บทท 9

ระบบสบพนธ

จดประสงคทวไป

เพอใหผเรยนทราบโครงสราง หนาทและกระบวนการผลตเซลลสบพนธของสตวเพศผและ

เพศเมย

จดประสงคเชงพฤตกรรม

1. บอกโครงสรางทางกายวภาคฯของระบบสบพนธเพศผและเพศเมยได

2. เปรยบเทยบระบบสบพนธเพศผและเพศเมยในสตวชนดตางๆได

3. บอกหนาทของอวยวะตางๆในระบบสบพนธเพศผและเพศเมยได

4. อธบายกระบวนการผลตเซลลสบพนธเพศผและเพศเมยได

เนอหา

ระบบสบพนธเพศผของสตวเลยงประกอบไปดวย 3 สวน คอ ลกอณฑะ ตวองคชาต และ .

Accessory sex organs สวนระบบสบพนธเพศเมยประกอบดวยรงไข (ovary) 2 ขาง ปกมดลก 2

ขาง ( uterine horn) มดลก (uterus) ปากมดลก (cervix) ชองคลอด (vagina) และ แคมชองคลอด

(vulva)

1. ระบบสบพนธเพศผ ระบบสบพนธเพศผของสตวเลยงประกอบไปดวย 3 สวน

1.1 ลกอณฑะ (Testes) ซงมอย 2 ขาง ถกหอหมดวยถงลกอณฑะ (Scrotum)

1.2 Accessory sex organs ไดแก

1.2.1 Ampulla

1.2.2 Seminal vesicle

1.2.3 Prostate gland

1.2.4 Bulbourethral gland

1.2.5 Epididymis

1.2.6 Vas deferens

1.2.7 Urethra

100

1.3 ตวองคชาต ( penis)

ลกอณฑะทาหนาทในการสรางตวอสจ (sperm or spermatozoa) และฮอรโมนเพศผ

(Testosterone) มสตวเลยงลกดวยน านมบางชนด เชน แมวน า ปลาวาฬ ลกอณฑะอยภายในรางกาย

ตลอดเวลา แตกยงสามารถผลตน าเชอไดตามปกต สาหรบชาง ลกอณฑะพรอมถงอณฑะจะออกมาอย

ภายนอกรางกายกตอเมอถงฤดผสมพนธเทานน

2. กายวภาคของระบบสบพนธเพศผ

2.1 ลกอณฑะ (Testes) มขนาดแตกตางไปตามขนาด ภาพรางและตาแหนงทต งในรางกาย

สตวแตละชนด ลกอณฑะแตละลกจะถกหมภายนอกดวยเยอเหนยว ๆ มชอวา tunica albuginea และ

มสวนยน (Septa) เขาไปในเนอลกอณฑะเพอแยก seminiferous tubules ออกเปนสวน ๆ ภายในแต

ละสวนจะประกอบไปดวย ทอ seminiferous เปนจานวนมาก ภายในทอ seminiferous จะมเซลล

spermatocytes ซงอยในระยะตาง ๆ กน ทอ seminiferous ทอยภายในลกอณฑะจะเชอมตอกนเพอ

ทาใหเกดเปนทอตรงขนาดสน ๆ เรยกวา tubulus rectus และจากทอตรงขนาดสน ๆ นจะรวมกนเปน

ทอทประสานกนเปนตาขาย เรยก rete testis และจาก rete testis จะเชอมตอกบ efferent ducts ซง

ออกจากลกอณฑะเพอเขาส epididymis กลมของเซลลทอยระหวางทอ seminiferous มชอวา

Leydig’s cells ทาหนาทสรางฮอรโมน Testosterone

2.2 ถงหมลกอณฑะ (Scrotum) เปนถงของผวหนงซงมการเปลยนแปลงไปตามขนาดภาพ

ราง และตาแหนงทลกอณฑะบรรจอย ผวหนงของถงหมลกอณฑะมลกษณะบางเลอนไปมาได สวน

ลกของผวหนงจะมชนของ fibroelastic tissue ซงรวมอยกบกลามเนอเรยบ เรยกวา tunica dartos

สามารถหดตวดงใหลกอณฑะอยกบกบผนงชองทองมากขน ชน tunica dastos ทง 2 ขางจะเชอมกน

ตรงกลางระหวางลกอณฑะ 2 ลก ทาใหเกดเปนแนวแบงถงหมลกอณฑะออกเปน 2 สวน เรยก

“septem”

