OTİZM: nedir, ne değildir?

Dr Yankı YazganMarmara Üniv Tıp FakültesiYale Child Study Center

Dr Ayşegül S Güler’in katkısı ile

Marmara Üniversitesi Tıp FakültesiSağlık Okulu Konferansları

www.yankiyazgan.com 2

www.yankiyazgan.com 3

İşaretler

Konuşmuyor (bir şey söylemiyor) Bakmıyor (ismine) Dinlemiyor (kulak vermiyor) Göstermiyor (parmakla ya da el ile) Anlamıyor (komutları) Durmuyor (yerinde) Hep aynı şeyleri yapıyor

www.yankiyazgan.com 4

Özdeki 3 problem alanı:Toplumsal karşılıklılıkta ve etkileşimde bozulma

Sözel ve sözel olmayan iletişimde bozulmaSınırlı ilgi alanı ve tekrarlayıcı davranışlar

“Hiperaktivite” %40

Kendine zarar verici davranışlar %24-43 hx

Uyku problemleri %11

duygudurum labilitesi ajitasyon depresyon % 44

İlişkili sorunlar ve özellikler

Anormal duysal tepkiler% 57

www.yankiyazgan.com 5

Otizm bir yelpaze midir?

Karşılıklı iletişim/etkileşim başlatma ve sürdürme zorluğu

Hayal gücünün sınırlılığı; kalıplarla sınırlı öğrenme

Toplumsal ilişkileri anlamakta pragmatik zorlanma

www.yankiyazgan.com 6

Bu kısıtlılıkları nasıl fark ederiz?

www.yankiyazgan.com 7

Örneğin, göz teması ...

Azlığı Kısıtlılığı Yokluğu Çokluğu

www.yankiyazgan.com 8

Toddler at risk of having autism Typically-developing toddler

Visual Fixations during Naturalistic Viewing

11

43

32

22

38

23

1714

0

10

20

30

40

50

mouth eyes body object

% o

f to

tal vie

win

g t

ime

Infants at risk of having autism (N = 5) Typically-developing infants (N = 6)

2-year-olds with autism and typically developing

Group Data

Klin, Jones, Schultz, & Volkmar (2003). Philosophical Transactions of the Royal Society.

www.yankiyazgan.com 9

Yüze bakma Yeni doğan bir bebek annesinin

yüzünün daha ziyade şekline bakar. Belli bir yere bakmaz, rastgele göz gezdirir.

4 aylıkken bebeğin annesinin gözlerine ve ağzına net biçimde bakıyor olması gerekir (Yüzün “hareket” merkezleri)

Otistik bebeklerde de gelişim böyle mi?

www.yankiyazgan.com 10

tanı

Genellikle konuşma gecikmesi nedeniyle

İlk paylaşım çocuk hekimiyle Başvuru genellikle çocuk

psikiyatrisi/psikiyatri uzmanına (epilepsi ile beraberse, ya da başka gelişim engeli var ise, genellikle nöroloji(çocuk nörolojisi uzmanına)

www.yankiyazgan.com 11

Otizm tanısını koyan doktorun ikilemi

“Yanlış pozitif” olmamak: gereksiz korku, umutsuzluk ve kaygı uyandırmamak.

“Yanlış negatif” olmamak: tanıyı kaçırmamak

www.yankiyazgan.com 12

Otizm tanısı alan ailenin ikilemi

Otizm olmasın: “çünkü iyileşme yok”

Otizm olsun: “ne yapacağımızı bilelim”

Temel soru: “ne olacağız biz ?”

www.yankiyazgan.com 13

Tanıda artış mı var? Tanıda artış mı var? Bu soru sadece otizm için sorulmuyor.

Hem psikiyatrik (DEHB) hem solunumsal (asthma) hem endokrinolojik (diyabet) sendromlarda artış.

