanıdım.

NazımBey,Meşrutiyetinilanındansonrabüyükpolitikayaptı.İttihatveTerakki’ninmerkeziumumiazasıidivezannederimbiraravekildeoldu.Bizimorduyaçekilipsiyasettenayrıldığımızzamanlarda,NazımBey’lerastgeldiğimyerdegörüşmüşümdür.İttihatveTerakki’ninilerigelenlerindenortahallibirsiyasetadamıdır.Heryerderastladığımızortakabiliyettebirsiyasetadamı.

Dr.NazımBey,İttihatveTerakki’nindaimaenönsafındabulundu.

Amadevletadamı,politikaadamıolarakfazlabirçalışmasıveeseriyoktur.Suikastdavasıylailişkisininderecesinibilmiyorum.Dilinitutmasınıbilmeyenbiradamdı.Hakkındahepböylesöyleniyordu.Bununiçinneredeneyapmıştır,tahminetmeyeimkânyoktur.

ErzurumMebusuRüştüPaşa’nınböylebirtertipiçindebulunmasıinanılmazbirşeydir.AdamŞarkharekatındabulunmuş,MilliMücadeleninilkdevrinde,KâzımKarabekir’inyanındacansiperanefedakârcaçalışmışvehürmetkazanmışolaninsanlardandır.Fikirayrılığında,TerakkiperverFırkakurulurkenodaarkadaşlarıylaberaberorayagitmiş.Şimdi,busuikastteşebbüsünenemaksatla,neşekildeveneölçüdegiriştiğihakkındabilgimyok.

ReformlardanEndişeyeKapıldılarYenidevletkurulurkenbaşdöndürücübirtakımreformlaryapılıyor.Bunlardanendişeyekapılıpmuhalefetegeçenlerinherbirinin,reformlarınöneminivetatbikşeklinidüşünecekseviyedebulunduğufarzolunamaz.Böyleolunca-eniyiniyetlealıyorum-müşterekeserlerintehlikeyemaruzkaldığıkanaatiylemustaripolanlarınçıkacağıtabidir.Bunlarınhepsibirleşiptehlikedennasılkurtulunur,diyedüşüneceklerdir.BununçaresiAtatürk’tenkurtulmaktır.Ohaldebumeseleyihalletmeklazımdır,demeleri,olaylarınvebaşlamışolanakımıntabiibirsonucudur.Böyleolabilir.Atatürk’ünyalnızbaşına,hiçkimseyidinlemeyenbirkudretsahibiolarakneleryapacağındanduyulankorkuveonukontrolaltındabulundurmakdüşüncesi…Zahirenkapıldıklarısafendişebudur.

İzmirsuikastteşebbüsühakkındaanlatacaklarımbunlardanibaret.Şimdibubahsibirneticeyebağlamakisterim.

Suikasttertibineismikarışanlar,TerakkiperverFırkamensuplarıyla,İttihatçılar,muhakemesafahatında,benbunlarınbirarayagelipkarşılıklıvemüşterekbirkararavardıklarıgibibirmanzaragörmedim.Muhakemenintarzıbunugöstermiyor.Davayadahiledilenlerdenherbiri,birucundanhaberli,münasebetliveilişkiligibibirhalvar.Kimi,İttihatveTerakki’dendolayı,kimiTerakkiperverFırkaiçindeolarakböyle.Amamuhakemeleriyapılırkenbiripucuyakalandığızaman,bununtertiplemünasebetinekadargeniştir,bellideğil.Ayırcatahkiketmekvazifeoluyor.terakkiperverFırka’nındoğrudandoğruyatertipçiolmadığıanlaşılıyor.Ama,eskiittihatçılardanŞükrüBey,SarıEfegibi

fedailerinhadiseyebaşlıcatertipçilerolarakkarışmalarıvebunlarınTerakkiperverFırkaileirtibatlıbulunmalarıişisıçratıyor.Yani,birucundanTerakkiperverFırka’yadayanıyor.

İttihatçılarıneskifedailergrubununkarışmasıTerakkiperverFırka’yızanaltındabırakıyor.Halbuki,vaktiyleİttihatçılarlaberaberbulunmuşolanTerakkiperverFırkailerigelenlerininmeselaRaufBey’in,fedailiklefalanalakalarıyoktur.Fakat,başlıcasuçlugörünenlerihemTerakkiperver,hemİttihatçısaymaklazım.İkisinindeiçindelerveikisindedeçalışmışlar.ZiyaHurşitgibi,İttihatveTerakki’denayrıolarakyenibirpolitikanındesteğiyleteşebbüstebulunanlardavar.ZiyaHurşitbunlarınbaşındagörülüyor.Teşebbüsüngenelgörünüşüoki,bunlar,suikastyapmayaistidatlıolaneskiveyenimuhitlerletemasageçiyorlar.Temasettiklerieskivemahremarkadaşlarındanaldıklarıöğütlerle,politikacılarıneredebulurlarsa,nasılyapılırnevasıtakullanılır,kimyardımeder,bunlarıaraştırıyorlar.

Atatürk,busuikastteşebbüsündenhaklıolarakçokmüteessirolmuştur.Bunutabiigörmeklazımdır.Büyüktehlikeleriçindengeçmişolaninsanların,sükûnetekavuştuktansonradaazçoktesirialtındakaldıklarımülahaza,emniyetmülahazasıdır.Hemdevletemniyeti,hemşahısemniyetiolarakAtatürk’tedebumülahazavardı.MilliMücadele’ninbaşıbulunmakla,kesinneticeleralındıktanveyenidevletikurupidareetmeyebaşladıktansonraemniyetmeselesiAtatürk’ünzihnindenhiççıkmamıştır.devletiçinveşahsıiçindaimadikkatli,uyanıkbulunmuştur.Dışarıdanveiçeridengelecekherhangibirtehlikeişareti,büyükilgisinivedikkatinicelbederdi.Suikasthadisesindedeböyleoldu.Teşebbüsmeydanaçıktıvevaziyetederhalhâkimoldu.Kendisiihtilalciveihtilalinbütünmesuliyetinihepimizdenfazlataşıdığınıvebütünfelaketlerinbaşlıcaonuniçinölçüsüz,hesapsızbirsurettetatbikolunacağıkanaatinimuhafazaediyordu.Yanionunhiçbirmazeretiyok.MemleketteyarattığıayaklanmalardandolayıİstanbulHükümeti’ninkendisinetaktığıad:Asi.Yıllarcabunuişlediler.Nutuk’taihtilalciliğiüzerinealmıyorda,İstanbulHükümeti’nintaktığıadıntesirinisöylüyor.Başındanberiihtilalciliktelakkisindeonunbirzaafıyoktur.

İşte,bütünbuyollardanvetehlikelerdengeçenherinsangibiAtatürkdeemniyetmeselesineehemmiyetvermiştir.Kendisinin,devletinbaşındanayrılıphususibirhayatageçmesimevzubahisdeğildir.Tabiiolarakdevletkorumasındanhiçbirzamanuzakkalmamıştır.Buemniyetşartlarımevcutkenkendisiherkestenfazlaemniyet

mülahazalarıiçinde,dikkatlivetertiplidir.Etrafındanekadarmuhafızlarvekorumatertipleribulunsa,herihtimalekarşıkendikendinimüdafaaetmekiçindaimahazırlıklıdır.

İzmirsuikasthadisesi,anlattığımsafhalardangeçerekkapandı.

YENİİNKILAPLAR

MedeniKanun(1926)MedeniKanunu’nunkabulüveHarfİnkılabıbuyıllararastlar.MedeniKanun,1926’da,Harfİnkılabı1928’de.Şimdibunlarıanlatacağım.

MedeniKanun’akadarbizdeşahsihaklarşerihükümlerebağlanmıştı.MedeniKanun’unkabulü,bununiçinbaşlıbaşınabirkarardır.MedeniKanununçıkması,içpolitikabakımından,hemtakdirlekarşılanmış,hembiziirticaçevrelerinekarşısonderecetenkidemaruzbırakmıştır.Ama,dinidevletişlerindenayırmakiçinşahsihukukumedenibirusuleraptetmekşarttıvebuesaslıbiradımdı.Onuyapmaklayenidevletinbünyesindetambirilerlemekaydetmişolduk.

MedeniKanun,İsviçrekanunundantercümeedilmiştir.Tercümeişini,AdliyeVekâletincekurulanbirihtisaskomisyonuyaptı.TasarıMeclis’esevkedildiAdliyeKomisyonu’ndatetkikolunmayabaşlandı.KomisyonBaşkanı,ManisaMebusuMustafaFevziEfendi’ydi.Buradabirolaygeçti.Onuanlatayım:

Kanunmünakaşaediliyor,maddelerbirerbirerkabulediliyor.Biryeregeliyorlar.MustafaFevziEfendibunaitirazediyor.Bakıyor,okuyorve”Olmadı,buyanlıştır”diyeitirazediyor.Kendisişerihukuktanyetişmiş,fakatbununçokilerisindebirhukukadamı.Değerlibirarkadaş.Komisyonüyelerianlamıyorlar,kabuletmekistemiyorlar.Münakaşauzuyor.MustafaFevziEfendi,böylehukukolmaz,diyor.Nihayetçokluklakararverecekler.Fakatiknaediyor.Neredenkiminakılnageliyorsa,aslınabakalım,diyorlar.Aslınabakıyorlar,yanlıştercümeedilmiş.Tercümeyidüzeltiyorlar.MustafaFevziEfendi,”Doğrudur,böylehukukolur”diyor.

Birilminveyabirmesleğinyüksekhududunayetişmekiçinomesleğinenilerisindebulunaninsanlarlaaynıseviyeimtihanınıvermeklazımdır.Yoksa,eşitlikiddiasınaimkânyoktur.İlmiöğrenmişezbercilervardır.Adamezberlemiş,öğrenmişama,esasnoktalarınıdeğiştiripbirbaşkaşeysöylersenonudakabuleder.MustafaFevziEfendibunlardandeğildi.

BizaskerliğiAlmanhocalardanöğrendik.Fakat,iyiöğrendikveöğretmenlerleeşitseviyeyegeldik.Bunuispatdaettik.MilliMücadele’deGeneralLimanvonSandersbizemektupyazdı.Geleyim,sizeyardımedeyim,diyordu.Yanibizmuharebeyiidareedemeyiz,diyedüşünüyor.Gelecek,oidareedecek.Oralıolmadık.Çünkü,kendimize

güveniyorduk.eşitlikimtihanınıvermiştik.Nebizde,nedekolorduvetümenkumandanlarında,hiçbirkumandandabirkompleksyok.

Harfİnkılabı(1928)Harfİnkılabı,1928’deilanolundu.Atatürk,birikisenedenberibunudüşünüyordu.Vakitvakitbanaaçmıştı.Benöncebunamukavemetettim.Başındanberibenimsöylediğim,”EnverPaşaharpilanedilmedenböylebirşeyeteşebbüsetmişti;sonramuharebeninilanıüzerinekaldırıldı.Tekrareskihaledöndük.Yineöyleolacak.”Çünkü,butecrübeyiyakındanbiliyordum.EnverPaşa,yeniyazışekliniemirolarakgenelkurmayaverdiğizamanbenoradaydım.Yineozamandaitirazettim.Bunuçıkaramazsınız,dedim.Nasılyazıp,nasılokuyacaklarınısoruyordum.Onlardayapacağız,edeceğiz,diyorlardı.

Ben,1.ŞubeMüdürüidim.HafızHakkı,ErkânıHarbiyeİkinciReisi.Vazifeiçinyanınagiderim.İmzayagötürdüğümevrak,hepyeniimlaileyazılmış.Kâğıtlarıönünekoyar,anlatırım.HafızHakkı,kâğıtlarıokumaz,banabakar:”Canımsenanlat,bununiçindenevar”der.

Çünkükendisiokuyamıyor.Bununüzerinebenanlatırım.Birgünbana,”Getireceğinyazıları,benimbildiğimyazıileayrıcayazdırdagetir”dedi.

İstediği,birevrakıikiayrıyazıileyazdıracağım,birinikolaycaokuyupanlayacak;ötekinideanlamışgibiimzaedecek.İtirazettim:”Yapamam,dedim.Bensizinistediğiniziyapacağımvebanadamaiyetimdebulunanlarikiayrıyazıylaevrakgetirecekler.Böyleşeyolmaz.”

Şimdi,benbumacerayıbiliyorum.HarfİnkılabıilanedilmedenikiseneevvelAtatürk’esöyledim:

”Bu,kolaybirişdeğildir.Sen,harpzamanıkarargâhtaçalıştınmı?”dedim.

”Hayır”,dedi.

”Benbilirim,dedim.Bunutecrübeettim.Bütündevletmuamelatıherşeybozulacak.Herkesikiyazıkullanacak.Kabuledildidiyekendisinimecburhissederekyeniharflerikullanacak,birdeasılişidir,kıymetliişidirdiyeeskiharflerikullanacak.Başaçıkamayız.İyidüşün.”

Atatürk’ebunlarısöyledimvebenimikazımcesaretinikırdı.Harfİnkılabı‘nıikisenesürükledi.Resmibeyanlarında,grupta,partide

yaptığıkonuşmalarda,yeniharfleridüşünüyoruz,diyordu.Fakatbaşlayamıyordu.Nihayet,Harfİnkılabı‘nıemrivakihalindeilanetmedenöncekendisineşöylededim:

”Bunuistiyorsunuz,yapacaksınız?Fakat,tatbiketmeyeceksiniz.”

”Kim?”dedi.

”Siz”dedim.”Baştasizolmaküzerehiçbiriniztatbiketmeyeceksiniz.Büyükbirinkılaphareketiyapacağız.Birinkılapyapıldığızaman,bunutatbiketmemevkiindebulunanlarınkararlarındainanç,ciddiyetvesebathakkındahiçbirşüpheolmamalı.Evvelabiz,bununbirinciderecedetatbikçisiolmalıyız.Riayetetmeliyiz.”

Atatürk,sözverdi:

”Tatbikedeceğiz,benbaştaolmaküzerehepimiztatbikedeceğiz”dedi.

Harfİnkılabıoldu.Herkesbilirki,ondansonra,beneskiyazıyıkullanmışdeğilim.Harfİnkılabıçıktıktansonra,şimdiyekadareskiyazıylayazmışolduğum20satırıbulmaz.Yapmadım.Yapamadım.Akıllılıkettim.Çünkü,ilksıkıntıyakatlanmayanlar,ömürlerininsonunakadaryeniyazıyıkullanamadılar.Yeniyazıyaalışmakiçinbirkaçay,hernekadarisekabiliyetinegöresıkıntıçekiponuniçinekapanmaklazımdı.Onukullanmaktaısraretmeklazımdı.Cemiyetebunuyaptırmakiçinalmadığımtedbir,katlanmadığımeziyetvevermediğimeziyet,güçlükkalmamıştır.Ben,vekillerin,mebusların,memurların,herkesincepdefterinimuayeneederveeskiyazıilenotlarınıgördüğümzamanmesultutardım.

Benbaşvekilim.BirgünGenelkurmay’agittim.Banaresmiikikâğıtgetirdiler.imzaetmemlazımmış.Fakatbirieskiyazıileyazılmış.Bunuokuyupanlayacağımvesonrayeniyazıylayazılmışolanınıimzalayacağım.Nedirbu,diyesordum?Mareşalöylesöylemiş.Onaevrakıhepbutarzdagötürüyorlarmış.TıpkıHafızHakkı‘nınbendenistediğigibi.Karşımdakisubaya,

”Yeniyazıyıkullanmıyorsunuz.Budevletinkanunudeğilmi?Sizdevletinkanununutanımazmısınız?”dedim.

Çocukölecekti.Pancargibioldu

Yeniharfleriöğrenmekiçinmektepleraçıldı.Atatürk,heryeridolaştı.Tahminolunmazbirşahsigayretgöstererekyeniharflerimemleketemaletmeyeçalıştı.Amayaşlıbiradamınalıştığıharfleribırakıpyeniharfleriöğrenmesikolayolmuyor.Bugibikimselerebunuöğrenin

demekdegüçbirşey.Buncazamanönce,çocukluktaöğrendiğimilkharflerinşurasıburasıbenzemez,yinedesöker,okurum.Sonradanöğrenilenbirharflebunusökmeyeimkânyoktur.Hiçeskiyazıbilmeyeninsanlarınyazılarınıbenokuyamıyorum.Halbukieskiyazılardanokuyamayacağımyazıyoktur.Enacizadamınenkarışıkyazdığınımutlakasöker,çıkarırdım.

Bütünbuanlattığımgüçlükleridüşünerek,bilhassayetişmişinsanlarınyazıilemünasebetlerininbozulacağındanvecemiyettekültürhayatınınkötürümolacağındanendişeliydim.İkiharfkullanacağızveyeniyazıylatekharflibircemiyethayatınageçişiçinsondereceuzunbirintikaldevriolacak.Buendişeyiduyuyordum.”Yapamazsınızsizyapmayacaksınız,başkasıhiçyapmaz”derken,banaişinaslındangelenbirendişehavasıhâkimdi.

EsasolarakHarfİnkılabı‘nıntaraftarıyım.Başlangıçtagösterdiğimmukavemet,anlattığımsebepleredayanıyorduveAtatürkbenimbumukavemetimisamimiolarakkarşılıyordu.Kendisi;biremrivakiyaparakbuinkılabıkabulettiririm,İsmetPaşa’nınsöylediğidoğru,bendeuyarım,hepberaberçalışmalıyız,çalışırız,olurbiterdiyedüşünüyordu.Ondaböylesamimibirkanaatvardı.

Bugünlereaitbirolayıhatırlarım.Atatürk,yanındabazıkimselerolduğuhalde,biryerdeçalışıyor.Önündeeskiyazıylayazılmışbirçokkâğıtvar.Akşamüzeribenkendisinigörmeyegittim.İsmetPaşageliyor,diyehaberverirler.Hepsitelaşadüşer.Masanınüzerindekikâğıtlarıkaldırırlar.

Sözündeduruyor.Fakatacelebirişyapılacağızamanveonunistediğivesikaveyanotuherkeskolayınageldiğigibieskiyazıylaverinceneolacak?Tabiiçaresizbirvaziyet.

Busonzamanlardabile,koalisyonhükümetiolarakçalışırken,bakarımyanımdaoturanAlicandefteriniçıkarır,eskiyazıileyazar.İçimden,şartlarmüsaitolsabensanagösteririm,derim.Bırakalımbunu,kendipartimizinadamınabirşeyyapamazhalegeldim.Şimdiserbest…Herkesincepdefterinenekarışırsın,oldu…

Harfİnkılabıbirokumayazmakolaylığınabağlanamaz.OkumayazmakolaylığıEnverPaşa’yıtahrikedensebeptir.Ama,Harfİnkılabı‘nınbizdetesirivebüyükfaydası,kültürdeğişmesinikolaylaştırmasıdır.İsteristemezArapkültüründenkoptuk.ArapkültürününveArapdilinintesirihakkında,yeninesillerbizimkadarfikiredinemezler.Bir

misalolaraksöylemekisterim:Benimçocukluğumdakültürsahibiadamlar,Türkdilininkifayetsizliğinden,eksikliğindenmeyusolarakbahsederlerdivebununiçincemiyetiçindehemTürkiyediyebirmilletolarakAraptanayrılığıkaldırmalıydık,hemdesağlambirdilekavuşmakmaksadıylaArapçayıkabuletmeliydik,derlerdi.YanivaktiyledevletikurarkenveTürkdiliniyaparkenArapdilinikabuletmekdoğruolacaktı,görüşünühararetlesavunurlardı.

Anadolu’dailkTürkdevletinikuranlarınhepsiTürkbeyiolarakdevletbaşınageçmişlervemillihususiyetlerinimuhafazaetmişlerdir.SonraOsmanlılardevrinde,edebiyatvesilesiyledilihtiyacıgenişledikçesanatıArapdiliüzerindeişlemekhevesimillikültürüzayıflatmıştır.BizimdevrimizdeLatinharflerinegeçmekTürkdilinivemillikültürükurtarmakiçinesaslıbiretkenolmuştur.

Şimdi,bütünsapmalararağmen,yazıyıyeniharflerleöğrenmişolanlareskiharfleredönemezler.Kurankursunagidenleriçindeböyledir.

Harfİnkılabı‘nıburadabağlayacağım.İnkılapilanedildiğizamanherkesikiyazıilebaşladı.Hükümetbaşındabulunduğumiçingayetsıkıvecidditakipederekdevletdairelerindeneskiyazınınkalkmasınaçalıştım.Nekadarsürdü,şimdisöyleyemeyeceğim,fakatasgaribirmüddetzarfındaresmidairelerdeneskiyazıkalktı.Devletmemurlarıiçindeeskiyazıyımüsveddeolarakkullanmaktadevamedenler,buyazıyıbilmeyeninsanlarmemurolupişbaşınageldikçe,tabiatıylaseyrekleşti.

Harfİnkılabı’,kadınlarıncemiyetegirmesiveerkeklerleeşithalegelmesi,ancakzamanlayerleşecekinkılaplardır.Bunubilerekinkılaplarıdeğerlendirmeklazımdır.

1930’UNENBÜYÜKHADİSESİ

SerbestFırkaBiz,içmeselelerimizlemeşgulüz.Devrimlerigeliştirmeyeçalışıyoruz.Ekonomimizisağlamtemellereoturtmayauğraşıyoruz.İştebuesnadabüyükdünyabuhranıpatladı.Ekonomikpolitikadadünyanınvaziyetitamamıyladeğişerek,hermemleketbunalımiçinedüştüğügibiTürkiye’debununyayılantesirleriyleyavaşyavaşbunalımasürüklenmişveıstırapçekmeyebaşlamıştır.Cumhuriyetinbaşındanberitakipolunanmalipolitikanınmahrumiyetleriyanında,faydalarıolduğuanlaşılmışvebusayededünyanıniçineyuvarlandığıbunalım,bizdeazsarsıntıylaönlenebilmiştir.Bunuilerideayrıcaanlatacağım.Şimdi1930’ageldik.

1930’unbüyüksiyasihadisesi,SerbestFırkatecrübesidir.Bilindiğigibi,SerbestFırkateşebbüsü,Atatürk’ünönceFethiBey’legörüşmesivekararlaştırmasıilemeydanaçıkmıştır.

SerbestFırka’danönceAtatürkilearamızdabazıözelkonuşmalarolmuştur.Bukonuşmalarımızda,Atatürkbana,inkılaphareketleriiçindetürlümünasebetlerlenüfuzsahibiolmuşinsanlarıntutumlarındanşikâyetederdi.Etrafımızdaveyakınımızdaolaninsanlarıntaşkınlıklarındanıstırapgösterirdi.Yinebirgünkonuşurken,siyasinüfuzkullananinsanlarınsebepolduklarııstıraplarıönlemekiçinnegibibirtedbirbulunabileceğiniaraştırıyorduk.Neçaredüşündüğümüsorduğuvakitşumütalaadabulundum:Mecliskürsüsündehükümetinkarşısınamebuslarçıkıpdabütünbufenalıkdenilen,nüfuzsuiistimalidenilenhadiseleribağıraraksöyleyipşikâyetetmeleriusulütesisolunmadıkça,biz,bunüfusukötüyekullanmaveyanlışsiyasetyapmahastalığındankurtulamayacağız.

AramızdabumülahazageçmişveAtatürkbununüzerindezihinyormayabaşlamıştır.Nihayetbirgünansızın,Yalova’dakendimiziSerbestFırkakurulmasıiçingiriştiğiteşebbüsünkarşısındabulduk.FethiBey’legörüşmelerivegörüşmelerininsafhasafhailerlemesi,aralarındageçenkarşılıklısözvermeler…Bunlarıntafsilatınıbilmem.Bunlar,Atatürk’ünherkeslegörüşürkenkendisinegöresondajlarıdır,istikşaflarıdır.FethiBey’leveyakınarkadaşlarıyladaherzamanbirçokşeylerkonuşmuştur.Fakat,biz,aramızdafırkateşkilinikonuşmuşdeğiliz.Kararsafhasınageldiktensonra,böylebirsiyasifırkateşiletmeklazımgeldiğinibanaYalova’dasöyledi.Vehemenbirikigün

içindede,SerbestFırkaadıylabirfırkateşkiledileceğiaçıktanilanedilmişoldu.Yani,bununiçindahaevvelyapılmışgörüşmelerden,FethiBeyidaresindeSerbetFırkaolarakyapılanhazırlıklardanhaberimyoktur.Amamemlekettebirdertvehastalıkvardı.Meclis’tehükümetetrafındabulunaninsanlarınyanlışhareketlerinekarşıaçıktanveinsafsızbirsuretteşikâyetetmek,tenkitetmek,imkânıolmadıkçabuderdinhalledilemeyeceğimülahazasınıdahaevvelgörüşmüşüzdür.Vebundamutabıkkalmışızdır.Banaçaresorduğuzaman,açıkolaraksöylemiştim.Atatürk,benimçareolarakilerisürdüğüm,mülahazada,kendigördüğühastalığınteşhislerindenbirinibulmuşoldu.

MüşterekMeselemizSerbestFırka’nınkuruluşuaçıklandıktansonraolayıtakipetmeyebaşladım.Veartıkyenifırkamüşterekmeselemizoldu.Beraberbulunduğumuzyerlerde,başlıcamevzuolarak,SerbestFırka’yıkonuşuyorduk.FethiBey,etrafındakiarkadaşlarıylabiryenifırkanınesaslarınıbulmaya,kurmayaçalışıyordu.EkseriyaAtatürk’ünsofrasındaberaberbulunuyorduk.Mevzubahisettiğimizmeselehepbuolurdu.

Şimdibirnoktayaişaretedeceğim.1924’teTerakkiperverFırkakurulduve1925’tenihayetbuldu.SerbestFırkakurulduğuzaman1930’dayız.Aradanbeşsenegeçmiş.Beşsenebizimiçinbüyükbirzaman.Öylegörüyoruz.Bize,büyükbirzamangeçmişgibigeliyor.Hadiseler,böylekararlardabeşsenenin,onseneninteminettiğitekâmülünkâfiolmadığınıispatedinceyekadar,biz,meseleninnekadarinatçıtabiattaolduğunufarketmişdeğildik.Böyledeğerlendirmedik.Nitekimondansonrabenimteşebbüsümledenihayetsekizsene,onsenesonraolmuştur.AradangeçenbubeşseneAtatürk’e,cemiyetinilerlemesivetekemmületmesiiçinyetecekbüyükbirzamankanaativermiştir.Banadaöylegeldi.

Bendeböylegörüyordum.1925’ten29’agelinceyekadarİstiklalMahkemesikalkmış.TakririSükûnkalkmış,bunlarınhepsikalktıktansonraazzamandayinenüfuzsuiistimali,memleketin,idareninşikâyetlerietrafımızdabulunan,dahadoğrusuAtatürk’eyakınlıkiddiaedenbirçokinsanlarınhallerinden,hareketlerindenşikâyetyapılmasıalmışyürümüştü.Kâfiderecedezamangeçmiş,şimditedbirbulmadevrindeyiz.İlkhatıragelenAtatürk’ünbulduğutedbiryenibirfırka

teşkiletmekolmuştur.

Yakınarkadaşlarını,iknaedebileceğini,istidadıolanları,oraya,yenifırkayaveriyordu.Hemşiresini;orayaaktarmıştı,yanivermiştiyakınlıkgöstermekiçin,herçabayıyapıyordu.BirşeykuruyorduveAhmetBeygibi,NuriBeygibiarkadaşlarda,FethiBey’leberaberayrıbirfırkadaçalışmakvazifesikarşılığındateminatistiyorlardı.Tarafsızkalacaksınızdiyorlardı.Tarafsızkalmamherikinizemüsavimuameleedeceğimdiyor,müsavimuameleedeceksinizdiyorlardı.Yardımedeceksiniz,diyorlardı.Bunlarınhepsiniteşekkülzamanındavaitlerle,icapederseaçıkbeyanlarlateminettiriyorlardı.YaniSerbestFırka’yıkurarkenAtatürk’ünbüyükotoritesindenistifadeetmekiçin,yahutCumhuriyetHalkPartisi’ninbaşındabulunmasınınnedenlerinidüşünerek,ondanbirmahzurçekmemeleriiçinhertürlüemniyettedbirinialmayaçalışıyorlardı.

Buseyritakipettik.

AtatürkFethiBey’inTeklifiniReddettiAtatürkilekonuşulurkenbidayette,yazılar,mektuplarverilmesinikarşılıklıkararlaştırmışlar.Bumektuplarınverilmesibenimbilgimaltındaoldu.Yazılmasındanfilanhaberimvardıveberabertakipediyorduk.FethiBeybiraralıkAtatürk’ünkaydıhayatşartıylacumhurbaşkanlığınıteminetmeyidüşünmüştü.Atatürkbunukabuletmedi.

Atatürkkendiidaresine,umumitelakkisine,yanihasımlarınatelakkisinetamcevapolarakdevletinkanunlarıdışındahususibirimtiyazlımevkiistemediğiniaçıktanherzamansöylerdi.Meclis’teçoklukelindebulundukçavehertürlükararındoğrusuMeclis’teverilirusulüdevamettikçe,idaredemüşkülatçekmeyeceğikanaatindeydi.SerbestFırkabuşartlaraltındayüksekidarekadrosukararlaştırıldıktansonra,teşkilatolarakyürümeyebaşladı.Dikkatiçekenhusus,SerbetFırkateşekkülettiğindeherkesihtiyatilebuciddibirşeydeğildirkanaatiilekarşılamıştı.Çokkısabirzamandaciddibirşeyolduğubeyanatla,tutumlaanlaşıldıktansonraSerbestFırkahertaraftanrağbetgördü.Adıüstünde,büyükölçüdeliberalbirdüzenisavunuyordu.Siyasiiktidardevletçilikprogramıiledemiryolugibi,gözlegörülürbirtakımbüyükişleryaparhaldeolunca,muhalefetvemevcutolansiyasifırkaiçin,iktidarakarşıvaziyetalmak,tabiatıylaonunicraatınıbirtarafındantenkitetmekvemümkünolduğukadar

yıpratmak,tabiibirvazifehalinialıyordu.Buistikamettehadiselergelişmeyebaşladı.SerbestFırkaçalışmayabaşladıktansonratekdereceliseçimkabuledildi.Tekderecelibelediyeseçimiyaptık.Ondansonraseyahatlerbaşladı.SerbestFırka’nınsüratleteşekkülü,Atatürk’ündikkatinicelbetmeyebaşladı.İltihakedenler,teşkilatlananlarveönsaftaolanlar,vilayetlerdeyürüyenler…Bunlarınçoğuyakınsenelerinmücadeleleriiçindengeçmiş,tanınanbilineninsanlardı.BunlarıntahriplerivefaaliyetleriAtatürk’ündikkatinicelbediyordu.Büyükhadiseler,FethiBey’inİzmirseyahatindeçıktı.Bizekarşı,yaniAtatürkidaresinevebenimteşkilettiğimhükümetlere,bizimtutumumuzakarşışarkta,garptaheryerdevaziyetalmışinsanlar,SerbestFırka’dabarınacakyerbuldular.Bizimnoktainazarımızdan,birfırkayagirmek,serbestbirmuameledir,merkezikontrolyoktur.İkincisi,yenibirfırkadataraftarbulmakiçinisteristemezgayretliolacaktır.Bundagüçbeğenirbirtavırtakınamaz.Üçüncüsü,dışarıdasusmayamecburolmuş,geçenhadiselerdenhissiveyamadditürlüşekildezarargörmüşinsanlarınhepsiiçinbirkurtuluşistikameti,barınmaistikametigörünmüşoldu.Hadiselerdekigelişmesüratleböylebirtabiatgösterdi.Butabiat,görüşüldüğüzaman,kendilerinesöylendikçeveyahatırlatıldıkça,memleketinihtiyacınacevapverenkudretlisiyasetlerinininkişafıyüzünden,bizimHalkPartililerintelaşadüştüklerivetabiatıylaistenmediklerimanasıdoğuyordu.Siyasipartiöylebirşeyki,ikikardeşarasındabilekarşılıklıteşkilatkurupişlemeyebaşladıktansonra,birbirinitenkitederkenayrılıkhergünbirazdahaartmayabaşlıyor.

Atatürk”BitarafDeğilim”Diyor

Ben,SerbestFırka’yıuyarmakiçinözelhiçbirteşebbüsyapmadım.Meclis’tevedışarıdaaçıktenkitleryaptıklarızamanondadamecburolmadıkça,çokbaskıaltınadüşmedikçevaziyetalmıyordum.Çokilerigittiklerzamanbilecevapvermememdenşikâyetçiolmuşlardır.Birmisalvereyim:SerbestFırkadahakurulurken,doğrudandoğruyapolitikanıntemeliolanesaslarahücumetmişti.DemiryolununSıvas’avarmasımünasebetiylesöylediğimnutuktakendilerinecevapverdim.Bunubileçokgördüler.Hulasa,vaziyetaldığımzamanbanabağlanıyor,partiolarakbenbirazsabrettimmi,tabiatıylaAtatürk’ebağlanıyorolduvenihayetAtatürk,Trabzon’daverdiğibirbeyanattatarafsızolduğunuilanetti,dedilervegazetelerbunuyazdı.Partiteşekkülederken,AtatürkileFevziBeyarasındageçensözlerdenFevziBey,Atatürk’üntarafsızolduğunuaynımuameleyapacağınıtaahhüt

ettiğikanaatinde,işler,çokdeğil,birikiayilerlediktensonrasıkıştırdılar.Bitarafmısındiyesıkıştırdılar.Atatürk,bitarafdeğilim,birtarafımdedi.Çünkü,şahsenbenimdeğil,HalkFırkasıolarakşimdiyekadarAtatürk’ünetrafındatoplanmışolaninsanlar,heryerdeSerbestFırkateşekkülettikçe,ondanfenamuamelegörmeyebaşladılarveherkesbirbirindenşikâyetçioldu.Buşikâyetler,asılfenaşekliile,İzmirseyahatiesnasındaaçığavuruldu.Esashatlarınıbilirsiniz.FethiBey,başındakişapkayıçıkarıp,”Bizimbunlarıçıkaracağımızı…”derdemez,bütündinleyenler,binlercekişibaşındanşapkasınıçıkarıpayağınınaltınaattı.HalbukiFethiBey’incümlesihenüztamamlanmamıştı.”Bizimşapkayıçıkaracağımızısöylüyorlar,bubiriftiradır,inkılaplarlaaynıfikirdeyiz.”demekistiyordu.Bununiçin,bucümleyisöylemekiçinbinlercekişi,herkesbaşındanşapkasınıçıkarıpayağınınaltınaattı.Ben,buhadiseleresnasındaenziyadesakinolanlardanım.Atatürk,kendiötedenberiyakınarkadaşlarıvegüveninitaşımışolaninsanlarlaberaberbirtertipiçindedirveonuyürütmeyeçalışmaktadır.Herhangibirsuretlegidenistikamet,ümitvericigörünmüyor,çabasarfetmekvedevametmeklazımolduğukanaatindeyim,mümkünolduğukadargüçlükçıkarmamak,benimiçinesasgayeolmuştur.

