I
ÖZET
XIX. yüzyıl divan şairlerinin büyük çoğunluğu devlet dairelerinde katiplik
yapmışlardır, yahut hayata böyle atılmışlardır. Bu dairelerin başında bulunan
memurların çoğu da şairdir. Bazı şairlerin çalıştıkları dairelerde mahlas aldıkları da
bilinmektedir. İşte bunlardan biri de katiplik görevinde bulunmuş, asıl adı Hasan olan
Âkif mahlaslı şairimizdir.
Kaynaklarda doğum tarihi hakkında bilgi bulunmayan ve H.1243 - M.1827
/1828'de vefat eden Âkif, XIX. yüzyıl şairlerinden olup Selânikli Ali Ağa'nın
oğludur.
Divan 74 varaktan meydana gelmekte olup talik yazıyla yazılmıştır. Ali Emiri
Efendi, Manzum Eserler, Millet Kütüphanesi, 269'da kayıtlı tek nüshası vardır. İşte
bu çalışmada 7 kaside, 38 tarih, 31 musammat, 131 gazel, 10 kıta, 1 nazım, 37
müfred olan Âkif Divanı şekil ve muhteva açısından incelenmiş ve divan metni
transkripsiyonlu olarak verilmiştir. Çalışmanın başında dönemin siyasi durumu
hakkında bilgi verilmiş olup şairin hayatı, Divan'ı ve edebî şahsiyeti mevcut
kaynaklar ile divana dayanılarak incelenmiş, söz konusu eserin nüshası tanıtılmaya
çalışılmıştır.
II
SUMMARY
Most of the divan poets of the 19. century worked as clerks in officces or they
began to gain their lives. Most of the clerks in those offices are poets. It is known
that some poets took pennames(nicknames) at the offices they worked. One of the
them is Akif, whose real name is Hasan he had worked as a clerk.
Eventhough there is no information about his birth date, it is known that he is
one of the 19. century poets who is the son of Ali from Selanik, and he died at 1243
(Hijra calendar) -1827/1828 A.C.
Divan consists of 74 sheet and it is written in a style Arabic script. According
to studies it is found that there is on copy registred at number 269 at the Ali Emiri
Efendi, works written in verse(National Library). It is this study, The Divan of Akif
which has 7 kaside, 38 tarih, 31 musammat, 131 gazel, 10 kıta, 1 nazım, 37 müfred is
analyzed with the aspect of form and content and the divan text was given
transcriptionally. At the beginnig of the study, there is information given about the
political condition of the period. The poet's life, his literary personality and his work
are analysed depending on the available sources and the Divan. The copy of the work
is tried to be given.
III
İÇİNDEKİLER
TÜRKÇE ÖZET.......................................................................................................... I
İNGİLİZCE ÖZET..................................................................................................... II
ÖN SÖZ.................................................................................................................. XXI
KISALTMALAR................................................................................................. XXIII
GİRİŞ
A. ÂKİF'İN YAŞADIĞI DEVİR.................................................................................2
I. Devrin Siyasî Durumu................................................................................. 2
II. Devrin Divan Şiirinin Özellikleri.................................................................3
III. Devrin Önemli Şairleri................................................................................4
BİRİNCİ BÖLÜM
ÂKİF'İN HAYATI,
ESERLERİ, DİVANI, EDEBÎ ŞAHSİYETİ
A. HAYATI..................................................................................................................6
B. ESERLERİ...............................................................................................................6
C. DİVANI....................................................................................................................8
I. Şekil Özellikleri.............................................................................................8
1. Tertip Şekli........................................................................................8
2. Nazım Şekil ve Türleri......................................................................9
3. Vezin...............................................................................................10
4. Kafiye ve Redif...............................................................................17
II. Dil ve İfade Özellikleri...............................................................................21
Ç. EDEBÎ ŞAHSİYETİ……………………………………………………..………40
İKİNCİ BÖLÜM
DİVANIN MUHTEVA ÖZELLİKLERİ
A. DİN ve TASAVVUF...........................................................................................46
I. Din...............................................................................................................46
1. Allâh................................................................................................46
a. Âdil......................................................................................47
b. Celîl.....................................................................................47
IV
c. Hakk.....................................................................................47
ç Hâlık ....................................................................................48
d. Hayy....................................................................................48
e. Kerîm...................................................................................48
f. Latîf.................................................................................... 48
g. Menân .................................................................................48
ğ. Rahîm................................................................................. 48
h.Settâr.....................................................................................49
ı. Vedûd...................................................................................49
i. Veliyy...................................................................................49
2. Melekler..........................................................................................49
a. Kudsiyân..............................................................................50
b. Melekût................................................................................50
c. Hârût....................................................................................50
ç. İblis ....................................................................................50
3. Kitaplar (Kitâb-ı Mukaddes) ..........................................................51
a. Kur’ân-ı Kerîm....................................................................51
b. İncîl.....................................................................................51
4. Âyetler, Hadîsler, Dualar, Yemin Sözleri .....................................52
a. Kün......................................................................................52
b. Belî......................................................................................52
c. Sûre-i Velleyl, Sûre-i Nûr, Sûre-i Şems............................52
ç. Ve'd-duhâ ............................................................................53
d. Sûre-i Seb‘a'l-mesânî...........................................................53
e. El-hamdü li'llah, Hamdü li'llah ...........................................53
f. Ahsen-i Takvîm....................................................................54
g. Tebbet-i vârûn.....................................................................54
ğ. Cennâtü ‘adn........................................................................54
h. Salavât ................................................................................55
ı. Lâ havl..................................................................................55
i. Levlâk ..................................................................................56
V
j. Kenz-i Mahfî .......................................................................56
k. Ve le-‘amruk........................................................................56
l. Nefsî ve Ümmetî .................................................................57
m. ‘Iyâzen bi'llâh.....................................................................57
n. Hâşe li'llâh ..........................................................................57
o. Bârek'allâh...........................................................................57
ö. Levhaş'allâh ........................................................................58
p. Bi'llâh ..................................................................................58
r. Va'llâhü a‘lem bi's-savâb.....................................................58
5. Peygamberler...................................................................................58
a. Hz. Âdem ............................................................................58
b. Hz. İbrahim (Halîlullâh)......................................................59
c. Hz. Yakup (Şah-ı Kenân, Kenân)....................................... 59
ç. Hz. Yûsuf ............................................................................59
d. Hz. İsâ (Îsî, Mesîhâ)............................................................60
e. Hz. Lokman ........................................................................60
f. Hz. Hızır .............................................................................61
fa. Mâ’-i hayât, Âb-ı hayât, Âb-ı hayvân ....................61
fb. Zulmât....................................................................62
g. Hz. Muhammed...................................................................62
6. Ashâb Âli ve Ümmet ......................................................................63
7. Halifeler...........................................................................................63
a. Hz. Fârûk.(Hz. Ömer)..........................................................63
b. Hz. Osman (Zî'n-nûreyn)....................................................64
c. Hz. Ali (Hz. Haydar)...........................................................64
8. Hayr ve Şer......................................................................................64
9. Kıyamet ve Ahiretle İlgili Mefhûmlar............................................65
a. Deccâl..................................................................................65
b. Kıyâmet…...........................................................................65
c. Mahşer ................................................................................66
ç. Amel, Amel defter...............................................................67
VI
d. Cennet .................................................................................67
e. Hûrî......................................................................................68
f. Gılman..................................................................................68
g. Tûbâ ....................................................................................68
ğ. Cehennem ...........................................................................69
h. Kevser..................................................................................70
10. İbadetle İlgili Mefhûmlar .............................................................71
a. Namaz (Ehl-i sücûd)............................................................71
b. Dua, Tevbe, Şefkat, Mağfiret..............................................71
c. Oruç (Rûze, Rûze-dâr, İmsâk) ............................................71
ç. Kurban.................................................................................72
d. Gaza, Şehid .........................................................................72
e. Ka‘be ...................................................................................73
f. Zemzem................................................................................73
11. Dinle İlgili Diğer Mefhûmlar........................................................73
a. Dîn......................................................................................73
b. İslâm ...................................................................................74
c. Müselmân, Müslim, Münkad, İmân....................................74
ç. Sevâb....................................................................................74
d. Savâb...................................................................................74
e. Kâfir, Küffâr........................................................................75
f. Müşrikîn, İnkâr, Münkir, Münkirân.....................................75
g. Küfr......................................................................................75
ğ. Günâh, Günehkâr, Âsî, Âsiyân, İsyân, Hata, Cürm, Mücrim,
Müznib, Ma‘âsî, Ma‘siyet...........................................................................................76
h. Hîle, Mekr............................................................................76
ı. Helâl.....................................................................................76
i. Harâm...................................................................................76
12. Dini Aylar .....................................................................................77
a. Şevval, Şaban, Arabî aylar...............................................77
II. Tasavvuf ....................................................................................................78
VII
1. Mevlevîlik.......................................................................................78
a. Eyvallâh...............................................................................78
b. Çille ....................................................................................79
c. Külâh....................................................................................79
ç. Sikke....................................................................................79
d. Semâ ...................................................................................80
e. Musîkî .................................................................................80
f. Dönmek................................................................................81
g. Halvet .................................................................................81
2. Abdâl, Derviş .................................................................................81
3. Şeyh, Pîr .........................................................................................82
4. Sâlik ................................................................................................82
5. Zâhid, Zühhâd (Zahitler) ................................................................82
6. Vâiz.................................................................................................83
7. Hânkâh, Dergâh, Dergeh, Tekye ....................................................83
8. Köle (Çâker, Kemîne, Kul, Gedâ) .................................................83
9. Sûfî .................................................................................................83
10. Rind, Rindân(Rintler) ...................................................................84
11. Hâfız .............................................................................................85
12. Nâdân ...........................................................................................85
13. Ârif ...............................................................................................85
14. Keşkül, Tesbih , Sübhâ, Asâ, Abâ, Kabâ..................................86
15. Vahdet, Kesret .............................................................................86
16. Tecellî ...........................................................................................87
17. Cezbe.............................................................................................87
18. Hayrân...........................................................................................88
19. Belâ...............................................................................................88
20. Fenâ, Bekâ.....................................................................................88
21. Nefs ..............................................................................................89
22. Zikr................................................................................................89
23. Zühd, Takvâ..................................................................................89
VIII
24. Harabât .........................................................................................90
25. Tarîk..............................................................................................90
26. Menzil, Menzilet ..........................................................................91
27. Dünyâ, Âlem, Cihân, Dâreyn, Dehr .............................................91
28. Mutasavvıflar ...............................................................................92
a.‘Abdülkâdir Geylânî ............................................................92
b. İbrahim Edhem....................................................................92
c. Hallac-ı Mansur...................................................................92
ç. Hatem-i Tayy ......................................................................93
d. Muhyiddîn bin Arabî ..........................................................93
e. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî.................................................93
B. TOPLUM ve KÜLTÜR.......................................................................................95
I. Şahıslar........................................................................................................95
1. Tarihî Şahsiyetler............................................................................95
a. Sultan Ahmed......................................................................95
b. Mahmud Han.......................................................................95
c. Cevdet Paşa..........................................................................96
ç. Mustafa Reşid Paşa..............................................................96
2. Tarihî-Efsanevî Şahsiyetler ............................................................97
a. Dârâ......................................................................................97
b. Nerîmân...............................................................................97
c. Rüstem.................................................................................97
ç. Hüsrev..................................................................................98
d. Zal, Kahramân.....................................................................98
e. İskender................................................................................98
f. Âsaf......................................................................................99
g. Nemrûd................................................................................99
ğ. Züleyhâ..............................................................................100
h. Ehrimen.............................................................................100
ı. Hülâgû................................................................................101
