Post on 16-Oct-2020
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
GENEL TANIMLAR
Ölçme bilgisinde kullanılan bazı tanımları şekil 5.1 üzerinde inceleyelim.
1-Düşey doğrultu : Yeryüzünün herhangi bir O noktasındaki yerçekimi doğrultusudur (ZN doğrultusu).
2-Yatay doğrultu : O noktasındaki düşey ZN doğrultusuna dik olan doğrudur. O noktasında sonsuz sayıda
doğrultu vardır (OA ve OB doğruları).
3-Yatay düzlem : Düşey doğrultuya O noktasında dik olan düzlemdir (R düzlemi).
R
Z
O
B
P2
A
c
(z)
P1
N
D
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
4 - Düşey düzlem : O noktasında düşey doğrultuyu üzerinde bulunduran düzlemdir. Herhangi bir noktada
sonsuz sayıda düşey düzlem söz konusudur. (Şekil 5.1 de O noktasından geçen ve ZN düşey doğrultusu üzerinde
bulunduran P1 , P2 düzlemleri gibi).
5 - Yatay açı : İki düşey düzlem arasında kalan ve yatay bir düzlem içinde ölçülen açıdır Şekil 5.1 de O,
noktasında gösterilen () BOA açısı.
6 - Düşey açı : Bir düşey düzlem içinde ölçülen açıdır. ile gösterilen DOB eğim açısı, veya Z ile
gösterilen ZOD başucu açısı, ve N ile gösterilen NOD ayakucu açısı. Bu üç düşey açı OD doğrultusuna aittir.
R
Z
O
B
P2
A
c
(z)
P1
N
D
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Ölçmelerde söz konusu olan açılar, yatay ve düşey açılardır. Şekil 5.1 de görüldüğü üzere yatay açı, uzaydaki iki
doğrultunun yatay bir düzlem üzerindeki izdüşümleri arasındaki açıdır. Gerçekten P1 ve P2 düşey düzlemlerindeki
sonsuz sayıda OD ve OC doğrultularının belirttiği yatay açı tekdir ve AOB açısıdır.
Düşey açılar bir tek doğrultu için tanımlanır. OD doğrultusunun düşey açısı gibi. Bu açılar düşey düzlem içinde
ölçülür ve bir doğrultu için üç tür düşey açı tarif edilir. Başucu açısı OZ doğrultusundan itibaren saat akrebi yönünde,
ayakucu açısı da ON doğrultusunun ters yönünde büyümeye başlar ve 200 grada. ( 180 dereceye) kadar değer alır.
Eğim açısı ise yatay düzlemden yukarıda veya aşağıda oluşuna göre işaret ve değer alır (Şekil 5.2).
P
P1N
(Z)
+
-O
Düşey açılar arasında
= 100g -
= N - 100g
N = 200g -
Bağıntıları şekilden görülmektedir.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
TEODOLİT
Açıklanan yatay ve düşey açıları ölçmek için kullanılan optik mekanik topografya aleti, teodolit olarak
adlandırılır. Teodolit genel olarak dürbün, açı ölçme ve okuma donanımı, düzeçler, yatay ve düşey hareket kontrol
donanımı ile tesviye vidalarından oluşur.
İlk teodolit 1730 yılında İngiliz John Sisson tarafından yapılmıştır. Şekil 5.3 ve 5.4 de eski tip teodolitler ve
yapıları açık bir biçimde görülmektedir.
Düşey daire gösterge düzeci
Dürbün
Düşey az hareket vidası Büyüteç
Silindir düzeç
Yatay az hareket vidası
Yatay daire
Tesviye vidaları
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Eski tip teodolitlerin açı ölçme daireleri metal üzerine işlenmiştir ve daire okumaları bir büyüteç yardımı ile
yapılmaktadır. Rutubet ,toz ve atmosferik koşullardan çok fazla etkilenen yapıdaki eski tip teodolitler, dürbünlerinin
ve açı dairelerinin büyüklüğü nedeni ile de taşınmaları ve kullanılmaları oldukça zordu.
Düşey daire
Görüntü netleştirme vidası
Yatay daire okuma büyüteci
Yatay az hareket vidası
Yatay hareket bağlama vedası
Tesviye vidası
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Yeni tip modern teodolitler de açı ölçme daireleri cam plakalar üzerine işlenmiştir. Bu sayede aletler dış
etkenlerden (toz, rutubet vb) korunmak için kapalı hale getirilmiştir. Dürbünlerde görüntünün netleştirilmesi, iç
netleştirme merceği ile yapıldığından dürbün ebatları oldukça küçülmüş ve düz görüntü veren türleri geliştirilmiştir.
Açı okuma donanımında, okuma mikroskobu kullanılması sonucu açı okuma presizyonu çok artmıştır
1. Taşıma sapı
2. Dürbün
3. Çakıştırma vidası
4. Okuma mikroskobu
5. Düşey hareket bağlama mandalı
6. Düşey az hareket vidası
7. Optik çekül oküleri
8. Yatay az hareket vidası
9. Yatay hareket bağlama mandalı
10. Küresel düzeç
11. Tesviye vidası
12. Silindir düzeç
13. Aydınlatma aynası
14. Gece aydınlatma lambası
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
teodolit düşey bir eksen etrafında döner, dönmeyi
engellemek için, (9) numaralı yatay hareket bağlama vidası
(mandalı) sıkılır.
Dürbün yatay bir eksen etrafında döner, (5) numaralı düşey
hareket vidası sıkılarak dürbünün dönmesi engellenir. Bu vidalar
sıkıştırıldıktan sonra (8) numaralı yatay az hareket vidası ile
teodolit yatay doğrultuda, (6) numaralı düşey az hareket vidası ile
de dürbün düşey doğrultuda hareket ettirilebilir.
Tesviye vidaları (11) teodolit üzerindeki küresel ve silindir
düzeç (10,12) kabarcıklarını ortalamak için kullanılır. Küresel
düzeç kabarcığının ortalanması işlemine kaba tesviye, silindir
düzeç kabarcığının ortalanma işlemine de ince tesviye adı verilir.