Kargaşalıktabirçocuköldü.Çocuğunbabasıonu,.FethiBey’inayaklarınınönüneattı,bizikurtardiyebağırdı.

Kendiarkadaşlarımıtutmayaçalışıyorum.Onlarınteessürlerini,hayretleriniveşaşkınlıklarınıyatıştırmayaçalışıyorum.Karşıtaraf,mütemadiyenvaziyetalmamı,söylememi,cevapvermemi,Meclis’tedışarıdaısrarettiklerihalde,asgarihuduttabirşeyyapmayaçalışıyorum.İzmirhadiseleri,bizimbilgimizşöyledursun,hertürlütesirimizharicindepatlamışolanhadiselerdirvebunlarbenimüzerimdedeğil,Atatürküzerindetamamıylaürkütücübirtesiryapmıştır.Benneticelerdenkorkmuyordum.Nihayetbuhersuretleemniyetedilenarkadaşlarınelindeydi.Fakat,onlarınelindenidareninçıktığınıvebuhadiselerin,bilahare,bütünmemleketi,hepimiziçinmüşterekolaraknasılgüçlüklerkarşısındabırakacağınıdüşünmeyeçalışıyordum.Henüztedbirdüşünecekvealacakzamandaolmadığımızkanaatindeydim.Hadiseleribugözletakipediyordum.İzmirhadiselerindensonraikimülakatımızolduAtatürk’le.Birisi,birgüngittim,aşağıdakonuştuk.Memleketteolancereyanlardanfazlabirşeykonuşmaksızınayrıldık.

KöşktençıkarkenAtatürkotomobilekadargeldi.Yahuhiç

aldırmıyorsun,dedi.Nevardedim.Yanıyoruz,dedi.Yokcanımdedim,mübalağaediyorsunuzdedim.Böyleayrıldım.Atatürk,buhaldeydi.Sonrabirgünyinesabahleyingittim.Yeniuyanmıştı.Oturduk,konuşmayabaşladık.Banabakkarışmıyorsun,amabirşeysöyleyeyimsanadedi.Yenidenbaşlayacağızbilesin,herşeybitti,yenidenbaşlayacağızbizbuişededi.Gözüntutuyormu,varmısın,yenidenbaşlayacağız,dedi.

Canımçaresizolursakyenidenbaşlarızvebitiririzdedim.Hiçendişeetmeokadarileribirşeygörmüyorum,diyeilaveettim.Okadarileridirdedi.

Bu,hadiseninolgunhalegelipkararvereceğizamanlarınilkalametleridir.Buşekilde,dahaçokbilgialıyor,yakındantakipediyordu.Hertaraftabağırıyorlar,çağırıyorlar,mümayişleryapıyorlar,birliklergösteriyorlardı.Bunlarıniçindeasılhedefin,HalkPartisi’ndenİsmetPaşa’danziyade,kendisininolduğukanaatinevardığınızannediyorum.Yeniinkılaplarınbirikintileri.Sekizsenezarfında1923’ten1930’akadaryapılanişleridüşünelim.Laikcumhuriyet,Ankara’nınbaşkentolması,ondansonraşapka,harfdeğişikliği,MedeniKanun,bütünbunlar,şarkisyanıbirçokadamınyerlerindensürülmesi,bütünbunlarınüçbeşsenebirrahatlıkiçindetamamıylaunutulupgeçmişolduğunuzannetmekle,inanılmayacakbiriyimserlikhavasınadüşmüşolduğumuzanlaşıldı.

BirgeceotururlarkenFethiBey,nihayetçekilmekkararındaolduğunu,kapatacağınısöyledi.Atatürk,yapma,dediyarımağızla.Ben,nemünasebetniçinyapıyorsunuzdedim.Nevar,neolmuş,şöyleolmuş,böyleolmuş;olur.Siyasethayatındaolacakböyleşeyler.Yapamayacağım,duramayacağımorada,yapamamdedi.FethiBey’ibukararasevkedenikitaraflı.Birisi,tamamıylayerindençıkmışvaziyette;hertaraf,herkesinkılaplaraleyhinde,idarealeyhindehertürlügösteriyiyapıyor.İçlerindedahaneisteklerortayasürüyorlarbildiğimizyok.FethiBey,bunalmışbirhalde,sonraAtatürk,SerbestFırka’nınilkgünkurulduğuzamankivaziyettedeğil,kesinolarakendişeiçindevebuişleriidareedemiyorsunuz,maniolamıyorsunuz,maniolmaklazımdırdiyedemütemadiyentavsiyeveihtarederdurumda.Esasen,FethiBeybuinkılaplarıntaraftarıilerifikirli,irticateşebbüslerinehiçbirsuretleistidadıyokvegeçicimenfaatleriçinvasıtaolarakkullanılmayadaistidadıyok.Tamamıylabunalmışbirvaziyetteidi.Başkatürlüizahıyokturbunun.OnunüzerinekararverdilerveSerbestFırka’yıkapattılar.Kapatılmasıbizimiçinçokfena

oldu.Atatürk,çoközenerekböylebirtertibeteşebbüsetmişti.Çokemniyetlivetecrübeliinsanlarınelindeteşekkülettiğizannındaydı.Herhangibirgüçlüğeuğradıklarızamangüçlüğüntabiatıneşekildeolursa,berabergörüşülebilecekvebirçarebulunacakzannındaydı.Hadiseleröylegeliştiki,heryerdebirikmişolangerginlikler,bütüninkılaplarıntortularıkendiliğindenyeşerdivebunlardankurtulmakiçin,hepsindenkurtulmakiçin,SerbestFırka’nınbirvasıtaolarakkullanılmasıarzusuumumileşmeyebaşladı.OnunüzerineAtatürk,buteşebbüstenvazgeçmekiçinenazzararlanasıliçindençıkacağınıkendiâleminde,kendiarkadaşlarıileayrıcahazırlamayabaşladı.Bunuartıkkapatmanlazımdır,diyeFethiBey’ebirtebliğyaptığınızannetmiyorum.Böylebirkanaatevardım.Bulüzumugörmüşolabilir.AmatedbirolarakbunuFethiBey’esöylediğinizannetmiyorum.FethiBey’lekendiaralarındagörüşmüşvekendiliğindenbukararıvermiştir.Onusöylediğizamanısraretmediveişiolurunabıraktı.

İktidarDeğişmesiEndişeDuyulacakBirŞeyDeğildir.

FethiBey,SerbestFırka’yıkapatacağınısöylediğizamanbenitirazettim.FethiBey’ekarşıısrarettimvebunuyapamazsınız,dedimAtatürkbana,”neyapayım,elimdedeğil.İstemiyorlar.İştegörüyorsun”diyordu.

SerbestFırkateşebbüsübusuretlebitmişoldu.Bununneticesiolarak,birdenfazlapartiiledemokratikrejimümidiniAtatürkhemenhemenkaybetti.Sonra,bizdemokratikrejimegeçtiğimizzaman,yabancılarbanasormuşlardır:SerbestFırkatecrübesindensonra,şimdiAtatürksağolsaydıburejimegeçermiydi?BenimkanaatimceAtatürk,halegöre,zamanagöretedbirbulmasınıvetatbiketmesinibileninsandı.Tahminolunduğugibisabitfikirleriolaninsandeğildi.SerbestFırkatecrübesindeneticeyevardıktansonra,nihayetbizimihtiyaçgördüğümüzzamanlardasağbulunsaydı,onundaaynıihtiyacıgöreceğikanaatindeyim.

TerakkiperverFırkateşebbüsününneticelerihitambulduktansonra,yenibirfırkateşebbüsününneşekilde,nasılbirvaziyetyaratacağınıozamandüşünmüşdeğildim.Kesinbirfikrimyoktu.Buesnadamemleket,ekonomikvemalisıkıntılariçindebunalımaveçaresizliğedoğrugidiyordu.Benimdahaçokbuişlerlemeşgulolduğumzamanlardaydı.Politikaolarakyenibirfırkaiçinihtiyaçduymuşdeğildim.Gerçi,nüfuzsuiistimaliniönlemeninçaresini,Meclis’tebirmurakabeninmevcudiyetindegörüyordum.Ama,bubelkibaşkatürlü

deyapılabilirdi.

İktidarıBırakabilirdikBirdefaSerbestFırkakurulmuşolduktansonrabununkaldırılmasınıniyiolacağınıdahiçbirzamandüşünmedim.Güçlüklerivardı.Fakat,bugüçlükleribiz,Atatürk’leberaberyenebilirdik.FethiBeydevametseydi,güçlükleriyenerdikvekarşıkarşıyaikipartiozamanyerleşmişolurdu.Benbukanaatimuhafazaettim.Atatürk,ilktehlikelerigördüktensonrabugörüşeaslaitibaretmedi.Halbuki,iktidarıdabırakabilirdik.Böylebiristikametgösteriyordu.Atatürksağdı.İktidardandahaçokkolayayrılırdık.Böyleteşebbüsleryapıldığızamansalimişlemesinisağlamaklazımdır.Salimişlemesiteminolunduktansonraiktidardeğişmesi,endişeduyulacak,şaşılacakbirşeydeğildir.Böylekabuletmedenteşebbüsegeçmekyanlıştır.

SerbestFırkateşebbüsünündevametmesi,şüphesizbirçoksıkıntılarıdadevamettirecekti.Bilhassainkılaplarınzarargörmesi,aksamasısözkonusuolacaktı.Ama,bilaharebenimyalnızbaşımauğraştığımolaylarla,Atatürkileberaberuğraşmaksayesindegüçlükleriyenmekdahakolayolacaktı.

Benimbaşımdangeçenlermalum.Nelerleuğraştığımıburadasöylemeyelüzumgörmüyorum.İktidardandadüştük,azlıktadakaldıkvenicehadiseleroldu.Amayenihayatınşartlarıveistikametleri,kendiiçinde,tedbirlerideberabertaşıyorvegösteriyor.Tekpartiüzerindetecrübeyapıldıktansonra,bizdedemokratikrejimolmaz,olmayacaktırkanaatinevarmamaklazımdır.Bütünmahzurlarımeydanaçıktıktansonrabiletereddütgösterilmemelidir.Esasmeseledahabaşlarkendoğacakneticelerekatlanacağız,diyekararvermektedir.

BirçoğuTekrarHalkPartisi’neGirdiSerbestFırkakapandı.Bukadarhadisedensonra,SerbestFırka’yıkurmuşolanlarınbirçoğuileeskiarkadaşlığımızımuhafazaettik.BunlartekrarHalkPartisi’negirdiler.Vazifeleraldılar.Hiçbirşeyolmamışgibimünasebetlerimizdevametti.SükûnetgeldiktensonrabizzatFethiBey’ledemünasebetlerimiznormaledöndü.Sıkıntılızamanlarıntelakkisihepşuradangeliyor:EsasşikâyetvehiddetkonusuAtatürk’tür.Vebenkendisinidesteklediğimiçinböyleoluyorzannederler.Benonunyanındayımvedestekliyorum.Onuniçinkendileribumüşkülatauğruyorlar.bendekendileriyleberaber

olursam,neolacak?Hiçbirşeyolmayacak.Sonra,hiçkimseninbendenböylebirşeybeklemeyehakkıdayok.Demekki,esasşikâyetkonusubenoluyorum.Benimleuğraşıyorlar.Muvaffakolmayıncabütünsuçbanayükleniyor.BuvesileyleşimdibirazFethiBey’denbahsetmekisterim.

FethiBey’leİhtilafımızOlmamıştıHatıralarımınbaşlangıçkısmındaanlatmıştım.FethiBey’le,Meşrutiyet’inilanındanöncebenEdirne’deikenmuhabereederektanışmış,dostolmuştuk.İttihatveTerakkiCemiyeti’neonuntavassutuilegirdim.Meşrutiyetilanolundu.Zamanzamangörüştük.Sonraoaskerliktenayrılıppolitikahayatınıseçti.BirinciDünyaHarbi’ndensonraMalta’yagötürüldü.SakaryaMuharebesisırasındaMalta’dandöndü,Anadolu’yageldi.Geldiktensonragerçiberaberbirvazifedebulunmadık.Amamünasebetlerimiziyi.Hükümetteberaberolduk.Bencephedeydim.Herzamangörüşemiyorduk.ZaferdensonrabenHariciyeVekilioldum.OvakitdeFethiBey’learamızdahiçbirihtilafolmamıştır.

DIŞPOLİTİKADAÖNEMLİMESELELER

MusulMeselesindeKarşılıklıGörüşlerCumhuriyetinilanındansonraiçpolitikaolaylarıvaktimizinçoğunualmıştır.Yenirejiminvereformlarınyarattığıtepkileridikkatletakipederkenbunlarınetkileriileiçpolitikanınuğradığıdalgalanmalarıiyihalletmekvememleketiistikraraveemniyetekavuşturmakçalışmalarımızınhemzemin,hemdebaşlıcahedefiolmuştur.Bununlaberaber1930’akadargeçenbudevrede,yinededışpolitikadaçokönemlibazımeselelerleuğraşmakicapediyordu.BunlarınbaşındaMusulmeselesivardı.

MusulmeselesindebiranlaşmayavarabilmekiçinCemiyetiAkvam’ın,LaheyMahkemesi’nin,tarafsızlarınvetaraflılarınbütünmekanizmalarısıraylaişletildi.Bütünbumuamelelercereyanederken,münasebetler,vakitvakitakıbetiçinendişelerdoğuracakzehirlisafhalardangeçti.Nihayet,Musulmeselesi1926yılındaimzalananbiranlaşmailekesinneticeyebağlandı.MusulmeselesiüzerindevarılananlaşmaaşağıyukarıLozan’daİngiltereHükümeti’nintakipettiğiesaslarçerçevesindekaldı.Şüphesizbubizimiçintatminkârbirneticeolmadı.Fakatdahaileribirneticeeldeetmekmümkündeğildi.BizMusulbölgesindeplebisitiddiaediyorduk.Plebisitikabuletmediler.CemiyetiAkvamMeclisi,onunkomisyonları,hakemleri,hiçbirisitarafsızolarakhükümverecekvaziyettedeğillerdi.Herkesbaşındanberiİngiliznoktainazarınısavunuyordu.İşinbunoktayavaracağıdahaLozan’daikenbelliolmuştu.FakatbütünmemleketMusul’ukurtarmakistiyordu.Memleketin,Musul’ualmayıbirhedefolarakgöstermesikarşısındaLozan’daciddivebüyükbirmücadeleaçılmıştı.Hepimizistiyorduk,fakatkurtarmayaimkânyoktu.Lozan’dayapabildiğimiz,Musulmeselesinisulhmuahedesindenayırıptehiretmekyolunubulmasaydık,LozanKonferansıMusulmeselesinidediğerdevletlerintalepleriileberabersulholmaksızınileriyetalikedecekti.Lozan’dansonrakisafhalardadameseleaynıehemmiyetinimuhafazaetti.1926anlaşmasındafedakârlıketmeseydik,sulhyinetehlikeyegirerdi.ÇünküLozan’ınMusulileilgilihükmüemperatiftir.Yani,dokuzayzarfındahallolunacaktırdiyebirhükümvar.Hallolunmazsamuahedemuallaktakalabilirdi.butakdirde,negibitehlikelergeleceğitahminolunamazdı.Sulhhayatınagirdiktensonrakendimeselelerimizleuğraşırken,sulhudevamettirmek,davalarınenbaşındageliyordu.

SovyetRusyaKarışmıyorMusulmeselesininbuhranlızamanlarındaSovyetRusya’nınbumeseleyekarışmakniyetindeolmadığınıveherhangibirsuretleyardımcıbirvaziyettebulunamayacağınısöylediğinihatırlarım.Zatenböylebiryardımbeklemeyeişintabiatıitibarıyladaimkânyoktu.İngilizlerMusul’uişgaledereksonunakadarellerindebulundurdular.BuvaziyetteCemiyetiAkvam’ınkabulettiğiBrükselHattı‘narazıolmayıpdirenseydik,sulhbozulurduvevücudagelecekihtilatlarınhesabıyoktu.15senedenberiharphalindeydik.Veyenibirharbigözealarakdahaileribirneticeeldeedileceğinisöylemekgüçtür.Muharebezamanındaişgaledilmemiş,eldeedilmemişbiryerikonuşarakbilaharetekraralmakdamümkündeğildir.Siyasitarihaşağıyukarıhermemleketiçinböylevaziyetlerledoludur.Bununbirtekistisnasıvardır,oistisnadabizimlehimizdeolmuştur.MilliMücadelededüşmanıAnadolu’damağlupettiktensonraTrakya’yıhenüzfiilenişgaletmediğimizhaldesiyasimünasebetlerleTrakya’yıkurtarmışızdır.Mütarekeşartıolarakorayakadargitmeyisağladık.Hermütarekeyapılırkenbirmütarekehattıçizilirveharekatbununüzerinedurdurulur.BizTrakyahududunakadargitmeyişartkoştuk,uğraştıkvebunueldeettik.BusayedeTrakyaeldeedebildiğimizkadarıilebizdekaldı.Diğerkısımlararazimeseleleriarasındatabiatıylahudutlarımızındışındabırakıldı.MuharebeesnasındaişgaledilmediğihaldesonradanHatay’ısiyasimünasebetlerlealabilmemizde,Fransızlarla1921’deyapılanAnkaraİtilafnamesinekoydurduğumuzbirtakımhükümlersayesindeolmuştur.Sulhundevamıvememleketinselametiiçin1926anlaşmasınıyaptıkvebumeseleböylecekapandı.

YunanlılarlaİhtilafÇıkıyorMusulmeselesidevamederkenonunyanındaveondansonradevamedenbütünbuhranlararasındabiziençokuğraştıranbaşlıcaitilafYunanlılarlaaramızdakimübadelemeselesiolmuştur.1923’tefaaliyetegeçirilenmuhtelitmübadelekomisyonuçalışmalarınınbirtürlüsonunagelemiyorduk.İhtilaflımeselelerihalledemiyorduk.Buvaziyet1930’akadarsürdü.

YunanlılarlaiyimünasebettesisiiçinLozan’daVenizelosileanlaşmışvebununiçinaramızdaciddiolarakkararvermiştik.Bensamimiolarakinanıyordumki,yakındangördüğümbaşmurahhasMösyöVenizelosşimdibaşvekilolarakYunanistan’daidareninbaşındaydıve

aramızdakiihtilaflarıhalletmeyiciddiolarakarzuediyordu.Ancak,işintabiatındagüçlükvardı.Yani,anlaşmayıengelleyenhusus,mübadelemeselesinintabiatındangeliyordu.

Mübadelemeselesiningüçlüğü,büyüknüfuskitlelerininyerlerindenoynatılmasındadır.BüyükbirnüfuskitlesiTürkiye’ninhertarafındanYunanistan’aveyinebüyükbirnüfuskitlesiYunanistan’ınhertarafındanTürkiye’yekarşılıklıolarakmübadeleedilmiştir.Yunanistan’agidenleresasendahaevvelgitmişlerdir.Bunun,mübadeleyikolaylaştırantarafıvegüçleştirentarafıolmuştur.KolaylaştırantarafımuharebeninbitmesiileberaberTürkiye’denYunanistan’ahicretmeselesinin,dahamütarekeolmadanfiilenveemrivakihalindegerçekleşmesidir.fakatmübadeleninşahsihaklara,emlakevetatbikbölgelerinetaallukedenmeseleleriolduğugibiduruyor.MüeyyidesideYunanlılarınelinde.İşingüçtarafıdabu.Yunanlılarınelindeaskeribirmüeyyide,birmuharebetehdidivetazyikivasıtasıyoktur.AmaYunanistan’danTürkiye’yegelecek,mübadeleyetabiTürkleretaallukedenbütünhaklarYunanlılarınelindetabiibirmüeyyidevaziyetindebulunuyordu.

MübadeleMeselesiLozan’daMösyöVenizelosilegörüştüğümüzzaman,görüşbirliğihalindebulunduğumuzuanlamıştık.Sulhuyapmakistiyoruz.SiyasivestratejikihtiyaçlarbundansonraTürkiyeileYunanistanarasındaiyiveyakınmünasebetlerinkurulmasınıistiyor.Venizelosgörüşmelerimizde,hiçbirzamanTürkiyeilebozuşmakveyenidenbirmuharebeyegirmekistemediğiniciddiolarak,samimiolarakteyitetmiştir.Benimanladığımagörebunuidealbakımdandaistemiyordu.ÇünküVenizelos,gençliğindenberi,Yunanistan’ınOsmanlıİmparatorluğu’nunparçalanmasında,büyükbirnüfustopluluğusebebiyletabiatıylabüyükhissealacağınıidealolarakdaimahatırındatutmuşveVenizelos’ungörüşünegöretakipolunanbupolitikatamamıylaakimkalmış,iflasetmiştir.ŞimdiTürkiyeilemünasebetleriyenişartlaragöretanzimetmeklazımdır,kanaatindebulunuyordu.Benimlegörüşmelerinde,benimzihniyetimden,Türkiye’ninzihniyetineveistidadınaintikaletmeyeçalışarak,ikimemleketarasındaciddibirdostlukkurmayaimkânvarmıdır,bunukeşfetmeyeçalışırvebanahepbunusorardı.Bendekendisinederdimki,”Görüyorsunuz,bizYunanistanileiyimünasebetkurmakistiyoruz.Ameliolarakkarşısındabulunacağımızilkveesaslımani,benim

gördüğümegöre,mübadelemeselesidir.Bizdekilergitmiştir,sizdekilergelecektir.Bunlaradaletlemuamelegörürse,iyimünasebetler,ciddibirengeleuğramaksızınkapılarıaçmışolur.”

Hadiseler,benimLozan’datahminettiğimgibigelişti.Yunanistanilemünasebetlerimizindüzelmesinedaimamübadelemevzuundakiihtilaflarengelteşkilettivebuhal1930’akadarsürdü.

Lozan’daYunanlılarlabirmübadelemukavelesiimzaettik.Karşılıklıolarakmübadeleyapacağız.Şufarklaki,bizdengidecekolanlargitmişler,birtakımilişkilerikalmış.Kalmışolanlardandahakimlergidecekvekimlergitmeyecek,bununtespitineçalışılıyor.Mübadelemukavelesinegöre,İstanbul’dakiRumlarla,GarbiTrakya’dakiTürklermübadeleyetabitutulmayacaklardır.İlkihtilaf,İstanbul’daoturupdamübadeleyetabitutulmayacakolanRumlarıntespitindeçıktı.Mukaveleyegöre,1912kanunuiletespitedilmişİstanbulbelediyesınırlarıiçinde30Ekim1918tarihindenönceyerleşmişRumlargitmeyeceklerdi.”Yerleşmişolma”,yani”etabli”tabiriüzerindemutabıkkalamadık.Yunanistan,mümkünolduğukadarçoksayıdaRumunİstanbulveçevresindebırakılmasınıistiyordu.LaheyAdaletDivanı‘ndan”etabli”üzerindeiştişarimütalaaalındı.Meselebununladaçözülemedi.

TürklerHicreteMecburBırakıldıİstanbul’daRumlarvar.Dışarıdangelmişler,buradaoturuyorlar.Bunlarnasılayıklanacak?Mübadelemukavelesininhangihükümleri,onlarıİstanbul’daoturduklarıhaldemübadeleyetabitutacakveyatutmayacak?Yunanistan’dakiTürkleriçinböylebirihtilafyok.Orada,yalnızGarbiTrakya’daoturanlarmübadeleyetabideğiller.Fakatihtilafolunca,GarbiTrakyalıdeğildir,gidecektir,denebilir.AmaGarbiTrakyaTürkleriiçin”etabli”tabiribirmeseleolacakkadarönemlideğildir.Önemliolan,İstanbulRumlarıidi.Nitekimmübadelemeselesi,buyüzdençıkanihtilaflarsebebiyle1930’akadarsürmüştür.”Etabli”yani”yerleşmiş”nedemektir?İhtilafbuyüzdençıktı.LaheyHakemMahkemesi’negidildi,mütalaaalındı.Bunlartatbikedilirkenyeniihtilaflarçıktı.

İhtilaflardevamederken,Yunanistan’da,GarbiTrakyaTürklerinefenamuameleyapılmayabaşlandı.BirçokTürkhicretemecburbırakıldı.BiraraYunanhükümeti,Yunanistan’dakiTürklerinmallarınaelkoydu.Bizmukabeledebulunduk.Zamanzamanikihükümet

arasındakimünasebetlergerginsafhalaragirdi.Meselelerinbirihalledilirken,birbaşkasıçıkıyordu.Bunlardanhatırımdakalanenmühimipatrikmeselesidir.Patrikmeselesininbüyükmünakaşasıolmuştur.KonstantinAraboğluismindebirRum,patriktayinedilmişti.Halbukiyenipatrikmübadeleyetabiidi.İstanbul’dayerleşmişvemübadelemukavelesinegörekalmasıgerekenRumlardandeğildi.Mübadeleyetabiolanmıntıkahalkındandı.Bununiçinbiz,yenipatriğinmübadeleyetabiolduğunusöylüyorduk.Yunanistan,patriğinmübadeleyetabiolmadığınısöylüyordu.BununiçindeLaheyMahkemesi’nemüracaatedilerek,hükümalınmayaçalışıldı.Bizyetkisizlikmeselesiniilerisürerekbunamaniolduk.Muhtelitmübadelekomisyonubizimiddiamızıesasalarakkabulediyordu,fakatkomisyonunbizdenolmayanüyelerimukaveleninbuhususlailgilihükmününyalnızpatrikiçinuygulanmayacağıfikrinisavunuyorlardı.

Patrik,Anadolu’danmübadeleyetabibölgedenolduğuhalde,kalırveyakalmaz.Birkişidir.Bugünehemmiyetlibirmeselegibigörülmeyebilir.Amaogün,mübadelenintatbikisırasında,patrikinvaziyetiüzerindeistisnaibirmuameleyapmanın,gelecekzamanlariçinnasılbirörnekolarakkalacağınıtahminetmeyeimkânyoktu.Bütünbumeselelerintarihtengelenbüyükihtilaflaraveçatışmalarasebepolduğubilindiğiiçin,tatbikatınilkgünlerinde,herkes,muahedehükümlerineciddibirsurettebağlıkalmakiçindikkatliydi.Budikkatliolmaveözelbirhassasiyetgöstermehali,işlerigüçleştirenunsurlardı.

DostlukArzusuÇekişmelereHâkimOlduMübadelemeselesininiyiniyetleçözülmesi1930’akadarsürdüveciddibirdostlukarzusubütünçekişmelerehâkimolduğuiçinneticelendi.İhtilaflıdevredeMösyöVenizelos,ikimemleketarasındaciddibirsulhteessüsetmesiiçinbizimgayretlerimizesamimibirarzuilekarşılıkvererekçalışmıştır.Venizelos’u,iktidardanayrılıncayakadardadostlukkanaatindesamimibuldum.

Mübadelemeseleleri,Ankara’da10Haziran1930’daimzalanananlaşmailehalledildi.DahaLozan’daikenYunanistanileTürkiyearasındaiyimünasebetlerkurulmasındaönümüzeçıkacakilkengelinmübadeleolduğuhakkında,bunuiyihalledersekdostlukyoluaçılabilirdiyetecrübeyemüstenitolmaksızınsağduyuileyaptığımtahmin,benimzannettiğimdendahagüçvedahauzunbirdevredeneticeyevarabildi.Lozan’da,Venizelos’a,dostlukkapılarınınaçılması,

mübadelemeselesiniiyihalletmektegöstereceğimizkarşılıklıanlayışavekabiliyetebağlıdır,demiştim.Ama,bununaltısenesüreceğinivebukadaryorgunlukvereceğinitahminetmemiştim.

VENİZELOSANKARA’YAGELDİ

UzunSürenDüşmanlıkMübadeleanlaşmasınınAnkara’daimzaladığıgünVenizelos’abirmektupgöndererek,kendisiniAnkara’yadavetettim.1930Ekimi’ndeMösyöVenizelos,TürkiyeileYunanistanarasındakidüşmanlığı,uzunsürensondevrindetemsiletmişolaninsandı.Yunanideallerinitemsilediyordu.Girit’tebaşladığımücadelelerimuhtelifvesilelerleanlatmışımdır.Buradatekrarlamayacağım.Şunusöylemekistiyorumki,bütünsiyasetâlemindevebizzatYunanistan’da,Venizelos’unTürkiye’yiziyareti,tarihibirhadisesayılmıştır.

Hatırlarım,Venizelos’unburayageldiğigünlerdeMacarBaşvekilideAnkara’daydı.İkisiniberaberağırladık.MacarBaşvekilidahaevvelgitti.MacarBaşvekili’ninbuAnkaraziyareti,hemenpekbahsolunmadangeçti.Halbukiçokdeğerlibirinsandı.Kendisideişinfarkındaydı.Ankara’dabirdefabana,kendisinegösterilenilgininazlığını,kibarveciddibirşekilde,yarışikâyetedertarzdaanlattı.”Venizelos’unziyaretitarihibirhadisedir.Anladık.Amabendeburayaresmenziyaretegeldim.Birdevletziyaretiyapmaküzereburadayım.Onunmuamelesiniisterim”,diyordu.Butarzdabirşikâyeti,politikadilindeilkdefaondanişittimveonaistediğimuameleyigöstermekiçinözelbirdikkatsarfettim.

Yunanistanilearamızdamünasebetlerindüzelmesizamanlarındaİtalya’nınözelbirtutumuvardı.İtalya,Türkiye-Yunanistanmünasebetlerinindüzelmesiniistiyordu.Budevirde,yani1930’larda,İtalya,Türkiye,YunanistanveBulgaristanileayrıbirblokyapmakvekendisibublokasahipçıkarakonunlaAvrupaiçindesiyasetyapmakniyetindeydi.YaniİngiltereveFransa’yakarşıkuvvetlibulunmakistiyordu.BilhassaFransa’yakarşı.FransaBirinciCihanHarbi’ndensonraAvrupasiyasetine,“Küçükİtilaf”denilenbirgrupileçıkmıştır.Bu“Küçükİtilaf”daRomanya,YugoslavyaveÇekoslovakyavardı.Ve”Küçükİtilaf”yoluileBalkanlar’daFransıznüfuzuhâkimbulunuyordu.İtalyada,Türkiye,YunanistanveBulgaristanilebirleşerekkendisineyakınbirgruplaBalkanlar’datesiryapmakistiyordu.TabiisonraHitler’inzuhuruileİtalyapolitikasındayeniistikametlerinkişafetti.İtalya’danburadabahsedişim,Türk-YunanilişkilerinindüzelmesindekiolumlututumuveVenizelos’unAnkara’yıziyaretimünasebetiyledir.

VenizelosburadaAtatürkilegörüştü.Atatürk’ünTürk-Yunan

münasebetlerinindüzelmesindevedostluktesisindenekadarsamimibirkanaatesahipolduğunuyakındangördü.Kendisindekidostlukfikrikuvvetlenmişolarak,memnunbirhalde,cesaretlegitti.

Venizelos’unAnkara’yıziyaretivesilesiyledostlukantlaşması,tarafsızlıkantlaşması,uzlaşmavehakemantlaşmasıolmaküzereüçantlaşmaimzalandı.Ayrıcadenizkuvvetlerinintahdidihakkındabirprotokolyapıldı.İkamet,ticaretveseyrisefainsözleşmesiimzalandı.Hulasabuziyaret,ikimemleketarasındakidostlukbakımındansondereceistifadelibirziyaretoldu.

Venizelos’un,tarihibirhadiseolanbuziyarettenayrılışısırasında,yakınolaylarınhalkarasındakitesirlerindenşikâyetettiğiniişitmişimdir.Bunubizimarkadaşlarasöylemiş.DostluktesisetmekiçinidareedenleringayretlerivehalktabütüngeçmişolaylarıunutmayaçalışanbirarzubulunduğuVenizelos’undikkatindenkaçmamıştı.Bunudeğerlendirmişolduğunuzannediyorum.Yanibizidareedenlerdekidostlukgayretini,halkınsoğukkarşıladığıintibaıvar.Bizimarkadaşlarınbananaklettiğinegöre,arzuettiğihararetigörmediğindenşikâyetetmiş.Bizimkilerdenazikbirsurette,”Çokçektiler”diyeikazetmişler.

Yunanistan’aGidiyorumErtesisene,1931’de,yinesonbahardabenbuziyaretiiadeettim.HariciyeVekiliTevfikRüştüBey’leberaberorayagittik.Yunanistansiyasigösterişlerdeçokcanlıbirhayatgeçirmeyealışmıştır.Dostlukgöstermekistediğivakitonufazlasıylagöstermekkabiliyetindedir.Beniçokiyikarşıladılar.Bendede,Yunanistan’agittiğimzamanhalktannasılbirkarşılıkgöreceğimşüphesivardı.BudevirdeYunanistan’dacumhuriyetvekrallıkmünakaşasıbaşlamıştı.Rejim,cumhuriyetrejimi.Cumhuriyet,Yunanistan’dadevamedebilecekmi,edemeyecekmi?Bununmünakaşasıvardı.Bumünakaşabizdedevardı.Fakat,bizdepekâlâdevamediyorkanaatiileYunanistan’dadadevamedebileceğinizannediyordumveorayabudüşünceilegitmiştim.Halbukigörünceanladımki,Yunanistan’ınkrallıklaidareolunabileceğikanaatioradaçokdahayaygınvederinbirhaldedir.Yunanistan,kurulduğuzamankrallıkolarakkurulmuşvekrallıkmüessesesinden,gerekiçsükûnette,gerekenternasyonalmünasebetlerdeçokistifadeetmiştir.Değerlikrallargelmişgeçmiş.BununiçinkrallığınYunanistan’daitibarıvardı.Venizelosihtilali

zamanındabuitibarsarsılmış.BilhassamağlubiyetiKralKonstantin’e,onunkumandanlığınaveonunidaresinebağladıklarıvebüyükYunanidealizmikralzamanında,kraleliylesöndüğüiçin,cumhuriyetrejiminiseçmişler.Fakatbütünbumenfigörünüşünizahınısüratlebulmuşlarvekrallıkmünakaşasıtekrarhararetlibirşekildeuyanmış.BenYunanistan’aodevirdegittim.