3. Şairler............................................................................................101
IX
4. Kendi Alanında Ün Yapmış Şahsiyetler ......................................102
a. Resim Alanında.................................................................102
aa. Bihzâd..................................................................102
ab. Mânî.....................................................................102
b. Zenginlik Alanında ..........................................................103
ba. Kârûn....................................................................103
bb. Tomanbay............................................................103
c. Felsefe Alanında ...............................................................103
ca. Sokrat...................................................................103
cb. Felâtûn..................................................................103
cc. Aristo....................................................................104
cç. İbn-i Sina (Bû Âlî-tînet) ......................................104
cd. Farabî ..................................................................104
ce. Öklidis (Okladis) ................................................105
ç. Zalimlik Alanında ...........................................................106
ça. Haccâc..................................................................106
d. Aşk Alanında.....................................................................106
da. Leylâ ile Mecnûn ...............................................106
db. Hüsrev ü Şirin......................................................106
dc. Ferhâd ü Şirin ......................................................106
e. İçki Alanında ....................................................................107
ea. Cem......................................................................107
5. Divan'da Adı Geçen Diğer Şahsiyetler..........................................107
II. Eserler ......................................................................................................109
1. Mesnevî ........................................................................................109
2. Mantıkuttayr..................................................................................110
3. Şeh-nâme ......................................................................................110
III. Kavimler .................................................................................................110
1. Hindû ............................................................................................110
2. Fireng ...........................................................................................111
3. Arap..............................................................................................111
X
4. Acem ............................................................................................111
5. Tâtâr..............................................................................................112
6. Rûmî .............................................................................................112
IV. Ülkeler ve Şehirler .................................................................................112
1. Ülkeler ..........................................................................................112
a. Rûm....................................................................................112
b. Çin.....................................................................................113
c. Hıtâ, Huten.........................................................................113
ç. Arabistân............................................................................113
d. Kâfiristân...........................................................................113
e. Firengistân.........................................................................114
f. Mısır...................................................................................114
g. Keşmir, Hind, Şam............................................................114
2. Şehirler ........................................................................................114
a. İstanbul'daki Yer İsimleri..................................................114
b. Bâbil..................................................................................115
c. Selanik ..............................................................................115
ç. Mora...................................................................................115
d. Horasan..............................................................................116
e. Nişâbûr...............................................................................116
f. Isfahan................................................................................116
g. Sebâ ..................................................................................116
ğ. Kandiye.............................................................................117
h. Dimetoka...........................................................................117
ı. Bosna..................................................................................117
i. Akbâ...................................................................................118
IV. Dağlar .....................................................................................................118
1. Dürzi Dağı (Lübnan Dağı) ...........................................................118
2. Kaf Dağı........................................................................................118
3. Tur Dağı .......................................................................................118
4. Bisütun .........................................................................................119
XI
V. Nehirler ...................................................................................................119
1. Kızılırmak.....................................................................................119
2. Ceyhûn .........................................................................................119
3. Nîl .................................................................................................120
VI. Vadi ........................................................................................................120
1. Eymen Vadisi ...............................................................................120
VII. İçtimâî Hayat .......................................................................................120
1. Rezm.............................................................................................120
2. Bezm.............................................................................................121
3. Musikî...........................................................................................122
4. Av..................................................................................................122
5. Bayramlar .....................................................................................123
6. Hat Sanatı......................................................................................124
7. Oyunlar .........................................................................................124
a. Satranç ..............................................................................124
b. Tavla..................................................................................125
c. Çevgân .............................................................................125
ç. Güreş .................................................................................125
d. Bâzîçe................................................................................125
e. Lu‘b ...................................................................................126
8. Süslenme ......................................................................................126
a. Kıymetli Madenler ve Taşlar ............................................126
aa. Altın, Zer..............................................................126
ab. Sîm.......................................................................127
ac. La‘l.......................................................................127
aç. Dürr, İnci, Lü’lü, Le’âlî, Şehvâr, Gevher, Güher,
Mücevher..................................................................................................................128
ad. Zümrüd, Elmâs, Yâkût ........................................128
ae. Sadef.....................................................................128
af. Mercân .................................................................129
ag. Mermer, Fûlâd(Çelik), Ahen(Demir) ..................129
XII
b. Güzel Kokular ..................................................................129
ba. Misk, Müşg..........................................................129
bb. Anber; Abîr..........................................................129
bc. Kâfûr ...................................................................130
bç. Gül-âb .................................................................130
bd. Bû.........................................................................130
c. Süs Eşyaları ......................................................................130
ca. Sürme, Vesme, Tutiyâ..........................................130
cb. Şâne......................................................................131
cc. Yelpeze.................................................................131
cç. Hokka, Dürc ........................................................131
cd. Ayna, Ayîne, Mir’at.............................................132
9. Giyim-Kuşam................................................................................132
a. Kumaşlar ...............................................................132
b. Giyecekler .............................................................132
10. Padişah ve Çevresi .....................................................................133
a. Padişah ..................................................................133
b. Saray .....................................................................133
c. Taht........................................................................134
ç. Tâc .........................................................................134
d. Mühür ...................................................................134
e. Nevbet ...................................................................135
f. Kûs..........................................................................135
g.Vezîr ......................................................................135
ğ. Şehzâde..................................................................136
h. Düstûr-i mükerrem ................................................136
ı. Kâtib-i dîvân ..........................................................136
i. Defterdâr.................................................................136
j. Enderûn, Tîmâr ......................................................136
k.Fermân....................................................................137
l. Menşûr, Berât, Tuğra .............................................137
XIII
11. Yiyecekler ..................................................................................138
12. Mimarî........................................................................................138
13. Tabâbet .......................................................................................138
a. Hastalıklar..........................................................................138
b. Tıpla İlgili Bazı Kavramlar...............................................139
14. Alış-veriş.....................................................................................139
15. Yazı İle İlgili Hususlar ...............................................................140
16. Gemi İle İlgili Hususlar ..............................................................141
17. Bazı Tipler ve Meslek Erbabı .....................................................141
18. Sihir ............................................................................................141
19. Telakki ve İnanışlar ....................................................................142
20. Gelenek ve Görenekler................................................................143
21. Diğer Eşyalar ..............................................................................144
C. İNSAN..................................................................................................................146
I. Sevgili........................................................................................................146
1. Sevgilide Güzellik Unsurları ........................................................146
a. Saç .....................................................................................146
b. Alın ...................................................................................148
c. Kaş ....................................................................................148
ç. Göz (Çeşm, Dîde ) ............................................................149
d. Gamze................................................................................149
e. Kirpik (Müje, Müjgân) .....................................................150
f. Yüz (Yanak, Ruhsâr, Ruh, Rûy, İzâr) ...............................150
g. Ben (Hâl) ..........................................................................151
ğ. Ayva Tüyü (Hatt) .............................................................151
h. Ağız (Dehen, Leb, Fem) ...................................................152
ı. Diş (Dendân) .....................................................................152
i. Çene (Zenahdân, Zekân) ..................................................153
j. Boy (Kâmet, Bâlâ, Kadd) .................................................153
k. Bel (Mûmiyân) .................................................................153
l. Gerden …...........................................................................154
XIV
m. Beden (Ten, Endâm, Vücûd ) ..........................................154
n. Pazı (Bâzû) .......................................................................154
2. Sevgili İle İlgili Diğer Unsurlar ...................................................154
a. Bûse ..................................................................................154
b. Söz(Güftâr, Kelâm) ..........................................................155
c. Reftâr, Reviş .....................................................................155
ç. Kûy-ı Yâr ..........................................................................155
d. Gölge (Sâye) .....................................................................155
e. Gülüş (Hande) ...................................................................156
f. Nâz, Cilve, Şîve .................................................................156
g. Ayak Toprağı.....................................................................156
II. Âşık..........................................................................................................156
1. Âşıka Ait Vücut Aksamı ve İle İlgili Unsurlar ...........................157
a.Vücûd, Ten, Sîne ...............................................................157
b. Cân ....................................................................................157
c. Çehre .................................................................................158
ç. Göz, Çeşm, Dîde ...............................................................158
d. Gözyaşı (Eşk, Sirişk) ........................................................159
e. Müje (Kirpik) ....................................................................159
f. Boyun ................................................................................159
g. Ciğer................................................................................. 159
ğ. Üstühân .............................................................................160
2. Âşıkla İlgili Maddî ve Manevi Haller...........................................160
a. Hasta, Bîmâr, Derdmend, Deli..........................................160
b. Âh, Feryâd, Figân, Efgân, Nâle, Zâr, Enîn .......................160
c. Yara, Dâğ, Zahm, Şerha ...................................................161
ç. Gam, Keder, Renc, Derd, Belâ ........................................161
d. Cevr, Cefâ, Ezâ, Sitem, Mihnet, Kahr, Gazab ..................163
e. Hasret, Firâk, Firkât, Hicrân, Hicr....................................163
f. Vuslat, Vasl, Vâsıl, Vasîl, Visâl, Kavuşma....................... 164
g. Kan, Hûn, Dem .................................................................165
XV
ğ. Baht ...................................................................................165
h. Aşk, Kara Sevdâ................................................................166
3. Gönül, Dil, Kalp............................................................................166
III. Rakîb, Ağyâr...........................................................................................167
Ç. TABİAT .............................................................................................................169
I. Kozmik Âlem...........................................................................................169
1. Gökyüzü, Felek ...........................................................................169
2. Bazı Yıldızlar ve Yıldız Kümeleri ...............................................169
a. Necm, Encüm, Ahter, Kevkeb..........................................169
b. Kehkeşân...........................................................................170
3. Burçlar...........................................................................................170
a. Akreb Burcu......................................................................170
4. Seyyâreler ....................................................................................170
a. Ay, Meh, Mâh, Kamer.......................................................170
b.Utârid..................................................................................171
c. Zühre..................................................................................171
ç. Güneş.................................................................................171
d. Mirrîh.................................................................................172
e. Müşterî...............................................................................172
f. Hilâl....................................................................................172
5. Işık.................................................................................................172
6. Karanlık, Deycûr ..........................................................................173
7. Sâye (Gölge)..................................................................................173
8. Diğer Kozmik Unsurlar ................................................................173
a. Ra‘de, Şihâb......................................................................173