Optik çekül (7) yatay dairenin merkezinden geçen asal
eksenin, yeryüzündeki istasyon noktasına merkezlendirmek için
kullanılır. Optik çekülden bakıldığında yerdeki istasyon noktası
görülür. Dikme veya teodolitin herhangi bir yerindeki ayna (13) ile
okuma mikroskobundan (14) görünen, okuma tertibatları
aydınlatılır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Teodolit genellikle teleskobik üç ayaklı bir sehpa üzerinde kullanılır. Sehpa başlığının altındaki vida yardımıyla,
teodolit sehpaya vidalanır. Sehpa başlığının üzerinde bulunan yuvarlak delik yardımı ile teodolit, sehpa başlığı
üzerinde bir miktar ötelenebilir
Teodolit
Sehpa Başlığı
Mafsal
Vida
Çengel
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Teodolitte Eksenler Ve Donanımlar
Teodolitin şematik yapısı: Asal eksen
Muylu eksen
Yatay daire
Düşey daire
Düşey daire
Muylu eksen
Dikme
Yatay daire
Tesviye vidası
Üç kollu taban plakası
Silindir düzeç
Dürbün
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Teodolit in 4 ekseni vardır, eksenler ve aralarındaki koşullar Şekil de görülmektedir.
AA asal eksen
MM muylu eksen
GG optik eksen
DD silindir düzeç ekseni
AA DD
GG MM
AA MM
MM // DD
A
A
M
M
G
G
D
D
Asal eksen : Yatay dairenin merkezinden geçen ve teodolitin etrafında döndüğü düşey eksendir (AA).
Muylu eksen : Düşey dairenin merkezinden geçen ve dürbünün etrafında döndüğü eksendir (MM).
Optik eksen : Oküler ve objektifin merkezlerini birleştiren, gözleme çizgilerinin kesim
noktasından geçen eksendir (GG).
Silindir düzeç ekseni : Silindir düzeç kabarcığına teğet olduğu varsayılan eksendir (DD).
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Dürbün
Topografya dürbünü, oküler, objektif, netleştirme vidası ve gözleme çizgileri plakasından ibarettir (Şekil 5.8).
Eski tip aletlerdeki dürbünler, objelerin ters görüntüsünün elde edildiği, oküler ve objektifi taşıyan uzun
boruların birbirinin içine girdiği astronomik dürbünlerdir. Görüntünün netleştirilmesi için dürbün boyunun uzatılıp
kısaltılması gerekmektedir.
Objektif Görüntü netleştirme vidası Gözleme çizgileri plağı Oküler
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Modern teodolitlerde iç netleştirme merceği kullanılarak boyutları küçülmüş ve objelerin düz görüntülerin elde
edildiği dürbün türleri geliştirilmiştir. Son yıllarda görüntü kalitesinin iyileştirilmesi amacı ile ayna mercekli dürbünler
geliştirilmiştir :
Ayna Mercekli Dürbünler
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Okülerin hemen önünde ve cam bir plaka üzerine çizilmiş birbirine göre dik iki çizgiye gözleme çizgileri denir.
Gözleme çizgilerinin şekilleri, aletlere göre değişik biçimlerde olabilir. Yatay gözleme çizgisi ile düşey açılar, düşey
gözleme çizgisi ile de yatay açılar ölçülür. Yatay çizinin alt ve üstünde çizilmiş iki çizgiye stadimetre çizgileri adı
verilir ve takeometrik ölçmelerde kullanılır
Stadimetre Çizgisi
Düşey gözleme çizgisi
Gözleme çizgileri kesim noktası
Çift yatay gözleme çizgisi
Yatay gözleme çizgisi
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Topografya dürbünlerinin büyütme gücü çok fazla olduğundan, (18X 40X) dürbünden bakılarak, hedefi
görmek çok güçtür. Bu nedenle dürbünün üzerinde bulunan bir yöneltme tertibatından nişan alınarak, hedefin
dürbünün görüş alanı içine sokulması gerekir. Hedefin dürbünün görüş alanı içine sokulmasına kaba yöneltme denir
(Şekil 5.10 b). Kaba yöneltme için, dürbünün üzerinde basit iki işaretten (gez ve arpacık) oluşan bir tertibat kullanıldığı
gibi, kolimatör adı verilen nişan alma tertibatı da kullanılır (Şekil 5.10 a). Kolimator, dürbünün üzerine takılan küçük
bir borucuktur. ve içinde beyaz renkte (+ , ) gibi veya benzeri işaretler vardır. Kolimatöre 20-25 cm uzaktan
bakılarak kolimatörün dışından hedef, içinden de işaret aynı anda görülmeye çalışılır. Hedef ve işaret üst üste
çakıştırıldığı zaman, hedef dürbünün görüş alanı içine girmiş olur.
Kolimatör
Topografya dürbününün kullanılması özellik gösterir Ölçmelerde doğru sonuç alınabilmesi için öncelikle dürbünün
göze uydurulması gerekir.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Dürbünün Göze Uydurulması
Dürbünün göze uydurulması üç aşamada yapılır.
a- Oküler göze uydurulur
b- Görüntü netleştirilir
c- Paralaks kontrol edilir
a- Okülerin Göze Uydurulması
Dürbün aydınlık bir yere yöneltilir (genellikle gökyüzüne) veya önüne beyaz bir kağıt konur. Gözleme çizgileri
net ve keskin görününceye kadar oküler borucuğu önündeki vida döndürülür. Göz biraz dinlendirildikten sonra tekrar
kontrol edilir.
b- Görüntünün Netleştirilmesi
Hedefe kaba yöneltme yapıldıktan sonra, görüntü netleştirme vidası önce sonuna kadar sol tarafa (geri)
döndürülür sora yavaş, yavaş sağa döndürülerek, görüntü netleştirilir.
c- Paralaksın Kontrolü Ve Giderilmesi
Paralaks objektifin şekillendirdiği görüntünün gözleme çizgileri düzlemi üzerine düşmemesi durumunda ortaya
çıkar. Bunun var olup olmadığını anlamak için, hedefe ince yöneltme yapıldıktan sonra göz okülerin önünde aşağı
yukarı hareket ettirilir. Gözleme çizgilerinin görüntü üzerinde yer değiştirmesi durumunda paralaksın varlığı anlaşılır.