Yunanistan’agittiğiminertesigünübizimsefarettenogünçıkangazeteleribanagetirdiklerizamanhayretleriçindekaldım.Yunangazetelerininogünönemlebahsettiklerimevzu,Türk-Yunanmünasebetleriidi.Benimseyahatimsebebiylebunutabiikarşılamaklazım.Fakathayretettiğimhususmeselenintakdimtarzındangeliyordu.Yunangazetelerinegöre,Türk-Yunanmünasebetleridüzelmiştir;muhacirler,herkesyerliyerinedönecektir.Gazeteleraçıktanaçığabuümidivebuhavayıveriyorlardı.Bunlarıgörünce,tahminetmediğimbirneticeolarakçokşaşırdım.Halbuki,münasebetlerimizde,ziyaretlerde,YunanHükümetiyleşugerçeğigözönündetutmaktanhiçgerikalmamıştık:Münasabetlerimizintemelimübadeleyedayanmaktadır.Yenimünasebet,yenidevir,teessüsedenbunizamüzerindekurulmuştur.Öylekurulacakvebuyoldainkişafedecektir.Buesaslarüzerindemutabakatımızıhervesileiletekrarederveteyitettirirdik.

Yunangazetelerielimdeolduğuhaldebenbunlarıdüşünüyorum.Aradan15dakikageçmiştiki,Venizelosotelegeldi.Zatenbenihiçbirgünyalnızbırakmamıştır.Daimaberaberdolaşmışızdır.Venizelosilearamızdatamyirmiyaşfarkvardı.Obendenyirmiyaşbüyüktü.Dikkatederdim,Venizelosmünasebetlerimizdebanaçokyakınbirilgivesiyasibiryakınlıkgösterdiğikadar,birşahsidostlukveşefkatgöstermeyedeçalışırdı.BilhassaYunanistan’dabulunduğumbugünlerde,istirahatimintemini,herhangibirhadiseden,aksibirolaydanüzüntüduymamamiçinitinagösterdiğiniminnetlehatırlarım.

Venizelos’a”HerŞeyBozuluyor”DedimŞimdi,buYunangazeteleriilemeşgulolduğumsıradaVenizelos,oteleyanımagelince,ilkişim,onaYunangazetelerindenaldığımbuhavadisisöylemekoldu.İlkçarpıldığımolay.Gazeteler,”Herşeydüzeldi,mübadeleişihalledildi,muhacirlertekrargeridönecek,böylekararlaştırılmıştır”tarzındakampanyaaçmışlardı.Venizelosilekonuşurken,galibaçarpılmışvedolgunbirhaldeolduğumhalimden

anlaşılıyordu.MösyöVenizelos,”Neyinvar”,diyesordu.Anlattım.

”Neolacak?Herşeytemelindenbozuluyorvetehlikeyegiriyor.Bunasılşeydir?”dedim.

Venizelosbirkaçcümleylebütünüzüntülerimitemelindenbertarafetti:

”Saçma!Böyleşeyolurmucanım,dedi.Şüphemiediyorsun?Birtakımgazetelerkendiarzularına,kendihislerinegörezeminiyokluyorlar.Hiçbirkaydabağlıolmaksızınserbestkonuşulan,serbestyazılanmemlekettebunlarolur.Hiçbirehemmiyetiyoktur.Bunlaraehemiyetverme.”

Venizelos’unsözlerindekikesinlikvehalitavrındakiciddiyetkarşısında,bulunduğumtersvaziyetesasındantesirsizkaldı;başkamevzuageçtik.

Yunanistan’dailkziyaretimireisicumhurayaptım.ReisicumhurozamanMösyöZaimisidi.Reisicumhurdairesişehiriçinde.Orayagittim.MösyöVenizelosdaberaber.Zaimisyaşlıbirzattı.Venizelos’tanyaşlıgörünüyordu.Sene1931.Demekkiben,47yaşındayım.Vetabiiçokcanlıbirhaldeyim.Venizelos,67yaşındaydivesözarasında,kendisininfaalolaraksiyasetyapacakveçalışacakbiryaştaolduğundanbahsederek,”Henüzgencim”derdi.Gerçektencanlıbiradamdı.

Zaimis’eyaptığımziyaretkısasürdü.Hiçpolitikakonuşmadık.Karşılıklıiyimünasebetler,saygılısözlersöyledik.Benimiyidileklerime,devletreisikarşılıkvermeklekonuşmayıidareetti.Sonradikkatimicelbettilerki,Zaimis,reisicumhurolarakanayasahükümlerinevepolitikadahersuretletarafsızbulunmakkayıtlarınatitizliklevetaassuplariayetetmektabiatındaymış.Zaten,dahaevveltemasettiğimgibi.Yunanistanoesnadakrallık-cumhuriyetmünakaşalarıiçindeydi.Bumeseleninmünakaşakonusuolduğubirzamanda,kendisininmünakaşalariçindeveönplandagörünmeyiarzuetmediğianlaşılıyordu.İstemeyerekreisicumhurluğagelmiş,politikahayatındaözelbiriddiasıveihtirasıolmayanmuhterembirdevletbaşkanıhalindegörünüyordu.

BalkanPaktı‘nınİlkTohumlarıVenizelosbundansonrabeniAtinaBelediyesi’negötürdü.Belediyedebeniçokiyikabulettiler.Dostlukgösterdiler.İkimemleketarasındakimünasebetlerindostaneolmasınıhakikiveciddiolarakistediklerini

söylediler.Çokolgunveyetişkininsanlardı.Butarzdakarşılıklıkonuşmalardansonra,belediyedenayrıldım.Venizelosbana,

”Dikkatettinmi,bunlarkralcıdır?”dedi.

Bilmiyordum.

”Hayretettim,nasılkralcıdırlar?”dedim.

MösyöVenizelos,

”AtinaBelediyesikralcılarınelindedir”dedi.

Benmeraketmiştim.Nasıloluyor,diyesorduğumzamancevapverdi:

”Bizdeoluyorişte.Senibelediyeyegötürürken,kralcıları,kralcıolanpolitikacılarıyakındantanıyıpdinleyesinveikimemleketarasındakidostlukmünasebetlerininbütünsiyasiçevreleremalolmuşbulunduğunainanasın,istedim.”

VenizelosbenibirgünAtinacivarındauzakçabiryeregötürdü.Burasıbirsayfiyeyeriydi.BirAmerikanşirketioradayenibirteşebbüsalmıştıveinşaatyapıyordu.Yunanlılarbuşirkettenşikâyetediyorlardı.AynıAmerikanşirketi,birsüreönceAnkara’nınimarıiçinbizedemüracaatetmişti.Uzunboylukonuştuktansonra,biranlaşmayavaramamıştık.Yunanlılar,buşirketlebiranlaşmayapmayışımızın,bizimdahaakıllıolduğumuzayenibirmisalteşkilettiğini,yarışaka,yarıciddisöylüyorlardı.Bunu,Yunanistanseyahatininlatifelibirolayıolarakhephatırlarım.

Atina’dakaldığımbirkaçgüniçindebirfutbolmaçıseyrettim.Venizelosbenistadyumagötürmüştü.Atina’nıniçindebulunanstadyumçokkalabalıktı.Halk,oradabeni,çılgıncadostluktezahüratıilekabuletti.Bununla,Yunanhalkının,TürkiyeBaşvekilini,nekadardostlukduygularıilekabulettiklerinigöstermişoldularvehakikatenüzerimdeotesiriyaptı.Bubüyükanfilerleyapılmışolansporyerindeçokzevklibirsporsahnesigörmüşoldum.

BalkanPaktıMeselesiYunanistan’dakaldığımmüddetesnasında,Türk-Yunanyakınlaşmasındanayrıolarak,buyakınlaşmanınBalkandevletleriarasındayayılmasıveBalkanPaktımeseleleriüzerindeVenizelosilegeniştemaslarımız,genişkonuşmalarımızolmuştur.BalkanPaktıfikri,buziyaretleresnasındaesaslıolarakvardı.Vebizimüşterekgayrete

sevkedenyenibirunsurhalindeydi.GerekVenizelos’unTürkiye’yiziyareti,gerekbenimYunanistanziyaretimle,hemikimemleketarasındakidostaneiyimünasebetlerin,hemBalkanPaktışeklindedahagenişbirdostlukhavasınınteessüsümesafealmıştır.

1932yılındaSovyetRusya’yabirziyaretyaptım.Şimdibunuanlatacağım.RuslarbenimYunanistanziyaretimmünasebetiyle,dışarıyabirziyaretyapacaksam,bununMoskova’yakadaruzamasınıehemmiyetlearzuediyorlardı.Birbaşkayeredahaseyahatetmemmevzubahisti.Ruslar,evvelabizegelsin,diyerekısrarettiler.Nihayet1932’deNisanayında,Rusya’yagittim.

RUSYASEYAHATİ

Türkiye-SovyetRusyaİlişkileriRuslarla1925’tenberidevamlıbirmuahedeilebirbirimizebağlanmışgibiydik.Münasebetlerimiz1930’akadarönemligelişmelergöstermiştir.1925antlaşması,Ruslarınihtilaldensonratakipettikleriumumipolitikanıntabiibirneticesiolarak,bizedahayakınbulunmakarzularındandoğmuştur.Rusya,BatılıdevletlertarafındantecritedilmişolmaktankurtulmakiçinyakınkomşularıiledostlukmünasebetiiçindebulunmakveAlmanya’nınİngiltereveFransa’yayaklaşmasınıönlemekistiyordu.Politikasınınesasıbuidi.Fakat,Fransaveİngiltere,Almanya’yıdayanlarınaalarak,İtalya,PolonyaveÇekoslovakya’nındaiçindebulunduğuLocarnoAntlaşması‘nıyaptılar.Buantlaşma,Sovyetler’intakipettikleripolitikayaaykırıidi.Bizimpolitikamızadauygundüştüğüiçin,LocarnoAntlaşması‘ndanhemensonra,aralıkayınınortasında,RuslarlaParis’teözelbirtarafsızlıkantlaşmasıimzaladık.Bu,1925antlaşması,Locarno’danhemenhemenikihaftasonradırveonacevapmahiyetindedir.Sovyetler,ilkzamandanitibaren,Almanyailediğerdevletlerarasındayapılanmuahedeleriveyakınlaşmateşebbüslerinidaimaendişeilekarşılamışlardır.1925’tebizimmuahedemizleonacevapvermekistediler.Sovyetlerlemünasebetimizinemniyetüzerindebulunmasıvearayabirşüphegirmeksizindevametmesi,bizimiçinilkgündenberiönemlibirdikkatmevzuuolmuştur.Bubakımdan1925tarafsızlıkmuahedesi,bizimpolitikamızadauygundüşüyordu.GerçiMusulihtilafıesnasındauğradığımızgüçlüklerdeSovyetlerinfiilibiryardımısözkonusudeğildi;amasiyasiolarakCemiyetiAkvamMeclisi’ndevekomisyonlarındaMusulmeselesimüzakerelerivemünakaşalarıdevamederken,Sovyetlerbizemanendestekolmuşlardır.BizSovyetlerleyalnızsiyasimünasebetlerimizideğil,iktisadimünasebetlerimizidegeliştirmekistiyorduk.İkimemleketarasındakiticarimünasebetler,MilliMücadeledensonrabirhayliartmıştı.Fakatbiraralık,iktisadiveticarimünasebetleringelişmesiaksadı.Sanıyorum,1926veya1927’de,RusyaTürkiye’denithaledilenmallarabazıtahditlerkoyduvemünasebetlerimizbusebeplebirsarsıntıgeçirdi.Birhayliçetinmüzakerelerdensonra1927yılındabirticaretveseyrisefainmuahedesiimzalamayamuvaffakolduk.BizimSovyetlerleiktisadiveticariilişkilerkurmayaçalıştığımızbudevirdeuğradığımızgüçlükler,başlıca,Sovyetleri’inyeniİktisadiveticarisistemlerindengeliyordu.Sovyetler’inyeniiktisadiveticarisistemlerinintatbikatı,kendi

içlerindedeolmaküzere,heryerdegüçlükledevamettiğiiçin,onuntabiisarsıntılarıesnasındabizdegüçlüğeuğruyorduk.Fakatmünasebetlerimizdevamediyorvehergüçlüğeçarebulmayaçalışıyorduk.İştenihayet1927’debahsettiğimticaretveseyrisefainmuahedesiimzalanmıştı.

1928’deCenevre’debirsilahsızlanmakonferansıtoplanmıştı.Bizbukonferansadavetedilmemiştik.FakatSovyetler’inkonferanstakitemsilcisiLitvinof,Türkiye’nindünyasiyasetindemühimbirrolüolduğundanvecoğrafidurumununehemmiyetindenbahsederek,bizimdekonferansaçağrılmamızıteklifettivekonferansbunukabuletti.

SilahsızlanmaKonferansınaKatıldıkSovyetler’inteklifiüzerinebizCenevre’detoplanansilahsızlanmakonferansınakatıldık.BukonferanstaSovyetlertopyekûnbirsilahsızlanmateklifediyordu.VebizdebugörüşekatılarakSovyettezinidestekledik.Dahasonra1928yılındayapılanKelloggPaktı‘nadaSovyetRusyaileberaberkatıldık.CemiyetiAkvam’ınmuhtemelbirharbiönlemesindenduyulanşüphelerüzerine,FransızDışişleriBakanıBriandileAmerikaDışişleriBakanıKelloggarasındakararlaştırılıp,birçokdevletinimzaladığısavaşıönleyicibupaktimzalandıktanbirsüresonra,ortayaatılanLitvinofProtokolü‘nüdeimzaladık.Kelloggmisakınınyürürlüğegirmesigecikirendişesiile,LitvinofteşebbüsegeçtiveLitvinofProtokolü‘nüortayaçıkardı.Buprotokolegöre,KelloggmisakınınDoğuAvrupa’daderhaluygulanmasıiçinLitvinof’unilerisürdüğüprotokoledeiltihakederekSovyetlerleberaberlikgösterdik.

Garpdevletleriilemünasebetlerimiz1926’dansonragelişmeistidadıgöstermeyebaşlamıştı.Gerekbusebeple,gerekBalkanlarüzerindeteşebbüsleregiriştikçe,SovyetRusya’nındaTürkiyeüzerindekidikkatiartmayabaşlamıştı.BizimBatıilemünasebetlerimizidüzeltmekhususundakiçalışmalarımız,SovyetRusya’daşüpheleruyandırmaktangerikalmıyordu.İştebuşartlariçindeısrarlaRusya’yadavetedildimve1932’deMoskovaziyaretiniyaptım.

RuslarınIsrarıOesnadabirbaşkayeredahaseyahatimmevzubahisti.Gitmeyidüşünüyordum.Ruslaraceleettiler,evvelabizegelsin,diyeısrarda

bulundular.BirTürkvapuruileOdesa’yahareketettik.Bayanİnönüyüdegötürüyorum.Buseyahatbaşlarkenbenimiçinbirtalihsizlikoldu.Bayanİnönü,Odesa’danhareketimizdenitibarenşiddetlibirsafrakesesiiltihabındanhastalandı.Ruslarilgigösterdiler.Refakatimizeçokdeğerlidoktorlartayinettiler.BudoktorlarseyahatboyuncabizeyardımcıveBayanİnönü‘nünsıhhatinigözetleyicibirroldeoldular.Avdetedinceyekadardayanımızdanayrılmadılarvedönüştebiziİstanbul’akadargetirdiler.Kendilerineçokmüteşekkirolmuştuk.

GörüşmelerMoskova’dabizibüyükbirtörenlekarşıladılar.Molotof,Litvinof,hepsikarşılayıcılararasındabulunuyordu.Resmiprotokoldehiçbireksiklikyoktu.Bizeçokitibarettiler.

Rusyaseyahatindemuhteliftoplantılarvemülakatlaryapılmıştır.İlkönemlitemas,Kremlin’deStalinileveSovyetHükümetiyletoptanmülakatolarakbaşlamıştır.

Kremlin’egittik.MüzakereiçinkararlaştırılanzamandabiziKremlin’inbalkonunaaldıklarınıhatırlarım.Rusya’nın,AnkaraSefiriSuriçyanımızdabulunuyordu.Türkiye’denSuriçileberabergelmiştik.Hükümetiçerideiçtimahalindedir,sizinkabulünüzbelkibirikidakikagecikecektir,diyebizibalkonaaldılar.Bekleyeceğimiziçinözürdilediler.BiraralıkStalinyanımageldi:

”İçerideacelebirişimizvar,onukonuşuyoruz.şimdibitecek.Ondansonraberabertoplanacağız.Çokisterdim,bizimtoplantımızısalonunbirköşesindengörebilseydin.Benimiçinherşeyisöylerler.Diktatör,falanderler.Toplantımızdabulunmanmümkünolsaydıdanehaldeçalışıyoruz,onugözünlegörüpbirfikiredinseydin”dedi.

NezaketGösterisiStalinböylebirşakayaptıktansonra,tekrargittiveikiüçdakikasonra,buyurun,dedilerveiçerigirdik.Biziçokbüyükbirnezaketlekabulettiktensonra,doğrudandoğruyabirhükümettoplantısıgibigörünenbuözeltoplantıyakatıldık.Stalinoturmamiçinbanamasanınriyasetyerinigösterdi.Oturdum.Dikkatettim,sağımda,solumdabizimarkadaşlarvar.HariciyeVekiliTevfikRüştüBeyileMoskova’dakisefirimizHüseyinRagıpBey,bunlarikiyanımdaoturuyorlar.Masanın

etrafındakidiğerkoltuklardaMolotofvar,Litvinofvar,onlarınAnkaraSefiriSuriçvedahabirikivekilvar.Stalin,beniriyasetyerineoturtmakgibibüyükbirnezaketgösterdiktensonra,kendisiayaktadolaşarakmüzakereyiidareetmeyebaşladı.

İkimemleketarasındakimünasebetlerdenhararetlebahsolunuyor.BizTürkçekonuşuyoruz.OnlarRusçakonuşuyorlar.Aramızdakuvvetlitercümanlarvar.Ben,bazen,mecburoldukçaFransızcakonuşuyorum.OnlarıniçindeçokgüzelFransızcabileninsanlarvar.Ruslar,yabancıdilöğrenmekteveyabancıdili,odilininsanlarıkadarfasihveaynıaksanlatelaffuzetmekteözelbiristidatsahibidirler.Ruslarhembildikleriyabancıdiliiyibilirler,iyiöğrenmişolurlar,hemaynımilletinferdiimişgibiodilinaksanıilekonuşurlar.Yaniyabancıdileçokkabiliyetlidirler.

BuilkmüzakeredeTürkiye’yeyapılacakiktisadiyardım,ticarimünasebetlervebiristikrazmeselesiesasolarakkonulmuştur.

SıkıntıİçindeydilerRusya’yayaptığımbuseyahatinSovyetRusya’nıniktisadençoksıkıntıçekmekteolduğubirzamanarastgeldiğini,Mosokva’yagidergitmezfarkettik.Busıkıntıları,bütünhallerindenanlaşılıyordu.Rusya,dahaihtilalyıllarındaiktisadibakımdanbüyükzorluklariçinedüşmüştü.BununüzerineLenin,”NEP”denilenyenibiriktisatpolitikasıuygulamayabaşlamıştı.”YeniİktisadiPolitika”manasınagelen”NEP”sistemi,bizRusya’yagittiğimizzaman,henüzterkedilmişti.Lenin’inölümü,iktisadivaziyetingirmişolduğuçıkmazabağlanıyordu.BuçıkmazdandolayıiçinedüşülenbüyükbunalımıntesirleriileLenin’inhastalandığıveöldüğükanaativardı.Lenin’inölümündensonrakiyıllardavaziyetçokıslahedilmişti.Ruslarlayaptığımilkgörüşmelerdebana,LeninöldüktensonraRusya’nın,içindebulunduğugüçlüklerdençıkmakiçingösterdiğigayretlerinmüspetneticeverdiğinihervesileileanlatırlardı.VeLeninsağolsaydı,bugünküvaziyetigörerekşaşılacakkadarilerlemekaydettiğimizianlayacaktı,derlerdi.Bütünbunlarıkonuşurken,Lenin’isuçlamakşöyledursunaksineondanhürmetlebahsedervekendisinin,milletinıstıraplarındanfevkaladeteessürekapılarakhastaolduğumanasınıçıkartmakisterlerdi.

MüzakerelerSonuçlanıyorKremlin’deyaptığımızilktoplantıdabizeyardımetmekimkânı

olduğunusöylediler.Azamikolaylığıgöstereceklerianlaşılıyordu.Dahaevvelgörüşmeleryapılmıştı.Sekizmilyondolarlıkaltındeğerindebirikrazyapmayıkabulediyorlardı.Stalinayaktadolaşarakmüzakerelerinseyrinitakipediyor.Lüzumgördükçemüdahaledebulunuyor.Evvelafaizmeselesiaçıldı.Faizistemiyorlar.Sıravadenintayininegeldi.20senevadeilemüsavitaksitlerhalindeödeyeceğiz.Bukararabağlandı.Borcunödenmesininparaolarakdeğil,malolarakkarşılanmasındamutabıkkaldık.Busekizmilyondolarlıkistikrazınbütünşartlarındamutabıkolduk.”Malolaraknealacaksınıznealırsınız?”dedim.Bunudatespitettik.Kendilerineçokteşekkürettim.İlkmüzakerelerböyleenmüsaitşartlarlamüspetbirşekildeneticelendi.Butarzdabirdostlukhavasıiçindeayrıldık.

Stalin’leGörüşmelerimizSürüyorKredimüzakereleriileilkgörüşmebittiveStalin’lesonramüteadditgörüşmelerimizoldu.Rusya’dandönüşte,Ankara’dakiİngilizsefirine,8milyondolarkredialdığımızıveşartlarınıbirkonuşmaesnasındaanlattığımzaman,sefir,”müstesnabirşey”demişti.

Moskova’dabizeçokikramediyorlarvegezdiriyorlar.Ruslar,zatençokikramcıbirmillettir.Misafirlerinetasavvurolunamayacakşekildeikramederler.Kaldığımızoteldebizedeçokikramdabulundular.Tiyatroya,operayagötürdüler.Rusbalesiniseyrettik.Yüksekidarecilerbizimlehepberaberbulunuyorlar.BirindeStalinileberaberdik.Benbiraralıkbalkondadururken,Stalinyanımageldi.Konuştuk.Bukonuşmamız,banagösterdikleribirfabrikaüzerindeoldu.Onuilerideanlatacağım.

BundansonraStalin’leönemlibirkonuşmakendievindeolmuştur.Şehrindışındabirvillasıvardı.Oteldenbizialdılar,arabaylaorayagötürdüler.Stalinöndeşoförünyanındaoturuyordu.BenveMolotofarkadayız.Emniyettertipleriiçindegittik.

Stalin’inevinde,birmasaetrafındagörüştük;yemekyedikvesonradöndük.

Sözü,BalkanPaktınaGetirdimGörüşmeesnasında,Garpâlemiilemünasebetlerimizdenbahsolunuyor.Ben,Yunanlılarlaolanmünasebetlerimizianlattım.SözüBalkanPaktı‘nagetirerekşunlarısöyledim:

”Balkanlardabirpaktyapmayıdüşündük.Bununiçintoplantılaryaptık.Balkandevletleriylebirpaktetrafındatoplanarak,Balkandışıdevletlerlemünasebetlerbakımından,bubölgeyikendiölçümüzdebiremniyetekavuşturmakiçinmüşterekçalışmanınfaydasıolacaktır.Butertipte,bizimRusyaileolanmünasebetlerimizdaimamahfuztutulacaktır.BizimiştirakimizbulunanBalkanPaktı‘nınRusyaaleyhineişlemesiihtimaliihtirazikaydabağlanacaktır.”

BalkanPaktıyapmakiçintemaslarımızda,Rusyakuşkugösterirvedaimaitirazdabulunurdu.İknaetmekiçingüçlükçekerdik.Busebeple,doğrudandoğruyaStalin,MolotofveLitvinof’unbulunduğubiryerdemeseleyikonuşarakâtiiçinvesveseihtimaliniortadankaldırmakistiyordum.Uzunboyluanlatım.

Stalin,MüdahaleEdiyorRussefiriSuriçdeorada.SuriçAnkara’daiken,BalkanPaktıçalışmalarınaitirazeder,”Oyunyapacaklardır,birçok,mahzurlarçıkacaktır”,tarzındamütalaalarbeyanederdi.Bencevapvermeyeçalışırdım.Stalin’inevindekibukonuşmada,benanlatırkenSuriçsözlerimeyineitirazediyordu.AramızdakikarşılıklıkonuşmalaresnasındaStalinmüdahaleetti,”haklısınız”dedivenihayetmünakaşakesildi.

BizimsefirimizHüseyinRagıpBey,Rusçaöğrenmişti.OnunbanaanlattığınagöreStalinmüdahaleedipSuriç‘isusturduktansonraona,”Canım,adamdoğrusöylüyor,sözününedenkesiyorsun?”demiş.Konudeğişti,başkameseleleregeçtik.Oradan,dışpolitikaüzerindebirbirimizintutumundanemniyethasıledenbirzihniyetleayrıldık.

Stalin’inevindesabahtanakşamakadaryenildi,içildi.Politikakonuşuldu.Güzelbirgüngeçirdik.HanımınıvekızıSvetlena’yıgördüm.Svetlenaufakbirçocuktu.Anasıkibarbirhanım.Onunladakonuştuk.

StalinilediğerbirkonuşmamyineKremlin’deoldu.Beraberyemekyedik.Reisicumhurdavardı.Beniyanınaoturtmuşlardı.Yemekesnasındagörüşmelerbirararesmişekildensohbetşeklinegirdi.Stalinbanasordu:

”Buserbestfırkahareketineydi?Benanlayamadım.Nasılyaptınız?Nasılyapabilirsiniz?”dedi.

Benbununmünakaşasınagirmekistemedim.Bizemahsusbirşeydir,

bensizesonraanlatırım,dedimvekısakestim.

StalinKonuşurkenLitvinofÖlecektiStalinbusohbetimizdekendihallerindenbahsetmeyebaşladı:

”Bizburadabulunanlar,Kalinin,Molotof,Litvinof,ben,hepimizihtilaldenevvelzamanzamanhapiste,zamanzamansürgündevakitgeçirdik.Bizimiçimizden,memleketdışındabulunmasınamüsaadeettiğimiztekinsanLenin’dir.Onunemniyettebulunmasılazımdıveparti,kendisinindışarıgitmesineveoradaçalışmasınakararverdi.Fakatihtilalekadardışarıdakalanbaşkalarıdavar.MeselaLitvinofdadışarıdaydıemniyetiçindebulunuyorduveoradanbizeakılveriyordu.Amaonlarbizimmüsaademizlegitmişdeğillerdi”dedi

Stalinbunlarısöylerken,Litvinof’adikkatettim,adamneredeyseölecekti.

Stalinileyemekyerkenyaptığımızsohbettedahabirçokşeylerkonuşuldu.Stalinteklifsizkonuşuyordu.BiraralıkTroçki’denbahsetti.Troçki’yinasıltanıyorsun,diyebanasordu.Fazlabirtanımamyoktur,dedim.BununüzerineTroçki’yiEnverPaşailemukayeseetti.Troçkide,EnverPaşagibifantezisttir,dedi.Bunlarbirtakımhayaliçindeölçübilmeyeninsanlardır,diyerekhükmünübağladı.

KonuşmalarımızumumiolarakbuhavaiçindedevamediyorveStalinbanaçokyakınlıkgösteriyordu.Stalin,İngiltere’yeçokkızıyor,açıktandüşmanlıkgösteriyordu.Şusözlerinihatırlarım:

”İngilterenedendünyahâkimiyetiiddiasındadır?Nesinegüvenerekdünyaüzerindehâkimiyetiddiaediyor?”

Stalin’inzihnenİngiltereileçokmeşgulolduğuveİngilizlerekarşıbüyükbirdüşmanlıkduygusubeslediğianlaşılıyordu.

Moskova’dabizigezdirirkenbirotomobilfabrikasınagötürmüşlerdi.Muazzambirfabrikaydı.Efsanemanasıyla,birucundanhamçelikgireceköbürucundanotomobilçıkacak.Böylebirşey.Fabrikabirmahalleiçindekurulmuştu.Gezdiğimzamanbenimüzerimdeçokiyitesiryaptı.Stalin,tiyatrodagörüşürkenbana,fabrikahakkındakiintibalarımısordu.Belliki,üzerimdeyaptığıtesirimerakediyordu.Nasılbuldun,dediveilaveetti:

”Kaçamalolduğunutahminedersin?”

Benbirfikrimolmadığını,tahminyapamayacağımısöyledim.Yanılmıyorsam8milyonaltınsterlinemalolmuş,onusöyledi.Ozamankiölçüleregörebumuazzambirparaydı.Çokmasraf,dedim.Tasdiketti.Kendisinesordum:

”Nedenbukadarpahalıyamaloldu?”dedim.

Birandurdu:

”Cehaletten”dedi.

”Nasılcehaletten?”diyesordum.

Anlatmayabaşladı:

”Efendimdedi,fabrikagördüğünyerdemahalleiçindekurulacak.Planyaptık.Planagörefabrikaşuhudutiçinesığacaktır,dediler.Fabrikanınmütemmimiolarakbaşkabinalardabulunacak.Obinalarıdayaptık.Mühendislerhertarafınıölçtüler,biçtiler,onagöreikitaraflıinşaatyapıyoruz.İnşaatbittiktensonra,fabrikaburayasığmıyor,dediler.Yıkmayamecburolduk.Tekraryaptık.Birçokşeyiçinikikatmasrafettik.Bununcehalettenbaşkabirmanasıvarmı?”

Stalin’inbunlarısöylerkenkimseyikötülemekmaksadınıtakipettiğifarzolunamaz.Böylebüyükişlerintamisabetleyapılabilmesiiçinlazımolantercübezaruriolarakgeçiriliyor.İşinbaşındainsanbirtecrübedevrindengeçiyor.Banabunusöylemekistiyordu.

Stalinilegörüşürken,merakettiğimbirhusususordum.Rusya’yagiderkenbenimmerakettiğimşeylerdenbirisi,planınasıltatbikediyorlarveplanınparasınınasılbuluyorlar?Bunuöğrenmekistiyordum.Stalin’eparayıneredenbulduklarınısordum.

”Neparası,nasılpara”dedi.

”Planiçin.5senelikbirplanyapıyorsunuz.Bununmalikaynağıneredensağlanıyor”dedim.

Ruslarınodevirdedışâlemdenistikrazlarbileyaptıklarınıbiliyordum.Fakatsırfdışistikrazlabirplanınyürütüleceğineihtimalvermiyordum.Stalindediki:

”Canımbudabirmeselemi?Varidatbulmakbirmeseledeğildir.Herhangibirihtiyaçmaddesinebirkapikzamyapacakolsan,bizdemilyarlartoplanır.”

Stalinbunlarısöylemeklebana,istifadeedecekbirşeyvermemişti.Ama,”Benseniplandairesiilegörüştüreyim”dedi.

”ParayıNeredenBuluyorsunuz?”Birgünplandairesinegötürdüler.Daireninbaşındaozamanilerigelenihtilalcilerdenbirisivardı.İsminihatırlayamıyorum.Sonrasuikasteuğradı.Adamlagörüşüyoruz.Banarubledenbahsediyor,sarfediyoruz,diyordu.Onadasordum:

”Parayıneredenbuluyorsunuz?”

Oanlatırken,işteşukadarrublesarfedeceğiz,falanişinmalitarafıbukadarrubledir,gibilaflarediyordu.”Nedirburuble”dedim.Yüzümebaktı,cebindenbiraltınrubleçıkardı,”Budur”dedi.Anladım,bana,altındeğeriilerubleyigöstermekistiyor.Fakatbenim,rubleyineredenbuluyorsunuzsualimicevaplandıramadı.Birplanakararveriptatbikedeceklerizamanparasınınasılbulduklarınadairbizimbildiklerimizdendahafazlabirusulvekaynakgösteremediklerinianladım.Yanibildiğimizgibibirplanıtatbiketmekiçinparayıkendimizbulacağız,yetmeyenkısmıiçindışarıdandövizalacağız.Yamahsulümüzünsatışındandövizteminedeceğizveyaistikrazyapılacak.Başkabirtılsımolmadığıkanaatiniedinmişoldum.

Rusya’yagittiğimzaman,gerekbiz,gerekRuslarCemiyetiAkvam’agirmemiştik.MünasebetlerimizdebumeseleyetemasedildikçeRuslar,CemiyetiAkvam’aberabergirelimdiyeısrarediyorlardıvebirneticeyevaramadanmeselemuallaktaduruyordu.Seyahatesnasındabumeseleyidehalletmekniyetindeydim.Sanıyorumtiyatrodabulunduğumuzgün,CemiyetiAkvamişinigörüştüm.Litvinofilebirköşeyeçekildim.”CemiyetiAkvammeselesinineyapacaksınız”diyesordum.Berabergirelim,dedi.HalbukibizbiranevvelCemiyetiAkvam’agirmeklazımolduğunu,bunundışındakalmanınmahzurlarınıfarkederhalegelmiştik.Litvinof’a,”BizCemiyetiAkvam’agireceğiz”dedim.Açıktanbirkararolaraksöyledim.Litvinofeskigörüşlerindekararlıgörünüyordu.Kendisinededimki:

”SizCemiyetiAkvam’agirmemekiçintakipettiğinizistikametibırakmakkararındasınız.Gireceksiniz.Benbunugörüyorum.Berabergirelimdemeklebumeselehalledilmişolmuyor.Nevakit,hangişartlarlagireceğinizibilmiyorumvebizbekleyecekvaziyettedeğiliz.Bizevvelgirmişizveyasizgirmişsiniz.Bununehemmiyetiyoktur.CemiyetiAkvam’agireceğimizisizesöylemekistiyorum.”