Hizmetlerin artması, kaynakların tercihli yönelimi (MR vs otizm); konuya ilginin artışı

Otizmin tanı ölçütlerinin değişmesi

www.yankiyazgan.com 14

Otizm bir zeka azlığı ya da fazlası problemi mi?

herkes Rain Man değil herkes mental retarde değil herkes harika çocuk değil

%40 ağır MR %30 hafif-orta MR %30 normal zekada Fombonne, 2003Asperger ve PDDnos dahil

Klasik otizmde %75 ağır MR

www.yankiyazgan.com 15

OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUKLARI

OSB sıklık: 1/166 (Fombonne, 2003); 1/110 (CDC 2009)

Doğumdan öncesinde ve sonrasındaki beyin gelişiminde tipik olmayan yapısal özellikleri

www.yankiyazgan.com 16

Tedavi önerileri

Özel eğitim uygulamaları (süre ve yoğunluk önemli)

Destekleyici terapiler (konuşma/dil, fizyoterapi)

Ailenin eğitimi ve terapilere destekçi olması

Davranış problemlerinin izlemi

www.yankiyazgan.com 17

Erken tanı önemli, tanıyı kabul zor Dedeler, büyükanneler, çocuk hekimleri,

yuva öğretmenleri Ailenin kabullenme sorunları

“Çok küçük”, “babası da böyleymiş” “yeterince ilgilenemedik”

Yaşıtlarıyla kıyaslama olanağı verin Yanlış temelli, aşırı korkulara fırsat

vermeyin Her ailede en az 1 bilge kişi vardır. onu

işe katın.

www.yankiyazgan.com 18

Sonunda ne oluyor?

1956-1974: % 68.5 düşük işlevsellik % 21.8 orta işlevsellik % 9.6 yüksek işlevsellik

1989-2003 % 53 düşük işlevsellik % 22.1 orta işlevsellik % 24.8 yüksek işlevsellik (Howlin 2005)

www.yankiyazgan.com 19

Epileptik nöbet Otizm’de yakl. % 20 (yaşam boyu, %0-26) En yüksek risk ilk 3 yıl ve ergenlikte PDDNOS ve Asperger’de risk daha düşük EEG=normal, nöbet çıkmayacak, anlamına

gelmez. EEG anormallikleri ile klinik durum arasında

bir zamansal ilişki kurulabiliyor mu ?

www.yankiyazgan.com 20

Davranış problemi: 5N1K

Ne (olayın tanımı) Nerede (hangi ortamlarda: mekan) Ne zaman (haftanın hangi günü,

günün hangi saati) Nasıl (ne yaparken: eylem) Neden (hangi olayla eş zamanlı,

tetikçi) Kim (kişiler)

www.yankiyazgan.com 21

İlaç kullanalım mı?

İlaç dışı davranışsal ya da eğitsel alternatifler denendi mi?

Hayat tarzındaki bir değişiklik ile ilişkili mi?

Problem çocuğun eğitimini ya da sağlığını riske sokuyor mu?

www.yankiyazgan.com 22

Hangi davranış problemleri? Taşkınlık, gerginlik, öfke

kontrolsuzluğu Risperidone vb ilaçlar

Uyku sorunları antihistaminikler

Dikkat ve öğrenme sorunları Stimülan ve nonstimlar

Her ilaç için protokolüne uygun değerlendirme

www.yankiyazgan.com 23

Diğer tedavi yöntemleri

Steroid ve antiepileptik kullanımı (epilepsi olmaksızın)

Diyetler (GK, “caveman”) Yüksek basınçlı oksijen Ve bir çok başka yöntem

Otizmde işe yarıyor mu? Kanıtları nerede?

www.yankiyazgan.com 24

Genetik testler

Frajil X en bilinen Bir çok buluş yapılmakta, ancak

bunların tanı koydurucu ve tedaviyi yönlendirici etkileri henüz bilinmiyor.

www.yankiyazgan.com 25

Bir ailede diğer çocuğun da otistik olma riski…

toplumdaki yeni otizm vakası görülme sıklığı % 0.2

Ailede otizm tanılı bir çocuk varken, bir diğerinde otizm spektrumunda bir sorun görülme risk yaklaşık % 2-10 oranındadır (Szatmari ve ark, 1993).

www.yankiyazgan.com 26

Otizm ile en çok karıştırılanlar

Zihinsel gerilik Dil bozuklukları İşitme bozuklukları

OKB, RBB, Sel mutizm

www.yankiyazgan.com 27

Otizm tanısı koyabilmek için

Tanı koydurucu bir laboratuvar testi yoktur.