Görüntü tekrar netleştirilerek giderilir.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Teodolitin Kullanılması
Bir istasyon noktası üzerinde açı ölçme işlemine başlamadan önce şu işlemlerin yapılması gereklidir.
a- Alet kurulur
b- Merkezlendirilir ve kaba tesviye yapılır
c- İnce tesviye yapılır
d- Dürbün göze uydurulur
Yukarıda söz konusu edilen dört madde klasik veya elektronik teodolitlerde eksiksiz ve doğru bir biçimde
uygulanmak zorundadır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Teodolitin Kurulması
1- Sehpa bacaklarının vidaları gevşetilir ve operatörün rahat gözleme yapabileceği uygun yüksekliğe uzatılır
(yaklaşık çene hizası) ve vidalar sıkılır. Sehpa bacaklarının uzatılıp kısaltılabilmesi için yeterli mesafenin kalmasına
dikkat edilir. Teodolit, dikmelerinden tutularak sehpa üzerine vidalanır.
vida
Pedal
Uzatma / kısaltma
Sehpa ayağı
Çengel
vida
Teodolit
Taban lakası
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Merkezlendirme Ve Kaba Tesviye
Merkezlendirme, yatay daire merkezinin (asal eksenin) istasyon noktasından geçen düşey doğrultu üzerine
getirilmesi işlemidir. Kaba tesviye ise küresel düzeç kabarcığının ortalanması işlemidir. Merkezlendirme için üç tür
çekül kullanılır bunlar :,
1- Optik çekül
2- Baston çekül
3- İpli çekül
1- Optik Çekülle Merkezlendirme
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Optik çekül
a- Sehpa üzerine vidalanmış olan teodolit yaklaşık bir biçimde istasyon noktası üzerine getirilir ve optik
çekülden bakılarak içindeki merkezlendirme işareti net görününceye kadar optik çekülün oküleri önündeki vida
döndürülür (şekil 5.12). Sonra yeryüzü net bir biçimde gözleninceye kadar netleştirme vidası döndürülerek aynı anda
merkezlendirme işaretinin ve yer yüzünün net görüntüsü elde edilir (bazı türlerde optik çekül ileri geri hareket
ettirilerek netleştirme yapılır).
Merkezlendirme işareti
Optik çekül oküleri
Netleştirme vidası
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
b- Sehpanın bir ayağı yerde sabit kalırken diğer iki ayak kaldırılır ve optik çekülden bakılarak istasyon noktası
gözlenmeye çalışılır. İstasyon noktası göründüğü anda sehpa ayakları yere bırakılır ve sehpa ayaklarına basılarak yere
sağlamca tespit edilir. Bu işleme kaba merkezlendirme denir
c- Tesviye vidaları döndürülerek, optik çekül merkezlendirme işaretinin presizyonlu bir biçimde istasyon noktası
üzerine gelmesi sağlanır. Bu işleme ince merkezlendirme denir
Kaba ve ince merkezlendirme
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
d- Sehpa ayakları yükseltilip alçaltılarak, küresel düzeç kabarcığı ortalanır. Bu işlem yapılırken, sehpa
pedallarına ayakla basılarak sehpa ayaklarının yerinden oynaması ve sehpa bacaklarının elle iyice tutularak ani
kayması önlenmelidir Bu işleme kaba tesviye denir
c- Optik çekülden tekrar bakılarak merkezlendirme kontrol edilir ve kaçma varsa
yukarıdaki işlemler, ince merkezlendirme ve kaba tesviye işlemi tam oluncaya kadar tekrarlanır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Baston Çekülle Merkezlendirme
Baston çekül biri sabit diğeri hareketli iç içe geçmiş, üzerinde küresel düzeç bulunan alüminyum çubuktur ve
sehpa başlığına küresel bir donanımla monte edilmiştir. Baston çekül sehpa başlığı üzerinde bir miktar kaydırılabildiği
gibi, çekülün ucu istenilen doğrultuda bir miktar hareket edebilir.
Sehpa yaklaşık olarak nokta üzerine kurulur ve baston çekül uzatılarak, yukarıda
anlatılan özellikleri yardımı ile ucu nokta üzerine değdirilir. Sehpa ayakları uzatılıp kısaltılarak küresel düzeç kabarcığı
ortalanır. Bu işlemler sonucunda ince merkezlendirme ve kaba tesviye yapılmış olur.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
İpli Çekülle Merkezlendirme
İpli çekül sehpa tespit vidası üzerindeki çengele asılır. Sehpa başlığı yaklaşık yatay olacak bir biçimde ve
çekül ucu nokta üzerine gelecek bir şekilde (1 2 cm) sehpa nokta üzerine kurulur. Sehpa pedallarına basılarak yere
tespit edilir. Merkezlendirme deliğinden yararlanarak çekülün ucu noktanın tam üzerine gelecek biçimde alet sehpa
başlığı üzerinde ötelenerek merkezlendirilir. Tesviye vidalarının her üçü de kullanılarak kaba tesviye yapılır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
İnce Tesviye
Silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemine ince tesviye denir (şekil 5.14). İnce tesviyenin yapılmasındaki
amaç, asal eksenin presizyonlu bir biçimde düşey konuma getirilmesidir. Bunun için merkezlendirme ve kaba tesviye
işlemlerinden sonra aşağıdaki gibi hareket edilir.
Silindir düzeç
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
1- Silindir düzeç ekseni, herhangi iki tesviye vidasına paralel olacak bir biçimde teodolit asal ekseni etrafında
döndürülür. Her iki tesviye vidası aynı anda ve birbirine ters yönde (içeriye veya dışarıya doğru) döndürülerek silindir
düzeç kabarcığı bu konumda ortalanır (Şekil 5.15 a).
2- Daha sonra düzeç, bu iki tesviye vidası doğrultusuna dik gelecek biçimde teodolit döndürülür. Bu dik
doğrultu üzerinde bulunan üçüncü tesviye vidası ile kabarcık ortalanır (Şekil 5.15 b).
3- Bu işlem birkaç kez tekrarlanır ve silindir düzeç kabarcığının her iki konumda da ortada kalması sağlanır
İnce tesviye işlemi bittikten sonra mutlaka ana eksen koşulu kontrol edilmelidir (asal eksen silindir düzeç
ekseni).
Bunun için teodolit asal ekseni etrafında döndürülerek, silindir düzeç ekseninin yukarıdaki konumlarına göre 200g
farklı konuma getirilir. Silindir düzeç bu konumlarda da ortada kalıyorsa eksen koşulu düzenlidir. Aksi halde
mutlaka düzenleme yapılmalıdır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
AÇILARIN ÖLÇÜLMESİ
Teodolit bir istasyon noktasına kurulduktan sonra, hedefe ince yöneltme yapılır. Açı ölçme donanım ve
yöntemleri kullanılarak yatay ve düşey açılar ölçülür.
Açı Okuma Donanımları
Eski tip teodolitlerle yatay ve düşey açılar,açı bölümleri metal daire üzerine işlenmiş ve verniyerli okuma düzeni
ile ölçülür, bir büyüteç yardımı ile okunur . Modern teodolitlerde ise yatay ve düşey açılar, açı bölümleri üzerine
işlenmiş (400g veya 3600) camdan yapılan dairelerle ölçülür okuma mikroskobu ile okunur (Şekil 5.16). Yatay daire
sabittir, ancak gerektiğinde repetisyon mandalı veya vidası ile istenilen değere getirilebilir. Düşey daire ise dürbünün
düşey hareketi ile beraber hareket eder.
