GENEL TANIMLAR - İTÜcoskun/contents/lessons/... · 7. Optik çekül oküleri 8. Yatay az hareket...

İTÜ İNŞAAT MÜH. BÖL. - TOPOGRAFYA M. Zeki COŞKUN

GENEL TANIMLAR

Ölçme bilgisinde kullanılan bazı tanımları şekil 5.1 üzerinde inceleyelim.

1-Düşey doğrultu : Yeryüzünün herhangi bir O noktasındaki yerçekimi doğrultusudur (ZN doğrultusu).

2-Yatay doğrultu : O noktasındaki düşey ZN doğrultusuna dik olan doğrudur. O noktasında sonsuz sayıda

doğrultu vardır (OA ve OB doğruları).

3-Yatay düzlem : Düşey doğrultuya O noktasında dik olan düzlemdir (R düzlemi).

R

Z

O

B

P2

A

c

(z)

P1

N

D


4 - Düşey düzlem : O noktasında düşey doğrultuyu üzerinde bulunduran düzlemdir. Herhangi bir noktada

sonsuz sayıda düşey düzlem söz konusudur. (Şekil 5.1 de O noktasından geçen ve ZN düşey doğrultusu üzerinde

bulunduran P1 , P2 düzlemleri gibi).

5 - Yatay açı : İki düşey düzlem arasında kalan ve yatay bir düzlem içinde ölçülen açıdır Şekil 5.1 de O,

noktasında gösterilen () BOA açısı.

6 - Düşey açı : Bir düşey düzlem içinde ölçülen açıdır. ile gösterilen DOB eğim açısı, veya Z ile

gösterilen ZOD başucu açısı, ve N ile gösterilen NOD ayakucu açısı. Bu üç düşey açı OD doğrultusuna aittir.

R

Z

O

B

P2

A

c

(z)

P1

N

D


Ölçmelerde söz konusu olan açılar, yatay ve düşey açılardır. Şekil 5.1 de görüldüğü üzere yatay açı, uzaydaki iki

doğrultunun yatay bir düzlem üzerindeki izdüşümleri arasındaki açıdır. Gerçekten P1 ve P2 düşey düzlemlerindeki

sonsuz sayıda OD ve OC doğrultularının belirttiği yatay açı tekdir ve AOB açısıdır.

Düşey açılar bir tek doğrultu için tanımlanır. OD doğrultusunun düşey açısı gibi. Bu açılar düşey düzlem içinde

ölçülür ve bir doğrultu için üç tür düşey açı tarif edilir. Başucu açısı OZ doğrultusundan itibaren saat akrebi yönünde,

ayakucu açısı da ON doğrultusunun ters yönünde büyümeye başlar ve 200 grada. ( 180 dereceye) kadar değer alır.

Eğim açısı ise yatay düzlemden yukarıda veya aşağıda oluşuna göre işaret ve değer alır (Şekil 5.2).

P

P1N

(Z)

+

-O

Düşey açılar arasında

= 100g -

= N - 100g

N = 200g -

Bağıntıları şekilden görülmektedir.


TEODOLİT

Açıklanan yatay ve düşey açıları ölçmek için kullanılan optik mekanik topografya aleti, teodolit olarak

adlandırılır. Teodolit genel olarak dürbün, açı ölçme ve okuma donanımı, düzeçler, yatay ve düşey hareket kontrol

donanımı ile tesviye vidalarından oluşur.

İlk teodolit 1730 yılında İngiliz John Sisson tarafından yapılmıştır. Şekil 5.3 ve 5.4 de eski tip teodolitler ve

yapıları açık bir biçimde görülmektedir.

Düşey daire gösterge düzeci

Dürbün

Düşey az hareket vidası Büyüteç

Silindir düzeç

Yatay az hareket vidası

Yatay daire

Tesviye vidaları


Eski tip teodolitlerin açı ölçme daireleri metal üzerine işlenmiştir ve daire okumaları bir büyüteç yardımı ile

yapılmaktadır. Rutubet ,toz ve atmosferik koşullardan çok fazla etkilenen yapıdaki eski tip teodolitler, dürbünlerinin

ve açı dairelerinin büyüklüğü nedeni ile de taşınmaları ve kullanılmaları oldukça zordu.

Düşey daire

Görüntü netleştirme vidası

Yatay daire okuma büyüteci

Yatay az hareket vidası

Yatay hareket bağlama vedası

Tesviye vidası


Yeni tip modern teodolitler de açı ölçme daireleri cam plakalar üzerine işlenmiştir. Bu sayede aletler dış

etkenlerden (toz, rutubet vb) korunmak için kapalı hale getirilmiştir. Dürbünlerde görüntünün netleştirilmesi, iç

netleştirme merceği ile yapıldığından dürbün ebatları oldukça küçülmüş ve düz görüntü veren türleri geliştirilmiştir.

Açı okuma donanımında, okuma mikroskobu kullanılması sonucu açı okuma presizyonu çok artmıştır

1. Taşıma sapı

2. Dürbün

3. Çakıştırma vidası

4. Okuma mikroskobu

5. Düşey hareket bağlama mandalı

6. Düşey az hareket vidası

7. Optik çekül oküleri

8. Yatay az hareket vidası

9. Yatay hareket bağlama mandalı

10. Küresel düzeç

11. Tesviye vidası

12. Silindir düzeç

13. Aydınlatma aynası

14. Gece aydınlatma lambası


teodolit düşey bir eksen etrafında döner, dönmeyi

engellemek için, (9) numaralı yatay hareket bağlama vidası

(mandalı) sıkılır.

Dürbün yatay bir eksen etrafında döner, (5) numaralı düşey

hareket vidası sıkılarak dürbünün dönmesi engellenir. Bu vidalar

sıkıştırıldıktan sonra (8) numaralı yatay az hareket vidası ile

teodolit yatay doğrultuda, (6) numaralı düşey az hareket vidası ile

de dürbün düşey doğrultuda hareket ettirilebilir.

Tesviye vidaları (11) teodolit üzerindeki küresel ve silindir

düzeç (10,12) kabarcıklarını ortalamak için kullanılır. Küresel

düzeç kabarcığının ortalanması işlemine kaba tesviye, silindir

düzeç kabarcığının ortalanma işlemine de ince tesviye adı verilir.

Optik çekül (7) yatay dairenin merkezinden geçen asal

eksenin, yeryüzündeki istasyon noktasına merkezlendirmek için

kullanılır. Optik çekülden bakıldığında yerdeki istasyon noktası

görülür. Dikme veya teodolitin herhangi bir yerindeki ayna (13) ile

okuma mikroskobundan (14) görünen, okuma tertibatları

aydınlatılır.