II. Zaman ve Zamanla İlgili Mefhûmlar.......................................................173
1. Zaman ...........................................................................................173
2. Sâl, Sene........................................................................................174
3. Mevsimler .....................................................................................174
a. İlkbahâr..............................................................................174
b.Yaz......................................................................................174
XVI
c. Sonbahâr ...........................................................................175
d. Kış......................................................................................175
4. Aylar..............................................................................................176
a. Temmuz.............................................................................176
5. Gün................................................................................................176
6. Akşam, Gece, Mesa.......................................................................176
7. Sabah............................................................................................ 177
III. Anasır-ı Erbaa (Dört Unsur ) .................................................................178
1. Toprak ..........................................................................................178
a. Toprak, Türâb, Hâk ..........................................................178
b. Gubâr ................................................................................178
c. Kûhsâr, Sahrâ, Deşt, Beyâbân, Berr..................................178
ç. Sengîn, Taş, Mermer, Fûlâd, Ahen....................................179
2. Su...................................................................................................179
a. Su, Âb, Mâ, Zülâl..............................................................179
b. Deryâ, Bahr, Yem, Ummân, Kulzüm, Zehhâr,
Girdâb, Mevc, Mevvâc, Lücce..................................................................................180
c. Cûy, Cûy-bâr, Nehir..........................................................180
ç. Ebr (Bulut) ........................................................................180
d. Şebnem, Jâle .....................................................................180
e. Buz, Kar.............................................................................181
f. Katre, Katar .......................................................................181
g. Tûfân..................................................................................181
ğ. Habâb.................................................................................181
3. Ateş ...............................................................................................182
a. Ateş, Nar, Sûz, Sûziş, Sûz-nâk, Şerer, Şerâr, Od..............182
b. Dûdmân (Duman) .............................................................182
4. Hava..............................................................................................182
a. Havâ...................................................................................182
b. Bâd.....................................................................................182
c. Nesîm, Nesîm-i seher.........................................................183
XVII
ç. Sabâ...................................................................................183
d. Gird-bâd.............................................................................184
e. Rüzgar................................................................................184
IV. Hayvanlar................................................................................................184
1. Kuşlar ...........................................................................................184
a. Murg(Kuşlar), Murgân, (Kuşlar).......................................184
b. Bülbül, Hezâr, Andelîb......................................................185
c. Şehbâz, Şâhbâz, Şâhîn.......................................................186
ç. Tâvûs..................................................................................186
d. Tûtî....................................................................................186
e. Karga.................................................................................187
f. Bûm, Murg-ı meş’ûm .......................................................187
g. Tezerv................................................................................187
ğ. Kumrî.................................................................................188
h. Beftere...............................................................................188
ı. Anka...................................................................................188
i. Hümâ..................................................................................188
j. Hüdhüd..............................................................................189
2. Dört Ayaklılar...............................................................................189
a. Şîr (Arslan) .......................................................................189
b. Âhû, Âhuvân, Gazâl(Ceylan) ...........................................189
c. Koç, Koyun, Kuzu, Agnâm...............................................190
ç. Kilâb(Köpekler) ................................................................190
d. Kümeyt, Semend, Esb, Eşheb, Düldül..............................190
e. Tavşan...............................................................................191
f. Gürg(Kurt) .........................................................................191
g. Har (Eşek) .........................................................................191
ğ. Kömüş(Manda) .................................................................192
h. Ayı.................................................................................... 192
3. Böcekler .......................................................................................192
a. Pervâne(Kelebek) .............................................................192
XVIII
b. Zünbûr(Arı) ......................................................................192
c. Cerâd (Çekirge) ................................................................192
4. Sürüngenler ..................................................................................193
a. Mûr(Karınca) ....................................................................193
b. Semender ..........................................................................193
c. Ejder, Ejderhâ....................................................................193
ç. Mâr (Yılan)........................................................................193
V. Bağ, Çemen, Çiçeklik İle İlgili Unsurlar.................................................194
1. Bağ, Bağzar, Bağçe......................................................................194
2. Sebz..............................................................................................195
3. Çemen, Çemenzar ........................................................................195
4. Gülzar, Gülşen, Gülistân ..............................................................196
5. Lalezâr .........................................................................................197
6. Sünbülistân ...................................................................................197
7. Mezra‘a(Tarla)..............................................................................197
8. Nihalistân (Fidanlık).....................................................................198
VI. Bitkiler....................................................................................................198
1. Ağaçlar..........................................................................................198
a. Riyâz, Şecer, Eşcâr ..........................................................198
b. Servi...................................................................................198
c. Şimşâd ...............................................................................199
ç. Çenâr, Sanevber.................................................................199
d. Ar‘ar .................................................................................200
e. Fidân..................................................................................200
f. Nihâl..................................................................................200
g.Tûbâ....................................................................................201
ğ. Ud(Öd) Ağacı....................................................................201
h. Nahl (Hurma Ağacı) .........................................................201
2. Çiçekler.........................................................................................202
a. Çiçek, Ezhâr.......................................................................202
b. Gül.....................................................................................202
XIX
c.Verd-i hamra ......................................................................203
ç. Gül-i ra‘nâ..........................................................................204
d. Gonca ................................................................................204
e. Benefşe (Menekşe) ...........................................................205
f. Nergis.................................................................................205
g. Nilüfer................................................................................205
ğ. Reyhân, Fesleğen...............................................................206
h. Semen................................................................................206
ı. Lâle ....................................................................................206
i. Sünbül ................................................................................207
j. Şebbûy ..............................................................................207
VII. Meyveler................................................................................................207
1. Meyve............................................................................................207
2. Şeftali............................................................................................208
3. Bâdâm............................................................................................208
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
METİN TESPİTİYLE ALÂKALI HUSUSLAR,
METNİN KURULMASINDA TAKİP EDİLEN SES BİLGİSİ
ÖZELLİKLERİ,
TEKNİK ÖZELLİKLERİ
A. METİN TESPİTİYLE ALÂKALI HUSUSLAR...............................................210
I. Nüsha Tavsifi.............................................................................................210
B. METNİN KURULMASINDA TAKİP EDİLEN
SES BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ ................................................................................210
I. Türkçe Kelimeler ......................................................................................210
II. Arapça-Farsça Kelimeler......................................................................... 216
C. TEKNİK ÖZELLİKLERİ...................................................................................220
XX
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
DİVAN METNİ
Takriz ...........................................................................................................223
Kasîdeler.......................................................................................................225
Tarihler..........................................................................................................241
Musammatlar................................................................................................289
Gazeller.........................................................................................................347
Kıt‘alar..........................................................................................................458
Nazım…........................................................................................................464
Müfredler......................................................................................................466
SONUÇ…………………………………………………………………………….476
KAYNAKÇA...........................................................................................................478
İNDEKS....................................................................................................................481
XXI
ÖNSÖZ
Edebiyatsız bir millet dilsiz bir millete benzer. Türk milletinin altı asır
boyunca bütün zevklerini yansıtmış olan Divan edebiyatı, İslam medeniyetinin etkisi
altında gelişmiş, zamanla dönemin zirvesine çıkmış ve sonunda yavaş yavaş Batı
edebiyatları etkisinde devam etmiş bir edebiyat haline gelmiştir.
Divan edebiyatı her dönemde etkili olabilmeyi başarmıştır. Divan şairleri
etkisinde kalmış olduğu dönemin kültürünü, dilini, siyasi özelliklerini şiirleriyle
anlatmaya çalışmış bundan dolayı da kültürel mirasımızın birer halkası olmaktadır-
lar. İşte bunların bir zincir haline gelebilmesi için bu halkaların bilinmesi gerekmek-
tedir, çünkü geçmişimize ışık tutmaları açısından önemlidir. Bu halkalardan biri de
XVIII. yüzyılın son çeyreği ile XIX. yüzyılın ilk çeyreği arasında yaşadığını kabul
ettiğimiz ve XIX. yüzyıl divan edebiyatı şairlerinden olan Selânikli Âkif'tir.
Âkif Divanı tek nüshalı bir eserdir. Nüshası Ali Emirî Efendi, Manzum
Eserler, Milet Kütüphanesi numara 269'da kayıtlıdır. Tez, giriş ve dört bölümden
oluşmaktadır. Giriş bölümünde Âkif'in yaşadığı dönemdeki Osmanlı Devleti'nin
siyasî durumu hakkında bilgi verilmiş, akabinde XIX. yüzyıl divan şiirinin özellikleri
anlatılmış ve döneme damgasını vuran bazı şairlerin isimleri yazılmıştır.
Birinci bölümde Âkif'in hayatı kaynaklara ve divana dayanılarak anlatılmış-
tır. Eserleri alt başlığında ise kaynaklarda Divanı'ndan başka bir tarihi olduğu
yazılmışsa da dipnotta böyle bir eserin yapılan çalışmalarda ele geçirilemediği
yazılmıştır. Divan alt başlığında eserin tertip şekli ile dil ve ifade özellikleri metinden
örnekler seçilerek anlatılmıştır. Âkif'in edebî şahsiyeti hakkındaki bilgiyi Divan'daki
manzumelere dayanılarak anlatılmaya çalışılmıştır.
İkinci bölümde Divan'ın muhteva özellikleri anlatılmıştır. Divan'ın muhtevası
Din ve Tasavvuf, Toplum ve Kültür, İnsan, Tabiat olmak üzere dört ana başlıkta
teferruatlı incelemesi yapılmış ve divanda yer alan beyitlerden örnekler verilmiştir.
Üçüncü bölümde şairin söz konusu eserin nüshası tanıtılmıştır. Daha sonra da
metnin ses bilgisi ve teknik özellikleri anlatılmıştır.
XXII
Son bölümde ise Divan metni transkripsiyonlu olarak yazılmıştır. Farsça
metinler olduğu gibi metinde yer almış ve okunamayan kelimeler ile Divan'da bazı
dizeler yazılı olmaması hasebiyle üç nokta konularak boş bırakılmıştır. Daha sonra
da şairin genel bir değerlendirilmesi yapılıp, çalışma esnasında yaralanılan kaynaklar
ile indeks yapılmıştır.
Çalışmam boyunca yardımcı olan çok değerli hocam Prof. Dr. Hüseyin
Akkaya'ya, yetişmemde emeği geçen bölüm hocalarıma, maddî ve manevî destekte
bulunan aileme çok teşekkür ederim.
AYSEL ADMIŞ
Sivas - 2007
XXIII
KISALTMALAR
Age : Adı geçen eser.
C. : Cilt.
c. : Cüz.
G. : Gazel.
K. : Kaside.
Kt. : Kıta.
Ktp. : Kütüphane(si), Kitaplığı.
M. : Musammat.
Mat. : Matbaa(sı).
Mf. : Müfred
nr. : Numara.
N. : Nazım
s. : Sayfa.
st. : Satır
T. : Tarih.
Tp. : Toplam.
Yay. : Yayınları.
vb. : Ve benzeri.
vs. : Ve saire.
vz. : Vezin.
ÂKİF DÎVÂNI (İNCELEME - TRANSKRİPSİYONLU METİN)
Aysel ADMIŞ
Cumhuriyet Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin
Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı
Bilim Dalı İçin Öngördüğü
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Olarak Hazırlanmıştır
TEZ DANIŞMANI
Prof. Dr. Hüseyin AKKAYA
SİVAS
2007
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne,
Aysel ADMIŞ tarafından hazırlanan bu çalışma jürimiz tarafından Türk Dili ve
Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ
olarak kabul edilmiştir.
Başkan
Prof. Dr. Hüseyin AKKAYA
Üye
Prof. Dr. Mehmet ARSLAN
Üye
Doç. Dr. Şeref Boyraz
Onay
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.
.... / .... / 2007 Prof. Dr. Nevzat GÜLDİKEN
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü
A. ÂKİF'İN YAŞADIĞI DEVİR
Âkif, XVIII. yüzyılın son yarısı ile XIX. yüzyılın ilk yarısında yaşamıştır. Bu
sebeple onun hayatını, eserlerini ele almadan önce, yaşadığı devrin kısa bir siyasî du-
rumunu, XIX. yüzyıl Divan şiirinin özelliklerini genel hatlarıyla ve devrin önemli
şairlerin isimleri anılmıştır:
I. Devrin Siyasî Durumu
Bir devrin edebiyatı, o devrin tarihinden ayrı düşünülemez. Tarihî olayların,
toplum hayatının, düşünce sisteminin ve değer yargılarının edebiyatı etkilediği inkâr
edilemeyecek bir gerçektir. Bu yüzden de bir dönemin edebiyatı anlatılırken, önce o
devrin tarihi hakkında bilgi vermek gerekir.
XIX. asrın başında III. Selim, sonunda ise II. Abdülhamid padişahtır. Bu yüz-
yılda hüküm süren padişahlar ve saltanat süreleri şöyledir: III. Selim (1789-1807),
IV. Mustafa (1807-1808), II. Mahmud (1808-1839), Abdülmecid(1839-1861), Abdü-
laziz (1861-1876), V. Mura d(1876), II. Abdülhamid (1876-1909).
Bu yüzyıla gelinceye kadar Osmanlı padişahları şiir ve edebiyatla ilgilen-
dikleri halde, yüzyılın başında bulunan ve İlhamî mahlasıyla şiirler yazan III. Selim
dışındaki padişahların şiir ve edebiyatla ilgileri pek yoktur.
İmparatorluk, başta Rusya olmak üzere Batılı devletlerin tehdidi altındadır.
XVIII. yüzyılda başlayan gerileme bir türlü durdurulamamakta; devletin üst kademe-
lerinde bulunanlar, bu kötü gidişe dur diyebilmek için, her şeyden önce Batı tekni-
ğinden yararlanmak gereğine inanmaktadırlar.
Öte yandan Fransız İhtilali'nden sonra, İmparatorluk sınırları içindeki farklı
gruplar arasında milliyetçilik akımlarının güçlenmesi, bu toplulukların birer birer
İmparatorluktan kopması, Mısır'da olduğu gibi bazı valilerin merkezî idareye karşı
isyan etmeleri, içerideki bunalımların en önemli bölümünü teşkil ediyordu.
XVIII. yüzyılda çeşitli alanlarda başlayan yenileşme hareketleri ise, hemen
daima iki önemli engelle karşı karşıyaydı: yeniçeriler ve medreseler. Birincisi, ken-
disini ilgilendiren ve ilgilendirmeyen her yenilik karşısında ayaklanıp padişahın, sad-
razamın, vezirlerin başını isteyecek, yangınlar çıkartacak kadar disiplinsiz bir halde
idi. İkincisi ise, ne kendisini yenileyebiliyor ne de yapılan yenilikleri kabul ediyordu.
Müderrisliğe atanma ve meslekte yükselmede bilgi ve liyakat aranmaz olmuştu. Ha-
2
tırlı kişilerin küçük yaştaki çocuklarına müderrislik payesi verilmesi ise, medrese-leri
yaptıran önemli bir etkendi. Hatta bunların alaylı bir söyleyişle “beşik ulemâsı” diye
anılması, bu acıklı durumu karikatürize eder.
İmparatorluğun ekonomik durumu da bu çöküşün dışında değildi. Kapitülas-
yonlar ekonomiyi çökertmiş, yerli mallar yabancı mallarla rekabet edemediği için
yerli üretim büsbütün yok olmaya mahkûm gibiydi. Maliyenin işi, yalnızca nereden
ve nasıl borç alınabileceğini düşünmek olmuştu.