Okuma mikroskobu, bölümlü daireleri kolaylıkla okumayı sağlayan küçük bir dürbünden ibarettir. Dikme
üzerinde bulunan ayna ile okuma tertibatı aydınlatılır ve okuma mikroskobundan yatay ve düşey dairelerin büyütülmüş
görüntüleri elde edilir. Okuma mikroskobu yeni aletlerde genellikle dürbünün hemen yanında bulunmaktadır.
Mikroskop okülerinin üzerindeki vida döndürülerek cam dairelerden gelen görüntü netleştirilir. Okuma mikroskobunun
büyütme gücü, eski tip teodolitlerde kullanılan büyütece göre çok fazladır. Bu özelliğinden yaralanılarak, açı
okumalarının inceliğini ve doğruluk derecesini artıran sistemler geliştirilmiştir .
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Daire bölümlerinin görüntüsü, üzerinde bir çizgi veya yardımcı bölümler bulunan plaka üzerinde şekillenir.
Okuma donanımına ve okuma inceliklerine bağlı olarak değişik türde okuma mikroskopları geliştirilmiştir
Düşey daire
Prizma
Skala
Okuma mikroskobu görüntüsü
Mikrometre vidası
Yatay daire
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Çizgili Mikroskop
En basit okuma tertibatıdır, bölümlendirme yatay dairede yapılmıştır. Okuma cam bir levhaya çizilen tek
çizginin daire üzerindeki bölümleri kestiği konuma göre yapılır. Şekil 5.17 de dairenin 108 ve 109 gradı gösteren ana
bölümünün arası 10 eşit parçaya bölünmüştür. Her bir bölüm 10c karşılık gelmektedir. Okuma çizgisinin bölüm
çizgileri arasına gelmesi durumunda, okuma gözle kestirilerek bulunur.
Okuma çizgisinden dorudan doğruya 108g 40c
Okuma çizgisinin yeri iki ana böl çizgisine göre tahmini yeri 8c
-------------
Okuma 108g 48c
bulunur.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Skalalı Mikroskop
Çizgi plağı üzerine bir skala (ince bölümler) çizilmiştir. Skalanın boyu, 1 grad büyüklüğündeki daire ana
bölümünün, çizgi plağı üzerindeki görüntüsünün boyuna eşittir. Skala bölüm sayılarının artma yönü yatay daire
bölümlerinin artma yönü ile ters doğrultudadır ve 100 eşit parçaya bölünmüştür
Yatay ve düşey dairelerde, ana bölümleri gösteren
rakamların altındaki çizgilerden ancak bir tanesi skalayı
keser. Şekil 5.18 de okuma mikroskobundan görüş alanı
içindeki pencerelerden, V (vertical) düşey açı, Hz
(horizontal) yatay açı ölçme pencereleridir.
Skalayı kesen ana bölüm çizgisinin grad değeri
ve skalada kestiği 1c birim doğrudan okunur. Skalada,
iki bölüm arasının, çizgi tarafından kesilmesi
durumunda (cc) gözle kestirilerek okunur.
Şekil 5.18 deki yatay ve düşey dairede:
V = 291g86c
Hz = 372g08c
Okumaları yapılır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Çakıştırmalı Mikroskop
Açı okumalarının presizyonunu artırmak ve bazı alet hatalarından kaçınmak için çift görüntülü,
çakıştırmalı sistem geliştirilmiştir.
Şekilde Wild T2 teodolitine ait çakıştırmalı okuma mikroskobunun görüş alanı içinde üç okuma penceresi
görülmektedir. Üst penceredeki çizgiler mikrometre vidası kullanılarak çakıştırılır. Çakıştırma işleminin doğru
yapılabilmesi için okuma mikroskobunun göze çok iyi uydurulması gerekir
z
Çakıştırma işlemi tamamlandıktan sonra
Orta pencereden 105g 80c
Alt pencereden 2c 24cc
______________
105g 82c 24cc
Şekil 5.20 de okuma 105. 82. 24 graddır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Optik Mikrometreli Mikroskop
Optik mikrometreli mikroskop sistemi ile açılar daha, presizyonlu bir biçimde ölçülebilmektedir (Şekil 5.19). Bu
sistemde, paralel yüzlü bir cam plaka, yatay ve düşey dairelerden geçip mikroskoba gelen ışınların doğrultusu üzerine
konulmuştur. Mikrometre vidası ile bu plakanın döndürülmesi sonucunda daire bölüm çizgileri ötelenebilmektedir.
Kern K1A teodolitine ait okuma mikroskobunun görüş alanı içinde iki okuma penceresi görülmektedir. Üst
pencere düşey, alt pencere yatay daireye aittir. Açı okuma göstergesi düşey iki paralel çizgidir. Bu çizgiler mikrometre
vidası döndürülmeden önce, düşey açı penceresinde görüldüğü gibi arada bir yerde bulunur. Düşey iki paralel çizgi
bölüm çizgilerini ortalayana kadar mikrometre vidası döndürülür. Yatay ve düşey dairelerde, ana bölümleri gösteren
rakamların çizgilerinden ancak bir tanesi ortalanabilir. Bu döndürme sırasında 100’e bölünmüş skala hareket eder ve
çift çizgi ile ana bölüm çizgisi arasındaki uzaklığı belirler.
Yandaki yatay dairede;
170g 65c 30cc
okuması yapılır. Burada 30cc gözle kestirilir.
Düşey daire okuması için 73 ana değeri ortalanır ve skala
okunur.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Yatay Açıların Ölçülmesi ve Çizelgeye Yazılması
Teodolitin, oküler tarafından bakıldığı zaman düşey dairenin sol tarafta olması durumuna teodolitin I. durumu,
sağ tarafta bulunması durumuna da II. Durumu adı verilir. I. ve II. durum okumaları arasındaki fark 200g tır.
Bir nokta gözlenerek yapılan yatay daire okumasına doğrultu okuması denir. Yatay açı iki doğrultu okuması
arasındaki fark bulunarak elde edilir (Şekil 5.21). Yatay açı ölçmesinde düşey gözleme çizgisi kullanılır. Açılar
ölçülürken genellikle solda kalan noktaya geri ikinci ölçme yapılan sağ tarafta kalan noktaya da ileri nokta denir. Bir
istasyon noktasında yatay açı ölçmesi için aşağıdaki biçimde hareket edilir.
a- Teodolitin I. Durumunda kolimatör yardımı ile A noktasına kaba yöneltme yapılır. Yatay ve düşey bağlama
mandalları sıkıştırılır. Böylece hedefin, dürbün görüş alanı içine sokulması sağlanır. Dürbünün içinden bakılır ve
görüntü netleştirilir. Yatay ve düşey az hareket vidaları kullanılarak, düşey gözleme çizgisi ile ince yöneltme yapılır . A
noktasında yatay daireden doğrultu okuması yapılır ve çizelgeye yazılır. Bu okumaya geri okuma adı verilir. Yatay ve
düşey bağlama mandalları açılarak B noktasına kaba ve ince yöneltme yapılarak ileri doğrultu okuması yapılır ve
çizelgeye yazılır.
b- Yatay ve düşey bağlama mandalları açılır. Dürbün muylu ekseni etrafında 200 grad döndürülür ve A
noktasına kaba yöneltme yapılır. Böylece teodolit II. duruma getirilmiş olur. I. durumda yapılan işlemler tekrarlanarak
A ve B noktalarında geri ve ileri doğrultu okumaları yapılır ve çizelgeye yazılır.