Teodolit genellikle teleskobik üç ayaklı bir sehpa üzerinde kullanılır. Sehpa başlığının altındaki vida yardımıyla,

teodolit sehpaya vidalanır. Sehpa başlığının üzerinde bulunan yuvarlak delik yardımı ile teodolit, sehpa başlığı

üzerinde bir miktar ötelenebilir

Teodolit

Sehpa Başlığı

Mafsal

Vida

Çengel


Teodolitte Eksenler Ve Donanımlar

Teodolitin şematik yapısı: Asal eksen

Muylu eksen

Yatay daire

Düşey daire

Düşey daire

Muylu eksen

Dikme

Yatay daire

Tesviye vidası

Üç kollu taban plakası

Silindir düzeç

Dürbün


Teodolit in 4 ekseni vardır, eksenler ve aralarındaki koşullar Şekil de görülmektedir.

AA asal eksen

MM muylu eksen

GG optik eksen

DD silindir düzeç ekseni

AA DD

GG MM

AA MM

MM // DD

A

A

M

M

G

G

D

D

Asal eksen : Yatay dairenin merkezinden geçen ve teodolitin etrafında döndüğü düşey eksendir (AA).

Muylu eksen : Düşey dairenin merkezinden geçen ve dürbünün etrafında döndüğü eksendir (MM).

Optik eksen : Oküler ve objektifin merkezlerini birleştiren, gözleme çizgilerinin kesim

noktasından geçen eksendir (GG).

Silindir düzeç ekseni : Silindir düzeç kabarcığına teğet olduğu varsayılan eksendir (DD).


Dürbün

Topografya dürbünü, oküler, objektif, netleştirme vidası ve gözleme çizgileri plakasından ibarettir (Şekil 5.8).

Eski tip aletlerdeki dürbünler, objelerin ters görüntüsünün elde edildiği, oküler ve objektifi taşıyan uzun

boruların birbirinin içine girdiği astronomik dürbünlerdir. Görüntünün netleştirilmesi için dürbün boyunun uzatılıp

kısaltılması gerekmektedir.

Objektif Görüntü netleştirme vidası Gözleme çizgileri plağı Oküler


Modern teodolitlerde iç netleştirme merceği kullanılarak boyutları küçülmüş ve objelerin düz görüntülerin elde

edildiği dürbün türleri geliştirilmiştir. Son yıllarda görüntü kalitesinin iyileştirilmesi amacı ile ayna mercekli dürbünler

geliştirilmiştir :

Ayna Mercekli Dürbünler


Okülerin hemen önünde ve cam bir plaka üzerine çizilmiş birbirine göre dik iki çizgiye gözleme çizgileri denir.

Gözleme çizgilerinin şekilleri, aletlere göre değişik biçimlerde olabilir. Yatay gözleme çizgisi ile düşey açılar, düşey

gözleme çizgisi ile de yatay açılar ölçülür. Yatay çizinin alt ve üstünde çizilmiş iki çizgiye stadimetre çizgileri adı

verilir ve takeometrik ölçmelerde kullanılır

Stadimetre Çizgisi

Düşey gözleme çizgisi

Gözleme çizgileri kesim noktası

Çift yatay gözleme çizgisi

Yatay gözleme çizgisi


Topografya dürbünlerinin büyütme gücü çok fazla olduğundan, (18X 40X) dürbünden bakılarak, hedefi

görmek çok güçtür. Bu nedenle dürbünün üzerinde bulunan bir yöneltme tertibatından nişan alınarak, hedefin

dürbünün görüş alanı içine sokulması gerekir. Hedefin dürbünün görüş alanı içine sokulmasına kaba yöneltme denir

(Şekil 5.10 b). Kaba yöneltme için, dürbünün üzerinde basit iki işaretten (gez ve arpacık) oluşan bir tertibat kullanıldığı

gibi, kolimatör adı verilen nişan alma tertibatı da kullanılır (Şekil 5.10 a). Kolimator, dürbünün üzerine takılan küçük

bir borucuktur. ve içinde beyaz renkte (+ , ) gibi veya benzeri işaretler vardır. Kolimatöre 20-25 cm uzaktan

bakılarak kolimatörün dışından hedef, içinden de işaret aynı anda görülmeye çalışılır. Hedef ve işaret üst üste

çakıştırıldığı zaman, hedef dürbünün görüş alanı içine girmiş olur.

Kolimatör

Topografya dürbününün kullanılması özellik gösterir Ölçmelerde doğru sonuç alınabilmesi için öncelikle dürbünün

göze uydurulması gerekir.


Dürbünün Göze Uydurulması

Dürbünün göze uydurulması üç aşamada yapılır.

a- Oküler göze uydurulur

b- Görüntü netleştirilir

c- Paralaks kontrol edilir

a- Okülerin Göze Uydurulması

Dürbün aydınlık bir yere yöneltilir (genellikle gökyüzüne) veya önüne beyaz bir kağıt konur. Gözleme çizgileri

net ve keskin görününceye kadar oküler borucuğu önündeki vida döndürülür. Göz biraz dinlendirildikten sonra tekrar

kontrol edilir.

b- Görüntünün Netleştirilmesi

Hedefe kaba yöneltme yapıldıktan sonra, görüntü netleştirme vidası önce sonuna kadar sol tarafa (geri)

döndürülür sora yavaş, yavaş sağa döndürülerek, görüntü netleştirilir.

c- Paralaksın Kontrolü Ve Giderilmesi

Paralaks objektifin şekillendirdiği görüntünün gözleme çizgileri düzlemi üzerine düşmemesi durumunda ortaya

çıkar. Bunun var olup olmadığını anlamak için, hedefe ince yöneltme yapıldıktan sonra göz okülerin önünde aşağı

yukarı hareket ettirilir. Gözleme çizgilerinin görüntü üzerinde yer değiştirmesi durumunda paralaksın varlığı anlaşılır.

Görüntü tekrar netleştirilerek giderilir.


Teodolitin Kullanılması

Bir istasyon noktası üzerinde açı ölçme işlemine başlamadan önce şu işlemlerin yapılması gereklidir.

a- Alet kurulur

b- Merkezlendirilir ve kaba tesviye yapılır

c- İnce tesviye yapılır

d- Dürbün göze uydurulur

Yukarıda söz konusu edilen dört madde klasik veya elektronik teodolitlerde eksiksiz ve doğru bir biçimde

uygulanmak zorundadır.