2.3 spermatic cord ในขณะทลกอณฑะเลอนจากชองทอง มนจะด นเอาเสนเลอด

เสนประสาท และเสนน าเหลองลงมาดวย ภายใน spermatic cord ยงมสวนของ vas deferens ตดอย

ดวย สามารถเหนไดอยางชดเจน สามารถแยกและตดสวนของ vas deferens ออกไดงาย เรยกการ

ตดทอน าเชออยางเดยววา “vasectomy” นอกจากนภายใน spermatic cord ยงประกอบไดดวย

กลามเนอเรยบเรยก Internal cremasteric muscle

2.4 Inguinal canal เปนชองจากชองทองสถงอณฑะ ชองนปกตจะใหญเพยงพอทจะให

spermatic cord ผานได ถา inguinal ring และ ingunal canal หยอน อาจจะทาใหลาไสผานเขามา

อยในถงหมลกอณฑะได ทาใหเกดเปนไสเลอนชนด inguinal hernia

101

2.5 Epididymis มภาพรางยาวตดอยกบอณฑะประกอบดวยทอทขดไปมา ซงเชอม

vas efferents ของลกอณฑะกบ ทอน าเชอ vas deferens สวนหวของ epididymis จะเชอมตดตอ

กบ vas deferens หลงจากนนจะผานเขาไปใน spermatic cord epididymis ทาหนาทเปนทพกของ

ตวอสจเพอใหตวอสจเจรญเตมทกอนทจะปลอยออกไปผสมกบไข

แสดงระบบสบพนธเพศผภาพท 9.1, 9.2 และ 9.3

ภาพท 9.1 แสดงระบบสบพนธเพศผของ โคและสกร

ทมา : Georce C.Kent and Larry Miller (1997)

102

ภาพท 9.2 แสดงระบบสบพนธเพศผของโค

ทมา : Georce C.Kent and Larry Miller (1997)

2.6 Vas deferens (ductus deferens) เปนทอทตอจาก epididymis มหนาทโดยตรงเกยวกบ

การบบไลตวอสจจากสวน epididymis vas deferens ทง 2 ขาง เมอมาถง urethra จะมาเปดรวมกน

ทางสวนทายของกระเพาะปสสาวะ โดยถกหมดวยเยอบชองทองทมลกษณะเปนรอยพบ เรยกวา

urogenital fold ซงเทยบไดกบ broad ligament ในสตวเพศเมย

103

ภาพท 9.3 แสดงระบบสบพนธตวผ และเมอตดตามขวางของสวนตางๆ

ทมา : J.W.Philis (1976)

104

2.7 Accessory sex glands ประกอบดวย

2.7.1 seminal vesicles (vesicular glands)

2.7.2 prostate gland

2.7.3 bulbourethral gland (cowper’s glands)

ถงน ากาม (Seminal Vesicle) มลกษณะผสมคลายหลอดผสมกบถง มอย 2 ถง อยทาง

ดานหลงของกระเพาะปสสาวะ เปนสวนททาหนาทเกบตวอสจและสรางน ากาม (Semen) ซงม

ลกษณะเปนเมอกสขาวขนและขน น ากามทสรางขนนจะทาใหตวอสจสามารถเคลอนไหวไดดขน

สตวเลยงบางชนดมตอมเหลาน เพยงบางตอมเทานน เชน สนขมเพยง prostate gland เทานน แมวม

ทง prostate gland และ bulbourethral gland ซง bulbourethral gland เปนตอมทมขนาดใหญมาก