Memleketin başındaki bu dertlerden kurtulabilmek için, bir dizi ıslahata ihti-
yaç duyuluyordu. Yalnız, bu ihtiyacı duyup bu konuda düşünenler, başta padişahlar
olmak üzere bazı devlet adamlarından ibaretti.
XVIII. yüzyıldan beri sancıları çekilen ıslahat hareketlerinin gerçekleşen ilk
adımı, II. Mahmûd döneminde 1826 yılında yeniçeriliğin kaldırılmasıdır. Böylece
yenileşme hareketleri karşısındaki en önemli engel ortadan kaldırılmış oluyordu.
Medresenin direnmesine rağmen, memlekette yeni okullar açmak da bir ihti-
yaç haline gelmişti. 1773'te açılan Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyûn, III. Selim za-
manında genişletilmiş ve 1794 yılında Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn açılmıştı.
II. Mahmûd zamanında ise 1827 yılında Mekteb-i Tıbbiyye, 1834 yılında Mekteb-i
Harbiyye bunlara katıldı. Bazı ilkokullar orta öğretim kurumları haline getirildi. Ku-
rulması düşünülen modern yüksek okullarda okutulacak kitapları telif ve tercüme yo-
luyla hazırlamak üzere Encümen-i Dâniş kuruldu (1850). Eğitim ve öğretim işlerini
yürütmek üzere Maârif-i Umûmiyye Nezâreti adıyla yeni bir bakanlık kuruldu.
II. Devrin Divan Şiirinin Özellikleri
XVIII. yüzyılda Nedîm'de ifadesini bulan “mahallîleşme” akımın sürdürme
eğili-mi, bir kısım XIX. yüzyıl şairlerinde görülen en belirgin özelliktir. Ancak, halk
söyleyişini şiire sokmada aşırıya kaçan ölçüsüzlüklerin bulunması; şiirlerin duygu
derin-liği ve hayal zenginliğinden yoksun olması; eski şairlerin “aşk”ta cinselliğin
ağır basması, sadece yazmış olmak için vezne uydurulmuş kafiyeli sözler izlenimini
veren beyitlerdeki zevksizlikler, bu yoldaki şiirlerin genel özellikleridir. Bu gruptaki
şiirleri günümüz mûsikîsindeki arabesk parçalara benzetmek mümkündür.
Divan edebiyatının her döneminde olduğu gibi XIX. yüzyılda da dinî ve
tasavvufî şiirlerin belli bir ağırlığı vardır. Bu dönem şairleri arasında herhangi bir
3
tarikate mensûp olmayan şair yok gibidir. Dolayısıyla her şairin divanında bu tür
şiirler yer almıştır. Öte yandan tasavvufla ilgisi bulunmayan şairler, tasavvufun
alışılagelmiş telmih ve mecazlarından bol bol yararlanmışlardır. Ancak ne mutasav-
vıf şairler ne de şiirlerin çeşni kabilinden tasavvufa yer verenler kendilerinden önceki
şairlere ulaşabilmişlerdir. XIX. yüzyıl bir Şeyh Gâlib yetiştirememiştir. Bu dönemde
yazılmış nazireler, tahmis, taştir ve tesdisler eski ustalarla yenileri karşılaştırıldığında
sonrakilerin aleyhine sonuçlanır.
Bu yüzyılda kullanılan nazım şekilleri eskiye göre farklı olmamakla birlikte,
bazılarında belli bir azalma, bazı nazım şekillerinin kullanılmasında da artış görül-
mektedir. Bu dönemde en az kullanılan nazım şekli mesnevidir. Geçmiş yüzyıllarda-
ki çeşitli alanlarda beyit sayısı binleri bulan mesneviler, bu dönemde görünmez
olmuştur. Daha çok kullanılan nazım şekilleri arasına bendli biçimlerin özel bir ağır-
lığı vardır. Terkîb ve tercî-i bendler, şarkılar ve tarih kıt‘aları bu cümledendir. Birkaç
şairin birlikte ortak şiir söylemeleri yine bu dönemde daha sık karşılaşılan bir du-
rumdur.
III. Devrin Önemli Şairleri
XIX. yüzyılda Divan şairlerinin sayısı oldukça kabarıktır. İstanbul Kütüp-
haneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu'nda, kitaplıklarda divanlarının yazma nüs-
haları bulunan 114 şair bulunmaktadır. Aynı dönemde yazma olarak kitaplıklara gir-
mediği halde, basılmış birçok divan da vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:
Nûrî(1767-1815), Nebîl(?-1820), Nâsır Abdulbâkî Dede(1765-1821), Halim Giray
(?-1823), Re'fet(1784-1823), Hâtif(?-1824), Salacıoğlu(?-1824/25), Âkif(?-1827/28),
Fâ'ik(?-1829/30), Sûzî(1765-1830), Müştak Baba(?-1831), Azmî(?-1831/32), Cevdet
(?-1831/32), Sâdık Paşa(?-1834), Safâyî Dede(?-1834'ten sonra), Hızırağazâde
Sa‘îd(?-1836), Rüstem Paşa(?-1835), İffet(?-1842), Mâhir(?-1843), Selâm(?-1844),
Sermed(?-1847), Kuddûsî(1760-1849), Es‘ad Mahmûd Paşa(?-1851), Zâ'ik(1793-
1852), Hamdî(?-1852/53), Rızâ(1786-1855), İzzet(?-1855/56), Şefîk(1808-1857),
Ferdî(?-1857/58), Meşhûrî(1784-1857/58), Nâ'il Abbâs Paşa(?-1859), Şâkir(1829-
1860), Zîver Paşa(1793-1862), Nâtikî(1785-1863), Rûmî(?-1863), Sa‘dî(1803-1865),
Ulvî(?-1866'dan sonra), Aczî(1805-1866/67), Türâbî Baba(?-1868), Nihad Bey
(1799-1869/70), Mislî(?-1870'ten sonra), Hamdî(?-1871'den sonra), Zîver(1812-
4
1873), Abdülhalîm Gâlib Paşa(?-1876), Ra‘îf(?-1876'dan sonra), Sırrî Râhile(1815-
1877), Sıddîk(1830-1878), Fâzıl Paşa(?-1882), Mahmûd Nedim Paşa(1818-1883),
Rahmî(1802-1884), Nigârî(1805-1886), Hâfız(1804-1887), Âsım(1803-1887/88),
İrfân Paşa(?-1888), Celâleddin Bey(1838-1890), Sa‘îd Paşa(1832-1891), Râşid
(1812-1892), Nakiyye Hanım(1846-1899), Mahmûd Celâleddin Paşa(1839-1899),
Andelîb(1873-1902), Dâmad Mahmûd Celâleddin Paşa(1853-1903), Memdûh Paşa
(1839-1925), Üsküdarlı Tal‘at(1858-1926).
5
A. HAYATI
Âkif, XVIII. yüzyılın ikinci yarısı ile XIX. yüzyılın ilk yarısında yaşamıştır.
Selânik'te doğmuştur. Kaynaklarda ne zaman doğduğu hakkında bilgi yoktur. Mev-
cut kaynaklarda yer alan bilgiler de birbirinin tekrarı mahiyetindedir.
Selânikli Ali Ağa'nın oğlu olup1 asıl adı Hasan'dır. Âkif ise şiirde kullandığı
mahlasıdır. Tahsilini tamamladıktan sonra Evrenos-zâdeler'den Abdurrahman Bey,
Selim Sırrı Paşa ve Sirozlu Muhlis Yusuf Paşa'nın yanında katiplik görevinde bulun-
muştur. 2 Muhlis Yusuf Paşa, kaynaklarda belirtilmeyen başka bir vilayete naklen
atandığı zaman Âkif Efendi'nin maaşını kesmeyerek onu Selânik'te bırakmıştır3 Âkif,
bir ara Mevlevîliğe girmiştir. 4 Hattat olduğuna dair kaynaklarda bilgi vardır.
Selânik'
'in Vardar Kapısı haricinde iki çeşme yaptırmış ve bir sebze bahçesini bu çeşmeler
için vakfetmiştir. H.1243-M.1827/1828'de vefat etmiştir. Selânik Mevlevîhanesine
defnedilmiştir. Selânikli şairlerinden Meşhûrî Efendi,
Söyledim fevtine Meşhûrî mücevher târîħ
Eylesün ‘Âkif'e Ĥaķ kevŝer-i cennet iĥsân (1243)
beyiti ile ölümüne tarih düşürmüştür.
B. ESERLERİ
Kaynaklarda, mürettep divanı ve bazı muharerratı yazılıdır. Yazma
Divan'ından başka, Selânik Mevlevî tekkesi hakkında yazmış bir tarihi olduğu
bildirilmiştir.5
1 İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, c. I., İstanbul, 1969, s. 78-79; Şemseddin Sâmi, Kamûsu'l-alâm, C. IV., İstanbul, s. 3047; Mehmet Nâil Tuman, Divan Şairleri'nin Muhatasar Biyografileri, C. II.,Ankara, 2001, s. 264; 2 İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Age, s. 78-79; Şemseddin Sâmi, Age, s. 3047; 3 İbnülemin Mahmut Kemal İnal, s. 78-79; 4 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Devirler / İsimler /Eserler / Terimler, C. I., 1977, s. 92. 5 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Age,s.92.(Yaptığımız çalışmada Selanik Mevlevi tekkesi adlı mamnzumeyi tespit edemedik)
7
C. DİVANI
I. Şekil Özellikleri
“Şekil Özellikleri” başlığında, Âkif'in divanının önce dış görünüşü tertip şekli
başlığı ile incelenmiş; burada nazım şekilleri açısından divandaki bölümler, bu bö-
lümlerdeki şiir ve beyit sayısı tespit edilmiştir. Daha sonra nazım şekli ve türleri alt
başlığın da ise divanda kullanılan nazım şekilleri ve türleri verilmiş, akabinde vezin
ve kafiye gibi ahenk unsurları ele alınıp işlenmiştir.
1. Tertip Şekli
Âkif'in Divan'ı klâsik edebiyatımızdaki anlayışa göre tam olarak mürettep bir
divan hüviyyeti arz etmez. Divan'da sırasıyla Kasideler, Tarihler, Musammatlar,
Gazeller, Kıt‘alar, Nazım, Müfredler bölümleri yer almaktadır. 7 kaside, 38 tarih, 31
musammat, 131 gazel, 10 kıta, 1 nazım, 37 müfred olmak üzere 255 manzume bulun-
maktadır.
Divan Selânik mutasarrıfı İbrahim Paşa'nın divan katiplerinden ve divan-ı
hümâyun hacegân katiplerinden Mehmed Nuri'nin Arapça takrizi ile başlar.
Kasideler bölümünde 7 adet manzume vardır. Toplam beyit sayısı 132'dir.
Birinci kasidenin 37. beyiti Farsça'dır.
Tarih bölümünde 38 manzume vardır. Toplam beyit sayısı 386'dır. 6. tarihin
ikinci dizeleri ile 9. tarihin bütün dizeleri Farsça yazılmıştır.
Musammatlar bölümünde 1 murabba, 6 mütekerrir murabba, 2 müzdevic
murabba; 7 tahmis, 5 muhammes, 1 müsedes, 1 mütekerrir müseddes, 3 mütekerrir
tesdis; 2 mütekerrir müsebba; 1 müsemmen; 1 terkb-i bend; 1 mesnevi olmak üzere
31 manzume bulunmaktadır.
Divan'da gazel sayısı ise 131'dir. Divan'da 3 beyitlik 2 gazel, 4 beyitlik 6
gazel, 5 beyitlik 34 gazel, 6 beyitlik 21 gazel, 7 beyitlik 40 gazel, 8 beyitlik 8 gazel,
9 beyitlik 7 gazel, 10 beyitlik 4 gazel,11 beyitlik 5 gazel, 12 beyitlik 2 gazel, 13
beyitlik 2 gazel olmak üzere 877 beyitten meydana gelmiştir. Divan'daki gazeller
Arap alfabesine göre sırayla yazılmış olsa da her harfi bulunmamaktadır. Elif
harfinden 9 gazel, Be harfinden 5 gazel, Cîm harfinden 2 gazel, Dâl harfinden 1
gazel, Re harfinden 20 gazel, Ze harfinden 8 gazel, Şîn harfinden 5 gazel, Tı
8
harfinden 1 gazel, Fe harfinden 3 gazel, Kâf harfinden 4 gazel, Kef harfinden 6 gazel,
Lâm harfinden 8 gazel, Mîm harfinden 19 gazel, Nûn harfinden 11 gazel, Vâv
harfinden 3 gazel, He harfinden 16 gazel, Ye harfinden 10 gazel bulunmaktadır.