Teodolitin Kurulması

1- Sehpa bacaklarının vidaları gevşetilir ve operatörün rahat gözleme yapabileceği uygun yüksekliğe uzatılır

(yaklaşık çene hizası) ve vidalar sıkılır. Sehpa bacaklarının uzatılıp kısaltılabilmesi için yeterli mesafenin kalmasına

dikkat edilir. Teodolit, dikmelerinden tutularak sehpa üzerine vidalanır.

vida

Pedal

Uzatma / kısaltma

Sehpa ayağı

Çengel

vida

Teodolit

Taban lakası


Merkezlendirme Ve Kaba Tesviye

Merkezlendirme, yatay daire merkezinin (asal eksenin) istasyon noktasından geçen düşey doğrultu üzerine

getirilmesi işlemidir. Kaba tesviye ise küresel düzeç kabarcığının ortalanması işlemidir. Merkezlendirme için üç tür

çekül kullanılır bunlar :,

1- Optik çekül

2- Baston çekül

3- İpli çekül

1- Optik Çekülle Merkezlendirme


Optik çekül

a- Sehpa üzerine vidalanmış olan teodolit yaklaşık bir biçimde istasyon noktası üzerine getirilir ve optik

çekülden bakılarak içindeki merkezlendirme işareti net görününceye kadar optik çekülün oküleri önündeki vida

döndürülür (şekil 5.12). Sonra yeryüzü net bir biçimde gözleninceye kadar netleştirme vidası döndürülerek aynı anda

merkezlendirme işaretinin ve yer yüzünün net görüntüsü elde edilir (bazı türlerde optik çekül ileri geri hareket

ettirilerek netleştirme yapılır).

Merkezlendirme işareti

Optik çekül oküleri

Netleştirme vidası


b- Sehpanın bir ayağı yerde sabit kalırken diğer iki ayak kaldırılır ve optik çekülden bakılarak istasyon noktası

gözlenmeye çalışılır. İstasyon noktası göründüğü anda sehpa ayakları yere bırakılır ve sehpa ayaklarına basılarak yere

sağlamca tespit edilir. Bu işleme kaba merkezlendirme denir

c- Tesviye vidaları döndürülerek, optik çekül merkezlendirme işaretinin presizyonlu bir biçimde istasyon noktası

üzerine gelmesi sağlanır. Bu işleme ince merkezlendirme denir

Kaba ve ince merkezlendirme


d- Sehpa ayakları yükseltilip alçaltılarak, küresel düzeç kabarcığı ortalanır. Bu işlem yapılırken, sehpa

pedallarına ayakla basılarak sehpa ayaklarının yerinden oynaması ve sehpa bacaklarının elle iyice tutularak ani

kayması önlenmelidir Bu işleme kaba tesviye denir

c- Optik çekülden tekrar bakılarak merkezlendirme kontrol edilir ve kaçma varsa

yukarıdaki işlemler, ince merkezlendirme ve kaba tesviye işlemi tam oluncaya kadar tekrarlanır.


Baston Çekülle Merkezlendirme

Baston çekül biri sabit diğeri hareketli iç içe geçmiş, üzerinde küresel düzeç bulunan alüminyum çubuktur ve

sehpa başlığına küresel bir donanımla monte edilmiştir. Baston çekül sehpa başlığı üzerinde bir miktar kaydırılabildiği

gibi, çekülün ucu istenilen doğrultuda bir miktar hareket edebilir.

Sehpa yaklaşık olarak nokta üzerine kurulur ve baston çekül uzatılarak, yukarıda

anlatılan özellikleri yardımı ile ucu nokta üzerine değdirilir. Sehpa ayakları uzatılıp kısaltılarak küresel düzeç kabarcığı

ortalanır. Bu işlemler sonucunda ince merkezlendirme ve kaba tesviye yapılmış olur.


İpli Çekülle Merkezlendirme

İpli çekül sehpa tespit vidası üzerindeki çengele asılır. Sehpa başlığı yaklaşık yatay olacak bir biçimde ve

çekül ucu nokta üzerine gelecek bir şekilde (1 2 cm) sehpa nokta üzerine kurulur. Sehpa pedallarına basılarak yere

tespit edilir. Merkezlendirme deliğinden yararlanarak çekülün ucu noktanın tam üzerine gelecek biçimde alet sehpa

başlığı üzerinde ötelenerek merkezlendirilir. Tesviye vidalarının her üçü de kullanılarak kaba tesviye yapılır.


İnce Tesviye

Silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemine ince tesviye denir (şekil 5.14). İnce tesviyenin yapılmasındaki

amaç, asal eksenin presizyonlu bir biçimde düşey konuma getirilmesidir. Bunun için merkezlendirme ve kaba tesviye

işlemlerinden sonra aşağıdaki gibi hareket edilir.

Silindir düzeç


1- Silindir düzeç ekseni, herhangi iki tesviye vidasına paralel olacak bir biçimde teodolit asal ekseni etrafında

döndürülür. Her iki tesviye vidası aynı anda ve birbirine ters yönde (içeriye veya dışarıya doğru) döndürülerek silindir

düzeç kabarcığı bu konumda ortalanır (Şekil 5.15 a).

2- Daha sonra düzeç, bu iki tesviye vidası doğrultusuna dik gelecek biçimde teodolit döndürülür. Bu dik

doğrultu üzerinde bulunan üçüncü tesviye vidası ile kabarcık ortalanır (Şekil 5.15 b).

3- Bu işlem birkaç kez tekrarlanır ve silindir düzeç kabarcığının her iki konumda da ortada kalması sağlanır

İnce tesviye işlemi bittikten sonra mutlaka ana eksen koşulu kontrol edilmelidir (asal eksen silindir düzeç

ekseni).

Bunun için teodolit asal ekseni etrafında döndürülerek, silindir düzeç ekseninin yukarıdaki konumlarına göre 200g

farklı konuma getirilir. Silindir düzeç bu konumlarda da ortada kalıyorsa eksen koşulu düzenlidir. Aksi halde

mutlaka düzenleme yapılmalıdır.


AÇILARIN ÖLÇÜLMESİ

Teodolit bir istasyon noktasına kurulduktan sonra, hedefe ince yöneltme yapılır. Açı ölçme donanım ve

yöntemleri kullanılarak yatay ve düşey açılar ölçülür.

Açı Okuma Donanımları

Eski tip teodolitlerle yatay ve düşey açılar,açı bölümleri metal daire üzerine işlenmiş ve verniyerli okuma düzeni

ile ölçülür, bir büyüteç yardımı ile okunur . Modern teodolitlerde ise yatay ve düşey açılar, açı bölümleri üzerine

işlenmiş (400g veya 3600) camdan yapılan dairelerle ölçülür okuma mikroskobu ile okunur (Şekil 5.16). Yatay daire

sabittir, ancak gerektiğinde repetisyon mandalı veya vidası ile istenilen değere getirilebilir. Düşey daire ise dürbünün

düşey hareketi ile beraber hareket eder.