ในพอพนธสกร ในสนขและไกไมม seminal vesicle และ bulbourethral gland สวนตอมลกหมาก

(prostate gland) เปนตอมทมตอมเดยว และอยลอมรอบ pelvic urethra ในสตวเลยงทมอายมาก

ตอมลกหมากจะขยายใหญขนทาใหกดทบทอปสสาวะในสวน pelvic urethra ถายปสสาวะออกได

ลาบาก

ภาพแสดงสวนประกอบและตาแหนงของ Accessory sex glands ภาพท 9.4

ภาพท 9.4 Accessory sex glands

ทมา : bcnlp.ac.th (2012)

2.8 องคชาต (penis) เปนอวยวะทใชสาหรบผสมพนธในตวผ องคชาตแบงออกเปน 3 สวน

(ภาพท 9.3)

2.8.1 สวนปลายสด (glans penis)

2.8.2 ตวองคชาต

2.8.3 สวนโคน

105

โครงสรางภายในองคชาตเปนเนอเยอทขยายตวแขงขนได มชอเรยก carvermous tissue

(erectile tissue) เปนเนอเยอคลายฟองน าภายในเนอเยอประกอบดวยแองเลอด ทางดานลางของ

องคชาตจะเปนทอยของทอปสสาวะ ซงถกลอมรอบโดยเนอเยอคลายฟองน า เรยก corpus

spongiosum เปนสวนทตอมาจากเนอเยอทแขงตวได

ตว glans penis มรปรางแตกตางกนไปตามชนดของสตวเลยง ของพอโคและแมแกะ สวน

หวลงค มภาพรางคลายหมวกแกป สาหรบในพอพนธสกรมลกษณะบดเปนเกลยว แตไมมสวน

glans ในสนขสวนของ penis จะมกระดก (os penis) เปนองคประกอบ (ภาพท 9.5)

การแขงตวขององคชาตกอนการผสมพนธ (copulation) เกดขนเมอมเลอดไหลเขามาส

องคชาตทางเสนเลอดทมาหลอเลยงองคชาต ทาใหมการเพมปรมาตรของเลอดจนองคชาตขยายใหญ

ขน ในสนขสวนของ glans penis จะขยายใหญขน หลงจากทตวองคชาตเขาไปอยในชองคลอดของ

ตวเมยทาใหเกดการลอคตดอยกบอวยวะเมยไมสามารถเอาออกไดทนท เรยกภาษาชาวบานวา

“ตดเตง” ในพอมา ลกษณะของตวองคชาตเปนแบบงาย ๆ ไมซบซอนและมเนอเยอทมลกษณะคลาย

ฟองน าขนาดใหญมากมาย ดงนนเมอ penis แขงตวมนละขยายออกทกทศทาง penis ในสตวเพศผ

จะมสวนคลายภาพตว “S” เรยก Sigmoid flexure พบในโค แกะ และสกร สวนโคงภาพตว “S”

เปนสวนททาใหอวยวะเพศผมความยาวเพมขน

2.9 หนงหมลงค (prepuce) เปนผวหนงทหมลอมรอบสวนปลายขององคชาต มลกษณะเปน

รอยพบ เปนแหลงสะสมปสสาวะ สงขบหลง และเซลลทตายแลว ทาใหเกดกลนเฉพาะตว

ภาพท 9.5 แสดงอวยวะเพศผของสตวชนดตาง ๆ

ทมา : เชดชย และ เลอชาต (2528)

106

3. ระบบสบพนธเพศเมย

ระบบสบพนธเพศเมยประกอบดวยรงไข (ovary) 2 ขาง ปกมดลก 2 ขาง (uterine hom)

มดลก (uterus) ปากมดลก (cervix) ชองคลอด (vagina) และ แคมชองคลอด (vulva) (ภาพท 9.6)

B = Bladder U = uterus m = mamary gland

V = Vagina r = rectum x = Cervix

T = Oviduct y = Ovary

ภาพท 9.6 กายวภาคเปรยบเทยบระบบสบพนธเพศเมยของโค สกรและมา

ทมา : เชดชย และ เลอชาต(2528)