Birinci gazel Farsça yazılmış ve 8 beyitliktir.
Kıta bölümünde ise 10 manzume vardır. 5, 6, 9 ve 10. kıtalar hariç diğerleri
beyitler halinde yazılmıştır.
Nazım bölümünde 8 beyitlik 1 manzume vardır.
Son bölümünde ise müfred yer almaktadır. Bu bölümde 37 manzume vardır.
Toplam beyit sayIsı 74'tür. 21. kıta Farsça'dır.
Divan'nda 98. gazel Muhlis'e, 99. gazel Necîb'e, 100. gazel Meşhûr'a, 101.
gazel Hâmî'ye ve 102. gazel Râsim'e aittir. Bu gazeller müşaaredir; fakat Divan'dan
çıkarılmamıştır.
2. Nazım Şekil ve Türleri
Âkif Divan'ında Divan şiiri nazım şekillerinden kaside, tarih, murabba, mu-
hammes, tahmis, müseddes, müsebba, müsemmen, terkib-i bend, mesnevi, gazel,
kıta, nazım ve müfred kullanılmıştır.
Kasideler bölümünde Peygamber Efendimiz için yazdığı 3 naat, Mevlânâ,
Abdülkerîm Dede ve efendisi için yazdığı 3 medhiyesi ve 1 bahariyye yer almakta-
dır.
Tarihler bölümünde Mevlevîhane'ye, Hazret-i Abdülkerîm Dede Efendi'nin
örtüsüne, İki Lûle Dergahı'na, Selânikteki büyük saate, Ömer Paşa'nın inşa eylediği
tabyaya, Selânik'te defnedilmiş Hortacı Baba'ya, Aşçı Dede'nin vefatına, Selim Bey'
in çeşmesine, Seyyid İsmail Ağa'nın doğumuna, Sirozlu Yusuf Paşa'nın doğumuna,
Müftü Efendi'nin oğullarına, Ali Arif Efendi'nin padişah sarayına, Osman Paşa Efen-
di'nin oğulları Bey Efendi'nin sakalına, Yusuf Bey'in sakalına, Mir'in oğullarına, Si-
rozlu İsmail Bey'in çeşmesine, Kavaklıdaki binalara, Yusuf Bey'e, Reşid Mustafa
Paşa'nın çeşmesine, Sırrı Selîm Paşa'nın çeşmesine, İsmail Bey'in doğumuna, Sultan
Ahmed'in doğumuna, Mustafa Bey Efendi'ye, İsmail Bey'e, şehzade Sultan Süley-
man'ın doğumuna, Abdullah Paşa'nın oğlu Cevdet Bey'in doğumuna, Abdullah Bey'
9
in konağına, Selim Bey Efendi'nin çeşmesine, Seyyid İsmail Ağa'nın çeşmesine, Der-
viş Ali'nin doğumuna, Emin Bey'in yaptırdığı köprüye, Rum Milleti'ne, Şeyh Salih
Efendi'ye ve Lebut Paşa'ya tarih düşürülmüştür.
Musammatlar bölümünde Muhlis Yusuf Paşa'ya yazdığı müzdevic murabba;
Şeyh Galip, Muhlis Yusuf Paşa, Esrar Dede, Celal Paşa, Hazret-i Pir, Fuzûlî'nin
gazellerine yazılan tahmis; Fuzûlî ve Nâbî'nin gazeline yazılmış mütekerris tesdis yer
almaktadır. Divan'da terkb-i bend nazım şekliyle yazılmış mektup ile baharın gelişini
anlatan mesnevi ve 1 tane de nakıs muhammes bulunmaktadır.
Divan'da 23, 62, 65 ve 78. gazeller 4 beyitliktir. 49 ve 129. gazeller ise 3
beyitlik olmasından dolayı da gazel-i nakıstır.
Kıtalarda mahlas beyiti bulunmadığı halde şair 1, 2, 3 ve 8. kıtalarda mahla-
sını söylemiştir. İki beyitten fazla yazılmış kıt‘a-i kebireler de bulunmaktadır. Bun-
lar: 1, 3, 4 ve 7. kıtalardır.
Arap aylarında yedi günün uğursuz olduğunu anlatan manzume nazım şekliy-
le yazılmıştır. Bu uğursuz günler her ayın 3'ü, 5'i, 13'ü, 16'sı, 21'i, 24'ü ve son 4. gü-
nü olduğu ve bu günlerde dikkat edilmesi gerektiği anlatılmıştır.
Âkif Divanı'nda na‘at, mehdiye, mersiye, hicviye, bahariye, sakiname, man-
zum mektup, ıydiyye, nevruziye gibi pek çok şiir türü bulunmaktadır.
3. Vezin
Divan şiirin en önemli ahenk vasıtası olan aruz vezni, klâsik şiirimizin vazge-
çilmezlerindendir. İmam Halil tarafından sistemleştirilmiş ve zamanla İlm-i aruz
adıyla bir ilim dalı haline gelmiştir. İmam Halil'den günümüze kadar üzerinde pek
çok eser yazılmıştır. Bu sebeple aruz bilgisi ve mümkün olduğu kadar hatasız kulla-
nılması Divan şairleri için önem taşımaktadır.
Âkif'in şiirlerinde ahreb kalıbı ile birlikte aruz vezninin 15 kalıbı kullanılmış-
tır. Bunlar arasında en fazla rağbet ettiği kalıp 67 ayrı şiirde kullandığı Remel bahri-
nin fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün kalıbıdır. Bunu 54 ayrı şiirde kulanılan Remel
bahrinin fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün, 53 ayrı şiirde kullanılan Muzari bahrinin
mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün kalıbı ile 37 ayrı şiirde kullanılan Hezec bahrinin
mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün kalıbı takip eder.
10
Divan'da kullanılan aruz kalıplarının nazım şekli ve türlere göre dağılımı tab-
loda gösterilmiştir:
Bahirler Kalıplar K T M G Kt. N Mf. Tp.
1. Remel fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün 1 8 9 36 5 1 7 67
2. Remel fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün - 13 6 28 - - 7 54
3. Remel fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün - 3 3 1 - - - 7
4. Remel fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün - - 1 3 2 - - 6
5. Hezec mefâ‘îlün(4) 3 5 5 17 - - 7 37
6 Hezec mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün - 1 1 6 - - - 8
7. Hezec mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün - - 1 - - - - 1
8. Recez müstef‘ilün(4) - 1 - - - - - 1
9. Müctes mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün 1 2 1 11 - - 3 15
10. Ahreb mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlün fâ‘ - - 1 - - - - 1
11. Ahreb mef‘ûlü mefâ‘îlün mefâ‘îlün fâ‘ - - 1 - - - - 1
12. Muzari mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün 2 5 3 28 3 - 12 53
13. Muzari mef‘ûlü fâ‘ilâtün mef‘ûlü fâ‘ilâtün - - - 2 - - - 2
14. Hafif fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün - - - 1 - - - 1
15. mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fâ‘ilün - - - - - - 1 1
Divan'da kullanılan aruz kalıpları kullandıkları nazım şekilleri ve şiir numara-
larıyla birlikte aşağıda verilmiştir:
fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün: K.1; T.13, T.17, T.18, T.27, T.28, T.29, T.33,
T.37; M.1, M.4, M.6, M.17, M.18, M.19, M.20, M.25, M.29; G.5, G.7, G.9, G.22,
G.25, G.33, G.37, G.39, G.42, G.44, G.48, G.54, G.55, G.56, G.57, G.59, G.65,
G.68, G.71, G.75, G.80, G.81, G.82, G.85, G.90, G.91, G.93, G.106, G.111, G.112,
G.116, G.117, G.120, G.127, G.128; Kt.1, Kt.3, Kt.4, Kt.6, Kt.9; N.1; Mf.7, Mf.9,
Mf.11, Mf.16, Mf.22, Mf.23, Mf.29.
fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün: T.6, T.7, T.9, T.14, T.15, T.20, T.21, T.22,
T.23, T.24, T.26, T.32, T.35; M.3, M.5, M.8, M.16, M.21, M.22; G.1, G.2, G.6,
11
G.13, G.24, G.27, G.30, G.32, G.41, G.46, G.58, G.62, G.64, G.89, G.97, G.98,
G.99, G.100, G.101, G.102, G.108, G.110, G.113, G.114, G.115, G.123, G.129,
G.130; Mf.5, Mf.6, Mf.8, Mf.19, Mf.21, Mf.35, Mf.36.
fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün: T.8, T.16, T.31; M.7, M.15, M.31; G.103.
fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün: M.30; G.53, G.79; Kt.7, Kt.8.
mefâ‘îlün(4): K.2, K.3, K.7; T.4, T.5, T.10, T.25, T.38; M.9, M.13, M.14, M.24,
M.27; G.14, G.15, G.16, G.26, G.29, G.38, G.49, G.50, G.72, G.83, G.87, G.92,
G.95, G.122, G.124, G.126, G.131; Mf.1, Mf.3, Mf.14, Mf.15, Mf.28, Mf.32, Mf.33.
mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün: T.2; M.12; G.23, G.40, G.43, G.60, G.77,
G.84.
mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün: M.2.
müstef‘ilün(4): T.36.
mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün: K.4; T.19, T.34; M.26; G.8, G.12, G.20,
G.35, G.45, G.66, G.69, G.70, G.73, G.86, G.96, G.119; Mf.4, Mf.17, Mf.34.
mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlün fâ‘: M.10.
mef‘ûlü mefâ‘îlün mefâ‘îlün fâ‘: M.10'nun son 2 dizeleri
mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün: K.5, K.6; T.1, T.3, T.11, T.12, T.30; M.11,
M.23, M.28; G.3, G.4, G.10, G.11, G.17, G.18, G.19, G.21, G.28, G.31, G.34, G.36,
G.51, G.52, G.61, G.63, G.67, G.74, G.76, G.78, G.87, G.94'ün ilk beyiti dışındaki
ilk dizeleri, G.104, G.105, G.107, G.109, G.121, G.125; Kt.2, Kt.5, Kt.10; Mf.2,
Mf.10, Mf.12, Mf.13, Mf.18. Mf.20, Mf.24, Mf.25, Mf.26, Mf.31, Mf.37.
mef‘ûlü fâ‘ilâtün mef‘ûlü fâ‘ilâtün : G. 94'ün ilk dizesi ile bütün 2. dizeleri.
fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün: G.118.
mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fâ‘ilün: Mf.27.
Aruz vezni ile yazan her şairin şiirinde az veya çok tesadüf olunan bazı aruz
kusurlarına Âkif'in şiirlerinde de rastalanır:
Dâmâd etdi bint-i ‘ineb hûş merdümin
Seyr et göñül neler ŧoġurur analar bu şeb
G. 11/5
beyitinin ikinci mısraındaki a- hecesi kısa okunması gerekirken vezin gereği uzun
okunmuştur.