Okuma mikroskobu, bölümlü daireleri kolaylıkla okumayı sağlayan küçük bir dürbünden ibarettir. Dikme

üzerinde bulunan ayna ile okuma tertibatı aydınlatılır ve okuma mikroskobundan yatay ve düşey dairelerin büyütülmüş

görüntüleri elde edilir. Okuma mikroskobu yeni aletlerde genellikle dürbünün hemen yanında bulunmaktadır.

Mikroskop okülerinin üzerindeki vida döndürülerek cam dairelerden gelen görüntü netleştirilir. Okuma mikroskobunun

büyütme gücü, eski tip teodolitlerde kullanılan büyütece göre çok fazladır. Bu özelliğinden yaralanılarak, açı

okumalarının inceliğini ve doğruluk derecesini artıran sistemler geliştirilmiştir .


Daire bölümlerinin görüntüsü, üzerinde bir çizgi veya yardımcı bölümler bulunan plaka üzerinde şekillenir.

Okuma donanımına ve okuma inceliklerine bağlı olarak değişik türde okuma mikroskopları geliştirilmiştir

Düşey daire

Prizma

Skala

Okuma mikroskobu görüntüsü

Mikrometre vidası

Yatay daire


Çizgili Mikroskop

En basit okuma tertibatıdır, bölümlendirme yatay dairede yapılmıştır. Okuma cam bir levhaya çizilen tek

çizginin daire üzerindeki bölümleri kestiği konuma göre yapılır. Şekil 5.17 de dairenin 108 ve 109 gradı gösteren ana

bölümünün arası 10 eşit parçaya bölünmüştür. Her bir bölüm 10c karşılık gelmektedir. Okuma çizgisinin bölüm

çizgileri arasına gelmesi durumunda, okuma gözle kestirilerek bulunur.

Okuma çizgisinden dorudan doğruya 108g 40c

Okuma çizgisinin yeri iki ana böl çizgisine göre tahmini yeri 8c

-------------

Okuma 108g 48c

bulunur.


Skalalı Mikroskop

Çizgi plağı üzerine bir skala (ince bölümler) çizilmiştir. Skalanın boyu, 1 grad büyüklüğündeki daire ana

bölümünün, çizgi plağı üzerindeki görüntüsünün boyuna eşittir. Skala bölüm sayılarının artma yönü yatay daire

bölümlerinin artma yönü ile ters doğrultudadır ve 100 eşit parçaya bölünmüştür

Yatay ve düşey dairelerde, ana bölümleri gösteren

rakamların altındaki çizgilerden ancak bir tanesi skalayı

keser. Şekil 5.18 de okuma mikroskobundan görüş alanı

içindeki pencerelerden, V (vertical) düşey açı, Hz

(horizontal) yatay açı ölçme pencereleridir.

Skalayı kesen ana bölüm çizgisinin grad değeri

ve skalada kestiği 1c birim doğrudan okunur. Skalada,

iki bölüm arasının, çizgi tarafından kesilmesi

durumunda (cc) gözle kestirilerek okunur.

Şekil 5.18 deki yatay ve düşey dairede:

V = 291g86c

Hz = 372g08c

Okumaları yapılır.


Çakıştırmalı Mikroskop

Açı okumalarının presizyonunu artırmak ve bazı alet hatalarından kaçınmak için çift görüntülü,

çakıştırmalı sistem geliştirilmiştir.

Şekilde Wild T2 teodolitine ait çakıştırmalı okuma mikroskobunun görüş alanı içinde üç okuma penceresi

görülmektedir. Üst penceredeki çizgiler mikrometre vidası kullanılarak çakıştırılır. Çakıştırma işleminin doğru

yapılabilmesi için okuma mikroskobunun göze çok iyi uydurulması gerekir

z

Çakıştırma işlemi tamamlandıktan sonra

Orta pencereden 105g 80c

Alt pencereden 2c 24cc

______________

105g 82c 24cc

Şekil 5.20 de okuma 105. 82. 24 graddır.


Optik Mikrometreli Mikroskop

Optik mikrometreli mikroskop sistemi ile açılar daha, presizyonlu bir biçimde ölçülebilmektedir (Şekil 5.19). Bu

sistemde, paralel yüzlü bir cam plaka, yatay ve düşey dairelerden geçip mikroskoba gelen ışınların doğrultusu üzerine

konulmuştur. Mikrometre vidası ile bu plakanın döndürülmesi sonucunda daire bölüm çizgileri ötelenebilmektedir.

Kern K1A teodolitine ait okuma mikroskobunun görüş alanı içinde iki okuma penceresi görülmektedir. Üst

pencere düşey, alt pencere yatay daireye aittir. Açı okuma göstergesi düşey iki paralel çizgidir. Bu çizgiler mikrometre

vidası döndürülmeden önce, düşey açı penceresinde görüldüğü gibi arada bir yerde bulunur. Düşey iki paralel çizgi

bölüm çizgilerini ortalayana kadar mikrometre vidası döndürülür. Yatay ve düşey dairelerde, ana bölümleri gösteren

rakamların çizgilerinden ancak bir tanesi ortalanabilir. Bu döndürme sırasında 100’e bölünmüş skala hareket eder ve

çift çizgi ile ana bölüm çizgisi arasındaki uzaklığı belirler.

Yandaki yatay dairede;

170g 65c 30cc

okuması yapılır. Burada 30cc gözle kestirilir.

Düşey daire okuması için 73 ana değeri ortalanır ve skala

okunur.


Yatay Açıların Ölçülmesi ve Çizelgeye Yazılması

Teodolitin, oküler tarafından bakıldığı zaman düşey dairenin sol tarafta olması durumuna teodolitin I. durumu,

sağ tarafta bulunması durumuna da II. Durumu adı verilir. I. ve II. durum okumaları arasındaki fark 200g tır.

Bir nokta gözlenerek yapılan yatay daire okumasına doğrultu okuması denir. Yatay açı iki doğrultu okuması

arasındaki fark bulunarak elde edilir (Şekil 5.21). Yatay açı ölçmesinde düşey gözleme çizgisi kullanılır. Açılar

ölçülürken genellikle solda kalan noktaya geri ikinci ölçme yapılan sağ tarafta kalan noktaya da ileri nokta denir. Bir

istasyon noktasında yatay açı ölçmesi için aşağıdaki biçimde hareket edilir.

a- Teodolitin I. Durumunda kolimatör yardımı ile A noktasına kaba yöneltme yapılır. Yatay ve düşey bağlama

mandalları sıkıştırılır. Böylece hedefin, dürbün görüş alanı içine sokulması sağlanır. Dürbünün içinden bakılır ve

görüntü netleştirilir. Yatay ve düşey az hareket vidaları kullanılarak, düşey gözleme çizgisi ile ince yöneltme yapılır . A

noktasında yatay daireden doğrultu okuması yapılır ve çizelgeye yazılır. Bu okumaya geri okuma adı verilir. Yatay ve

düşey bağlama mandalları açılarak B noktasına kaba ve ince yöneltme yapılarak ileri doğrultu okuması yapılır ve

çizelgeye yazılır.

b- Yatay ve düşey bağlama mandalları açılır. Dürbün muylu ekseni etrafında 200 grad döndürülür ve A

noktasına kaba yöneltme yapılır. Böylece teodolit II. duruma getirilmiş olur. I. durumda yapılan işlemler tekrarlanarak

A ve B noktalarında geri ve ileri doğrultu okumaları yapılır ve çizelgeye yazılır.