3.1 รงไข (ovary) เปนอวยวะทสาคญทสดในสตวเพศเมยเทยบไดกบลกอณฑะในสตวเพศ

ผ ทาหนาทสรางฮอรโมนและผลตเซลลไข (ovum) รงไขม 2 ขางอยหลงทอไต ในแมมาม รปราง

คลายถว รงไขในสกรมภาพเปนกลบถาคลารงไขโดยผานทางผนงไสตรง (rectum) จะรสกแขง

เนองจากมเนอเยอประสานจานวนมากมายเปนเนอสวนทไมทาหนาทตอม

107

รงไขถกยดตดอยกบทโดย ligament ตาง ๆ เชน broad ligament เปน ligament มขนาด

ใหญมากทสดทาหนาทยด ปกมดลก มดลก และชองคลอด (ภาพท 9.7)

รงไขทาหนาทผลตไข (ovum) ไขจะตกลงสปากแตร (Infundibulum) ไปยงทอนาไข

(fallopian tube) หลงจากทมการตกไขเกดขน ตอมาเลอดจะถกดดซมหมดและกลายเปนโครงสราง

corpus luteum ซงมสเหลอง ซงในทสด corpus lutem จะลดขนาดลง เหลอเปนสขาวแกมเท า เรยก

corpus albican

3.2 ปกมดลก (Uterine hom or Oviduct) มอย 2 ขาง ยกเวนในสตวปก เปนทอทนาไขมาจาก

รงไขแตละขางและเปนตาแหนงทมการปฏสนธระหวางตวอสจกบไข สวนของ oviduct ทอยชดกบ

รงไข จะแผกวางออกเปนปากแตร เรยกวา “Infundibulum” ขอบบนของ Infundibulum มสวน

เปนขนเลก ๆ เรยน fimbria ซงมการเคลอนไหวโบกพดอยตลอดเวลาเพอใหไข (ovum) เขาส

ปากแตร และทอนาไข

3.3 มดลก (uterus) มดลกของสตวเลยงประกอบดวย ตวมดลก (body of uterus) ปากมดลก

(cervix) (ภาพท 9.7) มดลกมลกษณะเปนทอกลวงประกอบดวยเนอเยอ 3 ชน ชนในสดมตอม

มากมายเรยก endometrium ชนนมความหนามากและมเสนเลอดมาเลยงมากกวาปกต ถามลกออน

สวนของชนกลางเปนสวนกลามเนอเรยบ และชนนอกสดเปนสวนของเนอเยอ เปนชนทตดตอไปกบ

เยอบชองทองทเรยกวา broad ligament ซงทาหนาทยดอวยวะสบพนธ

broad ligament ประกอบไปดวยสวนทยดอวยวะสบพนธเพศเมย ดงน

3.3.1 mesovarium ชวยยดรงไข

3.3.2 mesosalpinx ชวยยดทอนาไข

3.3.3 mesometrium ชวยยดมดลก

3.4 ชองคลอด (vagina) เปนทอขนานกบลาตวอยภายในชองเชงกรานระหวางปากมดลก

และ vestibule หรอ urogenital sinus ในสตวเลยงจะอยใตสวนลาไสใหญสวน rectum เหนอ

กระเพาะปสสาวะ ชองคลอดมเนอเยอ 3 ชน คอชนในสด Mucosa ชนกลาง Muscular และชนนอก

Serosa ทาหนาท เปนอวยวะผสมพนธ และเปนทางใหลกสตว (fetus) ผานออก

โคมชองคลอด ยาวประมาณ 10-14 นว

สกร : ยาวประมาณ 4-5 นว

ภาพรวมโครงสราง ระบบสบพนธเพศเมย แสดงไวในภาพท 9.7, 9.8, และ 9.9

108

ภาพท 9.7 อวยวะสบพนธเพศเมยของโค

ทมา : เชดชย และ เลอชาต (2528)

109

ภาพท 9.8 อวยวะสบพนธเพศเมย

ทมา : Georce C.Kent and Larry Miller (1997)

110

ภาพท 9.9 อวยวะสบพนธของไกเพศเมย

ทมา : เชดชย และ เลอชาต (2528)

111

แบบฝกหด 9.1

1. Accesory gland ในระบบสบพนธเพศผไดแกอะไรบาง

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

2. ทอทนาน าเชออสจ มชอวาอะไร

…………………………………………………………………………………………………..