12
Klâsik şiirimizde “elif-nun” harfleri ile biten heceleri imale-i memdud yapa-
rak bir buçuk hece değerinde okumak kusur sayılırdı. Aşağıdaki beyitlerde hemân ile
şâdmân kelimelerinin -mân hecesinde imale-i memdud yapıldığı görülmektedir:
Seniñ ‘inâyetiñe yoķ ķuluñda isti‘dâd
Kemâl-i luŧfuña ķaldım hemân Mevlânâ
K. 4/7
Ķapuñda başım açıķ ben de bir gedâ ķuluñum
Neyinde luŧf ile ķıl şâdmân Mevlânâ
K. 4/9
Aşağıdaki şiirin ilk mısraındaki ol- hecesi uzun okunması gerekirken vezin
gereği kısa okunmuştur:
Biz semt-i ħarâbâta olduķ çün źâhib
Hem şâhid-i bâzârına olduķ râġıb
Naķş-ı śuvere olduķ ise de ŧâlib
‘Âkif bu yeter çünki buyurmuş Ġâlib
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
M.10/6
Klâsik şiirimizde en büyük aruz kusuru zihaftır. Divan'da yer yer bu aruz
kusuruna rastlanılmaktadır. Aşağıdaki beyitteki –cûd hecesi bir buçuk hece okunması
gerekirken vezin gereği bir hece okunmuştur:
Ħoşâ bu dergâh-ı güzîn bu ħânķâh-ı cân-fezâ
Hem câmi‘-i ehl-i sücûd hem kân-ı merdân-ı Ħudâ
T. 36/1
Beyitte “güher etsem” ile “gün itlâf” kelimelerinde ulama yapılmıştır:
Etdi ħâmem leb-i dürc-i dür-i dilberden baĥŝ
Ħalķa beźl-i güher etsem bu gün itlâf degil
G. 65/2
13
Klâsik edebiyatımızda ayın harfi ile biten bir kelimeyi ünlü ile başlayan bir
kelime takip ettiğinde vasl yapmak kusur sayılır, bu çeşit ulamalara vasl-ı ayn deni-
lir:
Ĥüsn-i śun‘-ı ezelî ħûbdadır
Göñül ‘âlemleri maĥbûbdadır
M.30/37
Sensiz ‘âlemde şarâb içmek ĥarâm olmaķ degil
Nûş-ı zehr-i mârdan ey şûħ bed-terdir baña
G.6/3
Ķayd yoķ çûn u çirâ nâ-bûd anda bîm ‘adîm
Başķa bir ‘âlemdir ‘Âkif ‘âlem-i bâlâ-yı ‘aşķ
G. 58/9
Ke'n-naķş ber-âb oldıġını añla cihânıñ
Âb üzredir ‘âlem veted-i muĥkemi gördük
G. 60/7
Źevķ-i mey ü maĥbûb gibi var mı bir ‘âlem
Sen ey dil-i seyyâĥ gezüp ‘âlemi gördük
G. 60/8
Bir gözüm aġlar ġamıñla bir ħayâliñle güler
Dilde şevķ ü gam hücûmıyla bir ‘âlemdir gider
Mf. 35
14
Bazı beyitlerde Türkçe bir kelime bir hece okunması gerekirken bir buçuk
hece okunmuştur. Aşağıdaki beyitlerde yer alan -maz, -lan, yaz- ve or- hecelerinde
bir buçuk hece yapıldığı görülmektedir:
Seĥerde söyleşürler ķuş dili açmazdan ya‘nî
Rumûz-ı Manŧıķu'ŧ-ŧayr-ı dile hem-râzdır bülbül
G. 72/4
Cünûd-ı maĥşere etme amân beni rüsvâ
Nihân-ı cürmüme vâķıf olan Mevlânâ
K. 4/10
Ben o düstûr-i mażâmînim ki kilk-i ma‘rifet
Yazmış menşûruma śâĥib-livâ-yı nev-zemîn
G. 98/5
İş görür žann ile düstûr-ı mükerrem diyerek
Atdılar ortaya Paşa diyü zorbayı
T.37/5
Bazı beyitlerde vezin gereği “bezm” yerine bezim, “çeşm” yerine çeşim ve
“zülf” yerine zülüf yazılmıştır:
Göñül keşâkeşi ķoy dâħı çoķ śu götürür
Bezimde sâķî ile mâcerâ-yı ‘âlem-i âb
G. 12/5
Bir öyle Âśaf-ı encüm-çeşim ki olmuşdur
Derinde bende ‘aŧâ çâker-i kemîne seħâ
T.19/2
Çeşim kâfir zülüf kâfir şi‘âr u ħâl ü ħaŧ kâfir
15
O kâfir beççeniñ ĥüsnin Firengistân'a beñzetdim
G. 88/4
Vezin gereği tamlamalarda değişiklik yapılmıştır. Aşağıdaki tamlama “âlî-
nejâd” olması gerekirken vezin gereği âlî-i nejâd olmuştur:
Bir kerîm ibn-i kerîm ol źât-ı ‘âlî-i nejâd
Pek be-câdır olsa derbânı ‘aŧâ ħuddâmı cûd
T. 21/5
Vezne uymayan beyitler hangi mısraı da ise dipnotta gösterilmiştir. Aşağıdaki
beyitin ilk mısraın vezni bozuktur. Vezni düzeltmek için dil-i nâm yerine “dil-i nâ-
kâm” yazılabilir:
Ħadeng-i tîr-i âh ile dil-i nâ-kâm o dem âħir
Raķîb-i düşmene buldı žafer el-ĥamdü li'llâh
K.7/6
Beyitteki Rabb kelimesi yerine “Rabbî” ve müsta‘idd kelimesi yerine de
“müsta‘iddi” yazılırsa vezin düzelir.
Ola yâ Rabbî ta‘aşşuķ Ĥażret-i Mollâ-yı Rûm
Ŧûl-i ‘ömr ile ŧarîķ-i nâzenîniñ kümmeli
T. 32/3
Beste-i zencîr-i zülfüz müsta‘idd cinnetiz
Sünbülistândır bize dârü'ş-şifâ nev-rûzdur
G. 32/4
İlk mısraıdaki Ĥaķ yerine “Ħûdâ” yazılırsa vezin düzelir:
Ma‘mûr edüp Cenâb-ı Ħûdâ ħânedânını
Ŧarĥ eylesün hemîşe nice böyle nev-serâ
T.12/12
16
Beyitin ikinci mısraında bir hece eksiktir. Diyü yerine “diyerek” yazılırsa
vezin düzelir.
İş görür žann ile düstûr-ı mükerrem diyerek
Atdılar ortaya Paşa diyü zorbayı
T. 37/5
Vezine uydurmak için “ķadd” kelimesi ķad (G. 117/5) ve “ħalŧıyyât” kelimesi
de ħalŧıyât (M. 28/10) olarak yazılmıştır.
4. Kafiye ve Redif
Divan edebiyatında kafiye ve redif vezinle beraber şiirin dış ahengini sağla-
yan en önemli unsurlardandır.
Divan'da Türkçe ile Arapça ve Farsça kelimelerin kafiyeli olarak kullanıldığı
görülmektedir: gûyâ - saña - eźâ (K. 1/1, 2); şâdmân - olan (K. 4/9, 10); ‘aŧâ - aña
(T. 3/12, 13).
Matladan sonra gelen beytilerin ilk cüz‘ü aralarında kafiyeli 4. cüz ise matla
beyiti ile kafiyelidir yani matladan sonraki beyitlerde birer orta kafiye vardır. Bu
mısra içindeki kafiyelere “iç kafiye” denir. 36. tarih olan “Târîħ-i Berây-ı Ħânķâh-ı
Cenâb-ı Pîrî Baba Der-Sîrozî bâ-Himmet-i Şeyħ Śâliĥ Efendi” adlı manzume bu
türdendir: tecellî-ħânedir/kâşânedir/yâ nedir (T.36/2); revzen midir/muķaddesden
mi-dir/Eymen midir (T.36/3); pâdşâh/intibâh/sipâh (T.36/4);
şâhıdır/âgâhıdır/dergâhıdır (T. 36/5); vâķı‘â/žâhirâ/aña (T.36/6); çâre-res/kes/‘Îsî-
nefes (T.36/7); nažar/eder/eger (T.36/8); Şeyħ-i mâ-iķtidâ-aña(T.36/9);
hemân/kudsiyân/kerrûbiyân (T.36/10); Kir-digâr/var/bahâr (T.36/11);
İlâh/refâh/intibâh(T.36/12); reşâd/mezâd/murâd (T.36/13);
yeter /hüner /eger (T. 36/14); ger/eŝer/er (T. 36/15)
Kelimelere aynı vazifeli ekler getimek suretiyle yapılan ve klâsik kafiye
anlayışında kusur sayılan kafiye-i şâygân örneğine Âkif'in 33. gazelinde rastlamak-
tayız: celâdet/ leźźet/ ķudret/ ķıymet/ ŧarâvet /celâdet/ leŧâfet.
17
Âkif'in 8. tarihi olan “Târiħ-i Çeşme” adlı manzumesinin ilk beyitindeki
kafiye diğer beyitlere uymamaktadır: neylemez iç/sükker iç/ ‘anber iç/ister iç/Kevŝer
iç.
Bazı beyitlerde kelime tekrarına gidildiği görülmektedir:
Baķ çeşm-i meste tîġ-ı cevr-i dest-i bî-niyâm
Cellâd-ı bî-amân-ı zamân söylerim saña
Ben şimdi söylemem saña zülfüñ belâsını
Sen de o ķayda düş o zamân söylerim saña
G. 3/2, 3
Çeşmi zebân-ı ‘aşķa ‘aceb tercemân olur
Her bir nigâhı nuŧķ-ı zebân söylerim saña
Žann etme râygân olur âdâb-ı vuślatı
Bî-nuŧķ u bî-ĥurûf-ı zebân söylerim saña
G. 3/7, 8
Ben o Ķays-ı yek-vücûd-ı Leylî-i hicrim ki bu
Müdde‘âma ħûn-ı dil ‘âdil güvâhımdır benim
Ey büt-i nâžım seniñ ħayrân-ı çeşm-i mestiñim
Müdde‘âma ebruvân iki güvâhımdır benim
G.89/7,9
18
Orijinal metinde “ķıyâmet ķopsun” yazılı olduğu halde; kafiye şemasına
uygun olması hasebiyle ķıyâmet olsun yazılmıştır:
Źât-ı vâlâ-güheri Ĥaķķ'a emânet olsun
Yine ‘azm eyler ise nâ’il-i nuśret olsun
Dâmeniñ boşlamam isterse ķıyâmet olsun
Bendesi oldıġım ol ma‘den-i iĥsân nicedir
M.1/4
78. gazelden önceki gazel “ -ım efendim” redifiyle yazılmıştır. Oysaki 78.
gazelin ilk beyitinin ilk mısraı hariç “-ım efendim” redifiyle yazılmış olsa da şairimiz
aynı redifli gazel yazmayacağı düşünülerek o kelimenin yerine “-ım ol benim”
kelimesinin yazılması uygun görülmüştür:
Gel ey cefâ-cû bir gece mihmânım ol benim
19
Zîrâ ... sîneme gir cânım ol benim
Derd-i ħumâr-ı dehrini derdli eyledi
Ey câm bâri sen yüri dermânım ol benim
Ey ķadd yâra söyledigim mıśra‘-ı laŧîf
Bâġ-ı nažımda serv-i ħırâmânım ol benim
Gel verelim seniñle çemen ĥükmüñ ey güzel
Ben ‘andelîb sen gül-i ħandânım ol benim
G.78/1, 2, 3, 4
25. gazelin kafiyede düzeni tam bir uyum içinde yazılmamıştır: âhû budur
/câdû budur /o budur/śu o budur /şebbû o budur /budur.
Divan'da kullanılan kafiye ve redif şekillerini örnekleriyle gösterebilirz:
a. Sadece kafiyeden oluşanlar: gûyâ-saña (K.1/1); ħaślet-servet (T.13/1); śu-bu
(M.30/63); ‘aŧâ-śafâ (G.8/1); kelâl-viśâl (G.68/1); belâ-ola (Kt. 8/1); fużalâ-imżâ
(N.1/1); hezâr-rûzgâr (Mf.5)
b. Kafiye ile ek + bir kelime rediften oluşanlar: vefâsı efendimiñ-resâsı efendimiñ
(K.6/1); revânım sensiz-cânım sensiz-civânım sensiz-fidânım sensiz (M. 25/5); pi-
yâleden bilürüm-lâleden bilürüm (G.73/1).
c. Kafiye ile ek + iki kelime rediften oluşanlar: ħaŧâyım yâ Resûlu'llâh-hevâyım yâ
Resûlu'llâh (K.2/1); feryâdıma sensiñ sebeb-mu‘tâdıma sensiñ sebeb- âbâdıma
sensiñ sebeb-ber-bâdıma sensiñ sebeb (M5/1) ; ŧurreler bu şeb-dîvâneler bu şeb
(G.10/1); mu‘tâdıñ olsun hep-nâ-şâdıñ olsun hep (G.14/1); ŧal‘atñ olmuş seniñ-
ħaśletiñ olmuş seniñ (G.62/1).
ç. Kafiye ile bir kelime rediften oluşanlar: bendegân Mevlânâ -‘inâyet-resân
Mevlânâ (K.4/1); ħaber el-ĥamdü li'llâh -sefer el-ĥamdü li'llâh (K.7/1); iclâl ile-‘ âl
ile (T.15/1,2); emânet olsun-nuśret olsun-ķıyâmet olsun (M1/4); çemenzâr istemem-
gülzâr istemem-yâr istemem (M.7/3); lâf degil-śâf degil (G.65/1); giriftâr oldum-
dûçâr oldum (G.79/1); bir olmadı-müŝmir olmadı (Mf.25).