A (geri)B (ileri)

S

(Yatay Açı) = İleri Doğrultu Okuması - Geri doğrultu Okuması biçiminde hesaplanır


İleri doğrultu okuması geri doğrultu okumasından küçükse 400g eklenir. Ölçülen yatay açıların bir çizelgeye

yazılış biçimi ve hesaplanışı çizelge de gösterilmiştir.

Durulan nokta Yatay daire okumaları İndirgenmiş Ortalama

Ve

Alet durumu

Geri

(grad)

İleri

(grad)

Açılar ve toplamı

(grad)

Açılar

(grad)

S1

68.156

268.154

280.640

(400.000)

80.642

212.484

212.488

336.310 761.282 424.972 212.486

1 = 280.640 – 68.156 212.484g

2 = (80.642+ 400.000) – 268.154 212.488g

= 212. 486g

bulunur.

2

21

Teodolitin her iki durumu ile açı ölçülmesi, hem

yöneltme ve okuma hatlarının kontrolü, hem de alet

hatalarının giderilmesi bakımından gereklidir. Çizelgedeki

hesapların kontrolü için, ileri okumaların toplamından, geri

okumaların toplamı çıkartılır ve ikiye bölünür. Sonucun

ortalama açıya eşit çıkması hesapların doğruluğunu

gösterir.


Modern teodolitlerde yatay daire istenilen bir değere, repetisyon mandalı veya vidası ile yöneltilebilir. Yüksek

presizyon gerektiren açı ölçmelerinde, yatay daire değişik bölümlere yöneltilir ve tam seri ölçmelerinin sayısı arttırılır.

Bu yönteme seri yöntemi denir. Seri yöntemi ile açı ölçmesi ve çizelge hesabı Çizelge gösterilmiştir.

2

200)III(g

Durul

an

Nokt

a

Bakılan

NoktaSe

ri

N

o

Yatay Daire

Okumaları

I. Durum(grad)

Yatay Daire

Okumaları

II. Durum(grad)

Ortalama Sıfıra

İndirgenmiş

Ortalama(grad)

Seriler

Ortalaması(grad)

P2 P1

P3

1

0.650

149.298

200.652

349.296

0.651

149.297

0.000

148.646

148.647

P2 P1

P3

2

100.323

248.971

300.325

48.973

100.324

248.972

0.000

148.648

Çizelge5.2 de, P3 ileri P1 geri doğrultu okumalarıdır. Ortalama sütununda, I. ve II. doğrultu okumalarının

ortalamaları alınır ve P3 den P1 çıkartılarak sıfıra indirgenmiş ortalama bulunur. 2. Seride de benzer işlemler yapılır ve

iki seri ölçmesinde bulunan açıların ortalaması alınarak seriler ortalamasına yazılır.

Seri yöntemi daha çok, bir istasyon noktasından birden fazla doğrultu olduğu zaman ve fazla seri ölçmesi

gerektiren ölçmelerde kullanılır. Burada hesaplanan açılar daima başlangıç doğrultusu ile ölçülen doğrultunun yaptığı

açıdır.


Aşağıdaki şekildeki gibi gözleme noktaları yakın ise, nokta görünüyorsa doğrudan noktaya gözleme yapılmalıdır

Aksi durumda jalonun eksenine veya kısa tutulmuş çekül ipi gözlenmelidir. Gözlemeler mümkün olduğunca noktaya

yakın kısma yapılmalıdır.

Yüksek presizyon gerektiren ölçmelerde sehpa üzerinde kullanılan ve nokta üzerine merkezlendirilebilen

gözleme plakaları kullanılmalıdır


Düşey Açıların Ölçülmesi Ve Çizelgeye Yazılması

Düşey daire, dürbünle beraber hareket ettiğinden, düşey açılar sabit bir gösterge sistemine göre ölçülür. Düşey

daire gösterge indeksi adı verilen bu donanımın üzerinde, düşey daire gösterge düzeci vardır (Şekil). Bu düzeç ile

gösterge ekseni (GG) hassas biçimde asal eksene (AA) dik konuma getirilmesi sağlanır.

Gösterge Düzeci

Gösterge indeksiGösterge Düzeci Vidası

Gösterge indeksi ve düzeci


Düşey açı ölçmesinden önce, gösterge düzeç kabarcığının ortalanması gerekir. Kabarcık daire gösterge düzeç

vidası ile ortalanır.

Düşey daire

Gösterge düzeci

Gösterge indeksi

Düşey daire Gösterge düzeç vidası

Düşey daire gösterge düzeçli açı ölçme donanımı


Düşey açı, yatay açı gibi iki doğrultu arasındaki fark olarak belirlenmez. Düşey açıların başlangıç doğrultusu

teodolitin türüne göre belirlenmiştir Bu nedenle düşey dairenin bölümlendirmesi yatay daireye göre değişiktir.

Gösterge düzeç kabarcığının daha kolay ve hassas ortalanabilmesi için, bir prizma sistemi kullanılmış ve. Şekil

de görüldüğü gibi yansıtılmıştır. Silindir düzecin ortalanmamış durumu (a), ortalanmış durumu ise (b) dir. Her iki uç

birbirine göre ters yönde hareket eder. Bu donanım ile kabarcığın ortalanması çok doğru bir biçimde sağlanmaktadır.

Gösterge düzecinin duyarlığı çok büyük olduğundan ortalanma en küçük hareketle bozulur. Bu nedenle açı ölçmesi

bittikten sonra da, düzecin ortalanmış olup olmadığı kontrol edilmeli,eğer ortalama bozulmuş ise açı ölçmesi

tekrarlanmalıdır.

Silindir düzecin ortalanması

Çok sayıda düşey açı ölçmesi gerektiren ölçmelerde, gösterge düzecinin ortalanması çok zaman kaybına neden

olur ve hatta unutulabilir. Bu nedenle, modern teodolitlere gösterge düzeci yerine Kompansatör düzeni konmuştur. Bu

düzen bir sarkaç veya sıvı sistemden oluşur. Asal eksenin, düşeyden çok küçük ayrılmaları durumunda, göstergeden

gelen ışınların yönünü değiştirir ve asal eksenin tam düşey konumda iken yapılması gereken düşey açı okumasını

sağlar.