Bukarşılıklıkonuşmadaennihayet,sözbendekaldı.VeLitvinof’unitirazınıdurdurmakla,RusHariciyeNazırıileCemiyetiAkvam

münakaşasınıhalletmişolduğumuzkanaatiileayrılmışoldum.

Leningrad’aGittikRusyaseyahatimizinprogramınagöreLeningrad’ıdaziyaretedecektik.Leningrad’agidipgelmemikigünsürmüştür.Trenlegittik.BanaLeningrad’daçarsaraylarınıgezdirdiler.ÇarII.Nikola’nınevinegötürdüler.Olduğugibimuhafazaediyorlardı.ÇariçeKaterina’nınsarayınıdabuaradagördüm.Temizdöşenmişveözelbirzevkgösterenbirsaraydı.Onuniçiniteklifsizbirsurettegezdik.Çarsaraylarınıgezerken,çarların,padişahların,yaniimparatorlarıntakipettikleripolitikadışında,yeninesillerindostlukpolitikasıiçindeyaşadıklarınısöyleyerek,birdostlukhavasıyaratıyorduk.

BizimleİhtilafaGirmekİstemiyorlardıMoskova’daolduğugibiLeningrad’dadabenientelektüelçevrelerlevebahususprofesörlerletemasettirdiler.Onlarıbizeyakınbirsıcaklıkhalindegördüm.BütünkonuşmalarımızdanRusentelektüelinin,AlmanyaveGarbiAvrupaileolanmünasebetlerleveSovyetRusyaaleyhindekitertiplerlemeşgulolduklarıkanaatiniedindim.

Leningrad’danMoskova’yadöndükveseyahatprogramınıtamamlayarakRusya’danayrıldık.CemiyetiAkvammeselesinihalletmiştim.Rusya’nınBalkanPaktıüzerindekitereddütleriniizaleettim.8milyonlukbiristikrazyaptım.Alacağımızbuparanınkullanılmasıiçinplanmeselesikalıyordu.Plannasılyapılır,bizbununasılyapacağız,bizebirmütehassısheyetgönderebileceklermi,bunlarıkonuştum.Onunvaadinialdım.BirmütehassısheyetleAnkara’daplanyapmamıziçinkararverdik.KendigörüşümegöreSovyetRusya’nınbizimlemünasebetlerininnasılinkişafedeceğivenasılbirpolitikatakipedeceklerihakkındabirfikiredinmeyeçalıştım.Bundansonraneolacak?Benimvardığımkanaatşuidi:SovyetRusyakendikalkınmasıilemeşguldür.Bumüddetesnasında,dışpolitikaolarakbütündikkati,AlmanyaveBatıAvrupaüzerindetoplanmıştır.BunlarınSovyetRusyaaleyhineyapacaklarıtertiplerdenkuşkulubulunmaktadır.Busebepleşimdilikgarphudutlarıilemeşguldür.Başkayerlerde,özelliklebizimleolanmünasebetlerindeyenibirihtilafagirmekarzusundadeğillerdir.Bizimleiyimünasebetpolitikasıtakipetmekkararındadırlar.Bütünmelekeleriyleyalnızgarphudutlarıilemeşguldürler.Garphudutlarındangelecekbirtehlikede,bizSovyet

Rusya’yabirtehlikeolacakmanzarasınıgösterirsekgarphudutlarıihtilafındanevvelonuhalletmekisterler.Garphudutlarıyüzündençıkacakherhangibirihtilaftanevvelonuhalletmekisterler.Böylebiritimatbuhranıarayagirmezsemünasebetlerimiz,sulh,garphududundabozuluncayakadardevameder.Ozamantahminetmiştimki,1932şartlarıiçindegarphududundaSovyetRusya’nınmünasebetlerininbozulması,yaniSovyetRusya’nıngarphudutlarımeselesinihalletmeyemuvaffakolması,25senedenevveldüşünülebilecekbirmeseledeğildir.Bütüngarphudutlarıparçaparçaolmuş.Hiçbirindenvazgeçmemişler.Letonya,Estonya,LitvanyavePolonya’daolanparçalanmalarıhazmetmemişlervebunlarınhiçbirindenvazgeçmemişler.Kendileriniihtilalzamanındagadreuğramışaddediyorlar.Bunlarıkurtarmakemelleridir.Bunanevakitgüçleriyeter,nevakityapabilirler?Kolaybirmeseledeğildir.BenimgördüğümegöreSovyetRusya,25senedenevvelbuhalegelemez.BizbumüddetesnasındaSovyetRusyaiçinerkenbirtehlikehalinegirmemeliyiz.Böylebirkanaatlegeldim.

TahminimdeAldandımAnkara’yageldiğimzamanpartigrubundaRusyaseyahatiminneticesinibutarzdahulasaettim.SovyetRusyaileemniyet,sarsılmazsamimibirdostlukpolitikasınıtakipetmeklemümkünolacaktır,dedim.Tabiisonrabutahmindealdandığımıgördüm.Tahminimdealdandığımyer,sadeceAlmanya’daHitler’inçıkıpbüsbütünbaşkaşartlarınmeydanagelmesidir.Yani25senesonraolacakhadiseler8seneevvelolmuştur.

SovyetRusyaziyaretim,iyibiraydınlanma,karşılıklıitimadınkuvvetlenmesivebizimSovyetRusyaşartlarınıyakındangörmemizbakımındanolumlugeçmişsayılır.

Stalin’eKoyduğumTeşhisMoskova’daresmiziyaretprogramınadahilolarakKızılMeydan’dabulundumveLenin’inmezarınıziyaretettim.Dikkatimicelbetti,bizmeydandaduruyoruz,arkamızdaaskerlervar.Alarmhalindebekliyorlar.Büyükemniyettertipleriiçindebulunuyoruz.Rusidarecileriberaberbulunduklarıheryerdeözel,askerivesivil,genişölçüdeemniyettertiplerialmakitiyatındaydılar.StalindahilbütünRusidarecileriorada.Voroşilofdaorada.MülakatlardaVoroşilofdaima

bulunuyordu.Nemünasebetleolduğunubilmiyordumbiraskerigeçitresmiseyrettim.Askerinhepsiiyikıyafette,disiplinliveRusgeçitresmiusulleriiçindeçokmuntazamdı.BenStalin’edahaevvelMoskova’dagördüğümaskerikıtalarınintizamınıtasavvurettiğimölçüdebulduğumdanvebiryabancıyayaptıklarıtesiritibarıylamükemmelolduklarındanbahsetmiştim.Odabana,asılbunugeçitresmindegörürsün,demişti.Geçitresmindensonra,nasılbulduğumusordu.Tabiikendisineçokiyibirhaldebulduğumu,üzerimdemükemmelbirordutesiriyaptığınısöyledimvekendisiniteminettim.Memnunoldu.

RusyaseyahatimesnasındaStalinileyaptığımtemaslarıanlattım.SeyahatindevamıncaStalin’ebirteşhiskoymayaçalıştım.Adamınkuvvetineredengeliyor,bunuanlamayahususibirdikkatsarfettim.Ruslarlaberaberçalışmakiçin,Ruscemiyetinehâkimolmakiçintecrübesiçok.Onugördüm.Birdefasondereceçalışkanbirlider.Bütünarkadaşlarınayetişmeye,onlarıtamamlamayaçalışıyor.Yinesonderecedikkatli.BirRusmilliyetçisininidealolarakgönlündeyatannegibiarzularıvarsa,bunlarınhepsiniçokiyibilenvetahakkukettirilmesiiçinbirRusmilliyetçisindendahaçokdüşünenbirinsanintibaınıveriyor.YanibirRusmilliyetçisiolarakdüşünüleceknegibimeselelervarsa,hepsinesahipçıkmıştır.

Oradaykenbana,büyükbirharpiçinhazırlandıklarınısöylüyorlardı.GarbiAvrupailetekrarbüyükbirharpolacakkanaatindeydiler.BrestlitovskMuahedesiilekaybettiklerinitekraralmakiçinhazırlanıyorlardı.TabiiKafkashudutlarıdaonlariçinönemliydi.FakatStalin,öncegarplaolanmünasebetlerinihalletmekkararındaimişvebusebeplesilahfabrikasıolarakozamanneyapılıyorsa,hepsiStalin’inisteğiüzerineUrallar’ınarkasındayapılıyormuş.

Rusyaseyahatiminhikâyesiburadabitiyor.Tambirdostlukgördük,çokiyidostlukgördükvebirbirimizetamitimatverenbirhavaiçindeayrıldık.

MareşalVoroşilof’unTürkiye’yiZiyaretiErtesisene,1933’tebenimziyaretimiiadeetmeküzereVoroşilofbaşkanlığındabirRusheyetiTürkiye’yegeldi.Buziyaretcumhuriyetin10.yılınatesadüfettirildi.Hakikatenonuncuyılbayramımızınneşesine,SovyetRusyaheyetininiştirakiayrıbirneşekatmışoldu.Dahaevvel,MilliMücadeleesnasındaFrunzeismindebüyükbirRus

generalideTürkiye’yegelmişti.Bizeçokdosttanınıyordu.GeneralFrunze,gerekordubaşındakihizmetivegereksiyasetalanındakimevkiivetesiriitibarıylaSovyetRusya’nınçokönemlitemsilcilerindensayılıyordu.Bencephedeydim,kendisiilegörüşemedim.Fakatonuniyitesirlerindendaimabahsedildiğiniişitmişimdir.BudefaMareşalVoroşilof’unTürkiye’yiziyareti,kendisiniyakındantanımamızavesilevermiştir.Büyükbirdevletadamıolarakonunla,SovyetRusyaileTürkiye’ninmünasebetleriniilgilendirenhermeseleyivebumünasebetlerinâtisiniuzunboylukonuşmuşuzdur.KarahandaVoroşilofheyetiileberaberbulunuyordu.Burada,bizimevimizdeberabertoplantılaryaptık.Voroşilofileorduevindedeberaberbulundum.Bizimorduiçindekimünasebetlerimizigördü.CumhuriyetBayramımerasimindebulundu.Voroşilof’usonraİzmir’egönderdik.Oradaserbestçegezdi.İzmir’debüyükbircaddeyi”VoroşilofCaddesi”olarakadlandırdık.Voroşilofİstanbul’udaziyaretetti.1933’teVoroşilof’unTürkiye’yiziyaretiileikimemleketarasındakiitimathavasıkuvvetlendivemünasebetlerdahasağlambirzemineoturdu.

İKTİSADİMESELELERveASAYİŞ

İHTİYAÇLARITEMİNETMEK

AsayişsizlikDevamEdiyorduLozanMuahedesinintasdikindensonrameydanagelenTürkiye’yi,bütünihtiyaçdallarıvemeseleleriilegözönündecanlandırmakgüçtür.BudevirdeilkuğraştığımızmeselecumhuriyetinkurulmasıveAnkara’dahükümetindevamlıolarakyerleşmesininteminiolmuştur.Bugeçittengeçmek1923-1925senelerinialdıvebirtaraftanhükümetmerkezitartışmasıdevamederken,diğertaraftancumhuriyetekarşıilktepkiler1923’tekendisinigösterdi.Memleket,İstanbulilehertaraflabirbütünlükhalinegirdiktensonra,senelerdenberibirikenfikirvearzularbütünşiddetiyleortayaçıktı.Birliksağlanmıştır,devletmerkeziAnkaraolamaz,Anadoluiçindebulunamaz,gelenekselidaretarzımıztekrarİstanbul’dabaşlayıpgelişmeklazımdırgörüşüsiyasihayatımızaveaklıbaşında,tecrübeli,aydındediğimiztabakalarımızahükmetmiştir.Basınıiledevletadamlarıile,bütünbuçevreler,hertürlükolaylığıvepratikihtiyaçlarıdeğerlendirenzihniyetletekrarİstanbul’adönmekfikrinisavunuyorlardı.AtatürkbunamukavemetettivemillihükümetşimdiyekadarmuharebeesnasındatakipettiğivealıştığıistikametesadıkkalarakAnadolu’dayerleşmekiçingüçlükleriyenmeyebaşladı.1925’tebumesele,ağırlığıvegüçlüğüçokhafiflemişolarak,öneminikaybetmişbirhalegelmişti.

Biz,Anadolu’dadevletiidareetmeyeçalışanlar,kesinolarakAnkara’dakalıpdevletinihtiyaçlarınıteminetmeyemecburolduğumuzvebunamuktedirbulunduğumuzkanaatindeydik.Fakat1923Türkiyesi’ninidaresinielimizealdığımızzaman,bugündearzuedileceğigibisenelereşamilvehermeseleyikapsayanbirgenişplanhazırlanmışvesistematikbirsurettetatbikedilmişdeğildir.Nekadareksikfarzolunursaolunursun,gerçekbudur.Meseleler,önemleriveetkilerioranındakendilerinibirerbirerhallettirmişlervehalk,ihtiyaçiçindeçırpınanbiridareyeyapılacakişleribirerbirergöstererekkabulettirmiştir.

MemleketteFizikselBütünlükYoktuİçindebulunduğumuzmeselelerdediğimizzaman,bunlarınhepsinibirandasaymayaimkânyoktur.Enbaşta,birdefa,memleketfizikselbirbütünlükiçindedeğildi.Hertarafınbirbiriileirtibatlıolduğubirbütünlükyoktu.Hermevsimdememleketiniçindedolaşamıyorduk.Dahamuharebezamanındabirirtibatsızlıkçokinsanınzihninive

hayaliniacizbırakangüçlüklergöstermişti.Demiryoluyapılmadanmemleketinneemniyetinin,neidaresininbütünlüğünüsağlayamayacağımızkanaatisarsılmazbirhaldeydi.Nihayetmemleketinenmamuryerlerininbüyükbirkısmıharapolmuşbulunuyordu.

Birdiğermühimmesele,asayişmeselesiidi.Cumhuriyetidaresidahahenüzkurulduğuesnada,içindebulunulanmeseleleretrafıylagörüşülürkenşarktaisyanpatladı.İsyanıanlattım.1925vukuatımemleketindoğukısmındatarihtengelenbüyükasayişmeselesinibirdefadahacanlandırdı.Asayişmeselesi,doğudaŞeyhSaitİsyanıveonuntahrikettiğiaskerihareketlerlebüyükölçüdekapanmışgibigörünür.Fakataslında,doğudaasayişmeselesidahasenelercebüyükölçüdeaskerihareketlereihtiyaçgösterirbirşekildedevametmiştir.Asayişmeselesinindoğuyaaitolanbukısmınındışında,OrtaAnadolu’dada,BatıAnadolu’dadadağlardaemniyetiihlaletmehareketleriveyolkesmeler,alışılmıştabiriyleşekavetdediğimizeşkıyalıkşeklindehertaraftadevamediyordu.Asayişsizliğinbirdebutarafıvardı.Memleketidaresinde,şehirlerdevekasabalardaolduğugibi,yollardavedağlarda,hertaraftahuzuruveemniyetitesisetmekOrtaAnadoluiçin,GarbiAnadoluiçinönemlimeseleydi.Bununölçüsüdışındavedahaötesinde,doğuda,ayrıcadışarıylairtibatıolanveaskerihareketleriicabettirenbirasayişmeselesidevametti.

MaliKaynakBulmakGerekiyorduBütünbumeselelerinüstünde,memleketidaresiiçinmalikaynakbulmakveintizamlıbirhazinekurmakgerekiyordu.DevletinhenüzbirMerkezBankasıbileolmadığıbirzamanda,buihtiyacıkarşılamayavedevletbankasınıkurmayaçalışmakbizimbaşlıcameselelerimizdendi.Derhalgözönündecanlanabilirki,bugünküanlayışımızlabaktığımızzaman,bumeselelerinherbiriinsanınbütünmelekesini,bütünçalışmasınıkapsayacakkadarşumullübirerdevmeselelerdir.Bunlarıamelibirşekildebirerbireranlatmayaçalışacağım.

VergiMeselesiHarptenyeniçıkmışızveharpesnasındavatandaşınvarlığınıyüzde40’akadarseferberetmişiz.Yanivatandaşınvarlığınınyüzde40’ınıorduhizmetinealmışızvebunuonlarakarşıborçolarakyüklenmişiz.Birtaraftanbuborcusüratleödemeyeçalışıyor,ötetaraftanyeni

hükümetinmaliyeihtiyaçlarınıtanzimetmeyeuğraşıyoruz.İlkişönümüzevergiolarakçıktı.OzamanakadarTürkiye,vergiverirdevletlerlistesineancakkatılabilmişvebulisteninsonundayeralmıştır.Maliyevekillerimizihtiyacıvatandaşaanlatarakcesaretlevergialmayabaşladılar.Vergialmayabaşlamak,tabii,hükümetlerivatandaşakarşımanengüçlüğesevkedenbaşlıcakonudur.Bununlaberabervergilerikoymakta,vatandaşlarımızdangüçlükçekmedik.

MilliMücadeleesnasında,özellikleBüyükMilletMeclisiHükümetikurulmadanevvel,KuvayiMilliye’ninhemcephedehareketisağlamak,hemhareketinicapettirdiğibütünmeselelerihalletmekiçin,yardımşeklindehalktanvergialmausulü,kısamüddetzarfındavatandaşınçokyorulduğubirmeselehalinegelmişti.Herihtiyaçgörenkumandanınveyacephebaşkanınınvatandaşlaraayrıayrıistediğikadarvergitarhetmesiyerine,birmerkezihazinevemaliyeidaresinin,vergişeklindevatandaşlarıvazifeyedavetetmesinimetlerinenbüyüğügibikarşılanıyordu.

Vergialmayavemaliyeyitanzimetmeyeçalışırken,bununihtiyacakâfiolmasıbaşlıbaşınabirmeseleydi.Yüzmilyonluk,yüzyirmimilyonlukbütçelerleharapbirmemleketinihyasıvetasavvurettiğiyenibüyükihtiyaçlarınkarşılanmasıiçin,hükümettoplantılarındavekillerinbirbirleriilenasılbirtartışmaiçindebütçeyipaylaşmayauğraştıklarınıheyecanlahatırlarım.İlkbütçelerimizinhemenhepsinimuvazeneliolarakyapmayaçalışırdıkveherseferindede,bütçeyibağladıktansonra,muvazeneşöyledursun,muvazenedışınaçıkmakiçinaklıntasavvuredemeyeceğibütünmarifetlerigöstererektatbiketmeyeçalışırdık.Meselahiçbirbütçe,gösterildiğigibisonkuruşunakadartamamıylaödenemezvesarfolunamazdı.Herbütçeninbirtabiitasarrufsınırıvardır.Bu,neredense,idareadamlarımızınzihnineyerleşmişti.Herbütçekapandıktansonra,yeniihtiyaçlarçıktımı,dahaMeclisesevkolunurkenbununyüzde10’unusarfolantahsisatınkarşılığıolarakşimdidenharcayabilirizgibibirkanaatlebütçetabiibirşekildeşişirilmeyebaşlardı.Yüzmilyonolmuşsa,demekki,yüzonmilyonuferahferahidareederizdenirdi.Buusulikiseneyevarmadan,ilksenedemahzurlarınıgösterdi.Senenihayetinekadartahsisatınsarfolunmasışöyledursun,birdefaistediğinizvaridatıtamamıylaalamıyorsunuz.Vesarfedilmekiçinde,ihtiyaçtançırpınanbirmemlekettehertürlügayretgösteriliyor.Hülasa,ilkbütçetatbikatlarındansonra,nihayetbütçeninaçıkverdiği,bubütçeileidareolunamayacağıbirgerçekolarakmeydanaçıktı.Dahabuyıldolmadan,

yenitahsisatalmakyerine,mevcuttahsisattanbirkısmınısarfetmemekiçinzorlamayavetedbiralmayabaşlardık.Muvazeneyisağlamayaveaçıktanmasrafetmemeyiteminetmeyemecburduk.Çünkübiraçıkhasıloldumu,bunukarşılayacakhiçbirkaynak,hiçbirveresiyeyoluyoktu.Evvelcebudurumlailgilibirmeseleanlatmıştım.Buradahatırlatacağım.

KrediİhtiyacıBiraratediyegüçlüklerinikarşılamak,hazineninnormaltediyelerinimevsimlereuyarakaksatmadanyapabilmekiçin3-5milyonliralıkbirkredisağlamayaihtiyaçgörülmüştü.BunuOsmanlıBankasıilegörüşmeklüzumunuduyduk.Bankanınverdiğicevapşuoldu:Bubiristikrazdır,istikrazmuamelesiolarakgörüşüpkararlaştırmaklazımdır,Türkiye’nindışarıyaolaneskiborçlarınıdabuesnadadikkatealmakicapeder.

Bunuhaberalıralmazihtiyacımızbakımındandışâlemeümitvericibirdurumyaratmamakiçintemasıhemenoradakestirmiştim.

Maliveiktisadiişleriçindışarıdanhiçbiryardımgöremeyeceğimizkanaatibizehâkimdi.Bunubilerek,kendimalipolitikamızıtanzimetmeyeçalışıyorduk.BatıdevletlerininAnkara’dakibüyükelçilerigelipgörüştüklerizamanbanaaçıkolaraksöylerlerdi:Tabiibiristikrazdüşünmüyorsunuz,amaihtiyaçlarınızıkarşılamakiçinistersenizsizeuzmangönderebiliriz.Bunlarsizeihtiyaçlarınızısöyleyebilirler.Sizeakılverebilirler.

Nezaketlevecömertlikleböylederlerdi.Kendileriilegülerekkonuşurduk:

”Evetdışarıdanbirşeyümitetmiyoruz.Doğrudur.Niçinümitetmediğimizibilirsiniz,”derdim.Vesözkesilirdi.Bundandolayıbirbirimizedargınlığımızdayoktu.MeselaİngilizSefiriGeorgeClark’ınbirkonuşmaesnasındabanaböylesöylediğinihatırlarım.

İhtiyacımızıgösterecekler,nasılhallolunacağınısöyleyecekler.Nekadaristersekmütehassısverecekler.Dostane,böyleyardımedecekler.

Bizimle15SeneUğraştılar1929’akadarbizdışarıyakarşıiktisadivemalibakımdanmünasebetlerimizhakikiolarakkesilmişdurumdabulunuyorduk.

Buşartlariçindeharapmemleketimizimarolunabilmiş,maliveticaridengemuhafazaolunarakmemeleketidareedilebilmiştir.Bütçeaçıkverecek,idareedemeyeceğiz,borçalmayamecburolacağız,önemliişlerimiziyapamayacağız…Bumefhumlarhiçbirimizinkafasındayoktu.Sıkıntılardevletintabiisıkıntılarıdır,bunlarınhepsininçaresibizimelimizdedir,diyedüşünüyorduk.Gerçektenbizhersenedertlerimizdenbirkısmınınçaresinibuluyorduk.

Bütçeaçığındakimahzurlarıbildiğimizvebundansakındığımızkadar,ticaretmuvazenesindekiaçığınehemmiyetinidepekgüzelkavramıştık.İlkseneler,vakitvakit,gerekparadeğerindeuğradığımızdalgalanmalardan,gerekticaretmuvazenesindeçektiğimizgüçlüklerden,iktisadisebeparamaktanziyadesiyasisebeparamayameylimizvardı.Zannederdikki,paramızındeğerinimahsusdüşürüyorlar.Zannederdikki,ticaretmuvazenesinibozmakvedengeyisağlamamakiçinmemleketaleyhinekurulmuştertiplervesiyasianlaşmalarvardır.Onlarıişletmektedirler.Böyleyarısakat,yarıifratlıtahminleriçindeidareederken,bütçeninvedışticaretinmuvazenesinikorumayauğraşıyordukvemuvaffakoluyorduk.Tahminlerimizdeifratakaçtığımızısöylerken,tabiibununbirkısmınındagerçekolduğunubelirtmeliyim.Şundandolayıgerçek:Bukadarbüyükihtiyaçlarıvar.Yabancısermayeyi,borçalmayıbirmalimuameleolarakyapmakistiyorlar.Yağmayok.Bunuyapamayız.Şimdiyekadarimparatorluklanasılyapmışsak,bundansonradaöyleyaparız.Bunlar,imtiyazlarla,özelistifadebölgeleriilearamızdakararlaştırılarakhallolunabilecekmeselelerdir.Yoksaöylesizinzannettiğinizgibibirmalimuameleşeklinde,safiyane,parayıgetirirsizeveririz,tabiibirkazançmuamelesidir,biralışverişişidir,ohudutdahilindekalırız.İştebunuyapmayız,diyorlardı.

Veyapmadılar.Bunuyapmamakiçindeonbeşseneuğraştılar.Demekki,bumüddetiçindemaliveiktisadibakımdankendikendimizeyetmeyeçalıştık,darlıkiçindekalarakihtiyaçlarımızıkarşılayabilmekuğruna,harpmeydanındakazanılmışolankıymetleribuuğurdahebaetmedik.Bunlarınhepsindentambirkanaatlekurtulmuşuzdur.

BirdefaLozanMuahedesi’nin,vadeyebağlanmışolup,müddetleri1929nihayetindedolacakolaniktisadihükümlerinidüşünelim.Muahedeyiimzalayandevletlerbumüddetlerdolduğuzamanmevzubahishükümlerinkaldırılamayacağınakaniidiler.İhtiyaçbiziicbaredecek,yenimüzakereleraçılacakveoyenimüzakereleryenişartlarlakarşımızabirtakımyenimuahedelerçıkaracak.Bu

ümitteydiler.Ahdiolanbuhükümler1929’akadarsürdüvebiztakipettiğimizmaliveiktisadipolitikasayesindebunlardankurtulduk.Ondansonrakizamanlarda,artıktecrübevekudretkazanmışolarakbilinçlibirvaziyettebulunuyorduk.Bizim,maliveiktisadialandakendikaynaklarımızlabaşbaşakalmamız,askeriveiktisadiihtiyaçlarımızıkendiimkânlarımızlagerçekleştirmekmecburiyetimiz,İkinciDünyaHarbi’ninişaretleriufuktabelirinceyekadardevametmiştir.Bu1933-34’ekadarsürenbirçabadır.Demek11-12seneuğraştıktansonra,bizimispatettiğimizdevletkudretivebünyesağlamlığıkarşısındabütünbumülahazalarartıktarihekarışmışvegeçmiştir.Bunlar,yeniiktisadişartlarda,yenişekillerletekrarmeydanaçıkmıştır.Bilmeklazımki,ıstırarveihtiyaçzamanıgelenyardım,enyakındostundangeldiğizamanbilebedavagelmez.Haliçinveatiiçinbirtakımkayıtlarıdaberabertaşır.Bunubilmeyenadambizdedevletmesuliyetinitaşıyamaz.

AylıklarınVaktindeÖdenmesiMalimeselelerdenbahsederken,esaslıbirdevletvazifesiolarak,maaşlarınvaktindeödenmesihususunatemasetmekisterim.Bizimgençliğimizdenberidevletaylıklarınınöyleheraynihayetindeverilmesitabiibirişmişgibizihinlereyerleşmişti.Hepböyleolmuşturveböyledüşünmüşüzdür.Aylıkaynihayetindeverilir,borçvaktindeödenir,bizbunucumhuriyettekurmayaçalıştık.Enevvelaylıkhususundamuvaffakolduk.Bunubilhassaben,AbdülhalikRenda’nınanlayışınaborçluyum.AbdülhalikRenda,imparatorluklaTürkiyeCumhuriyetiarasındakibaşlıcafarkı,borçları,bilhassaaylıkborçlarızamanında,muntazamanödemektebulurdu.Bunumeseleolarakalmıştı.Ovekalettenayrıldığızaman,bukanaatazçokbozuldu.Tekrargeldiktensonraâdetolarak,ananeolarakyerleştirdi.İmparatorlukzamanındakibuhastalıkşimdiyenidentürüyor.

RejiİdaresiMemuraylıklarınınzamanındaödenmesiişiniyolunasoktuktansonra,diğerdevletborçlarınıdavadesindeveintizamiçindeödemeyeçalıştık.Bunlarındışındaekonomikihtiyaçlar,askeriihtiyaçlarmaliyeyizorlayanönemlimeselelerdi.Kabuletmeklazımki,ozamanbuihtiyaçlarşimdikinenispetleçokdahasadeidi.Yaniçokdahaazmasraflısayılırdı.Yalnızaskerimasraflar,ozaman,kendibünyemizegöreçokidi.Fakatbugünkülerlekıyasedilirsebasitgörünür.Şimdi

büsbütünmuğlakveçokçetinbirvaziyethasılolmuştur.

Heryenizaman,maliveiktisadikonulardadahaaydınlıkolarak,dahakolayolarakgelmiyor;dahakarışıkvedahagüçolarakgeliyor.İdarelerimizdebukanaatönsaftatutulursasıkıntılarauğramamızihtimalidahaazalır.

Cumhuriyetinilkyıllarındamalimeselelerdekendiimkânlarımızıniçindekalmanıngüçlüklerindenbahsetmiştim.Gelirsağlayacakherimkânızorlarkentütünmeselesivedolayısıylarejiidaresielealınmıştır.Rejiidaresininkaldırılmasınıbirinciderecedegelirolarakdüşündük.Rejikaldırıldığızamankomşularımızdaolduğugibi,bizdedetütününserbestbirendüstriolarakbırakılmasıdüşünülmüştür.Böylebirfikircereyanıogünlerdebizdedehasıloldu.Uzunboylutartışıldıktansonra,çekilmişolanyabancırejişirketiyerine,devletelindetütüninhisarıyapılmasınakararverilmiştir.Busuretleilkgündenitibaren,hemdevletvaridatıolarakbirsağlamkaynakelegeçmişti,hemderejitütünişletmesininkaçakçılığakarşıhimayesiiçinözelpoliskuvvetlerikurmakgibibirkabusvatandaşınüzerindenkalkmıştı.Yaniaynızamandaondandakurtuluyorduk.Yineçokönemlibirmeseledetütünündışarıdakideğerinimuhafazaedebilmekti.Bununiçintütününcinsiniveondaarananvasıflarıkorumak,daimiolarakdevletkontrolüneihtiyaçgösteriyordu.Bukaygıvebufikir,idareyehâkimolmuştur.

MüddetleriDolmuşİmtiyazlarRejiidaresininkaldırılmasıtabiibirmuameleolarakyapıldı.İstanbul’daelektrik,tramvay,tünelgibiyabancışirketlertarafındankurulmuşişletmelerle,Anadolu’dakidiğerişletmelerkamulaştırılırken,yanibunlarıdevleteline,belediyeelinealmakiçintasfiyeyapılırkentabiiyollartutulmuştur.Müddetleridolmuşimtiyazlarbizeintikaletmiştir.Kalmakisteyenlere,haklarıneiseonlarınödenmesineçalışılmıştır.Buumumitasfiyelerarasındarejiidaresinindevletelinegeçmesinin,diğerşirketlerdenveimtiyazlardanfarklıbirgüçlükgösterdiğinihatırlamıyorum.

Kenditelakkimizegöre,ozamanlardakarşısındabulunduğumuzmemleketmeselelerininbaşındademiryolumeselesivardı.Bütündünyadaotomobilinbüyükölçüdeulaşımihtiyacınıyapabileceğihenüztecrübeedilmişti.Demiryoluaskerivesosyalihtiyacınbelkemiğiniteşkilediyordu.Yalnızbizimözentilerimizevehayalimizehudut

olmadı.Demiryoluyapmayıpolitikaolaraktespitedipyürütmeyebaşladıktansonra,bizde,büyükihtiyaçlarınhepsinibuşekildebirhaltarzınabağlamakümitvetasavvuruuyandı.

DemiryoluPolitikamızDemiryolumeselesibizeşuşekildegöründü:Hersenedevletbütçesinden,nekadarmütevazıolursaolsun,birtahsisatayırarak,memleketibirucundanöbürucunakadaryıldanyılailerleyenbirdemiryoluşebekesinekavuşturmakmümkündür.Tambirinançlailkbütçedebunabaşladık.HattaMilliMücadeleesnasındakidahamütevazıbütçeilebile,Ankara’danSakaryaboyunakadardemiryolunuilerletmeyegayretetmiştik.Harptensonrademiryoluyapabilmekiçinherçareyebaşvurmayabaşladık.DemiryoluinşaatınakararverdiğimizzamanAnadoludemiryollarınınimtiyazmüddetibitmiştir,hatdevleteintikaletmiştir,noktasındanhareketederek,devletleştirmekistiyorduk.Kumpanyabunakarşıitirazetti,davaaçtı.Bununlauğraşıyoruz.İzmirhattıgibiGarbiAnadolu’dakihatlarınilerlemesinivegelişmesinisağlamayıdateminetmekiçinçarearamayabaşladık.Buhatlarıyapmışolanyabancışirketlereyardımetmeyidüşünmüyoruz.Yalnızevvelceyapılmışolanlarıilerletmekvebizzatyeniinşaatyapmakiçinçarearıyoruz.Bizimbupolitikamızıanlayanşirketlerinhepsibizeyenidemiryollarınıyapmakiçinmüracaatettiler.

DemiryolunuKendimizYaptıkYabancışirketler,demiryoluyapmakiçinmüzakereyehazırolduklarınısöylediler.Bunubiziyiniyetlekarşıladık.Nevasıtaileolursaolsun,demiryoluyaptırmakistiyorduk.Dışarıdanşirketbulur,yaptırabilirsekyenişartlaragöreborçlanarakbunlarısağlayacaktık.Fakat,şirketlerinhepsi,bizimlemüzakereyebaşladıklarızaman,hermeseleninönündebiresasınhallolunmasınıistediler.Hallolunacakhusus,mevcutdemiryollarınındurumuidi.Bizesoruyorlardı:

”Mevcutdemiryollarınıalacakmısınız?”

Alacağız,diyecevapveriyorduk.

”Evvelceyaptıklarımızıalacaksınız.Yenidemiryollarıyapmakiçinbizdenistikrazgibibirmuameleyinasıldüşünüyorsunuz?”diyorlardı.