A (geri)B (ileri)
S
(Yatay Açı) = İleri Doğrultu Okuması - Geri doğrultu Okuması biçiminde hesaplanır
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
İleri doğrultu okuması geri doğrultu okumasından küçükse 400g eklenir. Ölçülen yatay açıların bir çizelgeye
yazılış biçimi ve hesaplanışı çizelge de gösterilmiştir.
Durulan nokta Yatay daire okumaları İndirgenmiş Ortalama
Ve
Alet durumu
Geri
(grad)
İleri
(grad)
Açılar ve toplamı
(grad)
Açılar
(grad)
S1
68.156
268.154
280.640
(400.000)
80.642
212.484
212.488
336.310 761.282 424.972 212.486
1 = 280.640 – 68.156 212.484g
2 = (80.642+ 400.000) – 268.154 212.488g
= 212. 486g
bulunur.
2
21
Teodolitin her iki durumu ile açı ölçülmesi, hem
yöneltme ve okuma hatlarının kontrolü, hem de alet
hatalarının giderilmesi bakımından gereklidir. Çizelgedeki
hesapların kontrolü için, ileri okumaların toplamından, geri
okumaların toplamı çıkartılır ve ikiye bölünür. Sonucun
ortalama açıya eşit çıkması hesapların doğruluğunu
gösterir.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Modern teodolitlerde yatay daire istenilen bir değere, repetisyon mandalı veya vidası ile yöneltilebilir. Yüksek
presizyon gerektiren açı ölçmelerinde, yatay daire değişik bölümlere yöneltilir ve tam seri ölçmelerinin sayısı arttırılır.
Bu yönteme seri yöntemi denir. Seri yöntemi ile açı ölçmesi ve çizelge hesabı Çizelge gösterilmiştir.
2
200)III(g
Durul
an
Nokt
a
Bakılan
NoktaSe
ri
N
o
Yatay Daire
Okumaları
I. Durum(grad)
Yatay Daire
Okumaları
II. Durum(grad)
Ortalama Sıfıra
İndirgenmiş
Ortalama(grad)
Seriler
Ortalaması(grad)
P2 P1
P3
1
0.650
149.298
200.652
349.296
0.651
149.297
0.000
148.646
148.647
P2 P1
P3
2
100.323
248.971
300.325
48.973
100.324
248.972
0.000
148.648
Çizelge5.2 de, P3 ileri P1 geri doğrultu okumalarıdır. Ortalama sütununda, I. ve II. doğrultu okumalarının
ortalamaları alınır ve P3 den P1 çıkartılarak sıfıra indirgenmiş ortalama bulunur. 2. Seride de benzer işlemler yapılır ve
iki seri ölçmesinde bulunan açıların ortalaması alınarak seriler ortalamasına yazılır.
Seri yöntemi daha çok, bir istasyon noktasından birden fazla doğrultu olduğu zaman ve fazla seri ölçmesi
gerektiren ölçmelerde kullanılır. Burada hesaplanan açılar daima başlangıç doğrultusu ile ölçülen doğrultunun yaptığı
açıdır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Aşağıdaki şekildeki gibi gözleme noktaları yakın ise, nokta görünüyorsa doğrudan noktaya gözleme yapılmalıdır
Aksi durumda jalonun eksenine veya kısa tutulmuş çekül ipi gözlenmelidir. Gözlemeler mümkün olduğunca noktaya
yakın kısma yapılmalıdır.
Yüksek presizyon gerektiren ölçmelerde sehpa üzerinde kullanılan ve nokta üzerine merkezlendirilebilen
gözleme plakaları kullanılmalıdır
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Düşey Açıların Ölçülmesi Ve Çizelgeye Yazılması
Düşey daire, dürbünle beraber hareket ettiğinden, düşey açılar sabit bir gösterge sistemine göre ölçülür. Düşey
daire gösterge indeksi adı verilen bu donanımın üzerinde, düşey daire gösterge düzeci vardır (Şekil). Bu düzeç ile
gösterge ekseni (GG) hassas biçimde asal eksene (AA) dik konuma getirilmesi sağlanır.
Gösterge Düzeci
Gösterge indeksiGösterge Düzeci Vidası
Gösterge indeksi ve düzeci
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Düşey açı ölçmesinden önce, gösterge düzeç kabarcığının ortalanması gerekir. Kabarcık daire gösterge düzeç
vidası ile ortalanır.
Düşey daire
Gösterge düzeci
Gösterge indeksi
Düşey daire Gösterge düzeç vidası
Düşey daire gösterge düzeçli açı ölçme donanımı
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Düşey açı, yatay açı gibi iki doğrultu arasındaki fark olarak belirlenmez. Düşey açıların başlangıç doğrultusu
teodolitin türüne göre belirlenmiştir Bu nedenle düşey dairenin bölümlendirmesi yatay daireye göre değişiktir.
Gösterge düzeç kabarcığının daha kolay ve hassas ortalanabilmesi için, bir prizma sistemi kullanılmış ve. Şekil
de görüldüğü gibi yansıtılmıştır. Silindir düzecin ortalanmamış durumu (a), ortalanmış durumu ise (b) dir. Her iki uç
birbirine göre ters yönde hareket eder. Bu donanım ile kabarcığın ortalanması çok doğru bir biçimde sağlanmaktadır.
Gösterge düzecinin duyarlığı çok büyük olduğundan ortalanma en küçük hareketle bozulur. Bu nedenle açı ölçmesi
bittikten sonra da, düzecin ortalanmış olup olmadığı kontrol edilmeli,eğer ortalama bozulmuş ise açı ölçmesi
tekrarlanmalıdır.