Düşey açı ölçmeleri için aşağıdaki biçimde hareket edilir:

a- Teodolitin I durumunda kaba yöneltme ve yatay gözleme çizgisi ile hedefe ince yöneltme yapılır. Düşey

daire gösterge düzeçli teodolitlerde düşey açı okuması yapmadan önce düşey daire gösterge düzeç vidası ile

gösterge düzeci ortalanır ve okuma mikroskobundan düşey açı okuması yapılarak çizelgeye yazılır.

b- Teodolitin II. durumunda da benzer işlemler tekrarlanır.

Her iki durumdaki okumaların toplamı, başucu ve ayakucu açısı ölçülüyorsa 400g (3600), eğim açısı

ölçülüyorsa 200g (1800 ) olmalıdır. Okumalar bir çizelgeye yazılır ve hesaplanır. Ölçülen düşey açıların bir

çizelgeye yazılış biçimi ve hesaplanışı çizelge de gösterilmiştir.

Durulan

Nokta

ve

Alet durumu

Düşey Daire

Okuması

(grad)

Başucu açısı

(grad)

S1

86.120

313.886 86.117

400.006

Çizelgede de başucu açısı

bağıntısı ile hesaplanır. Burada I birinci durumdaki,

II ikinci durumdaki düşey daire okumalarını

göstermektedir.

I + II = 400.006

dır. ifadesinde değerler yerine konursa.

= 86.117g

bulunur.

2

II)I(400I

2

006.400000.400120.85


TEODOLİTLERİN BAKIMI

Aletler, kullanılmadıkları sürece kutularında ve nem giderici torbaları ile muhafaza edilmelidir. Nem

gidericilerin özelliklerinin kaybolup kaybolmadıklarına dikkat edilmelidir. Nem gidericiler aktif halde iken mavi

renktedir, pembe renk özelliklerinin kaybolduğunu gösterir. Alet kullanma talimatlarındaki bakım önerilerine mutlaka

uyulmalıdır.

Arazi çalışması sonunda alet üzerindeki toz ve nem silinmelidir. Optik donanıma elle dokunulmamalı, yumuşak

güderi veya samur bir fırça ile temizlenmelidir. Toz, nemle birleştiğinde çamur haline geleceğinden, mekanik

kısımlarda kuruduğu zaman, aletin çalışmasına engel olacaktır. Aletlerin en büyük düşmanı küftür. Bu nedenle uzun

süre muhafaza edilecek aletler karanlık, rutubetli ve havasız ortamlarda muhafaza edilmemelidir. Bu gibi ortamlar, çok

kısa sürede küflenmeye müsait ortamlardır. Böyle bir ortamda aletler muhafaza edilecekse, nem giderici bitki

yetiştirilmesi, havalandırma sistemleri vs. gibi önlemler alınmalıdır.

Aletler taşınırken kutularında taşınmalı, çarpmalardan korunmalıdır. Alet hatalarının başlıca nedenin, şiddetli

sarsıntı ve çarpmaların olduğu unutulmamalıdır. Kısa uzaklıklarda istasyondan, istasyona alet taşınırken sehpa

üzerinde dik durumda kucakta veya omuzda taşınmalıdır


TEODOLİTLERİN KONTROL VE DÜZENLENMESİ

Açı ölçmelerinde doğru sonuç elde etmek için, araziye çıkmadan önce ve arazi işlerinin bitirilmesinden sonra,

teodolitler mutlaka kontrol edilmelidir. Arazi çalışmalarının en zor kısmı noktaların yanına ulaşımdır. Genellikle

yüksek tepelerde bulunan noktanın yanına gitmek için uzun süre yürümek zorunda kalınır. Alet istasyon noktasına

kurulduktan sonra veya ölçmeler sırasında fark edilecek bir alet hatası o günkü tüm işleri aksattığı gibi, bütün bir gün

çalışıldıktan sonra fark edilecek alet hatası da tüm emeklerin boşa çıkmasına ve ekonomik kayba neden olacaktır.

Teodolitlerde karşılaşılan hatalar "düzenlenebilen hatalar ve düzenlenemeyen hatalar" olarak iki kısımda

incelenir.

Düzenlenemeyen Hatalar

Bir teodolitte imalat hataları düzenlenemeyen hatalardır. Hata saptanır fakat hata nedeninin giderilmesi oldukça

zordur. Hataların tespitinden sonra, ancak önlemler almak mümkündür. Bu hatalar şunlardır.

1- Alidatın Dış Merkezliği Hatası

2- Optik Eksenin Asal Eksene Göre Dışmerkezliği Hatası

3- Bölümlendirme Hatası


1- Alidatın Dış Merkezliği Hatası

Asal eksen ve muylu eksenler, Yatay ve düşey dairelerin merkezlerinden geçmelidir. aksi halde dışmerkezlik söz

konusudur. Hata, aletin I. ve II. durumunda ölçme yapılıp ortalaması alınarak giderilir.

2- Optik Eksenin Asal Eksene Göre Dışmerkezliği Hatası

Optik eksen, asal eksene göre dış merkez olabilir. Açı ölçmelerine etkisi çok fazla olmamasına rağmen, önlem

olarak aletin I. ve II. durumunda ölçme yapılıp ortalaması alınmalıdır.

3- Bölümlendirme Hatası

Aletlerde daire bölümlerinde hatalı işaretlenmiş bölümler olabilir. Açı ölçmeleri, eşit aralıklarla dairenin değişik

yerlerinde yapılarak ölçmelerin ortalaması alınır. Bu suretle hatanın etkisi azaltılmış olur.

Modern teodolitlerde okuma donanımı, çapa göre simetrik okumaları verdiğinden bölümlendirme hatası etkisi

giderilmiş olur.


Düzenlenebilen Hatalar

Teodolitlerde eksenler ve aralarında bulunması gereken koşullar Bölüm 5.2.1 de açıklanmıştır. Bu koşulların

sağlanıp sağlanmadığının araştırılmasına teodolitlerin kontrol işlemi denir. Teodolitlerde bulunması gereken eksen

koşulları ve gerekli kontrol ve düzenlemeler şöyle sıralanabilir:

1- Küresel düzeç düzenli olmalıdır

2- Silindir düzeç ekseni asal eksene dik olmalıdır.

3- Dürbünün düşey gözleme çizgisi muylu eksene dik olmalıdır.

4- Optik eksen muylu eksene dik olmalıdır.