Onlaraşunuanlatmakistiyorduk:

”Biznormalşartlarlaborçalacağız,demiryollarınıyaptıracağızveborcumuzuödeyeceğiz.Nitekimeskidemiryollarınıda,müddetleribitmemişse,bedelleriödeyerekalmayıdüşünüyoruz.”

Çoksafbirdüşünceylebunlarısöylemekveiknaetmeyeçalışmak,bizimzihniyetimizegöre,yenidenistikrazyapmakistediğimizşirketlerekarşıçoktabiibirhareketti.Onlardanazikanecevapveriyorlardı:

”Bunlarınikisibirarayasığmaz.Yenihatlarinşasıiçinbizdenistikrazyapmakistiyorsanız,eskihatlarınalınmasındanvazgeçmenizlazımdır”diyorlardı.

Şartlarınbuönemlivebizimtasavvurumuzuaşanölçülerikarşısında,bizdekısakesiyorveyapamayız,diyorduk.

Bumuzakereleresnasında,ohaldebizkendikaynaklarımızvekendivasıtalarımızlayapmayaçalışacağız,dediğimizzamanhayretlegözleriniaçıpbizebakıyorlardı.Veiçimizdekitecrübelisiyasetadamları,aklımızınmuvazenesiyerindeolupolmadığınıarasırayoklamayaçalışırlardı.

Demiryoluüzerindekimünakaşakısasürdü.Harptençokkararlıçıkmışolduğumuzvememleketinbütünlüğünübunabağlıgördüğümüziçinişinpeşinibırakmadık.Vehakikatendemiryollarımızıkendimühendislerimizle,dışarıyaborçlanmadanyaptık.

Adam,SarfEttiğiniMutlakaAlıyorduMalatyahattıiçin,İsveçveDanimarka,muhtelitbirşirketlemukaveleyapmıştık.Şirketsermayesiylegeliphattabaşlayacakvebizbundanistifadeedeceğiz.İşebuümitlebaşladık.Bir-ikisenelikçalışmadansonragördükveanladıkki,adambusenesarfettiğinigelecekseneiçindemutlakabizdenalıyor.Hiçdevamlıbirborçbırakmaksızın,şirketinyaptığımasrafıödeyerekyenihattıninşasınadevamediyorduk.Böylebirmekanizmaiçinde,yinekendiparamızveyüksekbirmühendisheyetininkudretiileişimiziyürütüyorduk.Buhattaçalışanmühendislerimiz,hiçbiryabancımühendisinbulunmadığıistikametlerdekendibaşlarınahatlarıyapacakhalegelmişlerdi.Mühendislerimiz,ilktecrübelerikazandıktansonra,zamanladahaiyieserlervücudagetiriyorlardı.Erzincan’akadarolandemiryolu,demiryoluinşaatındahakikatenenarızalıistikametlerdenbiridirve

kâmilenTürkmühendislerinineseridir.

Darlıkvedışâlemlehertürlümalimünasebetinkesikolduğubirbeklemedevrinde,Ankara’dankalkmış,Sıvas’agitmiştik.1930’daben,Sıvasdemiryolununaçışnutkunusöylemiştim.Ulukışla’danikitaraflıolarakAkdeniz’leKaradeniz’ibirbirinebağlayacakinşaatdevamediyordu.1930’dansonraErzurumistikametindeilerledik.EnnihayetSarıkamışcivarınavarmışolarakiktidarıdevrettik.Biz,zannederimHorasanistasyonundakalmıştık.BizdensonraHorasan’danSarıkamış‘açıkmakbeşsenesürmüştür.

ASAYİŞMESELELERİ

DevletçiliğimizKendiliğindenDoğduDemiryoluinşasınabaşladıktansonrabuseferhersene,bütçebağlanırken,tabiiolandevlethizmetleridışında,büyükihtiyaçlardanyeniolarakhangisinielealmayabaşlayacağız,bunumüzakereederdik.Biryerdebehemahalişletilmesilazımolanbirormanvar.Biryerdebehemahalsulamakiçinbirovaveyabirsuyugeçmeküzereyapılacakbirköprüvar.BöyleenfrastrüktürtesislerdenvenihayetAnkara’dahükümetolarakyerleşebilmekiçinnegibiihtiyaçlarvarsabunlardanbirinielealıyorduk.Kültürdavasıiçinnasılyenibirhamleyapmaklazımdır?Bunlarbizim,herseneartanbirciddiyetvenispetdahilindemeselelerimizhalinegelmeyebaşladı.Busöylediklerimle,devletçiliğimizinnasılkendiliğindenvezorladoğduğunuvefaydalıbirsuretteişlediğinianlatmışolduğumuzannediyorum.

Şimdiasayişmeselelerinegeçiyorumvedoğuasayişiüzerindeayrıbiraçıklamayapacağım.

HerYılTekrarEdenŞekavet

ŞeyhSaitİsyanı‘ndansonradoğudahersenehalkıayaklandırmakisteyen,yollarıkesenbirsiyasişekavetzuhurederdi.Bunlarıİran’dayerleşmişolanİhsanNuriismindebiradamınbaşkanlıkettiğibirKürdistanhareketiyaratırdı.Hersenehududugeçer,kolaylıklaAğrıDağları‘nınüzerineçıkarveoradayerleştiktensonraetrafasarkıntılıkederlerdi.OzamanAğrıDağları‘nınyarısıbizde,yarısıİranhududuiçindeydi.İran’dangelerektopraklarımızüzerindecereyanedenbuhadiseler,İranileticarimuvasalamızadokunduğugibi,siyasimünasebetlerimizidesarsıyorvedoğudadaimiolarakasayişisiyasibirsuretteihlaledenbiryuvabulunduğumanasınıtaşıyordu.Buhal1932’yekadardevametti.

Tecavüzoldukça,herseferinde,bizcephedenmukabilhareketegirişir,sıkıştırırızveonlarİran’ageçerler.İranHükümetiylebumeseleyibirtürlühalledemeyiz.AğrıDağları‘nınikimemleketarasındayarıyarıyapaylaşılmışolması,İran’dayuvalanmışolansiyasiçetelerinkolaylıklaTürkiyeiçinesarkıntılıkedebilmelerineimkânveriyor.Nihayetbunabirsonvermeklazım.Sonvermekiçin,mütecavizleriİraniçlerinekadartakipveyoketmektenbaşkaçarebulunamadı.SalihOmurtak’ınKolorduKumandanıolarakbulunduğubirzamandaAğrıDağıüzerindegenişbirharekâtyapıldı.

AsilerİmhaEdiliyorOsene,hazırlandıktansonra,yinecephedenharekâtyapıldığıgibi,ayrıca,AğrıDağları‘nınkuzeyindenvegüneyindengeçerekİraniçinegirdik.Herzamanolduğugibibudefadayalnızcephedenharekâtbekleyenasiler,AğrıDağları‘nınikiyanındandolaşarakarkalarınıkesmemizüzerine,imhayauğramışlardır.Bu,İranilearamızdaciddibirmeseleoldu.Senelerdenberiaramızdakimünasebetlerikorumakveasayişisağlamakiçinkarşılıklıiyiniyetlemüzakerelerdevamederken,İran’ındaarzusudışındaorayayerleşmişolançetelermünasebetlerimizibozuyordu.BizimsonAğrıharekâtımızdansonra,bunuikimemleketsiyasiyollardansoğukkanlılıklahalletmekkararınıverdi.BizAğrıcivarındafiilibirhuduttashihiyapmışbulunuyorduk.Bunuİran’akabulettirerek,mukabilindeİranlılaraKoturBoğazı‘ndabaşkabirarazidevretmekistiyorduk.Buesasdahilindeaçılmışolanmazakerelermüspetbirşekildeneticelenerek,ihtilafhalledilmiştir.Busuretleşarktaherhangibirsiyasifikreatfolunabilecekasayişbozukluğukesinolarakbertarafedilmişveİran’lamünasebetimizozamandanitibarenhiçbirengelemaruzkalmaksızıntambiremniyetüzerineoturtulmuştur.

İranSınırıİranŞehinşahıRızaPehlevi’ninTürkiye’yiziyareti1934’teolmuştur.Buziyarettarihbakımındanönemlihadiselerdenbiridir.RızaŞah’amemleketimizdegörmekistediğiheryer,hattagenelkurmaydakihazırlıklarveaskeritertiplergösterilmiş,bütünkapılaraçılmış,tambirdostlukemniyetiifadeedilmiştir.RahmetliŞehinşah,bütünbuiyidostlukçabalarınıvemuamelelerinitamdeğeriiletakdiretmiştir.Aramızdakibuiyimünasebetleronunölümünekadarsürmüşveomünasebetlerbiryadigârolarak,birhatıraolarakherzamanikimemleketteyaşamıştır.

RızaŞahPehlevi,Atatürkileİzmir’egittiklerizamanbendeberaberbulundum.SonraŞehinşah’ınİstanbulziyaretindeyineberaberdim.İstanbul’ugezdirdim.ÇamlıcaTepesiüzerindenİstanbul’useyrettiğizamançokmütehassısolmuştu.İstanbulbütünhaşmetiyle,tarihikudretiyle,gözlerimizinönüneuzanmışduruyordu.Şehinşahbumanzaradansondereceduygulandı.BununüzerinetakdirleriniveTürkiyeiçingüzelduygularınıdostanebirifadeylebanaanlatmayabaşladı.

Şehinşah’ınDerdiŞehinşahbanaözelbirmuhabbetdegöstermişti.Onunmahremdertlerindenbirisi,ozamanhepimizinbaşındaolanbirdertti.Şahinşahmemleketinitaassubunelindenkurtarmakveilerigötürecekhamlelereulaştırmakiçinneleryapmaklazımgeldiğiüzerindetasavvurunusöylüyorvebanataassuplauğraşmakiçinnasılbiryoltutulmasılazımgeldiğinisoruyordu.Bizimdahatecrübeliolduğumuzusöyleyerek,banabusualitevcihettiğizaman,kendisineşunlarısöylediğimihatırlarım:

”Evvelataassuptaraftarıolanlarıntaarruzlarındanmemleketikurtarmaklazımdır.Taassuptaarruzetmedenyaşayamaz.Neredeazgınbirtahrikveteşvikgörürseniz,ilköncebutasallutu,butaarruzumenetmelisiniz.Herkesdininicabınıyerinegetirmekiçindinivazifeleriistediğigibiyapsın.Amadüşmanlıkyaratmasınvetahriketmesin.”

Benbunlarısöyleyince,düşündü,”Doğrusöylüyorsun”dedi.

İzmir’egittiğimizvakitoradahalkbüyükcoşkunlukgöstermişti.RızaŞah’ıngerekİzmir’de,gerekYalova’daveİstanbul’da,hülasagittiğimizheryerde,istediğigibiTürkiye’yigörüphuzuriçindetetkikyapabilmesiiçinkendisineherkolaylığısağlamayaçalıştık.

DoğuAsayişininMahiyetiDoğuasayişivesilesiyleİran’laolanmünasebetlerimiziveŞahRızaPehlevi’ninTürkiyeseyahatinianlattım.Şimdi,doğuasayişininbirbaşkatarafınısöyleyeceğim.Doğuasayişininsiyasimahiyetindenbaşkabirçekirdeğidahavardır.Birdefamemleketinhertarafınaşamilolanadişekavetmeselesivar.Bunuciddiolaraktakipetmekle,kısazamandahalletmekdaimamümkünolabilirvemümkünolmuştur.Birdeazçoksiyasimahiyetgösterensosyalayaklanmavardır.ŞeyhSaitİsyanıveİhsanNuri’ninAğrıhareketlerişeklindebutarzayaklanmalarlauğraştığımızsenelersürenbirdevregeçirdik.Vakitvakithatırdakalacakkadarönemliolmayanhareketlerdeolmuştur.Bunlarsönüpgider.DaimibirhuzursuzlukyuvasıdaDersimidi.MemeleketinötedenberiDersimmeselesidiyebirderdivardı.İmparatorluk,Dersimayaklanmalarıkarşısındaacizkalmıştı.Dersim’dereisler,kısmenmezheptahriklerindenistifadeederekdaimibirhuzursuzlukyaratırlardı.Meseleaslındakültürmeselesiveiktisadi

meseleidi.Halkdarlıktansıkıntıiçindedir.Herkesgeçiminidışarıdaarar.Dersimhalkınıngörgülüolanıçoktur.Bunlardışarıda,İstanbul’dayetişmiştir.Amadışarıdanyerlerinedöndüklerivakit,kabilereislerinin,dinireislerin,yanişeyhlerintesirineveteşvikinemaruzkalırlar.Buteşviklerlebüyükhareketleryaparlar.İdare,ayaklanmalarkarşısındadaimaacizkalır.Hemenherseferindeuyuşmayagiderveayaklanmışolanlarınyaptıklarıyanlarınakalır.Bir-ikisenesonrabuhareketitekrarederler.

Dersimayaklanmalarıdoğrudandoğruyaşekavetedayanır.Halk,aslındamustariptir.Hareketiidareedenşeyhlervereislerpayınbüyüğünüalırlar.Peşlerindensürükledikleriinsanlardaşekavetinmahsulündenasgariderecedeistifadeederler,amageçinirgiderler.Böylebirsistemtabiiolarakyerleşmişaddedilir.

İşinbaşımuvasalasızlıktır.Kışınhiçbiryerleirtibatlarıişlemez.Yazıngeçitleri,yollarıyoktur.Arazidağlıktır.Birayaklanmaolupaskersevkedildiğizaman,yakalananlardardakalırlarsanihayetmağaralarasığınırlar.Askerinburalaragirmesi,tesiretmesigüçleşir.İyiniyetlivatanseverDersimhalkınınşeyhlerevereisleresözünügeçirmesimümkündeğildir.

DemiryoluGelinceDersimmeselesininihayetdemiryoluhalletti.Bölgenin,güneyinden,kuzeyindendemiryolunakavuşturulmasındansonra,memleketinherhangibiryerindeolacakbirasayişsizlikhareketiileDersim’deolacakasayişsizlikhareketininhiçbirfarkıkalmadı.Dersim’ibumuvasalaimkânıkurtardı.OrayaikikoldandemiryolugittiveDersim’inhertarafınayolyapılarakiçindekilerdışarıçıkarvedışındakileriçerigirerhalegeldi.Bumevzudakimseninbilmediğibaşkaasıltesirlibirnoktadahavardır:Biz1950’deiktidarıbıraktığımızzaman,bütünTürkiyeilleriiçinilkmektebiençokolanvilayetDersim’di.Kızlarımektebegittiler,erkekçocuklarımektebegittilerveyetiştilerçocuklar,Dersimiçindetahsilgörmeyebaşladılar.BütünbutedbirlerneticesindeDersim’deyalnızasayişsağlanmışolmaklakalmadı.DersimlivatandaşlargörgülüveakıllıolarakheryerdeTürklereiyiörnekteşkiledecekmisallerverirhalegeldiler.Ben1937’debaşbakanlıktanayrılıncayakadar,Dersimtabiihayatşartlarınakavuşturulmuştur.Benayrıldıktansonra,fazlaönemlivedevamlısayılmamaklaberaber,oradabazıhadiselervevakalarolmuştur.Ama

aslındaDersimmeselesi1937’ye,başbakanlıktanayrıldığımtarihekadar,halkıniktisadivesosyalihtiyaçlarınıönealanbiridaretarzıkurulmaksuretiyle,iyibirneticeyebağlanmıştır.BizDersim’iohaldebıraktık.

EkonomikTesirlerDoğudaŞeyhSaitİsyanı‘ndanönceveondansonrakalantoprakreformugibisosyalmeselelerihalledecekıslahatyapılmadığıgerekçesiyletenkitedilmişizdir.Butenkitler,sosyalmeselelerçokpartilidemokratikhayatgelmedenevvelhalledilebilirdi,tarzındakitahminlerinneticesidir.Feodalsistem,büyüktoprakağalarınınveyaşeyhlerintesirlerivenüfuzlarıkaldırılıpşarktaekonomiktesirlerigörülmeliydi,bunlaryapılmalıydı,yapılmadığıiçindoğumeselesihallolunmadı,derler.Fakatdüşünmeklazımdırki,bizdoğudagerikalmışlığıizaleedipmemleketinbatısındaveortasındaolduğugibibirgelişmevebütünleşmemekanizmasınıkurabilmekiçin,yalnızsosyalmeselelerleuğraşmıyorduk.Devletinzamanaihtiyaçgösterenenfrastrüktürtesislerinidetamamlamayaçalışıyorduk.Maliveiktisadibakımdanşartlarhazırlandıkça,demiryollarıinşaedildikçeıslahatilerliyordu.1950’deiktidardançekildiğimizzaman,doğuiçinayrıbirkalkınmaplanıyapmaklazımdırkanaatiileişleregirişmişbulunuyorduk.Çokpartilihayatın,siyasiakımıninsafsızveolumsuzpropagandalarıarasında,doğuiçinayrıbirprogramtatbikedeceklertarzındabizimaleyhimizdebirtakımakımlaryaratılmayasebebiyetverilmiştir.Düşünmeliki,1950’denbugünekadar19senegeçmişolduğuhalde,memleketingerikalmışbölgelerininvebuaradadoğudakigerikalmışyerlerinkalkınmasıiçin,oralaraaitözelkalkınmaplanlarıtatbiketmeklazımdırkanaatinetekrargelmişizdir.Vaktiylebizeyöneltilmişolanbutarzdakiyermeler,hemtemizbirarzununifadesi,hemtatbikkabiliyetiniveimkânınıdüşünemeyenbirnazaritenkidinmahsulüdür.

SuriyeHududuMeselesiBizdoğukalkınmasımeseleleriileuğraşırken,bunun,birucundaniskânmeselesinedayandığınıdafarketmiştik.Ozaman,galiba1935-36senelerindeolacak,BirinciUmumiMüfettişlikbunateşebbüsetti.KaradenizbölgesindenMuşcivarına,VanveDiyarbakırbölgelerinemuhacirgetirdik,yerleştirdik.Şimdi,buvesileilesöylemekisterimki,bumemleketteergeçbiriskanpolitikasıuygulanacakvegerek

ormanlıkköylerde,gerekdağlıkyerlerdegeçiminisağlayamayanhalkbiryerdeğiştirmeyetabitutulacaktır.Zatenhalk,tarımşartlarıvegeçimşartlarıgüçleştikçe,kendiliğindengöçederekgecekondularşeklindebüyükşehirleretrafındayerleşmekteveihtiyaçtandoğmabiriskanrejimitatbiketmektedir.Tarımzayıfladıkçaherihtiyaçartacaktır.Toprakreformuvetarımgelişmesisağlandıkçahalkbulunduğuyerdedahaçokkazanacakvekendimalıolantoprağınkadrinidahaiyibilecektir.

Şimdi,asayişsizlikmeselesininbirbaşkatarafınageçiyorum.DoğudakisiyasişekavetlerinbirönemlikaynağıdaSuriyehududuolmuştur.VaktiyleTürkiye’denSuriye’yeilticaetmişolaneskisiyasicereyanlarınbaşları,meselaCemilPaşazadelergibibirtakımkimseler,cumhuriyetinilkzamanlarındahervesiledenistifadeetmeyekalkışmışlardır.BunlarMilliMücadele’debizimkarşımızdavazifealmışlarveMilliMücadele’ninzaferiileberaberSuriye’yegeçmişlerdi.AslındaTürkaileleriolanbunlar,feodalbirsistemdengelmişler,köylerindebulunanhalkınhâkimiyetinidevletnezdindesiyasişekildedeğerlendirmeyealışmışlardı.

KorumaTedbirleriYoktuSuriyehududunungenişolmasıvekâfiderecedekorunmatedbirlerininbulunmamasısebebiyleSuriyehudududaimikargaşalığınyuvasıolmuştur.Suriye’dekimandaidaresi,SuriyeileTürkiyearasındayakınvedostçamünasebetemaniolmakiçinbukargaşalığamüsamahagöstermekteidi.Ben,1937’yekadarSuriyehududundakiasayişsizlikleuğraştığımıveFransızHükümeti’niiknaetmeyeçalıştığımıbilirim.

HudutasayişibakımındanIrakilemünasebetinayrıbirözelliğivardır.İngilizlerMusulveIrakiçinhertürlümücadeleyiyaptıktansonraIrakileTürkiyearasındahudutgeçimsizliğiveihtilafolmamasınadikkatgöstermişlerdir.VeIrak’takiArapidaresideTürkiyeilebirihtilafamahalvermemekiçindahauysalvedikkatlibulunmuştur.

AsayişsizliğinTamTeşhisiBizFransızhududundakidaimiihtilafınveasayişsizliğinhakikisebeplerinetamteşhiskoyamamışızdır.Fransailemünasebetlerimizçokiyiidi.Buçokiyimünasebetlererağmen,Suriye’denTürkiye’yekaçakçılığınveyineSuriye’denTürkiye’yesarkıntılıkşeklinde

taarruzlarınsonunualmakmümkünolmuyordu.Buvaziyet,Avrupa’daTürkiye’ninFransaveİngiltereilekaderibirleşiyor,birleştihavasıhâkimoluncayakadardevametti.Umumisiyasetufkundagörülenihtimallerinbiziparalelbiristikametesevkediyormanasınıvermeyebaşlamasındansonradırki,SuriyeileTürkiyearasındakimünasebetlerikorumakveasayişsizliğikaldırmak,Fransaiçindebizimgibibirmeseleoldu.veondansonrabununarkasıkesildi.Bahsettiğimbusarkıntılıklardevrinde,huduttangeçerekDiyarbakırcivarınakadargelmişolantaarruzçetelerigörülmüştür.Karaköprüolayıdenilenolay,MardinileDiyarbakırarasındaveDiyarbakır’ayakınbirgeçitteolmuştur.Huduttangeçençeteler,Diyarbakırcivarınakadargelerek,Diyarbakır’abaskınyapmayıtasavvuredebilmişlerdir.

Türkiye’denSuriye’yekaçmışolankabilereisleriveşeyhler,sonralarıTürkiye’yeilticaetmeyehevesettiler.Bizbunlaraiyimuamelegösteriptahrikyollarınıkesmeyeçalıştık.Fakatbugelipgitmelerarasındayinevuruşmalarolduvebuyüzdenmünasebetlernormalbiryolagiremedi.

SuriyeiçindeCaberyakınındaMastafaviKarakoludenilenbirkarakolumuzvardıveburadauzunmüddetkalmayaçalıştık.Erkânıharbiyemizbukarakolaçokehemmiyetveriyordu.Veoradançekilipşimdikihududagelincekadar,mandaidaresizamanında,SuriyeileTürkiyearasındakimünasebetlerçokgüçsafhalardangeçmiştir.

CumhuriyetinSildiğiZihniyetAsayişmeselesişekavethalindeAnadolu’dadaimibirmeseleolarakuzunmüddetyaşamıştır.Memleketiİstanbul’danidareileAnkara’dan,Anadolu’dadertleriniçindeidarearasındakibaşlıcafark,bumeseledekendinigöstermiştir.EvvelceAnadolu’nunbirköşesindekiasayişsizlik,birvalilikdirayetivemahdutvasıtalarımeselesiydi.Hükümet,Anadolu’nunortasındaAnkara’dakurulmaklamemleketbütünlüğünüönplanaalmakmecburiyetikarşısındakalınca,asayişsizliğinönlenmesi,dağlardakihâkimiyetinkaldırılmasıbizzatdevletinvarlığımeselesihalinegeldi.Bununlaciddibirsuretteuğraşmışızdır.İmparatorlukzamanındaİzmir’deÇakırcalıdenilenefe,İzmir’inbukadaryakınındasenelervesenelerceimparatorluğakarşıbirayrıhükümetgibihalkiçindeidareyürütmüştür.Zamanınvalilerinin,Çakırcalı‘nınbuhâkimiyetindeistirakleriolduğusöylenir.MeselaKâmilPaşa’nınoğluSaitPaşa’nındağlardabulunaneşkıyaileözel

münasebetlerkuruponlarlaözelanlaşmalaryaparaktesirlerinibertarafetmekiçinfaalolduğundanbahsederler.Nekadardoğruolduğubellideğil.Benzannederimki,bunlarbüyükölçüdeyakıştırmaveuydurmadır.Gerçekolanşudur:İzmirvilayetiiçindeasayişyoktur,eşkıyadağdanyakınkasabayahükmetmektedir.

Buzihniyetvebuanlayış,cumhuriyetlekökündensilinmiştir.Bunusilmekiçinasırlardangelenalışkanlıkları,inanışlarıveâdetleriyalnızortadankaldırmakdeğil,zihinlerdedeunutturmaklazımdır.Bununiçinuğraştık.Büyükölçüdemuvaffakolduk.Çokpartilihayatageçtiktensonra,Anadolu’dakiasayişmeselesitekrarcanlanmışveasayişsizliğinsergerdelerinindeaçıktanveyaelaltındanpolitikayakarışmasıyüzünden,yenibiristikametalmıştır,denilebilir.Amanihayetmedenidevletidaresifikrizamanlaheridareyehâkimolmaktadırveheridare,asayişmeselesinihalletmekdevletinilkvazifesidir,kanaatinibenimsemeyeveonuntedbirlerinialmayakendisinimecbursaymaktadır.Memleketbüyüktür,fakatkökleşmişolanâdetlerisökebilmekiçinşimdikivasıtalarçokdahakuvvetlidir.Muvasaladahakolaydır,silahlardahatesirlidir,hareketveseyyaliyetimkânlarıdahaçoktur.Yalnız,memleketbüyükolduğuiçinlazımolantedbirlerinhepsinialıp,teşkilatlandırmakmasrafvetalimişidir.Dahamahdutimkânlarlaasayişmeselesinimemleketiçintedaviedilmezbirderthalindençıkarıpzabıtavakalarınınölçüsünüvetesiriniazaltmakcumhuriyetdevrindemümkünolmuştur.Bumevzudadahakuvvetlişeylersöyleyemeyişiminsebebi,bugünSiirtetrafındayollardavehiçumulmayanyerlerdebile,soygunlarolduğunugörebilmemizdendir.Unutmamakgerekirki,asayişsizliğitakipvasıtasıarttığıkadar,soygunvasıtalarıvesoyguncularınhareketkabiliyetideartmıştır.

TemizlemeBireşkıyayıortadankaldırmakiçinhükümetinbaşkabireşkıyaileişbirliğiyapması,asırlardanberi,idareşekliolarakmemleketingeleneğindeyerleşmiştir.Bizcumhuriyetteböylebiryolagirmedik.Herhangibiryerdeasayişsizliğeaitenufakbireğilimgördüğümüzzaman,orasınıciddibirsurettetemizlemişizdir.Sözvermişde,gelmişde,sonraöldürülmüş.Böyleşeyolmaz.Herşeydenevvel,devletinsözüitibarınıkaybeder.Benbunakarşılıkgösterilecekhiçbirfaydayıkabuletmem.Bireşkıyayasözverilecek,adaminanarakgelecek,sonratakipedipöldürecektir.Birananeolarakbizimzamanımızakadardevamedenbutertip,vakitvakittedbirolarakbizedesöylenirdi.Fakatben

hiçbirisineiltifatetmemişimdir.Eşkıyaadaleteteslimolur.Mutlakaöldürmekşartdeğildir.Devletmuayyenvakalariçinbazısebeplerleveşartlarabağlayarakumumiafilaneder.Fakateşkıyailedevletidaresininbirtertibe,biranlaşmayagirmesiolmaz.Devletidaresindeböylebirşeyibenimaklımalmaz.Siyasettealmıyor,neredekaldıadişekavettealsın…

DEVLETOLARAKGÜÇLENDİK

ToprakDavasıMilliMücadele’densonrakurulmuşolancumhuriyetidaresiilkikiüçsenesini,tekrarİstanbul’daeskihayatadönmemekiçinAnadolu’dayerleşmekçabasıilegeçirmiştir.Siyasibakımdan,sosyalbakımdanilkyıllardabununlauğraştık.Yeniidareyekarşıtepkilerbuaradaciddiolarakkendisinigöstermiştir.ŞeyhSaitİsyanıveondansonraİranhududundaveSuriyehududundauzunmüddetdevamedenşekavethadiselerinintemizlenmesi,yenirejiminbirdevamlıfaaliyetsahasınıteşkiletmiştir.Bumüddetesnasındadevletidaresindeenbüyükmeselemaliveiktisadidüzenikurabilmekmeselesiidi.Maliveiktisadigüçlükler,kaynağını,memleketinmuharebelerdenharapbirhaldeçıkmasındanalıyordu.LozanMuahedesi’ninmüddetlerebağlıolankayıtlarınınkalkmasıveimparatorlukzamanındacariolanmalimünasebetlerintekrarhortlamasıveyaşatılmasıümidinintasfiyesienaz10senesürmüştür.1929-1930yılınakadarbunlarlauğraşılmıştır.

Cumhuriyet,İkinciCihanHarbi’ninemareleriufuktagöründüğüzamanmemleketteasayişehâkimolmuş,sulhmuahedesiningüçgeçitlerinihiçbirgerilemeolmaksızınatlatmış,bütüncihanıniçindebulunduğumaliveiktisadibuhranlardankendisinikoruyabilmişbirdurumdaydı.Buşartlariçindebiz,İkinciCihanHarbi’ninihtimallerinikarşılarvehatırısayılırbirkuvvetteydik.Cihanharbinde,busaftaveyaöbürsafta,önemlehesabakatılmakicapedenbirdevletolarakkuvvetlibirbünyekazanmıştık.

İktisadiBuhranaKarşıTedbirlerDünyaiktisatbuhranıpatladığızamanlarda,kendimiziolumsuzakıntılarakarşıkorumakiçinbütünesaslıtedbirlerialmayabaşladık.Memlekettegereksiyasiçevrelere,gerekiktisatçevrelerinesöylediğimiz,kazandığımızdanfazlasarfetmemekveidaremizibilerekdevamlıyatırımvegelişmeçareleriniaramakolmuştur.İktisadibuhranheryerdemilletleriaçıklardankurtulmakçabasınasevkettiğizamanda,bizşimdiyekadaralıştığımızfedakârlıklarıintizamakoyupplanabağlayarakişiniçindendahakolayçıkabileceğimizkanaatindeydik.Bukanaatiseferberettik,bukanaategöretedbirlersöyledik.Dahaozamanlardaçiftçininkendimalıolantopraküzerindeçalışmasınısağlamayı,Atatürkaçışnutuklarında,bençeşitlibeyanlarımdadaimaönesürmüşüzdür.Tarımihtiyaçlarıiçin

kooperatifleşmeyivekooperatiftertipleriileköylününmahsulünüdeğerlendirmeyi,olaylarınzoruilemeydanaçıkmışbirprensipolarakmemleketeanlatmayaçalışmışızdır.Buncasenesonraaynıtedbirleritekraranlatmayaveuygulamayaçalışıyoruz.

KliringUsulüBuiktisadibuhrandevrinde,ticaretimizitıkanıklıktankurtarmakiçinbaşvurduğumuztedbirlerinbiresaslısıkliringusulüolmuştur.Başkabirçarebulunmadığındankliringanlaşmalarıiledışticaretimiziişlerbirhaldetutabildik.Türlütartışmalaravetenkitleremaruzolanbuusul,bizimmahsullerimizinsatılmasınıngüçolduğu,ihtiyaçlarımızısağlamakiçinkâfidövizimizbulunmadığızamanlardabirkurtuluşçaresiöneminitaşımıştır.Bütünkliringanlaşmalarınıbaşarıilemüzakereetmişvebaşarıileneticelerinialabilmişizdir.

İktisadibuhrandevirleri,bizimplanhususundakigörüşümüzüveihtiyacımızımeydanaçıkaranönemlisenelerolmuştur.Planmeselesini,1932’deRusya’yayaptığımseyahatinbaşlıcahedeflerindenbiriolarakdüşünmüşümdür.Ruslarplanınmalikaynaklarınınasılbuluyorlar,şimdiyekadarplandannegibineticeleralmışlardır,bugünküdurumlarınedir,kendiihtiyacımızavehalimizegöreçıkaracağımızneticelervetedbirlerneolabilir?Rusyaseyahatindebaşlıcahedefimbunlarıkeşfetmeyeçalışmakolmuştur.NitekimSovyetRusya’dan,planı,ihtiyacımızagöreciddibirtedbirolarakdüşünmekgerektiğikanaativekararıiledöndüm.

FabrikalarKuruluyorRusya’dakararlaştırdığımızüzere,tecrübelibirSovyetuzmanıolanProfesörOrlofbaşkanlığındabirheyetTürkiye’yegeldive3-4aygibikısabirzamandabizeolumlu,uygulanmasımümkünbirplanverdi.Yaptığıplanıanlatarakgitti.Buplanıciddibirdostlukişareti,ProfesörOrlof’udamuktedirbiruzmanolduğukadar,itimattelkinedenşereflibirinsanolarakkabuletmişizdir.

Sovyetheyetininbaşı,plantatbikatındagereklimakinelerdenbizeneleriverebilecekleriniveneleriveremeyeceklerini,kendiveremediklerini,garpâlemindentedariketmemizlazımgeldiğini,özelgörüşmelerimizdebanaaçıkçasöylemiştir.Sizinihtiyacınızolanşukalitedemakineyibizveremeyiz,bunudışarıdanfalanyerdenalacaksınız,demiştir.

Sovyetuzmanheyetidahamühimolarak,bize,demirveçelikendüstrisinegirmeklüzumunutelkinetmiş,buyolagötürmüştür.Görüşmemizesnasındabana,memlekettedemirveçelikendüstrisinikurmaklüzumunuanlattığızamanmemleketinbuendüstriyikuracakhaldebulunduğunukesinolarakteminetmiştir.