Silindir düzecin ortalanması
Çok sayıda düşey açı ölçmesi gerektiren ölçmelerde, gösterge düzecinin ortalanması çok zaman kaybına neden
olur ve hatta unutulabilir. Bu nedenle, modern teodolitlere gösterge düzeci yerine Kompansatör düzeni konmuştur. Bu
düzen bir sarkaç veya sıvı sistemden oluşur. Asal eksenin, düşeyden çok küçük ayrılmaları durumunda, göstergeden
gelen ışınların yönünü değiştirir ve asal eksenin tam düşey konumda iken yapılması gereken düşey açı okumasını
sağlar.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Düşey açı ölçmeleri için aşağıdaki biçimde hareket edilir:
a- Teodolitin I durumunda kaba yöneltme ve yatay gözleme çizgisi ile hedefe ince yöneltme yapılır. Düşey
daire gösterge düzeçli teodolitlerde düşey açı okuması yapmadan önce düşey daire gösterge düzeç vidası ile
gösterge düzeci ortalanır ve okuma mikroskobundan düşey açı okuması yapılarak çizelgeye yazılır.
b- Teodolitin II. durumunda da benzer işlemler tekrarlanır.
Her iki durumdaki okumaların toplamı, başucu ve ayakucu açısı ölçülüyorsa 400g (3600), eğim açısı
ölçülüyorsa 200g (1800 ) olmalıdır. Okumalar bir çizelgeye yazılır ve hesaplanır. Ölçülen düşey açıların bir
çizelgeye yazılış biçimi ve hesaplanışı çizelge de gösterilmiştir.
Durulan
Nokta
ve
Alet durumu
Düşey Daire
Okuması
(grad)
Başucu açısı
(grad)
S1
86.120
313.886 86.117
400.006
Çizelgede de başucu açısı
bağıntısı ile hesaplanır. Burada I birinci durumdaki,
II ikinci durumdaki düşey daire okumalarını
göstermektedir.
I + II = 400.006
dır. ifadesinde değerler yerine konursa.
= 86.117g
bulunur.
2
II)I(400I
2
006.400000.400120.85
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
TEODOLİTLERİN BAKIMI
Aletler, kullanılmadıkları sürece kutularında ve nem giderici torbaları ile muhafaza edilmelidir. Nem
gidericilerin özelliklerinin kaybolup kaybolmadıklarına dikkat edilmelidir. Nem gidericiler aktif halde iken mavi
renktedir, pembe renk özelliklerinin kaybolduğunu gösterir. Alet kullanma talimatlarındaki bakım önerilerine mutlaka
uyulmalıdır.
Arazi çalışması sonunda alet üzerindeki toz ve nem silinmelidir. Optik donanıma elle dokunulmamalı, yumuşak
güderi veya samur bir fırça ile temizlenmelidir. Toz, nemle birleştiğinde çamur haline geleceğinden, mekanik
kısımlarda kuruduğu zaman, aletin çalışmasına engel olacaktır. Aletlerin en büyük düşmanı küftür. Bu nedenle uzun
süre muhafaza edilecek aletler karanlık, rutubetli ve havasız ortamlarda muhafaza edilmemelidir. Bu gibi ortamlar, çok
kısa sürede küflenmeye müsait ortamlardır. Böyle bir ortamda aletler muhafaza edilecekse, nem giderici bitki
yetiştirilmesi, havalandırma sistemleri vs. gibi önlemler alınmalıdır.
Aletler taşınırken kutularında taşınmalı, çarpmalardan korunmalıdır. Alet hatalarının başlıca nedenin, şiddetli
sarsıntı ve çarpmaların olduğu unutulmamalıdır. Kısa uzaklıklarda istasyondan, istasyona alet taşınırken sehpa
üzerinde dik durumda kucakta veya omuzda taşınmalıdır
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
TEODOLİTLERİN KONTROL VE DÜZENLENMESİ
Açı ölçmelerinde doğru sonuç elde etmek için, araziye çıkmadan önce ve arazi işlerinin bitirilmesinden sonra,
teodolitler mutlaka kontrol edilmelidir. Arazi çalışmalarının en zor kısmı noktaların yanına ulaşımdır. Genellikle
yüksek tepelerde bulunan noktanın yanına gitmek için uzun süre yürümek zorunda kalınır. Alet istasyon noktasına
kurulduktan sonra veya ölçmeler sırasında fark edilecek bir alet hatası o günkü tüm işleri aksattığı gibi, bütün bir gün
çalışıldıktan sonra fark edilecek alet hatası da tüm emeklerin boşa çıkmasına ve ekonomik kayba neden olacaktır.
Teodolitlerde karşılaşılan hatalar "düzenlenebilen hatalar ve düzenlenemeyen hatalar" olarak iki kısımda
incelenir.
Düzenlenemeyen Hatalar
Bir teodolitte imalat hataları düzenlenemeyen hatalardır. Hata saptanır fakat hata nedeninin giderilmesi oldukça
zordur. Hataların tespitinden sonra, ancak önlemler almak mümkündür. Bu hatalar şunlardır.
1- Alidatın Dış Merkezliği Hatası
2- Optik Eksenin Asal Eksene Göre Dışmerkezliği Hatası
3- Bölümlendirme Hatası
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
1- Alidatın Dış Merkezliği Hatası
Asal eksen ve muylu eksenler, Yatay ve düşey dairelerin merkezlerinden geçmelidir. aksi halde dışmerkezlik söz
konusudur. Hata, aletin I. ve II. durumunda ölçme yapılıp ortalaması alınarak giderilir.
2- Optik Eksenin Asal Eksene Göre Dışmerkezliği Hatası
Optik eksen, asal eksene göre dış merkez olabilir. Açı ölçmelerine etkisi çok fazla olmamasına rağmen, önlem
olarak aletin I. ve II. durumunda ölçme yapılıp ortalaması alınmalıdır.
3- Bölümlendirme Hatası
Aletlerde daire bölümlerinde hatalı işaretlenmiş bölümler olabilir. Açı ölçmeleri, eşit aralıklarla dairenin değişik
yerlerinde yapılarak ölçmelerin ortalaması alınır. Bu suretle hatanın etkisi azaltılmış olur.
Modern teodolitlerde okuma donanımı, çapa göre simetrik okumaları verdiğinden bölümlendirme hatası etkisi
giderilmiş olur.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Düzenlenebilen Hatalar
Teodolitlerde eksenler ve aralarında bulunması gereken koşullar Bölüm 5.2.1 de açıklanmıştır. Bu koşulların
sağlanıp sağlanmadığının araştırılmasına teodolitlerin kontrol işlemi denir. Teodolitlerde bulunması gereken eksen
koşulları ve gerekli kontrol ve düzenlemeler şöyle sıralanabilir:
1- Küresel düzeç düzenli olmalıdır
2- Silindir düzeç ekseni asal eksene dik olmalıdır.