20
d. Kafiye ile üç kelimede rediften oluşanlar: micmerde ķodı cilve-i ‘aşķ-terde ķodı
cilve-i ‘aşķ (G.56/3,4); celâdet şıpır şıpır ŧamlar-leŧâfet şıpır şıpır damlar (G.35/5,6)
e. Kafiye ile iki ek+bir kelime rediften oluşan: terden mi imiş-ķaderden mi imiş
(G.48/1).
f. Kafiye ile sadece ekten oluşan redifler: yüzüm-gözüm-sözüm (M.7/5); ‘anķâlan--
ŧuġrâlanmagı (G.129/1); sâmânımızı-îmânımızı (G.127/1); bülbüli-güli (G. 125/1);
reftârda-yârda (G.110/1,2).
g. Sadece ekten oluşan redif: güler-gider (Mf.35).
II. Dil ve İfade Özellikleri
Kuruluş yıllarında dil bakımndan nispeten sade ve külfetsiz olan Divan şiiri,
XVI: yüzyılda Arapça ve Farsça'dan etkilenerek dil ağırlaşmaya başlamıştır. XVII.
yüzyılda anlaşılmaz hale gelmiştir. Divan şiiri XVIII. yüzyıla iki güçlü şiir tarzının
tesiri altında girmiştir. Bunlardan birincisi en büyük temsilcisini Nâilî-i Kadîm'de
bulan Sebk-i Hindî tarzı, diğeri ise hikemî bir üslûbu benimseyen Nâbî tarzıdır. Bu
yüzyılın başında yetişen Nedîm bir yandan Sebk-i Hindî tarzından etkilenirken, diğer
yandan daha önceki yüzyıllarda zayıf bir bir çizgi halinde devam eden Mahallîleşme
akımını en güçlü temsilcisi olmuştur. Köşkleri, bahçeleri, mesire yerleri ile İstanbul'u
çeşitli tezahürleriyle yerli hayatı şiirleririnde işlemiş, Bâkî ve Şeyhülislâm Yahya ta-
rafından şiire sokulan İstanbul Türkçesini bütün inceliğiyle şiir dili haline gelmiştir.
Sebk-i Hindî tarzının mücerret ve müşahhas nesne ve varlıkların ilşikisine dayanan
yabancı kelimeler ve uzun tamlamalarla yüklü çetrefil üslubu, Nâbî'nin açık, anlaşılır
bir ifadeye sahip hikemî tarzı, Nedîm'in İstanbul Türkçesine dayanan şuh ve akıcı
dili XVIII. yüzyıl boyunca tesirini sürdürmüş ve bu yüzyılın şiir dilinde ikilik
meydana gelmesine sebep olmuştur. Bir yandan Arapça ve Farsçadan aktarılan yeni
kelimeler ve terkipler; bir yandan halk dilinden alınma kelimeler, tâbirler ve söyle-
yişler şiir diline girmiştir. Bu sebeple aynı şairin divanında hem sade bir Türkçe ile
hem son derece süslü ve ağdalı bir dille kaleme alınmış beyitleri yan yana bulmak
her zaman mümkündür. XIX. yüzyıl bir önceki dönemden farklı olmamıştır.
Mahallişme akımı da bu dönemde etkili olmuş ve dini ve tasavvufî tarzda şiirler
yazılmıştır. Yenilik aşamasında divan şiirimizde herhangi bir yenilik olmamıştır.
21
Âkif hem XVIII. yüzyıldan beri etkili olan “mahallîleşme” akımı ile din ve
tasavvuftan etkilenmiştir. Çok sade bir dille Divan'ını ele almış olsa da üçlü, dörtlü
zincirleme isim ve sıfat tamlamalarıyla yüklü, anlaşılmaz beyitler Divan'da yer
almaktadır.
Âkif'in şiirlerinde halkın kullandığı sade ve samimi Türkçe ile yazılmış
beyitler, mısralar çoktur:
Göreydim o ananıñ ķuzusın babasızca Ķoyuna alsam anı oħşasam śadâsızca
G. 119/1
Bu göñül ne gülde ne gülşendedir
Sendedir dîvâne göñül sendedir
Kimseye ne bende ne efgendedir
Sendedir dîvâne göñül sendedir
M. 7/1
Yâri aġyâr ile görmek ne belâ
Görmeden ise śavuşmaķ ola
Kt. 8/1
Beni yoldan çıķardı bu hevâ nâçâr ķaldım ben
Baña senden olur ancaķ selâmet yâ Resûlu'llâh
K.3/4
Sen hemân yalvara gör Allâh'a
Yüzini ŧut ol ulu dergâha
M.30/88
Ġamzeniñ yarası su’âllerine
Nice acı cevâb var dilde
G.118/3
22
Oldı ħazân erişmeden evvel bahârımız ‘Âkif havâya gitdi bizim rûzgârımız
Mf. 31
Âkif şiirlerinde genellikle açık, anlaşılır bir dil kullanmıştır. Ayrıca Âkif'in
sohbet havasını içerisinde yazılmış samimi manzumelerine de rastlamaktayız.
Bir bûse ver lebinden efendim dedim dedi
Sâ’il bir olsa besler idim gül-şeker ile
Mf. 24
Atdı cevr ile bizi yâbâna
Anı bir yana beni bir yana
M. 30/76
Çek tîr-i cevri ġayri ciger-pâreden yeter
Bir maślaĥat gerek ki ne şiş yana ne kebâb
G.10/3
Çekmez idim bu firâķ âteşini cânânıñ
Kâşki taş ŧoġuraydı ŧoġuran ana beni
G. 128/3
Âh ey ŧıfl-ı civân-pâre pesendîde-edâ
Berg-i gülden mi yaratmış seni Mevlâ ‘acabâ
Sevdi cânım seni ben eylemem inkâr u riyâ
‘Âşıķım âşıķ efendim dil ü cân ile saña
M. 4/1
Var iken ħaŧŧıñ çemenzâr istemem
Ruħlarıñ yanında gülzâr istemem
Ben efendim ġayri bir yâr istemem Sendedir dîvâne göñül sendedir
23
M. 7/3
Saña dil verdigimi sen bil efendim daħı ben
Perçemiñ gibi śaķın žâhire çıķmaya bu râz
G. 44/7
Divan'ında konuşma dilinden alınmış a şûħ-ı mümtâz, a göñül, a cânım, a, a
žâlim gibi zarafet ve incelik ifade eden hitap cümlelerine rastlanır:
Beni bir derde düşürdüñ ki a şûħ-ı mümtâz
Çekme güç gizleme müşkil açıķ etmek olmaz
Yüzüme gül a cefâ-pîşe ne olurdı biraz
Bir günüm ŧoġdı benim diyeyim ey gül-i nâz
Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña
M. 18/3
Çün bahâr mevsimidir bu a göñül neyleyelim
Böyle bir ġonca-dehen dilbere meyl eyleyelim
Ħâlleri vaśfına ‘anber mi ne söz söyleyelim
Dehen-i nâzına nisbet nice mażmûn diyelim
Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû
M. 20/4
Śıġmaz mı bir tebessüm efendim dedim dedi
Pek tengdir dehânım a cânım śıġışmıyor
G. 36/3
‘Avf et a cefâ-pîşe bu kim elde degildir
Dil verdigim ise saña ‘iśyânım efendim
G. 77/3
24
Seng-i cevr ile yeter yaķdıñ a žâlim ķalbim
Bârî öldürmege ķaśd eyleme ey dil-şikenim
G. 91/3
Divan'da yer alan bazı deyimler şunlardır:
Ağzını bıçak açmamak: Üzüntüsünden söz söyleyecek durumda olamamak.
Kilkimiñ aġzın bıçaķ açmaz hele bu bendeyi
Öyle lâl etmişdi bu cevr-i sipihr-i kec-ħırâm
T.24/6
Âh almak: Zulmettiği kişinin bedduasını almak.
Alma âhım dûd-ı serd-i pür-şerârımdan śaķın
Pek yıķıķdır ĥücre-i di-il inkisârımdan śaķın
El-ĥaźer seyl-i sirişk-i bî-ķarârımdan śaķın
Yaķma cânım nâle-i bî-iħtiyârımdan śaķın
Dökme ķanım âb-ı çeşm-i eşk-bârımdan śaķın
M.16/1
Aklını almak: Güzelliği ile büyülemek.
Derd-i ġamze iki göz arası ‘aķlım aldı
Kûşe-i çeşm-i füsûnkârını me’vâlanarak
G.59/5
Ayak basmak: Bir yere varmak.
Ġalibâ mey-gedeye zâhid ayaķ baśmışdır
Śoġıcaķ geldi baña âb u havâsı zîrâ
Kt.3/8
Bağrı yanık: Çok dert, acı, sıkıntı çekmiş.
Giryân gerekdir dîdeler baġrı yanıġıñ
‘Âkif ĥarîķa çünki saķâlar edinmeli
G.105/5
25
Baş açmak: Bir işi yapmaya büyük bir istekle koşmak:
Ķapuñda başım açıķ ben de bir gedâ ķuluñum
Neyinde luŧf ile ķıl şâdmân Mevlânâ
K.4/9
Başına çalmak: Bir şeyi birine öfke ile, sert davranışla vermek.
Bâġbân başına çalsun gülini
Pek uçurmaya bize bülbülini
M.30/25
Başına üşürmek: Başına toplamak.
Üşürüp başına dâyînlerini hem-çü cerâd
Yeşil iken yediler her ne var ise îrâd
M.29/6-1
Başını alıp gitmek: Kimseye danışmadan ve nereye gideceğini kimseye bildirmeden
çevresindekilerle ilgisini kesip bulunduğu yerden uzaklaşmak.
Tezerv-i ħoş-ħırâmı sevmedi göñlüm şu feyfâda
Alup başın yine ol dîdesi âhûya dek gitdi
G.131/10
Baş komak: Bir amaca varmak için ölümü göze almak.
Feyż ise ķaśıdıñ eger ķoy eşigine başın
‘Âkifâ aħîr-i ebrâr Ķapu tekyesidir
G.37/7
Baştan aşmak: Bunaltacak kadar çok olmak.
Eyle kerem öçinde çü ħalķ-ı kerîmsiñ
Zîrâ başımdan aşdı bu ‘iśyân Kerîm Dede
26
K.5/14
Baştan savmak: İstekle bulunan kimseyi bir bahane ile yanından uzaklaştırmak, zor
bir işi yapmanın ya da başkasına yüklemenin yolunu bulmak.
Śavdı başdan seni mânend-i külâh
Şeyħzâde dedi yâ hû ‘Âkif
G.53/4
Canı çıkmak: Ölmek, yaptığı zor bir işten dolayı çok yorulmak, bitkin bir hale
gelmek.
Beni çıķmaz der imiş mey-kededen zâhid-i ħar
O da girsün de eger var ise cânı çıķsun
Mf.11
Canını yakmak: Canını acıtmak.
Žâlim saña dil verdim ise söyle dedim mi
Yaķ cânımı yıķ göñlüm aķıt ķanım efendim
G. 77/7
Can vermek: Güçlendirmek ya da yaşar duruma getirmek.
Câna cân vermede aġyâra o cânân ‘Âkif
Sen bir âh etseñ eger ‘arbede ĥâżır gibidir
G. 22/6
Ciğeri kebap olmak: Büyük bir acıya uğramak, bir acıdan içi yanıyor gibi olmak.
İki ŧolmuş piyâle dîdelerim
Cigerimden kebâb var dilde
G. 118/2
Derdini deşmek: Derdini, acısını anımsatıp yeniden üzülmesine yol açmak.
27
Geldi yine şeref-res-i vaķt ü zamân-ı ‘îd
Dîrîne derdi tâzeledi dilberân-ı ‘îd
G.17/1
Derdini dökmek: Derdini sıkıntılarını ayrıntılı olarak anlatmak.
Sen sebû isterse ŧut ķarnında dökme derdini
Dûħt-ı rez keyfiyyetin söyletdi sâġar ġulġule
G.108/6
Eğri bakmak: Kötü düşünce ile bakmak.
Egri baķmaķ mün‘adim ‘aśrında kimse kimseye
Nâyına muŧribde neyzenler meger kim kec baķar
T.22/9
El ele vermek: İşbirliği yapmak, güçlerini birleştirmek.
Verelim el ele anda gezerek
Bendesi aġlayup ol göz süzerek
M.30/31
Elinden bir şey gelmemek: Bir şeyi yapma olanağı bulamamak, bir şeyi yapmayı
bilmemek.
Elimden gelmez etsem de eger kim niyyet-i ŧâ‘at
O rütbe ben hevâya mübtelâyım yâ Resûlu'llâh
K. 2/2
Eli varmamak: Yapmaya gönlü razı olmamak, kıyamamak.