PlandaNazilliFabrikası‘nınkalitesiözelbirönemtaşıyordu.İncevasıftakumaşdokuyacaktı.BukumaşıdokuyacakmakineleriGarp’tanalmamızlüzumunusöyledi.KarabükDemirveÇelikFabrikasıiçinciddiolarakısraretti.Bunulüzumunuanlatmakiçinuzungayretsarfetti.Ayrıcayeriiçindeısraretti.Bizsahildeistemiyorduk.Ozamankisilahlaragöre,denizdendoğrudandoğruyaateşaltınaalınabilecekbirfabrikakurmaktamahzurgörüyorduk.FabrikanındahaiçerideolmasınıdüşündüğümüzüProfesörOrlof’aaçıkçasöyledim.Hakkınızvar;fakatsahildenuzaklığınihayetKarabükolanbirmıntıkadakurulursaancakozamaniktisadiolabilir,dedi.Bundandahaiçeridekurarsakekonomikbakımdanidareliolamayacağını,çoksıkıntıçekeceğimizisöyledi.Halbukibizimaskerimahfillerimizinkanaatideğişikti.OnlarfabrikanınKarabük’tededeğil,çokdahaiçerilerdekurulmasıiçinısraretmekteydiler.

BuTeşebbüsLüzumluyduKarabükDemirveÇelikFabrikası‘nınmakinelerinideyineGarp’tantedariketmekmecburiyetindekaldık.Fabrikayıİngilizlereyaptırdık.Buteşebbüsünnekadarlüzumluveönemliolduğunuvebizebufikriısrarlatelkinedeninsanlarınnekadariyiniyetlifikirsöylediklerinitasavvuretmekiçindüşünmeliki,bukadardarzamanımızdateşebbüsettiğimizKarabükDemirveÇelikFabrikası‘nıntamamlayıcısıolanişi,ancakgenişzamanımızdave15senesonradevleteliyleolmaksızıntekrarelealmışızdır.

İkincidemirveçelikfabrikasını,genişbirzamandakabuledilemeyeceközelşartlarıbulunmasınarağmen,eserivücudagetirmekpahasınayinedarbirzamanımızdadevlethazinesineyüklediğikülfetlerimemnuniyetlegözealarakmüzakereleribenimsedimveneticeyeerdirdim.

MüzakerelerÇıkmazaGiriyorPlanlama,tatbikekonuluncayakadarbüyükgüçlükdevrindengeçmiştir.Planıbizkabulettiktensonratatbikine,Rusyaseyahati

esnasındadolarolarakyapmışolduğumuzistikrazlabaşlayacaktık.Fakatplanlamamüzakereleribiraratambirçıkmazagirdi.BirgünRussefiribanageldi,bizplanlamayıtatbiketmekveuygulamakfikrindenvazgeçmeyiteklifediyoruz,dedi.Hayretleriçindekaldım.Sebepnedir,niçinvazgeçiyorsunuz,benvazgeçmiyorum,dedim.Meseleanlaşıldı.Patentmeselesindençekiniyorlarveşuteklifiyapıyorlardı:

”Bizimvereceğimizmakinelerdendolayı,taklitolduğu,patentsizalındığıtarzındailerideherhangibirşikâyetveyadavaçıkarsa,budavanınhukukineticelerinivetazminatlarınışimdidentaahhütedeceksiniz.”

İmkânlarıKaybetmezdikBizimbugibibirtaahhütaltındankalkamayacağımızgerekçesiileişidahailerigötürmeksizin,busafhadabırakalımdiyebirtekliftebulundular.Bununüzerinebenfarkındaolmayarakilkplanınnekadarçıkmazagirmişbulunduğunugörüpuyandım.Bumesele,bizimİktisatVekâleti’ndençıkmıştı.Russefirinededimki:

”Buplanınherhaldetahakkukettirilmesilazımdır.Hemsizinhaysiyetiniziçinlazımdır;hembizimsözünegüvenilir,ciddiolarakkalkınmakisteyenbirdevletolduğumuzveitibarımıziçinlazımdır.Onuniçinbugüçlüklerinkaldırılmasıişinibentanzimederim.Herikidevletiçinbirhaysiyetmeselesiolmuştur:Bufikirdenkesinolarakvazgeçin.”

Busuretle,yapılantekliflerireddettimveyenidenmüzakerelernehaldedir,şartlarnelerdir,hepsineelkoydum.İstikbaldeşöyleolacakmış,böyleolacakmış…Elimdekimakinelerdensakındığımherhangibirşeyvarsa,bunlarınherbirinidünyanınbütüninsanlarınagöstereceğimvedavaaçsındiyeteşvikedeceğim.Kimzorluyorbeni?Benbiranevvelfabrikalarkurulsunveihtiyacımıztanzimolunsunistiyorum.Birdokumamemleketiyiz,bütüniptidaimaddesivar,fakatihtiyacıkarşılayacakölçüdeenufakbirfabrikayok.Böylebirvaziyetteelegeçmişimkânlarıkaybedemezdik.Vaziyetemüdahaleederek,planıntatbikinisağladık.Fabrikalarınbirkısmınımakinelerinizatendışarıdanaldık.SovyetRusyamütehassıslarınınelleriilekurulmuşolanfabrikalardaomütehassıslaruzunmüddetçalıştılar,ihtiyaçlarınıyerindetakipettilertamamladılar.

Sovyetuzmanlarınıniçimizdeçalışmalarıyüzünden,gerekdahili

propaganda,gerekçalışmalarındageçkalmavesairegibiherhangibirgüçlükvekötüniyetaslagörmedim.

PlanlıKalkınmaveİçİstikrazBuilkplanınkararlaştırılıptatbikekonulmasındansonraherseneyenibirprogramınyapılmasıveuygulamayageçilmesibüyükbirmeseleolurdu.Planlıçalışma1933’ten1938’ekadarböyledevametti.Planyapılmasımeseleolurdudedim,çünkümaliveiktisadişartlarokadargüçtüki,kalkınmaplanınaalınmışolanyenieserlerimeydanagetirmekiçinmalikaynakbulmaktasıkıntıçekerdik.Bununiçinnihayethazinedenparavermeklazımgelirdi.VetabiiplanaHazine’denparasağlamakbüyükbirmeseleolurdu.HerseneMaliyeveİktisatVekilleribununiçinkavgayatutuşurvehükümetolarakarayagirerekhalçaresibulmayaçalışırdık.1938’ekadarplantatbikatıbusıkıntılarveçekişmeleriçindedevamettiveancakfabrikalarmeydanaçıkıpişlemeyebaşladıktanvememleketteözelteşebbüsemisalteşkiledecekbuiyiörneklergörüldükçe,plantatbikatıüzerindehertürlüçekingenlikvededikodukesilipbitmiştir.

PlantatbikatınıneserleriolanveözellikleAnadoluiçinedağılmışbulunanfabrikalarınfaaliyetegeçmesimemlekettehakikibiriyikarşılamagördü.Meydanageleneserleriherkesheyecanlakabuletti.NazilliveKayserifabrikalarıaçılıp,gayrimeskûnbirçölortasındamamurevücudagetirecekolanyenitertiplerevemeselaKarabükDemirÇelikFabrikasıtesislerinegirişildikçe,hertaraftavatandaş,heyecanla,gelecekplanlarınkendilerinenelergetireceğinisormayavebunutakipetmeyebaşladı.

Halkınyatırımagösterdiğibualakamaliyecilerimiziiçistikrazyoluilekaynakbulmayasevketti.Birtecrübeolarakiçistikrazyaptık.Vatandaştangördüğümüziyikabullebuhraniçindegeçirdiğimizmalisenelerimizinispetenferahlatmayaveyatırımihtiyaçlarımızısağlamayamuvaffakolduk.

İşBankası‘nınKuruluşuİktisadivemalifaaliyetlerinianlattığımdevreiçindekienönemlimalihadiselerdenbiri1924’teİşBankası‘nınvediğeri1931’deMerkezBankası‘nınkurulmasıdır.Herikibankanınkuruluşudabaşarılıbirerhadiseolmuştur.ÖnceleriayrıbirbankatesisetmeyelüzumkalmadanmevcutbankalardanbiriniMerkezBankasıolarakkullanmakeğilimi

vardı.İşBankasıaynızamandaMerkezBankasıolabilir,fikrisavunuluyordu.Benbununlamücadeleettim.Zannederim,1931’deMaliyeVekiliAbdülhalikRenda’dır.AyrıbirMerkezBankasıkurulmasındaonunbüyükhizmetigeçmiştir.

1924’tekurulanİşBankası‘nınyerleşipgelişmesiiçinilkzamanlardaMaliyeVekilleriçokyardımcıoldularvedikkatlidavrandılar.Bütünişâlemiiçinçalışacakbirbankanınhersuretleitibarlıolarakkurulmasıveilkkuruluşseneleriningüçlüklerinibaşarıileatlatabilmesi,hükümetiçin,devletiçinönemlibirmeseleydi.Hepdikkatgösterirdik.Bankakurulduvemuvaffakoldu.

MerkezBankası‘nıtecrübeetmeyelüzumyokturvebunuİşBankasıetrafındayapalımfikribununüzerineuyandı.MerkezBankası,kendiözelvazifeleriiçinmüstakilvesağlambirmüesseseolsun,devletinaltınolaraknevarlığıvarsabunlarınhepsiorayaverilsin,fikrininöncülüğünürahmetliAbdülhalikRendayaptıvefikirlerinikabulettirerek,MerkezBankası‘nınbaşlıbaşınaitibargörürbirmüesseseolarakkurulmasımümkünoldu.MerkezBankasıkurulduktansonra,gerekemisyonüzerinde,gerekticaretmuvazenesigibimemleketinmaliveticarimeselelerindehükümetüzerindesonderecetesirlivekuvvetlibirmüessesehalinegeldi.

ATATÜRK’LETARTIŞMALARIMIZ

YILLARINYORGUNLUĞU

HatayMeselesi1936senesive1937başı,olaylarıngittikçebirikerekyorgunlukvegerginliğinartmışolmasıdevridir.TürlümeselelerdenAtatürkilearamızdamünakaşaçıkmıştır.BunlarınbüyüğüHataymeselesindeoldu.Hataymeselesinde,Hatay’daTürkleriniçindebulunduğuhayatıntahammülsüzlüğüveFransızların,SuriyelilerinHataymeselesindegösterdikleriolumsuzsiyasetAtatürk’üdaimameşgulediyordu.Fakatbirandapatlamaşeklindegününacilmeselesioldu.Muhitinde,yakınlarında,hattahemşiresindebileörneğinigösterenbüyükbirhassasiyetbaşlamıştı.Hatay’davaziyetindevamıartıkmümkünolamayacağıkanaatiyayılıyorduveakşamasabahabirbüyükhareketolacakmışgibibirhavayayılmıştı.

Hataymeselesindekibuheranpatlamahavasıveheranbüyükbirhareketinbaşlayacağıintibaı,Atatürk’tengeliyordu.

Suriyehududundamünasebetlerimizdaimaşikâyetkonusuydu.Hatay’daFransızidaresindensonzamanlardaşikâyetlerçokartmıştı.AtatürkbütünbuhadiselerbirarayagelinceHataymeselesiniartıkhalletmekzamanıgeldiğinehükmediyorvebirdenbirebüyüktezahüratşeklindebumeseleortayaatılıyor.DışişlerigecegündüzHataymeselesiilemeşguloluyorvenihayetFransahükümetinezdindeteşebbüsegeçerekbumeseleninbiranevvelhalledilmesinin,ikimemleketvehalkarasındahuzuruntesisiiçinacelebirmahiyettaşıdığıbildiriliyor.BuşartlaraltındaHataymeselesindenFransızlarlaaramızaçıldı.Tabiatıylaaçıldığındanitibarenuzunbirmüzakeredevribaşladı.Hatay’dabirneticeyevarmakveuzunmüzakeredevrinikısaltmakiçinAtatürk,hergünsabırsızlanıyor,hadiseyiyakındantakipediyordu.Buesnada(36-37seneleri),Hitler’inAvrupa’daartıktutumutamamıylabelliolmuşbirdurumdaydı.Avrupa’daherkesittifaklarpeşinde,gelecekbüyükhadiselerekarşıtedbirleraramaklameşgulbulunuyordu.YinebuesnadaFransızlarlaRuslararasındamünasebetlerinçokyakınlaştığıveevvelceolduğugibibirittifakadoğrusüratleilerlediklerivebelkidetahakkukettirdiklerisöyleniyordu.Umumisiyasiortamınbudurumunda,bizdeHataymeselesinielealmıştık.BiraralıkAtatürk’ünhalindenbiraskerimüdahaleileemrivakiyapmakfikrigeçtiğinifarkettim.Kendisiilebumeseleyigörüştüğümgibi,ErkânıharbiyeyiUmumiyeReisiFevziPaşailedegörüştüm.Hatay’dakimeseledehaklarımızıtatbiksahasına

koymakiçinbirneticealabilirdik,almakiçinçalışabilirdik,fakathersiyasiteşebbüsübirtarafabırakarakbiraskerihareketleemrivakiyapmakşeklinimahzurlubuluyordum.Kesinolarakvaziyetaldım.NeyapabilirFransızlar?Hiçbirşeyyapacakhaldedeğillerfikriilerisürülüyordu.Evet.FransızlarSuriye’dekimevcutlarıitibarıylahiçbirşeyyapacakhaldedeğiller,fakatsadeceharpilanedilmesibile,bizimmemleketimizibüsbütünyenibirsiyasiortamiçineatardı.Avrupa’dagelişmekteolanbüyüksiyasiolaylarsebebiyle,kendiimkânlarımızı,durumumuzubirdenbiremuayyenbirmeseleyebağlamışoluruzihtimalini,ciddibirsakıncaolarakgörüyordum.FevziPaşa’danricaettim,banayardımetmesinisöyledim.Nihayet.Atatürkİstanbul’dasongösterişlihareketleriyaptıktansonraAnkara’yadönerkenyoldakendisiileEskişehir’degörüştüm.Uzunboylutekraranlattım.Biraskerihareketşıkkınagirmeninmahzurluolacağınaonuiknaetmeyeçalıştımvemuvaffakoldum.Dinlediuzunboylu.Böylebirhareketyapmayacağını,yaptırmayacağınısöyledi.

Birİstanbuldönüşündehatırlıyorumben.Atatürk,KonyaEreğlisi’nekadartrenlegitmişti.Ereğli’dekidavranışlar,Hataymeselesininböylebiraskeridarbemahiyetinden,ihtimalindençıkıpsükûnetleilerlemesivesükûnetlehallindeileribirsafhanınümitleribaşladığızamandır.Hataymeselesindeböylebüyükbirbuhrandan,hemhükümetolarak,hemdeşahsenkendimgeçmişbulundum.Neticede,Atatürk,teşebbüsünübaşarıilebirsonucavardırdı.FransızlarHatay’akuvvetimizingirmesineveHatay’ınistiklalinikabuletmeyeistidatgösterdilervenihayet,buşekildeHataymeselesi1937’dekesinolarakbirneticeyebağlanmışoldu.Atatürk’ünHatayteşebbüsü,busuretleesaslıbiradımmahiyetindebaşarıyaulaştı.VaktindenevveltamiredilmezşekildemünasebetlerinbozulmasıveFransızlarlaaramızdaharpçıkmasıihtimalibertarafedilmişolarakbaşarılıbirhüviyetkazandı.

Hatay,dahaGarpCephesi’ndetaaruzdanevvelFransızlarlaitilafyapılırken,hudutlartashiholunurken,Fransızlarlaciddibirmünakaşakonusuolmuştur.OradaevvelaHatay’ınhudutiçinealınmasıvesonradaherhaldeTürkleriçindahaolumluözelbirsiyasiidare,yaniistiklalifadeedenbiridareteminolunabilmesiiçinçokemeksarfolunmuştur.VakitvakitAnkaraİtilafnamesi’ninHatayyüzündenkesilmesiveFransızlarlasulholmamasıihtimalibilegözealınmıştır.BusafhalarıAtatürkbanacephedeanlatırdı,cephedebilgiverirdiveHatayyüzündenFransızlarlaitilafınbirneticeyevarmamasıihtimalinden

yakınırdı.Bendekendisine,İstiklalHarbi’ninodevirdeGaziantepveAdana’yıbehemahalkurtarmanınharbinondansonrakicereyanıiçinbizeçokfaydalıolacağını,meseleyibuşekildebırakırsak,herşeyinzatenbüyükzaferinneticesinebağlıolacağını,ozamaniçiniyibirhazırlıkyapılacağınısöylerdim.

GaziantepileAdana’yıkazanarakveHatayileilişkisinikabulettirerekbiritilafavarılmasının,GarpCephesi’ndekisavaşiçinfaydalıolacağımütalaasındabulunurdum.YaniFransızlarlaitilafyapılmasıiçingayretsarfetmenin,harbinneticesiiçinlüzumluolduğundabirleşiyorduk.AtatürkilesonHatayMünakaşası,itilafesnasındakendiyazdıklarındanbenimanladığımagöre,dahaziyadeetrafındangeliyordu.OzamanhernesöylenirseFransızlarınherşeyikabuletmeyehazırolduklarınıtahminedenlervardı.Zatensiyasianlaşmalarda,osiyasianlaşmanınistinatettiğiaskerizaferindeğeriniölçmekte,daimamübalağaedicilerbulunacaktır.Büyüksiyasetadamları,büyükaskerlerheraskerizaferingerçekdeğeriolanölçüneise,onutayinetmekteveonualmakiçingayretsarfetmekteözelmaharetleriolaninsanlardır.

Atatürk’leHataykonusunda,İstiklalSavaşı‘ndadeğil.,1936-37’deçokmünakaşaettik.Uzunsürdü.Vebelkiozamanbiraskerihareketyapsaydık,dahaisabetliolurdu,dahaiyiolurdufikriondakalmışolacaktır.Amabununişaretini,izinihiçbirzamangöstermedi.

İtalyaileMünasebetlerHatay,siyasiveaskeribirmeseleydi.BirdeNyonmeselesiolmuştur.Bu,İtalya’nınHabeşistanseferiesnasındaydı.BirleşmişMilletler’inverdiğibirkarardaAkdeniz’deİtalyagemilerinekarşıAkdenizdevletlerininmüşterekbirtedbiralmalarısözkonusuidi.Bizdebudevletlerarasınaiştirakedipvazifealacaktık.Ben,bumünasebetleİtalyanlarlaevvelatemasagelmekveİtalyanlarlatemasagelipeğerİtalyanlarbizimtarafta,DoğuAkdeniz’debirhadiseçıkarmakistiyorlarsa,bizimletutuşmalarınınlüzumsuzvesakıncalıolacağıkanaatindeydim.Bunuonlarasöyleyelim.Onuniçinİtalyanlarlabuşüphedevirleriniidareederken,tedbirdedikkatliolduğumuzkadarçatışmakiçinvesilevermemeyeveİtalyaarzularıneredekendinigösterecekvepatlayacaksa,onusükûnetlekendiseyrindebırakaraktakipetmeyedikkatediyordum.Birbahanevererekbirmacerayıkendiüzerimizeçekmektefaydagörmüyordum.BuNyonmeselesiböylebir

davadır.BunugörüşmeküzereHariciyeVekilimizDr.TevfikRüştüArasCenevre’deidi.Oradatemasediyordu.Hükümetçekendisineverdiğimiztalimat,1937yazındaoluyor.Dr.TevfikRüştüorada.Hükümetçekendisinebutalimatıvermiştikiştiraketmesin,diye.

Nyon’daİtalyanlaraveyaİtalyangemilerinekarşılimanlarımızdatedbirmevzubahis…

NyongörüşmelerinekatılıyoruzAkdenizdevletiolarak.Birmaddevar.Buanlaşmayıimzalayandevletlerindonanmalarıanlaşmayadahilbirdevletinlimanlarındanikmalyapabilir.MeselaFransız,İngilizdonanmalarıgelipTürklimanlarındanikmalyapabilir.Birsüretleİtalyaaleyhindefiilibirhareketgibigeldibubana.İtalyaaleyhinefiilibirdüşmanlık.SiyasibütüntartışmalaraolumlubirAkdenizdevletiolarakiştirakettiktensonra,fiilibirhareketiçinihtiyatlıolmamızvegirmememizlazımgeldiğikanaatindeydim.Bununiçinısrarediyordum.Fazlauğraşmayalımdiyordum.TevfikRüştüoradaydı.Benhükümetnoktainazarıdiyebunutakipediyorum.AtatürkdeozamanFlorya’da,onlardaTevfikRüştüiletemasetmişler.TevfikRüştü‘nünverdiğibilgiyegöre,Florya’dandaonaayrıtalimatveriyorlarmış.TevfikRüştühükümetledereisicumhurladatemasederek,herikitalimatıidareetmekiçingayretvemaharetgöstermeyeçalışıyor.Nihayetbirgüntalimatlarçelişiyor.Biz,İstanbul’danverilenemregöreTevfikRüştü‘nünbirkararverdiğiniveyavereceğiniöğrendik.Böylebirhadiseoldu.Tahkikettim,İstanbul’dantalimatvermişler.Geleyim,görüşelim,dedim.Gelipgörüşmekiçinizinistedimben,görüştüm.Mutabakatavardık.

ÇiftlikOlayıNyonAnlaşmasıAnkaraileFloryaarasındakalemimahsusmüdürleriiletemashalindetartışıldıvedediğimgibiTevfikRüştü,Cenevre’deherikitarafarasındakimünakaşayıidareetmekiçinbüyükbirdarlıkiçindeçalıştı.Buvaziyetteişsonaerdi.Atatürk,Ankara’yagelişindeyolda,AtatürkÇiftliği’ninönündengeçerkenbazısuallersordu,onlardankonuştukveakşamüzeriköşktetoplanmayaçağrıldık.18veya19Eylülgünü.BütünbuolaylaruzuncabirzamandanberibenimçalışmamdaveAtatürk’leolanmünasebetlerimizdebiryorgunlukvekırgınlıkhavasınınsonsafhasıdır.

Çiftlikolayındanevveldebirtakımözelmeselelerçıkmışvetartışmalıolarakbirtakımhalşekillerinebağlanmıştır.Herbirininbirizi

kalmıştır.Şimdisırasıylasöyleyeyim.Yugoslavya’dandönüyordum.Geldim,ilkrastgeldiğimvekilarkadaşlardanbiri,”Ankara’daOrmançiftliğininZiraatVekâletitarafındansatınalınmasıkonuşuluyor”dedi.CelalBey’esöylemiş.

Vekilarkadaşbunubilgiolarakverdi.Niçinoluyor,nasıloluyor,sebepnedirtarzındabilgialmakistedim.”Fazlabirbilgimyok”dedi.”Yalnızböylebirmeselevar.Onuhaberveriyorum”dedi.BununüzerineAtatürk’legörüştüm.

BumeseleyibenaçtımAtatürk’e,Atatürkileilkgörüşmemde,Yugoslavya’dandöndüktensonra,buOrmanÇiftliği’ninsatınalınmasımeselesinikonuştuk.AtatürkZiraatVekâleti’ninçiftliğialmakistediğinisöyledi.Ozaman,hatırımdatamrakamıkalmadı,bedelimeselesininkonuşulduğunudaoradaöğrendiğimizannediyorum.Benbunaitirazettim.Ormançiftliğiniyetiştirmekiçinçokemeksarfetmişsiniz,amahükümetvedevletdebirörnekgöstermekiçingösterdiğinizgayretikolaylaştırmaküzereçokemeksarfetmiştir.Büyükölçüdehükümetyardımıile,hazineyardımıilemeydanagelmişbireseritekrarhazineyesatmakmuamelesibizimiçindoğruolmaz.Neolacakbuçiftlik,diyesordu.Neolacak,bunualacaklarbirgün,dedim.Yolunudevletyapar,suyunudevletgetirir,ağacınıdevletdiker,sonraesermaydanagelincebunudeğerlendirirsatarsın.Özelbirmaldırdiyebuyürürgider,bırakmazlar.Hepimizgiderizgitmeyizamasondansonrabunualırlar.Eneyapalımdedi.Bilmiyorum,neyaparsın.Vereyimöyleise,nereyevereyimdedi.Hazine’yeverdoğrudandoğruyadedim.Vereyimsözünü,osöyledi.Ohaldebenvereyimdedi.Bumuameleböyletakarrürettiaramızda.AliÇetinkaya,öğrendiğizamanbenigördü.Atatürk,çiftliğiHazine’yeveriyormuş,dedi.Evet,öylekararlaştırdıkdedim.Tafsilatsöylemedim.Öylekararlaştırdıkdedim.Dediki,Atatürkçiftlikteherağacındikilmesineilgigöstermiştir,takipetmiştir,zevkalmıştır.Bunuseviyor.Üzüntüsüyokmu?BunuböyleHazine’yebağışlamaklamüteessirolmazmı?Hiçöylegörmedimbendedim.Hakikatdeöyle.Olmaz,sonderecemüteessirolmuştur,hiçşüpheetmebunadedi.Birağacınakıyamayanhepsinibirdenverirmibunun,dedi.Aslındaçiftliğieldençıkarmanınbirsebebidezararetmesi.Ondankurtulmakiçinsatışmuamelesidüşünülüyor.Çetinkayamümkündeğil,çokmüteessirolmuşturdedi,doğrubirşeydeğilbu.Doğrubirşeyyapmadımanasınamısöylüyorsunuz,doğrubirşeydeğilmanasınamısöylüyorsunuz,dedi.Öylegörmedimben,dedim.Böylebirikazıaldım.Böylebirşeyyaptı

bana,bubir.İkincisi,çiftlikHazine’yedevrediliyor,fakatbirafabrikasıdevredilmiyor.Bunusonradanöğrendim.Dedilerki,birafabrikasıdevredilmeyecek,pekâlâdedim.Birafabrikasıdevredilmeyecekvebirainhisarıyapılacak.İstanbul’daBomontiFabrikası‘nınbirdavasıvar.OndanbirdefadaAtatürkşikâyetediyor.BomontiFabrikası,imtiyazmüddetininbitmesiüzerinedevleteintikalediyor.BomontiFabrikası,bunaitirazediyor.Harpsenelerimüddettensayılmazdiyor.HarpsenelerimüddettensayılırdiyebirtoplantımızdaAtatürkBomontiFabrikası‘nınhaksızolduğunu,bumuameleyibiranevvelneticelendirmeklazımgeldiğinisöylüyordu.Nedir,niçinteehhürediyordiyearadık.AdamDanıştay’amüracaatetmiş,davaetmiş.Adamhaksızdır,muamelesinidurdurmaklazım,biranevvelbitirmeklazımdırmühalazasınakarşıbendedimki,neyapıyoradam?Böylebirmuameleyemaruzkalmıştır.BirTürkşirketidir.Türkmahkemesinemüracaatediyor.Yabancılıkdiyeiddiasıyokadamın.Mahkemeyegitmeyinmidiyeceğiz?Olmazböyleşey.Gitsindedim,bakalımmahkemenehükümverecek.Bumeseleyiböylekapattımben.

Bomonti’yelüzumyokdiyedüşünüyorlar.Halbukionadaihtiyaçvardiyesöyledimben.İkisinedeihtiyaçvardırdedim.İnsiharVekâletibirafabrikasıilebirmukaveleyapacak,inhisarmukavelesiyapılaraktayinolunanfiyatla,birafabrikasısatışyapacak,işletilecek.Bumuamelebahiskonusu.Ormançiftliğiyapacakbunu.Ormançiftliğidevleteverilecekvesonradabirafabrikasıilevekâletböylebirşeyyapacak,mukaveleyapacak.Birgünvekilbanageldi,dediki,Ormançiftliğiilebirafabrikasıüzerinebirmukaveleyapmayaimkânyoktur.Hukukivaziyetodurki,bütünbutasarruflarAtatürkadınadır.Onuniçinbuinhisarmukavelesi,vekâletleAtatürkarasındayapılmaklazım.Bununüzerineben,Atatürkilekonuştum.Vaziyetbudedim.BirafabrikasıilemukaveleyapılacakvebunuOrmançiftliğiyapamaz.Malsahibiolantasarrufsahibiolansizinlevekâletarasında,inhisarmukavelesiyapılmaklazım.GüldüAtatürk.Nasılolacakdedi.Buolmayacakdedim.Karşıkarşıyageçeceğizdedevletreisiilehükümetolarakinhisarmukavelesiyapacağız,olmazbudedim.Çiftlikhikâyesindevaziyetbu.

BundansonraNyonmukavelesiüzerineHeyetiVekileyegelecek,toplanacakvs.zihnimdebirdenbirecanlananhadisebubenim:Çiftlikhikâyesi.

EvvelcedeAtatürkileHükümetBaşkanıolarakbenimüteessiredenbirolaycereyanetmişti.Atatürkvekilleresertmuameleyapacak.

Atatürk’tenbilhassaricaettiğim,vekillerdenhangisiniistemiyorsa,itimadıyoksasöylesin,vekilesöyleriz,hiçkimsekendiitimadınamazharolmadığıhaldevekalettekalmakarzusundadeğildir,eminolsunbundan,bunudeğiştirmekmümkündür.Yapmasınbunu.Bunuricaettimkendisinden.Bunoktaüzerindesonderecekırılıyorum.Toplanıyoruz.Herhangibirvekiliistifayamecburetmekiçin,sertmuameleyapmakonuniçinçokağırbirmuameleoluyor.Hükümetolarak,başvekilolarakbenimiçindeçoküzüntüvericibirhadiseoluyor.

1936-37’lerdebennasılyorgun,artıkgeçinmektegüçlükçekilenbiradamhalinegelmişsem,Atatürk’ündesıhhatindebaşlayanbozukluklarlasükûnetinikolaylıklakaybederhalegelmişolduğukanaatindeyim.Atatürk’ünsonanlarındaberaberbulunmadım.Amaişittiğimevetahminettiğimegöre,sonanakadarmelekâtınımuhafazaetmiştir.İnsanlarmelekâtınımuhafazaedebilir.Bununlaberaberhastabirinsanınbirtartışmadasükûnetidaimamüteessirolur.Hastavücuttartışmalarda,muhakemelerdedaimabiryorgunlukveaztahammülgöstermekistidadındadır.Muhtelifmeselelerdeçekişmelerdebunları,benimüzerimdebiryorgunlukdevrisaymakkabilolduğugibi,Atatürküzerindedebirhastalıkdevri,başlamışolanhastalıklarınsinirlerüzerindekiyorgunlukdevri,saymakmümkündür.

NyonolayınıtakibenİstanbuldönüşündeakşamüzereAtatürkçağırıyordenildiğizamanvekillerintürlüsebeplerle,çoktanberibirikmişolandolgunluklarlasertmuameleyemazharolmalarıihtimalibenimzihnimdebirkâbusgibicanlandı.Bundansonrakisofrahayatınınteferruatınınehemmiyetiyok.ZiraatVekâleti’ninçalışmadığından,diğervekâletlerinçalışmadığındanbahsettiktensonra,şahıslarakarşıçokkırıcıolmayabaşladı.Benonlarımüdafaaetmekmecburiyetindekaldım.Bununlasofratoplantımızekşibirhavaiçindebitti.

Butoplantıyagiderkenmuhtemelhadiseleregöreondankopmakiçin,vazifedençekilmekiçinkesinbirniyetimvarmıydı?Birhadiseyegidiyoruz.Neticesineolacak,nasılçıkacakbilgimyok.Birolayagitmekendişesibendeuyandı.Artıkçalışmagüçlüğündendolayıayrılmayıdadüşünüyordum.Ben,sabırlıvetahammüllübiradamolaraktanınmışımdır.Arkadaşlarım,siyasirakiplerim,münakaşaederler.Benimsabırlavetahammüllegeçirdiğimhermeseledensonra,büyükbirgayretsarfederekoiştenkurtulmayaçalıştığıma,gayretiminbumaksadadayanıdığınahükmetmezler.Arkadaşlarımdaherkesde,o

sabırlıdır,dayanır,dayanmagücüvardır,nekadaristesekdayanır,beniböylemuhakemeederler.Sonrabirgünyinezorladıklarızamanhiçummadıklarıölçüdesabrımıntükendiğinigörürlerseşaşakalırlar,buseferbenihaksızlıklaithametmeyekalkarlar.Bütünhayattakaderimbu.

Atatürkileberaberçalışmaktansonayrılmaolayınıntafsilatıbu.Sebeplerisöyledim.Birikmişsebeplerisöyledim.Bunlarınhepsininüstündeolantemelsebep,birazevveldeişaretettiğimgibibendekiyorgunlukveuzunmüddetberaberçalışmaktanmizaçlarımızarasındavakitvakithasılolantartışmaların,çekişmelerinverdiğineticebu.Bunutabiibirneticeolarakalmaklazımdır.

Uzunsüreberaberçalışmanın,uzunbiryorgunlukvetartışmaortamının,birgünbirkopmayamüncerolmasıtabiathadisesidir.Böyleolmaklazımgelir.Nitekimbuaralıkhasılolduktansonra,birmüddet,gerginliksertbirşekildedevamedecekvesilelerbulmuşveondansonratambirsükûnetleeskiyakınlık,temas,tekrarteessüsetmiştirdenilebilir.ErtesigünüAtatürkİstanbul’agidiyordu.Bendeberabergidecektim.Programıbozmadık.Berabertrenegirdik.TrenegirergirmezAtatürkbeni,yalnızyanınaaldı.Akşamvukubulançekişmelere,hadiselere,tartışmalarakısacaişaretederek,şimdiyekadarberaberçalıştığımızzamandapekçokdefakavgaetmişizdirdedi.Amabukadaraçıktanbukadarsertiolmamıştı.Busebeplesizinçalışmanızabirazaralıkvermekdoğruolacaktırdedi.Benonunbusözününçokisabetliolacağınısöyleyerekatılganbirtavırlakarşıladım.Çokmüteşekkirolurumdedim.Hakikatenyorgunveçalışamazbirhalegelmişimdir.Banaizinverirsenizsizeçokmüteşekkirkalacağımdedim.Onunüzerinederhalbenimyerimegetirmekistediğizatınisminisöyledi.CelalBey’igetireceğimdedi.Pekmünasipolacağını,isabetliolacağınısöyledim.Gerçekşudurki,samimikanaatimisöylüyordum.Ogünkümevzubahisolabilecekinsanlararasındaveuzunmüddettenberiteessüsetmişolanberaberçalışmadevrinde,eniyiseçmeninbuolacağınısamimiolaraksöyledim.

BAŞVEKİLLİKTENAYRILDIM

KararıAtatürkİleVerdikBaşbakanlıktanayrılmakkararınıAtatürkilebirlikte,1937yılıEylülü‘nün18’inciakşamı,trenleAnkara’danİstanbul’agiderkenböyleceverdik.Birgeceönce,17Eylül’deÇankayaKöşkü‘nünsofrasındakendisiylearamızdaanlattığımgibişiddetlibirtartışmageçmişti.