3- Dürbünün düşey gözleme çizgisi muylu eksene dik olmalıdır.
4- Optik eksen muylu eksene dik olmalıdır.
5- Muylu eksen asal eksene dik olmalıdır.
6- Düşey daire göstergeleri düzenli olmalıdır.
7- Optik çekül düzenli olmalıdır.
8- Kompansatörün sağa ve sola salınımları eşit olmalıdır
9- Açı okuma donanımı doğru olmalıdır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
1- Küresel Düzeç düzenli olmalıdır
Küresel düzeç kabarcığı, üç tesviye vidası kullanılarak, teodolitin herhangi bir konumunda ortalanır. Teodolit
asal ekseni etrafında döndürülerek, kabarcığın her konumda ortada olup olmadığı kontrol edilir. Ortada değilse
düzenlemek gerekir
Küresel düzeç
Düzenleme vidaları
Küresel düzeç düzenleme vidaları
Düzenleme:
Düzeç kabarcığının kaçma miktarının yarısı uygun doğrultudaki tesviye vidası, diğer yarısı da düzeç düzenleme
vidası ile hareket ettirilerek kabarcık ortalanır. Bu işleme, düzeç kabarcığı her konumda ortada oluncaya kadar devam
edilir.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
2- Silindir Düzeç Ekseninin Asal Eksene DiklikKontrolü (Silindir Düzeç Eksenini Asal Eksene Dik Olmalıdır)
Bölüm 5.2.4. de anlatıldığı gibi ince tesviye yapıldıktan sonra, ana eksen koşulunun kontrolü yapılır.
Silindir düzeç, teodolitin her konumunda ortada kalmıyor ise, düzeç düzensiz demektir.
Düzenleme:
Silindir düzeç ekseni tesviye vidalarından ikisinin eksenine paralel konuma getirilir. Silindir düzeç kabarcığı bu
konumda itina ile ortalanır. Sonra, alet yarım devir (~200 grad) döndürülür. Bu durumda kabarcığın ortadan ayrılma
miktarı bu hatanın iki katına eşittir. Ayrılma miktarının yarısı, tesviye vidaları ile diğer yarısı da silindir düzeç
düzenleme vidası ile, (Şekil 5.29) uygun yöne döndürülerek giderilir. Bu düzenlemeden sonra teodolit tekrar kontrol
edilmelidir.
Silidir düzeç
Düzenleme vidası
Silidir düzeç
Silindir düzeç düzenleme vidası
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
3- Düşey gözleme çizgisinin muylu eksene diklik şartının kontrolü (Dürbünün Düşiey Gözlema Çizgisi Muylu
Eksene DikOlmalıdır)
Bu şartın kontrolü için, teodolit tesviye edilir ve dürbün göze uydurulur, sonra, dürbünün düşey gözleme
çizgisinin bir ucu, keskin görünen bir A noktasına çakıştırılır
Düşey az hareket vidası ile düşey çizgi boyunca yukarıdan aşağıya doğru dürbün hareket ettirilir. Düşey çizginin
alt ucunda da noktanın çizgi üzerinde olması gerekir. Eğer çizgi noktadan ayrılmışsa bu şart yerinde değildir. Ayrılma
miktarı hatanın iki katına eşittir.
Düşey gözleme çizgisinin dikliğinin kontrolü
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
3- Düşey gözleme çizgisinin muylu eksene diklik şartının kontrolü (Dürbünün Düşiey Gözlema Çizgisi Muylu
Eksene DikOlmalıdır)
Düzenleme:
Okülerin önündeki koruyucu kapak açılır ve gözleme çizgilerini taşıyan plakaların vidaları gevşetilir. Hatanın
yarısı kadar, gözleme çizgileri plakasını üzerinde taşıyan halka döndürülür.
Gözleme çizgileri
Düzenleme vidaları
Gözleme çizgileri plakası ve vidaları
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
4- Optik Eksenin Muylu Eksene Diklik Şartının Kontrolü ( yatay kolimasyon hatası)
Bu şartın alette bulunmaması halinde, dürbün muylu eksen etrafında döndürülürken optik eksen bir düzlem
yerine bir koni yüzeyi tarar. Hatanın varlığı bir noktaya aletin her iki durumunda gözleme yapılması ile anlaşılır.
Bunun için minimum 100 m uzaklıkta, yaklaşık muylu eksen yüksekliğine eşit bir nokta, aletin I. ve II. durumlarında
gözlenir ve a'1 ve a'
2 okumaları yapılır.
ise, hata yoktur.
ise kolimasyon hatası vardır. Yukarıdaki eşitlikten
yazılabilir. Hatasız duruma karşılık gelen a1 ve a2 okumaları ilk eşitlikle karşılaştırılırsa
olur.
g
12200'a'a
2200'a'ag
12
g
12200)'a()'a(
22
'aa
11
'aa
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Örnek
a’1 = 42g 24c 50cc
a’2 = 242g 40c 50cc
ise eşitliğinden
= 8c
bulunur. Yatay dairede I. ve II. durumda okunması gereken değerler ve den
a’1 = 42g 32c 50cc
a’2 = 242g 32c 50cc
bulunur.
Düzenleme:
Aletin II. durumunda, hatanın yarısı () yani yatay dairede olması gereken değer (5.4) ve (5.5) ifadelerinden
hesaplanır ve yatay dairede bu okuma elde edilinceye kadar yatay az hareket vidası döndürülür. Bu durumda gözleme
çizgileri kesim noktası, gözlenen noktadan ayrılacaktır. Noktaya tekrar ince yöneltme yapılıncaya kadar, gözleme
çizgileri plakası yatay doğrultuda hareket ettirilir. Bu düzenleme doğru sonuç elde edilinceye kadar tekrarlanmalıdır.
g
12200)'a()'a(
22
'aa 11
'aa
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
5- Muylu Eksenin Asal Eksene Diklik Şartının Kontrolü
Bu şartın kontrolü, kolimasyon hatasında olduğu gibi yapılır. Aletin tesviyesinden ve dürbün göze
uydurulmasından sonra, alet seviyesinden çok yüksekte veya çok alçakta bir noktaya aletin her iki durumunda gözleme
yapılır. Her iki durum okumalarının toplamı 200g ise hata yoktur. İki durumda yapılan okumalar arasındaki fark 200
grad dan farklı ise bu fark hatanın iki katına eşit olacaktır.