5- Muylu eksen asal eksene dik olmalıdır.

6- Düşey daire göstergeleri düzenli olmalıdır.

7- Optik çekül düzenli olmalıdır.

8- Kompansatörün sağa ve sola salınımları eşit olmalıdır

9- Açı okuma donanımı doğru olmalıdır.


1- Küresel Düzeç düzenli olmalıdır

Küresel düzeç kabarcığı, üç tesviye vidası kullanılarak, teodolitin herhangi bir konumunda ortalanır. Teodolit

asal ekseni etrafında döndürülerek, kabarcığın her konumda ortada olup olmadığı kontrol edilir. Ortada değilse

düzenlemek gerekir

Küresel düzeç

Düzenleme vidaları

Küresel düzeç düzenleme vidaları

Düzenleme:

Düzeç kabarcığının kaçma miktarının yarısı uygun doğrultudaki tesviye vidası, diğer yarısı da düzeç düzenleme

vidası ile hareket ettirilerek kabarcık ortalanır. Bu işleme, düzeç kabarcığı her konumda ortada oluncaya kadar devam

edilir.


2- Silindir Düzeç Ekseninin Asal Eksene DiklikKontrolü (Silindir Düzeç Eksenini Asal Eksene Dik Olmalıdır)

Bölüm 5.2.4. de anlatıldığı gibi ince tesviye yapıldıktan sonra, ana eksen koşulunun kontrolü yapılır.

Silindir düzeç, teodolitin her konumunda ortada kalmıyor ise, düzeç düzensiz demektir.

Düzenleme:

Silindir düzeç ekseni tesviye vidalarından ikisinin eksenine paralel konuma getirilir. Silindir düzeç kabarcığı bu

konumda itina ile ortalanır. Sonra, alet yarım devir (~200 grad) döndürülür. Bu durumda kabarcığın ortadan ayrılma

miktarı bu hatanın iki katına eşittir. Ayrılma miktarının yarısı, tesviye vidaları ile diğer yarısı da silindir düzeç

düzenleme vidası ile, (Şekil 5.29) uygun yöne döndürülerek giderilir. Bu düzenlemeden sonra teodolit tekrar kontrol

edilmelidir.

Silidir düzeç

Düzenleme vidası

Silidir düzeç

Silindir düzeç düzenleme vidası


3- Düşey gözleme çizgisinin muylu eksene diklik şartının kontrolü (Dürbünün Düşiey Gözlema Çizgisi Muylu

Eksene DikOlmalıdır)

Bu şartın kontrolü için, teodolit tesviye edilir ve dürbün göze uydurulur, sonra, dürbünün düşey gözleme

çizgisinin bir ucu, keskin görünen bir A noktasına çakıştırılır

Düşey az hareket vidası ile düşey çizgi boyunca yukarıdan aşağıya doğru dürbün hareket ettirilir. Düşey çizginin

alt ucunda da noktanın çizgi üzerinde olması gerekir. Eğer çizgi noktadan ayrılmışsa bu şart yerinde değildir. Ayrılma

miktarı hatanın iki katına eşittir.

Düşey gözleme çizgisinin dikliğinin kontrolü


3- Düşey gözleme çizgisinin muylu eksene diklik şartının kontrolü (Dürbünün Düşiey Gözlema Çizgisi Muylu

Eksene DikOlmalıdır)

Düzenleme:

Okülerin önündeki koruyucu kapak açılır ve gözleme çizgilerini taşıyan plakaların vidaları gevşetilir. Hatanın

yarısı kadar, gözleme çizgileri plakasını üzerinde taşıyan halka döndürülür.

Gözleme çizgileri

Düzenleme vidaları

Gözleme çizgileri plakası ve vidaları


4- Optik Eksenin Muylu Eksene Diklik Şartının Kontrolü ( yatay kolimasyon hatası)

Bu şartın alette bulunmaması halinde, dürbün muylu eksen etrafında döndürülürken optik eksen bir düzlem

yerine bir koni yüzeyi tarar. Hatanın varlığı bir noktaya aletin her iki durumunda gözleme yapılması ile anlaşılır.

Bunun için minimum 100 m uzaklıkta, yaklaşık muylu eksen yüksekliğine eşit bir nokta, aletin I. ve II. durumlarında

gözlenir ve a'1 ve a'

2 okumaları yapılır.

ise, hata yoktur.

ise kolimasyon hatası vardır. Yukarıdaki eşitlikten

yazılabilir. Hatasız duruma karşılık gelen a1 ve a2 okumaları ilk eşitlikle karşılaştırılırsa

olur.

g

12200'a'a

2200'a'ag

12

g

12200)'a()'a(

22

'aa

11

'aa


Örnek

a’1 = 42g 24c 50cc

a’2 = 242g 40c 50cc

ise eşitliğinden

= 8c

bulunur. Yatay dairede I. ve II. durumda okunması gereken değerler ve den

a’1 = 42g 32c 50cc

a’2 = 242g 32c 50cc

bulunur.

Düzenleme:

Aletin II. durumunda, hatanın yarısı () yani yatay dairede olması gereken değer (5.4) ve (5.5) ifadelerinden

hesaplanır ve yatay dairede bu okuma elde edilinceye kadar yatay az hareket vidası döndürülür. Bu durumda gözleme

çizgileri kesim noktası, gözlenen noktadan ayrılacaktır. Noktaya tekrar ince yöneltme yapılıncaya kadar, gözleme

çizgileri plakası yatay doğrultuda hareket ettirilir. Bu düzenleme doğru sonuç elde edilinceye kadar tekrarlanmalıdır.

g

12200)'a()'a(

22

'aa 11

'aa


5- Muylu Eksenin Asal Eksene Diklik Şartının Kontrolü

Bu şartın kontrolü, kolimasyon hatasında olduğu gibi yapılır. Aletin tesviyesinden ve dürbün göze

uydurulmasından sonra, alet seviyesinden çok yüksekte veya çok alçakta bir noktaya aletin her iki durumunda gözleme

yapılır. Her iki durum okumalarının toplamı 200g ise hata yoktur. İki durumda yapılan okumalar arasındaki fark 200

grad dan farklı ise bu fark hatanın iki katına eşit olacaktır.

Düzenleme:

Teodolitlerde bu şartın düzenlenmesi çok iyi bir teknisyen tarafından ve laboratuar koşullarında yapılmalıdır.


6 - Düşey Daire Göstergeleri Düzenli Olmalıdır ( Düşey Kolimasyon)

a- Gösterge Düzeçli Teodolitlerde

Kontrol:

Başucu açısı ölçen teodolitlerde, aletin I ve II durumunda dürbünün tam yatay konumundaki okuma 100g ve

300g .eğim açısı ölçen aletlerde ise 0g ve 200g olmalıdır. Ayrıca başucu ölçen aletlerde düzenli duruma karşılık gelen ve

her iki durumda ölçülen başucu, ve ayakucu açılarının toplamı 400g , eğim açılarının toplamı ise 200g olmalıdır.