3. จงใหความหมายของคาตอไปน stallion , ram , boar , bull

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

4. คาวา Spermatic cord หมายถงอะไร

…………………………………………………………………………………………………..

5. Rete testis มความหมายวาอะไร

…………………………………………………………………………………………………..

6. Rete testis ตงอยบรเวณใดของระบบสบพนธเพศผ

…………………………………………………………………………………………………..

7. Inguinal canal คออะไร

…………………………………………………………………………………………………..

8. Cryptorchism มความหมายวาอยางไร

…………………………………………………………………………………………………..

9. Bulbourethral gland มชอเรยกอกอยางวาอยางไร

…………………………………………………………………………………………………..

10. ลงคของสตวประเภทใดเปนเกลยวสวาน

…………………………………………………………………………………………………..

112

แบบฝกหด 9.2

ใหนกศกษานาหมายเลขในภาพมาใสหนาคาศพททางกายวภาคใหถกตอง

ภาพท 9.10 แสดงระบบสบพนธตวผ

………………. Prostate gland

………………. Seminal vesicle

………………. Retractor penis muscle

………………. Scrotum

………………. Ischiocavemosus muscle

………………. Spermatic cord

………………. Vas deferens

………………. Glans penis

………………. Vessels and nerves

113

แบบฝกหด 9.3

ใหนกศกษาเขยนคาศพททางกายวภาคศาสตร ตามหมายเลขทกาหนดให

ภาพท 9.11 แสดงระบบสบพนธของโค

1 …………………………………………………………………………

2 …………………………………………………………………………

3 …………………………………………………………………………

4 …………………………………………………………………………

5 …………………………………………………………………………

114

แบบฝกหด 9.4

1. สตวใดทมภาพรางรงไขคลายถวและมขนาดเทาไขไก

………………………………………………………………………………………………….

2. Graffian follicle มความหมายวาอยางไร

………………………………………………………………………………………………….

3. มดลกของสตวแบงออกเปน 3 ชน ชนในสดมชอเรยกวาอะไร

………………………………………………………………………………………………….

4. เสนเลอดใดทใชตรวจคลาสตวเวลาตงทอง

………………………………………………………………………………………………….

5. Follopian tube หรอ Oviduct ในสกร เมอตงทองแลวมขนาดความยาวเทาไร

………………………………………………………………………………………………….

6. Cervix หมายถงอะไรในโคมขนาดความยาวเทาไร

………………………………………………………………………………………………….

7. ไสตนทชาวบานเรยกกนนนหมายถงสวนใดของอวยวะสกร

………………………………………………………………………………………………….

8. เยอทยดรงไขไวในชองทองมชอวาอะไร

………………………………………………………………………………………………….

9. สตวใดทมระยะการพกตวของมดลกนาน

………………………………………………………………………………………………….

10. Vulva คอสวนใดของระบบสบพนธเพศเมย

………………………………………………………………………………………………….

115

แบบฝกหด 9.5

ใหนกศกษานาหมายเลขในภาพมาใสหนาคาศพททางกายวภาคใหถกตอง

ภาพท 9.12 แสดงระบบสบพนธเพศเมย

……………………… ovary

……………………… follopian tube

……………………… vulva

……………………… urinary bladder

……………………… cervix

……………………… body of uterus

116

แบบฝกหด 9.6

ใหนกศกษาเขยนคาศพททางกายวภาคศาสตร ตามหมายเลขทกาหนดให

ภาพท 9.13 แสดงระบบสบพนธของไกเพศเมย

1. …………………………………………………………………………

2. …………………………………………………………………………

3. …………………………………………………………………………

4. …………………………………………………………………………

5. …………………………………………………………………………

6. …………………………………………………………………………