Düzenleme:
Teodolitlerde bu şartın düzenlenmesi çok iyi bir teknisyen tarafından ve laboratuar koşullarında yapılmalıdır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
6 - Düşey Daire Göstergeleri Düzenli Olmalıdır ( Düşey Kolimasyon)
a- Gösterge Düzeçli Teodolitlerde
Kontrol:
Başucu açısı ölçen teodolitlerde, aletin I ve II durumunda dürbünün tam yatay konumundaki okuma 100g ve
300g .eğim açısı ölçen aletlerde ise 0g ve 200g olmalıdır. Ayrıca başucu ölçen aletlerde düzenli duruma karşılık gelen ve
her iki durumda ölçülen başucu, ve ayakucu açılarının toplamı 400g , eğim açılarının toplamı ise 200g olmalıdır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Göstergelerin düzenli olduğu bir aletle ölçülen başucu açıları Z1 ve Z2 ise:
olmalıdır.
Göstergede kadar bir hata varsa ve ölçülen başucu açıları Z’1 ve Z’2 ise,
şeklinde hesaplanır ve
biçiminde yazılabilir. Buradan,
bulunur.
g
21400 Z Z
2400'ZZ21
g
21400)Z()Z(
11
ZZ
22
'ZZ
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
b- Eğim açısı ölçen teodolitlerde
Göstergelerin düzenli olduğu bir alette ölçülen başucu açıları 1 ve 2 ise:
olmalıdır.
Göstergede kadar bir hata varsa ve ölçülen eğim açıları ’1 ve ’2 ise
şeklinde hesaplanır ve
biçiminde yazılabilir. Buradan,
bulunur.
220021
g
21200
)'(200221
II
22
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
Düzenleme
a- Düşey daire gösterge düzeçli teodolitlerde
Hatanın yarısı ile hesaplanan değer, düşey dairede okununcaya kadar düşey daire gösterge düzeç vidası
döndürülür. Bu durumda düşey daire düzeci ortadan kaçmıştır. Düzeç düzenleme vidaları ile kabarcık ortalanarak hata
düzenlenir.
b- Kompansatörlü Teodolitlerde
Gösterge düzeçli teodolitlerdeki yöntemle kontrol ve hesaplar yapıldıktan sonra; düşey dairede okunması
gereken değer elde edilinceye kadar düşey az hareket vidası döndürülür. Bu durumda yöneltme bozulmuştur. Gözleme
çizgilerini aşağı ve yukarı hareket ettiren vidalar, ince yönelme elde edilinceye kadar döndürülerek hata düzenlenir.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
7- Optik Çekül Düzenli olmalıdır
Alet tesviye edildikten sonra optik çekülün altına beyaz bir kağıt konur. Optik çekülün merkezlendirme işaretine
karşılık gelen nokta işaretlenir. Alet asal ekseni etrafında 900 aralıklarla döndürülerek, optik çekülün merkezlendirme
işaretine karşılık gelen noktalar kağıt üzerine işaretlenir. Dört ayrı konumda aynı nokta gözleniyorsa optik çekül
düzenlidir. Eğer dört farklı nokta işaretlenmiş ise optik çekül düzensizdir.
Düzenleme
Noktalar karşılıklı olarak birleştirilir ve kesim noktası bulunur. Optik çekül düzenleme vidaları yardımıyla
kesim noktasına merkezlendirme yapılır. Bu düzenleme optik çekülün teodolit üzerinde olması durumunda
geçerlidir. Üç kollu taban plakası üzerindeki optik çeküllerde uygulanamaz.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
8- Kompansatörün sağa ve sola salınımları eşit olmalıdır
Alet tesviye edildikten sonra düşey açı okunur. Düşey daire doğrultusundaki tesviye vidası bir yöne
döndürülerek düşey açıdaki sapma miktarı okuma mikroskobundan belirlenir (sağ veya sol tarafa). Tesviye vidası bu
kez aksi yöne döndürülerek aksi yöndeki sapma miktarı bulunur. Bu iki değer birbirine eşit olmalıdır. Aksi halde
yapılacak açı ölçmeleri doğru olmaz. Düzenleme mutlaka yapımcı firma yetkili servisi tarafından yapılmalıdır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
9- Açı okuma tertibatlarının kontrolü.
Skalalı veya optik mikrometreli okuma tertibatlarında, skala veya mikrometre uzunluğu daire ana bölüm
uzunluğuna eşit olmalıdır.
Skalalı okuma düzeninde, skalanın 0 çizgisi yatay dairenin herhangi bir grad bölüm çizgisi ile tam çakıştırılır.
Skalanın son çizgisi bir sonraki grad çizgisi ile tam çakışmalıdır.
Mikrometreli okuma düzenlerinde, mikrometrenin 0 çizgisi dairenin ana bölüm çizgilerinden birisini
ortalandıktan sonra, mikrometre vidası döndürülür ve son (100) çizgisi bir sonraki grad bölüm çizgisini ortalamalıdır.
İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN
DÜZENLENMEDE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR
Aletlerde bulunan eksen koşullarının kontrolünden sonra düzenlenebilen hataların düzenlenmesi gerekir.
Aletlerin düzenlenmesinde, aşağıda açıklanan bazı noktalar göz önünde tutulmalıdır.
1-Aletlerde düzenlenecek koşulların bir kısmı birbirine bağlıdır. Bir düzenleme kendinden önce yapılmış bir
düzenlemeyi bozmamalıdır.
2-İki düzenleme birbirinden bağımsız yapılamıyorsa, yani biri diğerini etkiliyorsa her iki düzenleme, birkaç kez
tekrarlanmalıdır ve bu düzenlemelerle sağlanacak şartlar birlikte sağlanmalıdır.
3-Aletlerde bir koşulun kontrol ve düzenlenmesi birkaç kez yapılacağından her defasında hata miktarı
küçülecektir. Bu yüzden birbirini izleyen denemelerdeki hassasiyeti de artırmak gereklidir.
4-Aletlerin kontrol ve düzenlemelerinde iyi bir sonuç alabilmek için alet, laboratuar koşullarında kolimatör
kullanılarak yapılmalıdır. Arazide yapılacaksa, alet sağlam ve sert bir zeminde kurulmalı, sehpaya uygulanan
gerilmeler dengeleninceye kadar alet kendi halinde bırakılmalıdır. Bu işler gölge ve rüzgarsız bir yerde yapılmalıdır.
5-Dürbün göze çok iyi uydurulmalıdır.
6-Düzenleme vidalarından biri sıkılırken, diğeri gevşetilmelidir. Düzenleme işlemi bittikten sonra vidalar
gevşemeyecek biçimde sıkıştırılmalıdır.
7-Bir aletin düzenli kalma süresi, düzenlenen kısma ve aletin kullanılış şekline göre değişir. Presizyonlu işlerde,
bazı düzenlemelerin ölçmeye başlamadan önce de yapılması gerekebilir.