Benİstanbul’danispetenazkaldım.TarihkongresindeAtatürkilebirliktebulunduktansonraAnkara’yaavdetettim.Bendenbirmüddetsonra,ekiminilkgünlerindeAtatürkdeAnkara’yadöndü.Ege’desonbaharmanevralarıyapılacaktı.Benidavetetti.Berabergittik.Manevralarıtakipettikve4-5güniçindetekrarAnkara’yageldik.

Manevralarsırasındamünasebetlerimiz,bilhassadışgörünüşitibarıyla,eskisigibiydi.Sıksıkberaberoluyorduk.Tartışmalaraberaberkatılıyorduk.Fakatbudurumdahaziyadekısavegeçicibirmüşterekmisafirliğinicabıydı.

YineAnkara’dayız.Resmimünasebetbakımındanuzakbulunuyoruz.Resmivazifelileryanında,vazifesiolmayanlarınmünasebetleriniazçokuzaktutmalarıtabiidir.BuaradabirikidefaÇankaya’yaçağırdı,berabersofradabulunduk.

StadyumOlayıEkimayısonunayaklaşıyoruz.ÖnümüzdekigünlerdeMeclisaçılacak.Artıkbenimizinlibulunmahalimesonvermeklazım.25Ekim’debaşvekilliktenayrıldığımıilanettik.BaşvekilVekiliCelalBeyyenihükümetikurmaklagörevlendirildi.Benimvazifedenayrılmamıböyle,tedriciolaraktahakkukettirdik.Bugünlerdebirtalihsizhadiseoldu.

Birpazargünüfutbolmaçınagittim.Yürüyüşeçıkmıştım.YanımdaçocuklarımileKâzımÖzalp’ınoğludavardı.Onlarmaçıgörmemiziçinısrarettiler.Stadyumda,Atatürk’ünkalemimahsusmüdürürahmetliSüreyyaBeybiryerdeoturuyordu.Bendegittim,yanınaoturdum.Birazzamangeçtiktensonrahalkbenimoradabulunduğumufarketti.Büyükölçüdenümayişyapmaya,bağırmayavealkışlamayabaşladılar.Baktımtezahüratdevamediyor.Oradaoturamazhalegeldim.Artıkstadyumdakalmamdoğruolmayacak.Çıktım,güçhaldebirarabayabindimveevedöndüm.Sonraöğrendimki,bağırırkenfenasözlersöylemişler.”Bizibırakıpnereyegidiyorsun?”demişler.Çokfenasözler

söylemişler.Hadisedenpekmüteessiroldum,fakatyapacakbirşeyyok.Biremrivakikarşısındakalmıştım.

Çankaya’daSofradaGörüşülenlerBuolay,Atatürk’üçoketkilemiş.Arkadaşlarıylaakşamtoplantılarındagünlercebununüzerindekonuşulmuş.Herbirineayrıayrıfikirlerinisoruyormuş.Vesofradabulunanlardan,kimimüteessirolduğunu,kimişaştığını,kimiböyleşeylerbeklemediğinisöylemiş.Görüşmelergünlercedevametmiş.Bulaflaryayılmışveherkesneolacağınıbilmiyor.

Çankaya’dakibuendişeninveAtatürküzerindekietkininsebebinisonradanbanaanlatmışlardır.Atatürk’ünyakınlarıkendisineilkanda,benimçekilmeminhalkçaiyitelakkiolunduğuraporunuvermişler.Atatürkhakikatin,bununtamzıddıolduğunuhadisatileöğrenmeyebaşladıkçadikkatlidavranmaklüzumunuhissetmiş.Stadyumhadisesindenöncedehalk,gördüğüyerdebenialkışlamaktaydı.Fakatstadyumdakitezahüratbunlarınhepsinigeçtivetezahüratıyapanlarınönemi,işibirciddimeselehalinegetirdi.

Meclis1Kasım’daaçılmıştı.İlkgünler,Meclis’egirdiğimzamanmilletvekillerişaşkınveçekingenbirhavaiçinde,birşeylerbeklerhaldeydiler.Benbirmilletvekiliolarak,Meclisiçindebirköşedeotururdum.Birazzamangeçtiktensonramilletvekilleriyenihükümetle,yeniidareilekaynaşmışbirhalegeldiler.Bustadyumolayınındedikodusudasürüpgidiyor.Nihayetmesele,rahmetliSalihBozoktarafındanPartiMeclisGrubu’nagetirildi.

Yenihükümethenüzprogramınıaçıklamamıştı.6Kasımgünühükümetprogramıüzerindegörüşmekiçinbirgruptoplantısıyapıldı.Bunungörüşülmesinihayeteerdiğiesnada,SalihBozok,bendenizahatistemekiçinsözalarakşunlarısöyledi:

”Maksadımşudur:buyenitebeddüldolayısıylaortayaçıkanbazıhadiselerolmuşturvebuhadiselerbazılarımızıazçokendişeyedüşürmüştür.Bendenizistiyorumki,buendişeleraramızdankalksın.Elbettebirçoğunuzişitmişsinizdir;şurada,buradabazıyanlıştefsirlervededikodularolmuştur.Hakikatibilmeyenlerveyahutbulanıksudabalıkavlamakisteyenlervardır.Bunoktainazardantebeddülünnedenvukuageldiğini,niçinolduğunuİsmetİnönülütfenizahetsinler.Onuntarafı,bununtarafıgibiendişelerortadankalksın.Bizimayrıayrıtaraflarımızyoktur.Kitlehalindeemelimiz,hedefimizbirdir.

Maruzatımınkabulünükendilerindençokricaederim.”

Buisteküzerinesözaldım.Vebütündedikoduları,endişelerikesipatmakiçingenişbirkonuşmayaptım.

ÇalışmaGüçlükleriPartigrubundaBaşbakanCelalBayar’ınhükümetprogramınıngörüşülmesifazlauzunsürmedi.ZatenBaşbakan,hükümetinin,eskihükümetinbirdevamıolarakalınmasınıistiyordu.

DikkatlerdahafazlarahmetliSalihBozok’unbendenizahattalebiüzerineçevrildi.Kürsüyeçıktım.Dedimki:

”Arkadaşlar:politikahayatındabukadarçetinbirazizlikilkdefabaşımageliyor.SalihBozokarkadaşımız,çekilenbirbaşvekilinniçinçekildiğinibilmediğiniveortalıktadönendedikodularacevapvermemiistiyor.Bu,çetinbirvazifedir.Şimdiarkadaşımınneişittiğiniveşöyledir,böyledirdiyehangiihtimalleribertarafetmekiçinbendenizahatistediğinibilmiyorum.Fakatpartide,onunarzusunauymuşolmakiçinhiçsesiniçıkarmayarakbeklergibibirvaziyetgösterdiğinden,bunahürmetetmeyemecburum.

Ortadamerakedilecekhiçbirşeyyoktur.Uzunzamandanberihakikatenyorucuvebunaltıcıişleriçindebulunduğumubilirsiniz.VebenAtatürk’tenhervesileile,artıkbanamüsaadeetmesinivekendimitoplamakiçinfırsatvermesiniisterdim.Hattaokadarçokisterdimki,bununnaztelakkiedilmesindenvelütufkârlıklarındanmahrumetmemesinivemütemadiyenonlarınyenidenifadesinitekraristiyormuşgibitelakkiedilmesindensakınırdım.GeçenNyonKonferansıileneticelenenAkdeniz’dekikorsanlıkişiiçinkendisiylemünakaşaetmiştik.Birdefaozamanpartideizahettiğimdenanlaşıldığıgibi,benbuvaziyetiçokendişeiletelakkiettim.İzmir’egidiyordum.İzmirseyahatimegitmedenevvelAtatürk’eİstanbul’damaruzattabulundum.BütünbuAvrupaahvalininfenaolduğundan,memleketimizinbubulanıkhavaiçindenselametveemniyetleçıkarılmasındaşeditbirendişegördüm.VaziyetiAtatürk’leberabermütalaaettik.Buendişelimütalaalarımdankendileridahailerigiderekihtiyatlıtedbirlertavsiyeettiler.Buvaziyetteayrıldık.Bizİzmir’deikenNyonKonferansı‘nadavetolunduk.HariciyeVekilimizdışardaidi.Oradanmuhabereettikvetalimatverdik.Suretiumumiyedefikrimizşuidi:AkdenizKonferansı‘naiştiraketmemekmümkündeğildir.Vazifemizdir.Ammakendimizinarzuetmediğimizvememleketimizin

takatıharicindebirbağlantıyagirmektensakınalım.SuretiumumiyedeAtatürk’ündefikriböyleidi.Bizdeonutakipettik.Hükümeterkânınaayrıayrıİzmir’denmalumatvermekleberaberHariciyeVekilimizedetebligatyaptık.BuradahükümettoplandıÜç,dörtgünbukonferansaaitmesaiçokyorucuşartlaraltındadevametti.Gündüzakşamakadarçalışıyorlar.Fransaveİngilterekonferansahazırolarakgelmişler.Binaenaleyhbiranevveldüşündüklerinitadilettirmeden,olduğugibikabulettirmekistiyorlar.Kararlarveriyorlarveistiyorlar.Bizbunugeçvakithaberalıyoruz.Aldıktansonracevapvermeklazım.Gecesabahakadarçalışıyoruz.Hülasaçokyorucubirşey.Nihayetmüspetbirneticeyevardık.Bunlarımuhakemeediyoruz.Tabiibunlarıdışardan,Avrupa’danalıyoruz.Kendimizburadamütalaaediyoruzvedevletreisimizearzediyoruz.Onunmütalaasınıalıyoruz.

Hülasa,herçetinmeseleninmüzakeresizamanındaolduğugibidikkatlivedevamlı,sıkıçalışmalar…Böylebirçalışmadançıktıktansonrainsanbüyükbirgüreştençıkmışkadaryorgunveyıpranmışbirvaziyetteoluyor.

Sonraburayageldik.Atatürkdeİstanbul’dangeldi.MukaveleyitasdiketmekiçinMeclistoplandı.MeseleyiMeclis’temüzakereedeceğiz.Atatürkİstanbul’dangeldiğigün,benkendilerinidışardakarşıladım.Görüşülmüşolan,cereyanetmişolanmeseleleriyenidenmüzakereettik.OgünHeyetiVekiletoplandı.Akşamüzerihükümetidavetbuyurdular.Vekillerleberaberoradabulunduk.Oradagününgeçmişmeselelerindenkonuşuluyordu.Çetinmünakaşalaresnasında,Avrupaileolanmünasebetlerüzerine,münakaşalarımızesnasındabazımütalaalarıbizburadatetkikederkenkâfiderecedekavrayamamıştık.Ocihetleritekrarmünakaşaettik.VaziyetiAtatürk’earzettim.Bumaruzatımıkendileriniistikbalesnasındayaptım.Sonrasözdevletişlerineintikaletti.Buaradakendisinetekrartekrarçokyorgunolduğumdanvevazifemedevamedebilmekiçinkendimdekudretgörmediğimdenveişlerinicabındakimündemiçzorluklarıvegüçlüklerikarşılayacakkudretiminkalmadığınıarzettim.”

Milletvekilleribenidikkatledinliyorlardı.Söylediklerim,içlerindenbirkısmınınzatenmalumuydu.Yorgunluğumu,Atatürk’tenbenigörevimdenaffetmesiiçinricalarımı,bilhassa,sonzamanlardabaşlamışçalışmagüçlükleriniveşikâyetlerimibiliyorlardı.Buçalışmagüçlüklerigittikçeartıyorduvetahammülümazalıyordu.

Gruptakikonuşmamın,Atatürkileyaptığımızsontartışmanınhikâyesi

safhasınagelmiştim.Butartışmayıdabazımilletvekilleribiliyorlardı.Zira,herkesinönündegeçmişti.Tartışmadandolayıduyduğumüzüntüderinvesamimiydi.Konuşmamaşöyledevamettim:

”Bendenizinterbiyelibiradamolduğumubilirsiniz.Benim,resmiişlemlerimdeolduğugibihususihayatımdadaAtatürkbenimvelinimetimdir.EnmühimresmihayatımdavekarşılaştığımhadiselerinhepsindemuvaffakolmamiçinAtatürk’ünçokemeğigeçmiştir.Fakatkendisisilinmiş,daimabütünmuvaffakıyetşerefinibanavermiştir.Tabiibütünbunlarmeydanaçıkmıştır.Muharebededeböyleyapmıştır?”

Atatürk’eMinnettarlığımıSöylüyorum”Sonra,servetimolmamaklaberaber,böylebirdüşüncehiçbirzamanbenimzihnimdengeçmedi,amma,hususihayatımdabumemlekettemaddibakımdanrahatbiradamınhayatınıgeçirdim.BunubanaAtatürkteminetti.Kendisibirdilimekmekyersebanayarısınıyedirmektenzevkalır.Onuniçingerekresmihayatta,gerekhususihayattakendisinenekadarminnettarolduğumutakdiretmekkolaydır.

Ogecekendisiylekonuşurkenşikâyetlerimi,vicdaniolarakbugüntakdirettiğimgibi,birşefe,büyükbiradamasöylenemeyeceksurette,bilhassaHeyetiVekile’de,kalabalıkbiryerdesöylenemeyecekşekildendahailerigidereksöyledim.Şimdidüşünürkentakdirediyorum.Şikâyetimdesöylediğimşuidi:Canımdanbezdim,artıkdevamedemeyeceğim…

Bunlarınlüzumuyoktu.Çünküortadamuayyenhiçbirmeseleyoktu.Bukadartecrübedensonraikimizarasındacereyanedenkonuşmada,artıkbuiştenusandımdediğimzaman,dışardabirisibunlarıişitseyditürlütürlüsebeplertahayyüledebilirdi.Amaolmuyor.Birgünevvelkiifadelerimdeölçüleriminnormalolmadığınıertesigünütakdirettim.Hükümetişlerindeçalışamayacakkadaryorgundüştüğümüveyıprandığımıtekrarlayarakkendisindenistirhamettimki,banaizinversin…Atatürkogünpeklütufkârdavrandı.Pekidedi,tasvipetti.Meclisyenidağılmış,tekrartoplanmayadalüzumgörülmedi.Onunüzerineizinşeklindebirfasılaverdiktensonrahükümettebeddülünütasvipettiler.meseleninheyetiumumiyesibundanibarettir.

EğerarkadaşımSalihBozok’unişittiğimuayyensözlervarsaveosözlerebenimcevapvermemfaydalıolacaksalütfetsinler,dahaaçıkizahedebilirim.Fakatsuretiumumiyede,nihayethususibirMeclis’te

benimitirazımnazarıdikkatealınmıştır.Çünküsiyasihayatımdauğradığımçetinmüşkilatıiktihamiçinlazımolankuvvetihaizolmadığımyolundakiısrarımhükümettençekilmemiintaçettirmiştir.ŞimdiSalihBozokarkadaşımbanayüklediğibuçetinvazifeyikendisiikmaletsin.Nededikodularişittiiseonlarıbildirsin.”

SalihBozok’unSorusuBuumumiizahatımıbitirdiktensonraSalihBozok,”Geçenhaftafutbolmaçınagitmiştiniz.Oradabirtezahüratyapılmış.Benbunuçoktabiigörürüm.Şimdiyekadaryaptığınızbüyükişleritakdiredenbiradamım.Vedaimaalkışlarım.Fakatotezahürattanistifadeetmekisteyenbazıbedbahtlarolmuşvebuaramızakadargelmiştir.Benhakikatibildiğimiçinbununherkestarafındanbilinmesiniveşüpheninaramızdankalkmasınıistiyorum.Bunulütfedersenizteşekkürederim”dedi.

Tekrarkürsüyeçıktım,bendenistenilenhususlarışöylecevaplandırdım:

StadyumdaNelerOldu?”Futbolmaçınagittim.birazsonraalkışladılar.Maçıveyadışarısınıalkışlıyorlar.Neise…İşiuzattılar.Baktım,banatezahüratyapıyorlar.Çocuklarımdaberaberdi.Otomobilleçıkmayacaktım.Benesasenyürümekniyetiyleçıktım.Dışardabirkaçmekteptalebesi,izcilervehalkkalabalığıvardı.Kalabalıktanbirkısmıkapınınetrafındabulunuyordu.Yaşadiyebağırmayabaşladılar.Selamladım,bırakmadılar.Onunüzerineoradabulunanbiraçıkotomobileatladımveyürüttüm.hattayanımaçocuklarımıdahialamadım.Birazyürüyebildik.Polis,jandarma,yolaçmakiçinuğraşıyorlardı.Bağıranlariçinde”Yaşa”danfazlaveyabaşkabirsözişitmedim.Böyledeğişmezamanlarındanehadiseolabilir?Böyleherhangibirmemleketteherhangibirsebeplesempatitezahürleriolabilir.Böyleanlardakalabalıkiçindebirkaçtahrikçisuretimahsusadateşviklerdeyapabilir.Fakatevvelcedearzettiğimgibihalktan”Yaşa!”sözündenbaşkabirşeyişitmedim.Çokkalabalıktı.Zatenfazlaişitirbiradamolmamaklaberaber,herhangibirmülahazayasebebiyetverecekbirşeyhissetmedim.Böylezamanlardatürlütürlüsebeplerlebelkiaramızavepartiyenifaksokmakisteyenlerbulunacaktır.Cumhuriyetilkgündenberibüyükimtihanlargeçirdi.Yenibirdevlet,yenibirrejimvecemiyet

kurmakkolaybirişdeğildir.Çokdahazenginvedahavarlıklımemleketlerdebutecrübelerdenmüspetneticeleralınmamıştır.Yenilerdendeneneticealınacağıbilinmez.OnuniçinTürkiye’ninvarlığı,dahilde,hariçteitimattelkinedenbüyükbirvarlıktır.Memleketleriçin,milletleriçinenmühimveenzararlışey,içteolannifaktır.Şimdiböylezamanlardabizimaramızanifaksokmakiçingösterilecekgayretlerinhepsininbeyhudeolduğunuispatetmeyemecburuz.Şimdiyekadargeçirdiğimizzamanlardabuesasensabitolmuştur.Fakatdahazamangeçmeyelüzumolursahepimiznamuskârane,vatanperveranevarlıkgöstermeyemecburuz.Kendiaklımıza,kendivicdanımıza,kendivatanperverliğimize,kendivarlığımızainanıyoruz.”

Çankaya’dauzungörüşmeleresebepolanolayınhemmahiyetini,hemdebenimgözümdekimanasınıanlatmıştım.Konuşmamıbağlamakiçindahagenelolarakfikirlerimimilletvekillerinekısacaanlatmayıfaydalıbuldum.

Gruptakikonuşmamışöylebağladım:

”SalihBozokbanaazizlikyapmaktanbaşlayarakiyibirsisteminbaşlangıcınıdagöstermişoluyor.Eğerböylededikoduileveyahutyanlıştefsirlerlearkadaşlararasında,partiiçindebirtakımşüphelerhasılolduğunuişitirsek,herhangibirarkadaşınkürsüdenaçıkkonuşmayadavetedilmesifaydalıolacaktır.Benzannederimki,buümitlerikesilinceyekadar,nifakyapmakisteyenlerbenimüzerimdeoynamayaçalışacaklardır.Arkadaşlarımınbanaitimatetmeleriniricaederim.Böylededikodularıveyanifaklarıtahrikedecektemayülleremüsaitolmakiçinenazistidadıolan,hiçistidadıolmayanbiryaradılıştayım.Bununçoksebeplerivardır.Fakatsebeplerinbaşında,sizesözleriminbaşındasöylediğimgibi,Atatürk’ünbanaolanyakınarkadaşlığıdır.Arkadaşlarbuseferdeayrıldığımzaman,bana”yineeskisigibiarkadaşımvekardeşimsin”dedi.Atatürk’übenyalnızbuteveccühvehitaplarıyladeğil,resmivehususimaişethayatımdankendisinibirvelinimetolaraktanıdımveölünceyekadardaböyletanıyacağım.Busözlerimaramızdafenabirroloynamakisteyenlerihertürlücesarettenmahrumedecekkuvvettedir.

Bunümayişiyapanlarkimlerdirvenemaksatlayapmışlardır.Atatürk’edüşmanlıkgöstermekiçinbenimoradabulunuşumuveçekilmemibirfırsatmıbilmişlerdir?Yoksamasumane,şuursuzbirgösteridenmiibarettir?Bununhakkındabirteşhiskoyacakdurumdadeğilim.

Hükümetinelindehertürlüimkânvardır.Hadiseyekimlerkarışmıştır,nemaksatlayapmışlardır?Bunlarıtahkikedebilir,gerçekneisemeydanaçıkarabilir.

Arkadaşlarım,partiiçindebanateveccühedecekhervazifeyienşerefliveenyüksekvazifeaşkıylaçalışarakyapacakbiremniyetveliyakattebenigörmenizibilhassaricaederim.”

Çankaya’daVarılanKararGrup’tacereyanedenbugörüşmelerdenbir-ikigünsonraFalihRıfkıbanageldi.AkşamKöşk’tebulunduğunuyılanhikâyesininyineaçıldığınıveAtatürk’ünnesöylediğinianlattı.BahisaçılıncaAtatürk,hazırbulunanlaraciddiyetleşöyledemiş:

”Neolmuş?İnönü,buncazamandevlethizmetindebulunmuş,hizmetleretmiş,takdirgörmüşveayrıldığızamankendisinenümayişyapmışlar.Elbetteyapacaklar.Birmilletinhayatındabunlartabiişeylerdir.

Büyükbirmilletelbettebunlarıyapar.Bunuyapmayanmillete,milletdenilmez.Bundansonrabumeselebitmiştir,kapanmıştır.İnönü‘yügördüğünüzyerdehürmetedeceksiniz.Hiçbiraksitavırgöstermeyeceksiniz.”

Bundansonra,hakikatenherkesinmuamelesideğişti.Bendetabiibirhayatagirdim.

Şimdi,bumaçhadisesigünlerindenbirbaşkahatıramınakledeceğim:KasımayınınilkhaftasındaBalkanPaktıdevletlerininerkânıharbiyereisleriAnkara’datoplanmışlardı.BunlardanYunanErkânıharbiyeReisiGeneralPapagosilegörüşmemmühimbirmeseleolmuştur.GeneralPapagosburayagelincebenimlegörüşmekistediğinisöylemiş.Bugörüşmeyemaniolmakistemişler.GeneralPapagosbunumeseleyaptı.”Ankara’yagelirim,İnönüilegörüşmedengiderim,buolmaz!”diyeısraretmiş,”Bunuyapamam”demiş.Bununüzerinebanageldi,görüştük.Sonrabendekendisiniziyaretettim.

Stadyumhadisesianlattığımgibikapanıp,bitti.Bundansonra,AnkaraValisirahmetliNevzatTandoğanhaftadamuayyenbirgünbanayemeğegelirdi.Birnevikoruyucuvazifealmışgibiydi.Gelir,ihtiyaçlarımısorar,vaziyetitetkikeder,özellikleyakındanalakadarolurdu.AnkaraValisiNevzatTandoğan,rahmetlioluncayakadarbanaçokyakındostolarakkalmıştır.

Ben,başbakanlıktanayrıldıktansonraveAtatürk’ünhastalığısırasında,bazıkısazamanlarhariç,hemendaimaAnkara’dakaldım.Ankara’dakievimdeydim.Meclisçalışmalarınakatılıyor,dahaziyadeokuyorveyazıyordum.Yazıneşimveçocuklarımİstanbul’agittiklerindeAnkaraPalas’ageçtim.birsüreoradakaldım.Sonra,tekrarkendievimizedöndüm.

AnkaraValisiNevzatTandoğan’ınbeniziyaretlerindenbahsetmiştim.

BüyükelçiOlacağımHavadisiBirgünTevfikRüştüBeygelmişti.NevzatTandoğaniletesadüfettiler.BundansonraTevfikRüştüBeydeherhaftabirmuayyengüngelirdi,tatlıtatlıkonuşur,beraberyemekyerdik.UmumiyetleNevzatTandoğanileaynıgüngelirlerdi.Tabiibazenayrıgünlerdegeldiklerideoluyordu.Budevametti.Biraralık,benimAmerika’yabüyükelçitayinolacağımhavadisiçıktı.Hiçhaberimyoktu.Fenahaldecanımsıkıldıveçokmüteessiroldum.Şiddetlitepkigösterdim.İlkbuluştuğumhaftaTevfikRüştüBey’esordum.”Evet”dedi,”haberbendençıktı”dedi.”Nasıloluyor?”diyesoruncaşöyleizahetti:

”Siz,banaherzamansöylerdiniz,Amerika’yıgörmedim,derdiniz.Amerika’yıgörmekarzuettiğinizisöylerdiniz.Bendebirvesilebulup,sizinAmerika’yıtanımakveincelemekarzunuzugerçekleştirmekistedim.”

Kendisineteşekkürettim.Vekesinolarakkabuletmeyeceğimi,bundanvazgeçmesinibirarzuyusöylemişolmamlaonubirvazifeiletamamlamakarasındafarkolduğunubildirdim.Çoksertkonuştumve”Senimesultutarım”dedim.Hülasa,çokşikâyetederekTevfikRüştü‘yübundanvazgeçirdim.

DolmabahçeSarayı‘ndaMisafirKalıyorumAtatürk,kasımayında(12-20Kasım)DiyarbakırtaraflarınauzuncabirseyahatyaptıktansonraAnkara’yadöndü.Bukışboyunca,hemenhemenhaftadabirdefabeniKöşk’eçağırırdı.Onunlavearkadaşlarlaberaberyemekyerdik.Atatürkilegörüşürdük.NihayetAtatürk1938ilkbaharındaİstanbul’agittivebirdahagelmedi.İstanbul’daDolmabahçe’denbirgünbanaAtatürk’ünhastaolduğunuhaberverdiler.Derhalgelipgörmemiçinmüsaadeetmesiniistedim.Cevapverdiler.Çağırıyordu.İstanbul’ageldim.Saraydabenimisafiretti.Bir

haftakadarkaldım.EskidenolduğugibiarkadaşçabirhaftageçirdikveAnkara’yadöndüm.Bugünlerdesıkıbirperhizvekontroletabitutulmuştu,fakathastalığıhenüzağırlaşmamıştı.

Atatürk’ünhastalığısüratleilerliyor.FransızProfesörFissengerdavetedilmiş,getirilmiş.Ozamanbenderahatsızdım.Atatürk,Fissenger’ibenimiçinAnkara’yagönderdi.Geldi,benimuayeneetti.Birkaçgünonuntedavisialtındakaldım.Tedaviesnasındatekrarbüyükbirbuhranhalindevetehlikelibirşekildehastalıkgeçirdim.Atatürk,benimsıhhatimlemütemadiyenalakadaroldu.Bendeonunsıhhidurumunudaimatakipediyordum.Buaradaİstanbul’agelipkendisinitekrargörmek,yoklamakistedim.”Odabenimgibihasta,yerindenkıpırdamasın”diyehabergönderdi.

MektuplarAtatürk,odevredeCelalBayariledaimaselamlaryolladı.Bunlaramektuplarlateşekkürettim.BirkaçdefaDr.TevfikRüştüArasselamınıgetirdi.Onakarşılıkdabirmektuplaşükranımıbildirdim.SabihaGökçenhemenherhafta,cumartesigünleriİstanbul’agider,pazartesigünleriAnkara’yadönerdi.BanaAtatürk’tenhabervemuhabbetlergetirirdi…Atatürkonunladabanaiyiduygularınıbildirdi.Kendisineteşekkürlerimisunar,sağlıkdilerdim.

Lozangünügeldi.Oyılgazetelerbirşeyyazmadılar.FakatAtatürkbeniİstanbul’dantelefonlaarattı.Çokmuhabbetlişeylersöyletti.Sonradanbanaanlattıklarınagörebunlarıyazılışekildebildirmekistemiş.Fakatyakınlarımaniolmuşlar.BirsüregeçinceSalihBozokmektuplaryazarakbanaAtatürk’tenhaberlerverdi.onunselamlarını,muhabbetleriniulaştırdı.BehiçBeydeselamgetirenlerarasındaydı.

Sonradan,benimAtatürk’e,hastalığındikkatiçekenbirağırlıkgösterdiğisıradayazdığımbumektuplarabaşkamanalarverilmekistendiğinde,bunlarınetrafındapolisromanlarıtarzındahikâyeleranlatıldığındapekşaşmışımdır.Mektuplar,insanınağırhastaolanbiryakınına,büyükamirinegöstereceğisamimialakanınifadesidir.Yazdıklarım,böylebirdurumdaduyulanteessürifadelerivetesellidenibarettir.Aynızamanda,banagösterdiğiilgiyebütünbuzevatvasıtasıylagönderdiğiselamlara,muhabeteteşekkürdür.Selamınıaldığımıbumektuplarlakendisineduyururdum.Mektupların,tabiatıylahiçbirsiyasimahiyetiyoktur.Zatenyazıldığınagöre,Atatürkbenimmektuplarımı,yatağınınbaşındakikomodininbirçekmecesinde

tutarmış.Atatürkgibibirdevletadamınındostvearkadaşmektubunundışındamahiyettaşıyacakyazılarıkomodinçekmesindetutacağıhatıradahigetirilmez.Üstelikmektuplarıngizlikapaklıbirtarafıdayoktu.Atatürk’tenbütünoselamvemuhabbetduygularınıgetirenlerkendisininmektubumualdığını,memnunolduğunubanabildirirlerdi.

Mektuplarınhepsi,iştebumektuplardanibarettir.Vemektuplarınmahiyetleri,amansızbirhastalıkiçindemustaripyatmaktaolanbiryakınımızabağlılıkvesevgigöstermekten,tesellietmektenbuduygularıifadedenbaşkabirşeytabiatıylaolamazdı.

AtatürköldüğüzamanbenAnkara’daydımvegerekhükümetinbaşında,gerekpartininbaşındaaynıbaşvekilbulunuyordu.Benimbildiğimkadarı,Atatürk’ünevrakınıngördüğümuamele,tamamıylaresmimuameledenibarettir.

Başkatürlümuamelegörmesiiçinde,benbirsebepbilmiyorum.

Benim,büyükAtatürkzamanındabaşvekâlettenayrılmam,siyasihayatımızdavakitvakitistismarkonusuolmuştur.Büyüksiyasisebeplere,büyükbirdüşmanlıkifadesinebağlanmakistenir.Tafsilatıilehertarafıanlattım.Biraralıkherkesayrılmasebebineydi,diyemerakedersorardıvebumerakgençlerebüyükölçüdesirayetetmişti.BirgüngençlerinCumhuriyetHalkPartisimerkezindebirtoplantısısırasındakonuşmabittiktensonra,hepbirağızdangençlerbanatekrarAtatürkilebaşvekilolarakçalışırkenayrılmanızınsebebinedirdiyeısrarlasordular.Ennihayet,ozamansabrımtükendi.Canımyirmisenememleketin,hayatımızınençetinmaceralarınıberaberçalışmışız,görüşmüşüzveböylebirortakhayatyaşamışız.Bukadaryakıngecegündüzmünasebettebulunaninsanlar,yirmisenezarfındabindefakavgaetmişlerdir.Herkavga24saattenfazlasürmemiştir,devametmişizdir.Budaoçeşitkavgalardanbiridirveayrılmaya,aralıkvermeyemüncerolmuştur.Niyeböyleanlıyorsunuz,dedim.Gençlerinhepsibirdenhakverdiler.

İştehayatımıncumhurbaşkanlığınaseçildiğimgünekadarolankısmı.(*).

EKLER

EK:1

ANKARA’NINBAŞKENTOLMASIİÇİN

VERİLENÖNERGEAnkara’nınhükümetmerkeziolmasıiçinMalatyamilletvekili,İsmatPaşave14arkadaşınınMeclisBaşkanlığı‘naverdikleriönergeaynenşöyledir:

”LozanMuahedesi’ninmütemmimlerindenolantahliyeprotokolününtatbikatıhitambulmuşvebaştanbaşaecnebiişgalindenkurtulanTürkiye’ninfiilentamamiyetitahakkukeylemiştir.MilletimizinenkıymettarmallarındanİstanbulumuzuHilafet-iİslamiyeninmakarrıolanvaziyetiniÂlem-iİslamiçindetahsisenvehasrenTürkmilletininvesaitimüdafaasınamevduolarakilelebetmuhafazaedecektir.

DiğertarafındanTürkiyedevletininmakarrıidaresiiçinBüyükMilletMeclisi’ndekararvermekzamanıgelmiştir.

Birdevletinmerkezinitayiniçinesasolacakmülahaza,yeniTürkiye’ninmakarr-ıidaresiAnadolu’daveAnkaraşehrindeintihapedilmeklüzumunuamirdir.Mülahaza-imezkûremuahedenameileBoğazlariçinkabuledilenahkâm,yeniTürkiye’ninesasımevcudiyeti,memleketinmenabiikuvvetveinkişafınıAnadolu’nunmerkezindetesisetmeklüzumunu,vaziyeticoğrafiyevesevkülceyşininmüsaadesidahilivehariciemniyetveistidadıhususundamesbukolantacarüpilehülasaolunabilir.Bumülahazatınherbiribaşlıbaşınabirehemmiyetikatıayıhaizdir.

Devletinmakarr-ıidaresininyenibirşekildetesisveinkişafınabiranevvelbaşlamakvedahiliveharicitereddütlerenihayetvermekiçinatidekimadde-ikanuniyeninkabulünüarzveteklifederiz.

9Teşrinievvel(ekim)39(1923)

Madde-iKanuniye-TürkiyeDevletininmakarr-ıidaresiAnkaraşehridir.