Otizmle beraber görülme olasılığı olan bozuklukları saptamak için (nöbetler gibi) veya otizmle karıştırılabilen durumları ayırdedebilmek için (işitme kaybı) incelemeler yapılabilir.

www.yankiyazgan.com 28

Öğrenme için önkoşullar?

Oturmak Odaklanmak

Davranışsal yaklaşımları olan bir eğitimci daha etkin olabilir

Motivasyonun genellikle, en azından başlangıçta düşük olmasına şaşırmayın.

www.yankiyazgan.com 29

hastalıklar

Ani davranış değişiklikleri Bazı ağrıları yeterince

hissetmeyebilirler Vücut bölgelerine ilişkin belirtiler

(kafa vurma, ağrılı bölgeyi kullanmama gibi)

Diş ağrısı, kulak ağrısı, sinüs ağrısı

www.yankiyazgan.com 30

Görsel uyaranlar dili geciktirir mi?

İletişim ihtiyacını hissettiren her araç işe yarar.

Görsel uyaranlar ile derdini anlatmak, dil kullanımını arttırıcı etki gösterir.

www.yankiyazgan.com 31

Tuvalet eğitimi

Otizmi olmayan çocuklar için: Motor beceriler: 2-3 y’dan önce söz

konusu değil. Kendisinden istenileni anlama:

yakl. 3 y İstenileni yapma arzusu: yakl. 3 y

www.yankiyazgan.com 32

Tuvalet eğitimine geçmek için önkoşullar

Çocuğun tuvalet ihtiyacı olduğunu hissedebiliyor musunuz?

Bezini kirlettiğini farkedebiliyor mu?

Bundan rahatsızlık hissediyor, size yansıtıyor mu?

Kabızlık ?

www.yankiyazgan.com 33

Harflere ilgi, gördüğünü okuma?

Okuma: deşifre etme (harfleri sese çevirme) Anlama (kelime ya da cümlenin

anlamını)

Anlama var ise, bu bir etkileşim biçimi olabilir.

www.yankiyazgan.com 34

AVM’ler

Net bir zamanlama programı Odaklanabileceği bir aktivite Tenha saatler Sessiz ve sakin olanlar

www.yankiyazgan.com 35

Yüksek işlevsellik

Espri anlayışı Veriye dayalı olmayan dersler,

mecazi anlatımlar Becerilerin başka ortamlara

yaygınlaştırılması

www.yankiyazgan.com 36

İşler iyiye gittikçe, yeni meseleler

Özel eğitimden uygun bir okula geçiş

Başkalarıyla uyum Sosyal incelikleri anlama Dikkat/öğrenme zorlukları

www.yankiyazgan.com 37

İlgisi çok gelişti, ama çevre rahatsız oluyor

Aşırı yakınlık gösterileri, mesafe ayarlayamam sorunlar

Pasif olmaktan çıkan, ancak garipsenen bir çocuk (göz teması, vücut dili gibi konularda)

www.yankiyazgan.com 38

Kaynaştırma şart mı?

Sosyal hayatın içinde olmak sosyalleşme için önemli

Becerilerine uygun öğrenme ortamı ve programı sağlanabiliyor mu?

“Vakit geçirme ve oyalama”ya dönüşmemesi için ne yapılabilir?

www.yankiyazgan.com 39

Mastürbasyon

Evde mast’a tahsisli bir alan, “özel” bir faaliyet olduğunun vurgusu

Sınıfta hareket olanağı, el meşguliyeti sağlayacak malzeme

www.yankiyazgan.com 40

Sorularınız ve katkılarınız