Göstergelerin düzenli olduğu bir aletle ölçülen başucu açıları Z1 ve Z2 ise:

olmalıdır.

Göstergede kadar bir hata varsa ve ölçülen başucu açıları Z’1 ve Z’2 ise,

şeklinde hesaplanır ve

biçiminde yazılabilir. Buradan,

bulunur.

g

21400 Z Z

2400'ZZ21

g

21400)Z()Z(

11

ZZ

22

'ZZ


b- Eğim açısı ölçen teodolitlerde

Göstergelerin düzenli olduğu bir alette ölçülen başucu açıları 1 ve 2 ise:

olmalıdır.

Göstergede kadar bir hata varsa ve ölçülen eğim açıları ’1 ve ’2 ise

şeklinde hesaplanır ve

biçiminde yazılabilir. Buradan,

bulunur.

220021

g

21200

)'(200221

II

22


Düzenleme

a- Düşey daire gösterge düzeçli teodolitlerde

Hatanın yarısı ile hesaplanan değer, düşey dairede okununcaya kadar düşey daire gösterge düzeç vidası

döndürülür. Bu durumda düşey daire düzeci ortadan kaçmıştır. Düzeç düzenleme vidaları ile kabarcık ortalanarak hata

düzenlenir.

b- Kompansatörlü Teodolitlerde

Gösterge düzeçli teodolitlerdeki yöntemle kontrol ve hesaplar yapıldıktan sonra; düşey dairede okunması

gereken değer elde edilinceye kadar düşey az hareket vidası döndürülür. Bu durumda yöneltme bozulmuştur. Gözleme

çizgilerini aşağı ve yukarı hareket ettiren vidalar, ince yönelme elde edilinceye kadar döndürülerek hata düzenlenir.


7- Optik Çekül Düzenli olmalıdır

Alet tesviye edildikten sonra optik çekülün altına beyaz bir kağıt konur. Optik çekülün merkezlendirme işaretine

karşılık gelen nokta işaretlenir. Alet asal ekseni etrafında 900 aralıklarla döndürülerek, optik çekülün merkezlendirme

işaretine karşılık gelen noktalar kağıt üzerine işaretlenir. Dört ayrı konumda aynı nokta gözleniyorsa optik çekül

düzenlidir. Eğer dört farklı nokta işaretlenmiş ise optik çekül düzensizdir.

Düzenleme

Noktalar karşılıklı olarak birleştirilir ve kesim noktası bulunur. Optik çekül düzenleme vidaları yardımıyla

kesim noktasına merkezlendirme yapılır. Bu düzenleme optik çekülün teodolit üzerinde olması durumunda

geçerlidir. Üç kollu taban plakası üzerindeki optik çeküllerde uygulanamaz.


8- Kompansatörün sağa ve sola salınımları eşit olmalıdır

Alet tesviye edildikten sonra düşey açı okunur. Düşey daire doğrultusundaki tesviye vidası bir yöne

döndürülerek düşey açıdaki sapma miktarı okuma mikroskobundan belirlenir (sağ veya sol tarafa). Tesviye vidası bu

kez aksi yöne döndürülerek aksi yöndeki sapma miktarı bulunur. Bu iki değer birbirine eşit olmalıdır. Aksi halde

yapılacak açı ölçmeleri doğru olmaz. Düzenleme mutlaka yapımcı firma yetkili servisi tarafından yapılmalıdır.


9- Açı okuma tertibatlarının kontrolü.

Skalalı veya optik mikrometreli okuma tertibatlarında, skala veya mikrometre uzunluğu daire ana bölüm

uzunluğuna eşit olmalıdır.

Skalalı okuma düzeninde, skalanın 0 çizgisi yatay dairenin herhangi bir grad bölüm çizgisi ile tam çakıştırılır.

Skalanın son çizgisi bir sonraki grad çizgisi ile tam çakışmalıdır.

Mikrometreli okuma düzenlerinde, mikrometrenin 0 çizgisi dairenin ana bölüm çizgilerinden birisini

ortalandıktan sonra, mikrometre vidası döndürülür ve son (100) çizgisi bir sonraki grad bölüm çizgisini ortalamalıdır.


DÜZENLENMEDE DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR

Aletlerde bulunan eksen koşullarının kontrolünden sonra düzenlenebilen hataların düzenlenmesi gerekir.

Aletlerin düzenlenmesinde, aşağıda açıklanan bazı noktalar göz önünde tutulmalıdır.

1-Aletlerde düzenlenecek koşulların bir kısmı birbirine bağlıdır. Bir düzenleme kendinden önce yapılmış bir

düzenlemeyi bozmamalıdır.

2-İki düzenleme birbirinden bağımsız yapılamıyorsa, yani biri diğerini etkiliyorsa her iki düzenleme, birkaç kez

tekrarlanmalıdır ve bu düzenlemelerle sağlanacak şartlar birlikte sağlanmalıdır.

3-Aletlerde bir koşulun kontrol ve düzenlenmesi birkaç kez yapılacağından her defasında hata miktarı

küçülecektir. Bu yüzden birbirini izleyen denemelerdeki hassasiyeti de artırmak gereklidir.

4-Aletlerin kontrol ve düzenlemelerinde iyi bir sonuç alabilmek için alet, laboratuar koşullarında kolimatör

kullanılarak yapılmalıdır. Arazide yapılacaksa, alet sağlam ve sert bir zeminde kurulmalı, sehpaya uygulanan

gerilmeler dengeleninceye kadar alet kendi halinde bırakılmalıdır. Bu işler gölge ve rüzgarsız bir yerde yapılmalıdır.

5-Dürbün göze çok iyi uydurulmalıdır.

6-Düzenleme vidalarından biri sıkılırken, diğeri gevşetilmelidir. Düzenleme işlemi bittikten sonra vidalar

gevşemeyecek biçimde sıkıştırılmalıdır.

7-Bir aletin düzenli kalma süresi, düzenlenen kısma ve aletin kullanılış şekline göre değişir. Presizyonlu işlerde,

bazı düzenlemelerin ölçmeye başlamadan önce de yapılması gerekebilir.

GENEL TANIMLAR - İTÜcoskun/contents/lessons/... · 7. Optik çekül oküleri 8. Yatay az hareket...

Documents

Transcript of GENEL TANIMLAR - İTÜcoskun/contents/lessons/... · 7. Optik çekül oküleri 8. Yatay az hareket...