MalatyaÇorumDiyarbekirErtuğrul

İsmetFeritZülfüDr.Fikret

KütahyaMalatyaKastamonuErzurum

SeyfiHilmiMahirRüştü

ErzincanSıvasBursaBursa

SaffetZiyaRahmiHüseyinNecatiRefet

KonyaİstanbulKarahisarıSahip

KâzımHüsnüAliRızaMehmetKâmil

EK:2

İNÖNÜ‘NÜNKURDUĞUİLKCUMHURİYET

HÜKÜMETİİlkcumhuriyethükümeti,Meclis’ten30Ekim1923günügüvenoyualmışveolayMeclistutanaklarınaaşağıdakişekildegeçmiştir:

”Reis-TürkiyeReisicumhuruGaziMustafaKemalPaşaHazretleri’ndengelmişbirtezkerevardır,okunacaktır:

TBMMRiyasetiCelilesine

Teşkilat-ıEsasiyeKanunu’nunmadde-imahsusasımucibinceBaşvekâleteMalatyaMebusuİsmetPaşaHazretleriintihapolunmuştur.Müşarünileyhinintihapeylediğidiğervekillerinesamesiberveçhiatidir.Heyet-iumumiyesiMeclis-iÂlinintasvibinearzolunur.

BaşvekilveHariciyeVekili(MalatyaMebusu)İsmetPaşa.

Şer’iyeVekili(SarıhanMebusu)MustafaFevziEfendi,

ErkânıHarbiye-iUmumiyeVekili(İstanbulMebusu)MüşirFevziPaşa,

DahiliyeVekili(KütahyaMebusu)FeridBey,

MaliyeVekili(GümüşhaneMebusu)HasanFehmiBey,

Müdafaa-iMilliyeVekili(KaresiMebusu)KâzımPaşa,

İktisatVekili(TrabzonMebusu)HasanBey,

AdliyeVekili(İzmirMebusu)SeyidBey,

MaarifVekili(AdanaMebusu)SafaBey,

NafıaVekili(TrabzonMebusu)MuhtarBey,

SıhhiyeVekili(İstanbulMebusu)Dr.RefikBey,

Mübadele,İmarveİskânVekili(İzmirMebusu)NecatiBey.

30Teşrinievvel1339

TürkiyeReisicumhuru

GaziMustafaKemal

Reis-Efendim!ReisicumhurPaşaHazretleri’ninişbutezkeresindemevzbahsolanheyetivekileyitâyiniesamiylerey-iâlinizevazediyorum.Lütfenreyleriniziistimalediniz.(Reylertoplandı)Reyleriniistimaletmeyenlervarmıdır?(Hayırsesleri)Efendim!Aranınistihsalimuamelesihitambuldu.KâtipBeylertasnifbuyursunlar.

Efendimreyeiştirakedenazayıkiramınadediyüzaltmışaltıdır.Reylerdeyüzaltmışaltıdır.İttifakıtamileheyetivekileyeitimatedilmiştir.(Allahmuvaffaketsinsesleri.Alkışlar).”

EK:3

”HİLAFETİNİLGASINAVEHANEDAN-IOSMANİNİNTÜRKİYEMEMALİKİHARİCİNEÇIKARILMASINADAİRURFAMEBUSUŞEYHSAFFETEFENDİİLEELLİÜÇREFİKİNİNTEKLİF-İKANUNİSİ2/Mart/1340(1924)

TürkiyeCumhuriyetidahilindemakamıhilafetinvücuduTürkiye’yidahili,haricisiyasetindeikibaşlıolmaktankurtaramadı.İstiklalindevehayatımilliyesindemüşareketkabuletmeyenTürkiye’ninhazirenvezımnenbileolsaikiliğetahammülüyoktur.AsırlardanberiTürkmilletininsebebifelaketiveilanihayefiilenveahdenbirTürkİmparatorluğununvasıta-iinkirazıolanhanedanınhilafetkisvesialtındaTürkiye’ninmecudiyetinedahamüessirbirtehlikeolacağıtecarib-imütehammilaneilekatiyensabitolmuştur.Buhanedanınmilletiylemünasebettarolanhervaziyetvekuvve-imevcudiyetimilliyemiziçinmahzatehlikelidir.Esasenhilafet,imaretveevail-iİslamdahükümetmanavevazifesindeihdasedilmişolduğundandünyeviveuhrevibilcümlevazaif-imutevecciheyiifailemükellefolanzamanıhazırhükümet-iİslamiyeninyanındaayrıcabirhilafetinsebebimevcudiyetiyoktur.Hakikatbundanibarettir.Türkmilletiselametimuhafazaetmekiçinhakikateittibadanbaşkabirhattıhareketihtiyaredemez.Terakümedegelenteşevvüşatınvazıhvekatibirsürettehalliiçinmevadıatiyeninbugünderakapvemüstacelenmüzakeresiylekanuniyetkesbetmesiniteklifederiz.

ŞeyhSaffet(Urfa)

HilafetinilgasınaveHanedanıOsmanininTürkiyeCumhuriyetimemalikiharicineçıkarılmasınadairkanun.

KanunNo.431-3Mart1340(1924)

Madde1-Halifehal’edilmiştir.Hilafet,hükümetvecumhuriyetmanavemefhumundaesasenmündemiçolduğundanhilafetmakamımülgadır.

Madde2-MahlûHalifeveOsmanlısaltanatımünderisesihanedanınınerkek,kadınbilcümleazasıvedamatlarTürkiyeCumhuriyetimemalikidahilindeikametetmekhakkındanebediyyenmemnudurlar.Buhanedanamensupkadınlardanmütevellitkimselerdebumaddehükmünetabidirler.

Madde3-ikincimaddedemezkurkimselerişbukanununilanıtarihindenazami10günzarfındaTürkiyeCumhuriyetiarazisiniterkemecburdurlar.

Madde4-İkincimaddedemezkurkimselerinTürkvatandaşlıksıfatıvehukukumerfudur.

Madde5-BundanböyleikincimaddedemezkurkimselerTürkiyeCumhuriyetidahilindeemval-igayr-imenkuleyetasarrufedemezler.İlişkilerininkat’iiçinbirsenemüddetlebilvekâlemehâkim-idevletemüracaatedebilirler.

Bumüddetinmürurundansonrahiçbirmahkemeyehakkımüracaatlarıyoktur.

Madde6-İkincimaddedemezkurkimseleremasarifseferiyelerinemukabilbirdefayamahsusvedereceiservetlerinegöremütefavitolmaküzerehükümetçetensipedilecekmebaliğitaolunacaktır.

Madde7-İkincimaddedemezkurkimselerTürkiyeCumhuriyetiarazisidahilindekibilcümleemval-igayr-imenkuleyitasfiyeetmediklerihaldebunlarhükümetmarifetiyletasfiyeolunarakbedellerikendilerineverilecektir.

Madde8-Osmanlıİmparatorluğu’ndapadişahlıketmişkimselerinTürkiyeCumhuriyetiarazisidahilindekitapuyamerbutemval-imenkulelerimilleteintikaletmiştir.

Madde9-Mülgapadişahlıksarayları,kasırlarıveemlakısairesidahilindekimefruşat,takımlar,tablolar,aşarınefisevesairbilumumemvalimenkulemilleteintikaletmiştir.

Madde10-Emlak-ıhakaniyenamıaltındaolupevvelcemilletedevredilenemlakileberabermülgapadişahlığaemlakvesabıkhazineihümayun,muhteviyatlariylebirliktesarayvekasırlarvemebanivearazimilleteintikaletmiştir.

Madde11-Milleteintikaledenemval-imenkulevegayr-imenkulenintespitvemuhafazasıiçinbirnizamnametanzimedilecektir.

Madde12-İşbukanuntarihineşrindenitibarenmeriyülicradır.

Madde13-İşbukanununicrayıahkâmınaİcraVekilleriHeyetimemurdur.”

EK:4

”ŞER’İYEVEEVKAFVEERKÂNIHARBİYEVEKALETLERİNİNİLGASINADAİRSİİRT

MEBUSUHALİLHULKİEFENDİ‘YLEELLİ

REFİKİNİNTEKLİF-İKANUNİSİ2/Mart/1340(1924)

Dinveordununsiyasetcereyanlariylealakadarolmasıbirçokmezahir-idaidir.Buhakikatbütünmedenimilletlervehükümetlertarafındanbirdüstur-uesasiolarakkabuledilmiştir.Bunokta-inazardanyenibirhayatvarlığıteminetmekvazifesinideruhteedenTürkiyeCumhuriyetiteşkilat-ısiyasesindezatenvemuhaddisolanŞer’iyeveEvkafVekaletiileErkânıHarbiyeiUmumiyeVekaletininilgasınanazarandabütünevkafınmilleteintikaletmesiveonagöredeidareedilmesitabiibirneticedir.Binaenaleyhberveçhiâtimevadınderakapvebugünmüstacelenmüzakereolunarakkanuniyetkesbetmesiniteklifeyleriz.

HalilHulki(Siirt)

ŞER’İYEVEEVKAFVEERKÂNIHARBİYE-İUMUMİYEVEKALETLERİNİNİLGASINADAİRKANUNKanunNo.:429

3/Mart/1340(1924)

Madde1-TürkiyeCumhuriyeti’ndemuamelatınasadairolanahkâmınteşriveinfazıTürkiyeBüyükMilletMeclisiileonunteşkilettiğihükümeteaitolupdin-imübin-iİslamınbundanmaadaitikadatveibadatadairbütünahkâmvemesalihinintedvirivemüessesat-ıdiniyeninidaresiiçinCumhuriyetinmakarrındabirDiyanetİşleriReisliğimakamıtesisedilmiştir.

Madde2-Şer’iyeveEvkâfVekâletimülgadır.

Madde3-DiyanetİşleriReisiBaşvekilininhasıüzerineReisicumhurtarafındannasbolunur.

Madde4-DiyanetİşleriReisliğiBaşvekaletemerbuttur.

DiyanetİşleriReisliğininbütçesiBaşvekâletBütçesinemülhaktır.DiyanetİşleriReisliğiteşkilatıhakkındabirnizamnametanzimedilecektir.

Madde5-TürkiyeCumhuriyetimemalikidahilindebilcümlecevamivemesacid-işerifeninvetekâyavezevayanınidaresine,imam,hatip,vaiz,şeyh,müezzinvekayyımlarınvesairmüstahdeminintayinveazillerineDiyanetİşleriReisimemurdur.

Madde6-MüftilerinmerciiDiyanetİşleriReisliğidir.

Madde7-Evkafumuru,milletinhakikimenafiinemuvafıkbirşekildehalledilmeküzeremüdiriyet-iumumiyehalindeşimdilikBaşvekâletetevdiedilmiştir.

Madde8-Erkânıharbiye-iUmumiyeVekâletimülgadır.

Madde9-ReisicumhuraniyabetenordununhazardaemrikumandasınamemurenyüksekmakamıaskeriolmaküzereErkânıharbiye-iUmumiyeRiyasetitesisolunmuştur.Erkânıharbiye-iUmimiyevezaifindemüstakildir.

Madde10-Erkânıharbiye-iUmumiyeReisiBaşvekilininhasıveReisicumhuruntasdikiiletayinolunur.

Madde11-Erkânıharbiye-iUmumiyeReisivezaifinemüteallikhususattahervekaletlemuhabereeder.

Madde12-TürkiyeBüyükMilletMeclisimuvacehesindeumumaskeribütçeninmesuliyetiMüdafaa-iMilliyeVekâletineattir.

Madde13-İşbukanuntarihineşrindenitibarenmeriyüicradır.

Madde14-İşbukanununicrayıahkâmınaİcraVekillerimemurdur.”

EK:5

İZMİRSUİKASTINEDENİYLETUTUKLANANVEASILAN

MİLLETVEKİLLERİAnkaraİstiklalMahkemesi,Müddeiumumisi(Savcısı)NecipÂliimzasıylaTürkiyeBüyükMilletMeclisi’negönderilenveMeclisteokunantezkereleregöre”maznunentahtıtevkifealınmışolanTerakkiperverFırkarüesavemensubini”şunlardır(*)

KâzımKarabekirPaşaBesimBey(Mersin)

AliFuatPaşaKâmilBey(Afyonkarahisar)

RefetPaşaFaikBey(Ordu)

CaferTayyarPaşaAbidinBey(Saruhan)

SabitBeyRaufBey(İstanbul)

HaletBeyZekiBey(Gümüşhane)

HalisTurgutBeyBekirSamiBey(Tokat)

FeridunFikriBeyArifBey(Eskişehir)

İhsanBey(Ergani)MustafaBey(İzmit)

MuhtarBey(Trabzon)NecatiBey(Bursa)

ŞükrüBey(İzmit)OsmanNuriBey(Bursa)

MünirHüsrevBey(Erzurum)RüştüPaşa(Erzurum)

RahmiBey(Trabzon)İsmailCanbolatBey(İstanbul)

CazimBey(Erzurum)

SuikastdavasınabakanİstiklalMahkemesi’nceidamlarınakararverilenve13Temmuz1926günüidamedilenmilletvekillerideşunlardır:

ArifBey(Eskişehir)İsmailCanbolatBey(İstanbul)

ŞükrüBey(İzmit)AbidinBey(Saruhan)

HalisTurgutBey(Sıvas)RüştüPaşa(Erzurum)

EK:6

İNÖNÜ‘NÜNELYAZISIYLAKISABİRDÖNEMİ

KAPSAYANANILARIŞubat1939

Atatürkilemünasebetlerimizibelkibirçokdefayazacağım.Yenihayatımabaşlarkensonsenelerimeaitbirkaçsatırilebaşlamakzarurioldu.

SonseneleriAtatürk’ünçokzorolmuştu.Gecealkoltesiriilealınanteşebbüsleriertesigündaimaiptaletmekbireskiâdetimizidi.Sonsenelerbuâdetkalkmayabaşladı.Helenihayetedoğru(1936-37vuzuhilehatırladığımseneler)gecearzuveyateşebbüsettiğibirişiertesigüntamamensakinvetamamikendeiltizam(ile)takipetmeyebaşladı.Sıhhatindevealkolüntesiratındabutebeddülüfarkettiğimandanitibarenkorkumçokarttı.

Sonsenelerhükümetazasınınayrıayrıkendisineçokbağlıolmasınıdüşünüyordu.Bununiçiniptidaiusullerkullanmakistedi.

Hülasa,Eylül1937kavgasıoldu.Bukavgadahaksızlık,esasındaAtatürk’ündü.Tatbikattaidaresizlikvehaksızlıkikimizarasındabanadüştü.

Haksızlıkonaaittişununiçin:Aramızdageçenbirdevletişinisonragörüşürüzdediktensonra,akşammasadahalletmekyanigündüzdentasarladığımülahazalarıvesebepleriimpositionşeklindekararolaraktebliğetmekvebuvesileilesevmediğibirkaçvekilitahkiretmekistedi.Evvelasakinidim,sükûnetlegeçiştirmekistedim.Halindetecavüzmanasınınarttığınıgördükçesabrımtükendi.Sonraşiddetlemukabeleettim.Mukabeleminşiddetionusükûnetegetirdi.Tasmimettiğihadiselerdehaklıolmakiçinsebeptoplamakkararınaderhalbaşladı.

Sükûnet…tariz…hafiftahrik…

SonraHatayveNyonmeselesinidesöyledi.Ayrılmakkararıkısaoldu.Dilkongresiiçinİstanbul’agiderkentrendeberaberbirkahveiçtik.”Neolacak”dedi.Benevvelaçokmüteessirdim.Ağlayacakvaziyette

idim.Gönlünüalmayıistiyordum.”Çokmustaribim”dedim.”Bilmiyorumnasıloldu.”

”Âlemönündeolmasaydı”dedi,”Nedüşünürsün”dedi.Birdenuyandım.Herzamankigibigeçmişveyageçecekbirhadiseaddediyordum.Busualüzerineayrıldım.Teessürümüyendim.”Birşeydüşünmedim.Neemredersenizöyleyaparız”dedim.”Birfasılaverelim.”

Ben-Hayhaysizemüteşekkirolurum.

O-Şekli.

Ben-Hastalık.

O-Evvelaizinleyapalım.

Ben-Çokiyi.Kongredenevvelmi,sonramı?

O-Nasılistersen,sofrayagidelim.

Ben-Çokyorgunumgidipyatayım.

O-Gizlitutalım.Kimidüşünürsün

Ben-Mazurgörkimseyisöyleyemem.

O-CelâlBayar.

Ben-Hakikatenbanaiyitesiretti.

İstanbul’aberabergittik.Trendekalabalıkvekillerfilanvar.Neşeligörünerekçıktık.İkigünsonraizinkâğıdımıyazdım.Kendisiilegörüştüm.Ankara’yageldim.

İşittiklerimegörebanagizlitutalımderken,kendisigecegündüzbendenşikâyetetti.Devletinmaliyesinibankagibibirhalegetirmekhuyumdanbahsetti.Çünkükendisinidolduransebeplerdenbirimaliyeveinhisarvekillerineolanantipatisiidi.

BenAnkara’dayalnızbiraykadarkaldım.Sakindurdum.Sofrakonuşmalarıgazetelere(AhmetEminiktisadikalkınmavesairesi…)neşriyatıdevametti.

Atatürkbeniİzmirmanevrasınadavetetti.Bendahaizinlibaşvekilim.İlkpekhiddetli,pekkıyasıyaşeylerdüşünüldüğügünleryumuşargibioldu.Bütündikkatimyenitertibinmuvaffakıyetsizveantipatikolmasıihtimalinemahalvermemekiçindostlarımahepsükûnveyardımtavsiyeettim.

İlkandaAtatürk’ebenimçekilmemhalkçaiyitelakkiolunduğuraporunuvermişler.

Atatürkhakikatintamzıddıolduğunuhadisatileöğrenmedikçeçokşaşkınoldu.

Meclisaçıldı,yenihükümetiâlembirayalıştıktansonradaçoksoğukkarşıladı.

Stadyumda,konserde,sokaktabanatezahüratdevametti.Biryereçıkamazoldum.Stadyumtezahürühakikibirhadiseoldu.Hayatımfazlagelmeyebaşladı.

MeclisgrubundaSalihBozoksualsordu.Ansızvenazikbirmevzuolmasınarağmensükûnetlikonuştum.BilhassaAtatürk’emuhabbetveminnetimitebarüzettirdim.Banayaptığıparayardımınısöyledim.Çünkübanaençokıstırapverenşeyparayardımıidi.Bunusenelerceistemedim.Buennihayetbiremniyetmeselesideoldu.Bunualenensöylemekiçinbirvesilebenimiçinpekkıymetliidi,söyledimvekurtuldum.OakşamAtatürk’teidim.Çokmahcupvesakingörünüyordu.CelalBayarveetrafdaçokmemnunidiler.FakatAtatürk’unıstırapiçindeolduğunufarkediyorum.Sofradabirhiçivesileederekbanakarşıansızınazamiderecedearrogansgösterdi.Sükûnetgösterdim.Artıkhiçmünakaşayagirmeyecektim.

Birmüddetsonrayenibirnizamteessüsetti.Tamamenşahsibirgidiş.Benimvesvesevermektensakınmamıanladı.Adamlarınınağızlarınıaçıktantutmayakararverdi.Bendenhiçbirsurettebahsetmemekmuraccaholacağınıkabuletti.Banadaazamiderecedeemniyetvermekistedi.

Vedid’iherakşamyanınaçağırmayabaşladı.Öylekibazılarıonubenimyanımdakendiadamıgörmeyebaşladılar.

Hükümetiçin1937teşrinnutuklarıvesonralarıbaştanbaşasansasyonvedemagojioldu.

1938-geçenşubatİstanbul’dailkhastalıkbeniçağırdı-beraberAnkara’yadöndük.Tekrarpekiyigörünüyordu.HastalıkiçinFisenjegeldi.İlkendişelerbelirdi.BirbuçukayistirahattansonraAdana’yagitti.

Hastalıkehemmiyetpeydaettiktensonra…yahutbudışardaanlaşıldıktansonraAtatürk’ünhalitekrardeğişti.Benimletemaskendinivehükümetizayıflatıyorzehabınadüştü,temasıistemezoldu.

Adana’dangeldi.Ogünistasyondaiyigörüştük.Ertesigünİstanbul’agitti.Ogüngiderkenselamvermedi.Hastalığıartıkmeydandaidi.

İstanbul’dauzunmüddetyattakaldı.Buesnada(Haziran1938)benhastalandım.Ölümtehlikesigeçirdim.

Atatürkalakadaroluyordu.Etrafıdahaçokalakadaroluyor,iyileşecekmiyim,ölecekmiyimbunuöğrenmeyi,pekistiyorlardı.

Atatürk’eFisenje’yihükümettekrargetirmekistiyordu.Kendisiistemiyordu.Benimiçingetirmişoldular.

Atatürk’ünhastalığıağustostanitibarenağıristikametaldı.BundansonraAtatürk’ünbanakarşımuamelesindeşunoktalarkarakteristiktir:

İstanbul’ageldiğimiistemiyordu,temasagelmektenkatiyençekiniyordu.Çokiyimuameleediyordu,hatırımıalmayaçalışıyordu.Aradabirderinbirmahcubiyetvemuhabbetnöbetineuğruyordu.Fakatbendençekiniyordu.

CelalBayarileherzamanselamyolladı.Selamlarınamektuplarlacevapveriyordum.

Dr.Aras(TevfikRüştü)ileselamyolladı,mektuplacevapverdim.

Lozangünündekimseyebirkelimeyazdırmadılar.Kendisitelefonlaçokmuhabetlişeylersöyletti.Sonrahaberaldığımagörebunlarıyazıilegöndermekdüşüncesindeidi.HasanRıza(Soyak)buşekilileiktizaetti.

SalihBozokmektuplaryazmayabaşladı.BehiçBeyileselamyolladı.

İkiüçaytürlüşayialarçıktı.Haberlerhephalefüzerinedolaşıyordu,Mareşal(FevziÇakmak)FethiOkyar-CelalBayar.BiraralıkvesonralarıDr.ArasvebilhassaŞükrüKaya.

SabihaGökçenherhaftacumartesigidervepazartesigelirdi.GelirgelmezbanaAtatürk’tenhaberlermuhabbetlergetirirdi.

Vasiyetfikriveihtimaliüzerinememleketaylarcaçalkalandı.Memleketbütünbuşayiaları,dahadoğrusutelkinveteşebbüsleritasfiyeetti.Hadisatşöylehülasaolunabilir:

F.Okyar,fitneyeiltifatetmedi.Mareşal,ortalığıbirmüddetyokladıktansonramüstagnivaziyetaldı.Çekilmeminbidayetindebaşındakorkmuş,banahiçsokulmamıştı.Sonraeskisindendahaçoksokuldu.

ŞükrüKaya,H.R.Soyakbaşlıca(okunamadı)olarakDr.Arasileberaberbirvasiyetkoparmakveyauydurmakiçinçokçırpındılar.Sonanakadarbuümidimuhafazaettiler.

Atatürk’tenkoparamadılar.ŞifahenuydurmayaH.Rızateşebbüsetti.CelalBayarkabuletmedi.Efkârıumumiyenintazyikisondereceartmışidi.Benimhayatımüzerindeikitaraflıalakaazamidereceyibuldu.

ŞükrüKaya,Ankara’nınbüyükidareveinzibatamirlerinebirvasiyetçıkarsacanlabaşlatatbikedileceğinisöyledi.Ertesigünzabıtnamedenbuifadesiniçıkardı.

HastalığınsonağırzamanındaCelalBayarbenihaberdaretmeye,ettirmeyebaşladı.ŞükrüKayaMeclisiyenidenintihapettirmekiçincidditeşebbüsaldı.Başvekildebunataraftaridi.Atatürk,Meclis’inaçılmasınaAnkara’yagelemedi.Buteşebbüsdiledüştüvereddolunmasımuhakkakbirmahiyetarzetti.

HastalıksırasındaençoktelaşedenlerdenbirideFuatBulcaidi.FethiBeyileçokuğraştı,saptıramadı.Hervesileilebanahulusgöstermektengerikalmıyordu.

Dr.Aras,bencemülhemolarak,benimemleketdışınabirsefaretefilançıkarmayateşebbüsetti.Banaitirafetti.Katiolarakönledim,reddettim.

OndansonraAtatürkhastaoldukçabanasonderecetemallüktü,iyileştikçeuzaktabirkarakteriletebarüzetti.

Teşrisanigünleribeniİstanbul’agötürmekiçinŞükrüKayaveonuntertibindeansızınbirfazlagayretbelirdi.Bendecandanistiyordum.FakatŞükrüKayatertibindekibugayretyakınarkadaşlarımındikkatinicelbetti.Katiyenbırakmadılar.Onlarhaklıveisabetliçıktılar.ŞükrüKayaİstanbul’asonandabenigötüremediğiiçinpekhiddetliidi.

Benimİstanbul’agitmediğiminteksebebi,Atatürkyalnızbununlamütesellioluyordu.Benimburadakalmamonubahtiyarveminnettarediyordu.Benimburadakalmamısıhhatimiçinkendiarzuettiğinihervesileilesöylüyordu.

11Teşrinisani1938.

Meclisçılgınbirhalde24saatgüçsabretti.Bütünmemleketradyolarbaşındabekledi.MüttefikanbeniReisicumhurintihapettiler,iktidardaolmayan,hattaiktidarmevkiindefikrinisevmedikleri,korktuklarıbilinenbirçekilmişadamıngetirilmesirızaileserbestreyileyapılmış

hakikibirintihapolaraktarihegeçecekti.

ReisicumhurHayatı

İlkhükümetiçindahiliyevehariciyevekillerinideğiştirmesiniCelalBayar’atavsiyeettim.Tereddütettiktensonrakabuletti:

DahiliyeyeDr.(Refik)Saydam

HariciyeyeŞükrüSaraçoğlu

Dr.ArasileŞükrüKaya’nıniktidardangitmelerimemleketehakikibirinşirahverdi.Kendilerinekarşıantipatininbukadarşamilolduğunugörmekherkesişaşırttı.

Uzatmayayım.BirmüddetsonraSaffetArkan’ımaariftenhakikatenhastalıksebebiile,ŞakirKesebirzahirenhastalıksebebihakikatenistikametiniitimadkâfiolmadığındançektirildi.

GeneralÖzalp(Kâzım)içindededikodupekçokidi.Kendisinipartigrubureisliğinealarakdeğiştirmeyidüşündük.Kendisinebensöyledim.Çokinfialilekarşıladı.Kabuletmedi.Cevapvehesapvermeyehazırolduğunusöyledi.Bıraktım.

Ongüngeçmedi.FırkadaEminSazak,EkremKöniğ‘insahtekârlıkişikonuşulurkenÖzalp’ınçekilmesiniveonunsertmukabelesiüzerinedeçünküşaibedarolduğunusözünügerialmasıiçinteşebbüsünecevapolarakdaherkesinböylesöylediğiniaçıksöylemiş.

Meseleyibanaböyletafsilatıileanlattılar.

Meseleyifırkadaderhalaçmakveneticedeitimatreyiistemeklazımidi.İcraVekilizanaltındakalamaz.FırkareislerininbanasöylediklerinegöreEminSazak’ıntecavüzünekarşıfırkagrubuheyetiumumiyesiseyircikalmış;hiçbirtezahüryapmamış,haldahaziyadevekilekarşıbirdolgunlukmanasınıhaviimiş.Neise,fırsatgeçmiş;yakınbirzamanfırkadanitimatreyialmaklazımdır,diyebaşvekilesöyledim.Hakverdi,düşünemediklerinisöyledi,yeniteşebbüsolacağınıbildirdi.

Özalpileberabergeldiler.Özalpperişanidi.Ertesisalıfırkadamünakaşayıaçmayakararverdik.EminSazak’adafırkadantebligatyaptık.

Özalp,yalnız,tekrarbanageldi.Münakaşayagirmekistemediğini,münakaşaetmeksizinçekilmeyidahamuvafıkbulduğunu,temizolduğunu,himayeedilmesinisöylüyordu.Tamamendemoralize

olmuştu.

Başvekiliçağırdım.Çekilmesitakarrüretti.Dahaevvelvekillerheyetindekomisyonculuklağvıkararıdaalınmışidi.NaciTınazM.M.vekiloldu.

Tayyarekaçakçılığıskandalınayenibirşeyİmpeksişieklendi.Haberİngiltereseferatindenresmengibiverildi.Krediüzerineyapılacakdevletsatınalmalarını%4-6iskontoileEtibank,MerkezBankası,Denizbank,KömürŞirketleri,İktisatVekâletinitemsilettiğiniiddiaedenbirTürkşirketitavassutteklifiileİngilizfirmalarınatemasediyormuş.Tahkikatbaşladı.Denizbankdiğerbirtahkikatiledesarsılmışidi.

Hükümetinotoritesimüteakipçekilmeler…skandallarilehergünzayıflıyordu.

AsılmeseleCelalBayar’ınmaliveiktisadipolitikasıidi.Demagojiyefazlayervererekbaşlamışolanbupolitikahiçbirhesaba,istinatetmiyor,devletinmalivaziyetiesasındanharapoluyordu.Ticaret,milliparaaltüstolmuştu.Bütünbuahvalin,hattahükümetazasındangizlikalmasıbirsenedenberitakipediliyordu.

Atatürkzamanındageçenbuusulartıkdüzelmeklazımidi.Zamangeçtikçehiçdüzelmeyecekbirhalegelebilirdi.

CelalBayarMeclis’inintihabınıyenilemekiçinsabırsızlıkgösteriyordu.Böylecebirkararınzamanıgelmişti.Ancaksarsılmışbirhükümetileikiayyalnızkalmaktanendişeediyordum.Fırkareisleriylekonuştum(HasanSaka-HilmiUran).Kararverdim.

Ertesigünfırkadivanındaintihabıyenilemekonuşulacaktı.SabahleyinerkendenCelalBayar’ıçağırdım.İntihabayenibirhükümetlegitmeklüzumunusöyledim.Kabuletti.Divandansonraistifasınıgetirdi.Dr.R.Saydamhükümetiteşekkületti.

Meclisdeikigünsonradağıldı.Kanunusani1939nihayeti.

CelalBayar’aaçıkbirteşekkürmektubuyazdım.Atatürk’ünmalulvehastazamanındaeğeronunyerindefenabiradamolsaidimemleketçokfenalıklargörürdü.Atatürk’ünhayattehlikesivememleketinefkârıumumiyesindekicereyanıgördüktensonrakendinifitneyevehırslarakaptırmamakahlakvezekâsınıgöstermiştir.Eğermaliveistisadianlayışınısalimbiristikametesevketmekümidimolsaydıkendisiniuzunmüddetmuhafazaedecektim.Bütünzavahirerağmen

doğrubiradamolduğunainanıyorum.

BugünŞubat16,1939.

Şimdiyekadaryapılanişlerşunlardır:

a)Hükümettetedricitasfiye.

b)Baremiçin,komisyonculukiçintedbirler.

c)Kastamonu’daseyahathalkiletemas,hükümetemuhtıra.

d)Dahilipolitikadahuzurveuzlaşma

e)Haricipolitikadayenivaziyet.

Dahilipolitikadaciddibiruzlaşmayateşebbüsettim.

KâzımKarabekirhikâyesi:

AtatürkölmedenbirikiayevvelCelalBayar’latemasetmiş.Garpçıhareketlerinyaniinkılaplarıntaraftarıolduğunu,bankalarsisteminitakdirettiğinisöyleyerekCelalBayarileberaberçalışmakgörüşmekistediğinisöylemiş.CelalBayarbutemasıiyitelakkiederekgörüşmeninvaktiolmadığınıbildirmiş.

BunlarıbanaanlatanCelalBayar’dır.Benmeyusetmemekmuvafıkolacağımütalaasındabulundum.

VasıfFatihismindemüteahhitbirtapucuzabitininelinebirmektupvererekbanagöndermiş.mektuptaselamsabah…Şifahensöylenenberaberçalışmaktelkini.BunlarAtatürkölmedenevvel…epeyceevvel.Bendenmektupistiyor.

Sudancevapverdim.Postailemektubunacevapverdim.

ŞükrüKayasonzamanlardaherkesitakipettiriyor.TabiibueskimuhalifleriçokayıpveşiddetlibirsurettetazipediyorHerkesi(iktidarmevkiindeolanlar)hayatendişesiilemuhafızlara,hususimuhafızlaragarketmekistiyoridi.

Atatürk’ünölümündensonrailkişolarakdahildeemniyettesisininlazımolduğunugördüm.Eskimuhaliflerinteskini,mümkünsekazanılmasıkıymetlibirşeyidi.İhtilafvenifakesasındaşahsiyettendoğmuşidi.

CelalBayar’ıKarabekirileHüseyincahitiletemasederekfırkayagirmelerinivemebusolmalarınıteminememurettim,tevessületti,kabulettiler.

FethiOkyardahaevvelcekabuletmişidi.

Karabekirserbestolurolmazgenişneşriyatabaşladı.Eskifırkacılarendişeleniyorlar,bakalım.

İlkgünlertemasettim,samimiyetiddiavegururarasındadır.

Şubat1çarşambamülakatıenteresan

-Benisıkgörmediğindensitemediyor,

-Meclisindağılmasındanhaberiolmamış(yanidahaevvelkendisinebahsedilmemiş),

-Hükümettebeddülündenbahsetmedi,

-Halkadoğruinmeliyiz,

-Gazetelerneşriyatından-bilhassaUlus’tanFalihRıfkı‘dan-müşteki.Bunlarıtanzimetmeli(yanionunistemediğiniyazdırmamalıistediğiniyazdırmalı),

-Sonramebusnamzetleri.Eskipartiarkadaşlarınıkoymakistiyor,

-Mebusintihabınapekehemmiyetveriyor.Çıkacakfenaların,girecekiyilerintakdirineiştiraketmekhevesinde.

BirdefaMersinliGeneralCemal’igetirdi.Generalçokmazbutveterbiyeliidi.SonrabirdefadaGeneralCaferTayyar’ıgetirdi.İyikonuştuk.Karabekironapekbağlı.KarabekirMeclis’tenveneşriyatınefkârıumumiyedekifenaintihabındanbirazinkısarauğradı.Fakatiddiasındamusırdır.

FethiOkyarçokdahasakinvevakur.Oherşeyiiyiyoldatekamüledergörüyor.

Haricipolitikadayenivaziyetşunlardır:

a)Ruslarlamünasebethavasıtekrardüzelmekte.

b)Yugoslavya,İtalya,Almanya’yakayıyor.

c)AlmanyaAvrupa’dahâkimgörünüyor.BizimRumelihududumuzAlmancephesiolabilirendişesindeyiz.

d)İngilizlerileyakıngörüştük.Biraltınistikrazınateşebbüsedildi.

e)HatayişinikatiolarakhalletmekiçinFransızlarlaişiciddiolarakaçtık.