Ne yüzüm var varacaķ ya ne sözüm yalvaracaķ
Ne elim var ŧutacaķ źeyl-i niyâzı aślâ
K.1/26
El üstünde tutmak: Bir kimseye çok sevgi, saygı göstermek.
Sâķî ayâġ-ı câmı hemân ŧut el üstüne
28
Rindânedir ser-i ezelî baş tâcıdır
G.18/9
El vermek: Mürşit, artık yetişmiş olan müridine mürşitlik izni vermek.
Şeyħim el vermez baña bî‘at içün varmaķ müdâm
Pîr-i mey kendi ayaġıyla eder himmet baña
G.2/5
Feleğin çemberinden geçmiş: Başından çok iş geçmiş, çok deneyimler edinmiş, her
işin altından kalkar.
Hüner ma‘lûm geçmez bir pula ħûbâna zer lâzım
Sen ey cânbâz-ı ‘aşķ ister sipihriñ çenberinden geç
G.15/2
Gönül açmak: Neşelendirici şeylerle sıkıntıyı gidermek.
Ne müjdedir ki göñüller açıldı güldi cihân
Ne müjdedir ki nefiĥ oldı ħalķa tâzece cân
Ederdi lâle-niŝâr müjdegâna hep mercân
Olunca ben daħı cûlar gibi o semte revân
Oķurdı gördüm iki ķumrî-i süħan Sübĥân
O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr
O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr
M.26/2
Gönül almak: Gücenmiş olsun olmasın bir kimseyi, güzel sözle, uygun davranışla,
bir armağanla hoşnut etmek, sevindirmek.
Nice dervîş ise de bir o ķadar kâfirdir
Severim ŧoġrı göñül almada pek mâhirdir
Pezevengligini der kim žürefâ žâhirdir
Rûĥumuñ sevdigi ol ķaşmer-i devrân nicedir
M.1/17
29
Gönül vermek: Sevgi ile bağlanmak.
Saña dil verdigimi sen bil efendim daħı ben
Perçemiñ gibi śaķın žâhire çıķmaya bu râz
G.44/7
Gönlü çekmek: Canı çekmek, istek duymak.
Raĥm eyle yoħsa eyledim endîşe-i diger
Ya‘nî bulam nigâr-ı cefâ pîşe-i diger
Śardıķça mû-miyânını göñlüm neler çeker
Gâh ince fikr ü gâhîce endîşe-i diger
Kt.10
Göz atmak: Uzun uzadıya üzerinde durmayıp şöyle bir bakmak.
Göz atanlar müjesi ķarasına
Tâze merhem arasun yâresine
M. 30/23
Göze almak: Yapmaya karar verdiği iş dolayısıyla karşılaşabileceği tehlikeyi kabul
etmek.
Men ki baĥrım seyl-mânend çaġlamam aķmam düze
Yoķ nişânım çünki ‘Anķâ'yım çıķabilmem yüze
Śavrılup men gird-bâd-âsâ ķarışmam her ŧoza
Gerçi bir ħâk-i rehim kimse beni almaz göze
Çoķ ĥaķâretle nažar ķılma ġubârımdan śaķın
M.16/4
Göz kamaştırmak: Güzellik ya da başarı, görenleri hayran bırakmak.
Gözler ķamaşır naķşını etdikde temâşâ
30
Var ise ‘aceb necm ile zîbende semâdır
T.2/3
Göz süzmek: Göz kapaklarını birbirine yaklaştırarak nazlı nazlı bakmak.
Verelim el ele anda gezerek
Bendesi aġlayup ol göz süzerek
M.30/31
Hatırına gelmek: Hatırlamak, aklına gelmek, anımsamak.
Her ne dem ki leb-i cânâne gelür ħâŧırıma
Nažm-ı cân-baħş-ı Mesîĥâ ne gelür ħâŧırıma
G.106/1
Hatırını kırmak: Kalbini kırmak.
Ħâŧırım gibi ķırıķ bir be hey ile beni de
Gâh yanınca ŧaşı ķoy dem-i râĥatda gâh
M.29/8-3
İşe yaramak: Bir şey yapmak ya da yaptırmak için ondan yararlanabilmek.
Ketħüdâ Beg o keremkâr u mekârim-pîşe
Her umûrında baśîretle ħayır-endîşe
İstiķâmetle odur hep yarayan her işe
O ‘inâyetli o devletli o źî-şân nicedir
M.1/5
İşi Allah'a kalmak: Kimsenin kendisine yardım etmediği bir durumda, çaresiz
kalmak.
Gidüp śabr ü sükûn sermâyemiz bir âha ķalmışdır
Ser-â-pâ sürûdum nâle-i cângâha ķalmışdır
O ‘îş u nûş demler şimdi şîvengâha ķalmışdır
Beyân-ı ĥâl ne hem-râza ne de hem-râha ķalmışdır
31
Bu ħâr-ı ħâr-ı ġamla her işim Allâh'a ķalmışdır
Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu
Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu
M.27/2
Kan ağlamak: Bir zulümünden , bir afetten, bir sıkıntıdan, büyük üzüntü duyup çok
yakınmak.
Dönse Ķızılırmaġ'a firâkiñle ‘aceb mi
Ķan aġlamadan dîde-i giryânım efendim
G. 77/9
Kancayı atmak: Musallat olmak, bir kimseye kötülük yapmaya girişmek.
Dil bir ķayıķçı tâzesine atdı ķancayı
Keşt-viśâle çatma belâsın çeker ŧurur
Mf.13
Kan dökmek: Yaralanmak ya da ölmek, yaralamak ya da öldürmek.
Ben aġlardım gülerdi yâr ile hem-dem iken aġyâr
Beni güldürdi Ĥaķķ ol ķan döker el-ĥamdü li'llâh
K.7/5
Kanını içine akıtmak: Acı ve üzüntüsünü kimseye söylememek.
Ķanın içine aķıdacaķ fitne-cû imiş
Bilmez hemân baśar ayaġın ħayr ü şer sebû
G.104/9
Kan revan içinde: Her aynı kana bulanmış olarak.
Ġamzeye ħançeri o sürüp sînem âl ķan eylediñ
Ŧaġıdup gîsûlarıñ ‘aķlım perîşân eylediñ
Ĥâśılı yaġmaya verdiñ śabrı tâlân eylediñ
Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb
M.5/3
Kan ter içinde kalmak: Sırılsıklam ter içinde kalmak.
Ħamına reşk ile çâk etdi ķabâsın ġonca
32
Ķan tere batdı ĥicâbından o verd-i ĥamrâ
G.7/5
Karalar giymek: Bir felaket dolayısıyla siyah örtü bağlanmak, siyah elbise giymek
Ķaralar giydi şeb-i târ-ı hecirde olalı Rişte-i baĥt-ı siyehkârıma müdġam perçem
G.85/6
Kendinden geçmek: Heyecan vericic bir durum karşısında aklı ve duygu organları
işlemez olmak.
Źevķ-i vaĥidânî-i vaĥdetle gidüp kendimden
Kendimi ħayret ile kendim arardım bu gece
G.116/4
Kılı kırk yarmak: Çok dikkatle, en küçük ayrıntılarına kadar titizce incelemek.
Tengdir yek deheniñ noķtadan olmaz tefrîķ
Mû-miyânında ķılı ķırķ yarar etdim tedķîķ
G.55/1
Kırıp geçirmek: Yıkıp yakarak, öldürerek ya da baskı yaparak halka büyük zarar
vermek.
Ķırdı geçirdi ‘âlemi tîġ-ı nigâhdan
Baķ çeşm-i ħûn-feşân yamân söylerim saña
G.4/6
Kol atmak: Uğraşmakta olduğu konu ile yetinmeyerek başak bir konuyu da uğraşı
alanı içine almak.
Herkesiñ dûşına ķol atma yeñi dûst diyü
Yaķadan etmeye tâ kim seni bir rind-i ‘atîķ
G.55/6
Kulak vermek (tutmak): İyi anlamak üzere dinlemek.
33
Lîk ķulaķ ŧutmadı efġânıma hîç
Yaķmadı çâk-ı girîbânıma hîç
M.30/55
Kul kurban olmak: Bir kimseye karşı büyük bir saygı ve bağlılıkla fedakarlık
yapmaya hazır olmak.
Cümle dervîş ü muĥib uġrına ķul ķurbân idi
Öyle ħâdim bir daħı dergâha gelsün degmede
T.7/4
Kurban olmak: Canını feda etmek, yalvarmak.
Sen nice âfet imişsiñ ki edüp dürlü füsûn
Etdiñ evvel görüşümde beni böyle meftûn
Lîk ķaldıñ elem-i ‘aşķ ile zâr u zebûn
Yüz verüp ġamzeñ žâlim cigerim etdiñ ħûn
Şimdi ķurbânıñ olam çâre nedir söyle baña
Ĥaķ baña vere taĥammül meger inśâf saña
M.25/2
Laf vurmak: Laf söylemek.
Śardım ol mûy-ı miyânı diyü lâf urdum ise
Ķîldir bu sözümüñ sıĥĥati pek belli degil
Mf.7
Ramak kaldı: Az kalsın olacaktı.
Verdi yaġmaya dil ü ‘aķl u sükûn u śabrı
Bir ramaķ ķaldı daħı saķlıya Ĥaķ cânımızı
G. 127/5
34
Utancından yere geçmek: Çok utanıp sanki gizlenecek yer aramak.
Ķızardı çihre-i âfâķ ĥüsn-i şu‘le-nâbından
Görüp ħûrşîd rûyın yerlere girdi ĥicâbından
Felekler teng olup tel ķırdı Zühre ıżŧırâbından
‘Uŧârid çâk-ı sâmân ede yazdı pîç ü tâbından
Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir
Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir
M.24/2
Yabana atmak: Önem vermemek, önemsiz görmek.
Yaramaz oldı işe güce diyü yâbâna
Atmaķ ey Âśaf-ı źî-şân degil şânıñdan
M. 29/7-5
Yakasını kaptırmak: Bir kişiye ya da bir işe, kendini kolay kolay kurtaramayacak
biçimde bağlanmış olmak.
Herkesiñ dûşına ķol atma yeñi dûst diyü
Yaķadan etmeye tâ kim seni bir rind-i ‘atîķ
G. 55/6
Yanıp yakılmak: Derdini döküp sızlanmak.
Yanup yaķılmaġa geldim hemân dergehine
Dilimde âteş-i firķat elimde bâd-ı hevâ
G.8/2
Yere batmak: Pek çok utanmak, o anda kimsenin kendisini görmemesini istemek.
Ķızardı çihre-i âfâķ ĥüsn-i şu‘le-nâbından
Görüp ħûrşîd rûyın yerlere girdi ĥicâbından
Felekler teng olup tel ķırdı Zühre ıżŧırâbından
‘Uŧârid çâk-ı sâmân ede yazdı pîç ü tâbından
35
Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir
Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir
M.24/2
Yoldan çıkarmak: Kötü yola düşürmek.
Beni yoldan çıķardı bu hevâ nâçâr ķaldım ben
Baña senden olur ancaķ selâmet yâ Resûlu'llâh
K.3/4
Yol vermek: Geçmesine izin vermek.
Sâķî o câmı ver ki bu derdiñ devâsıdır
Ya‘nî şehîd-i ‘aşķ olanıñ ķan bahâsıdır
Sâġar o bâġzâr da bülbül yuvasıdır
‘Anķâ-yı dil olana kühen âşinâsıdır
Ĥıżr-ı diliñ bu nükte ‘acîb mâcerâsıdır
Bu rûzgârı śanma o semtiñ havâsıdır
Ol dem ki bâdbân-ı cenâba nesîm ere
Śal keştî-i piyâleyi Allâh yol vere
M.28/11
Yüz çevirmek: Bir kimseye karşı gösterdiği ilgiyi kesmek.
Ķoymam elden yüz çevirseñ de şikâf-ı dâmeniñ
Alurum Ken‘ân ise bûy-ı ter-pîrâheniñ
Eyledim hicriñde âyîne ħayâl-i gerdeniñ
Ĥâśılı germ-ülfet-i câm-ı firâķıñla seniñ
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir
M.22/2
36
Yüz göstermek: Belirmek, ortaya çıkmak.
Gösterdi yüz şikâf-ı tenefden ‘arûs-ı kâm
Verdim nuķûd-ı ‘aşķı alup ârzû-yı tâm
Bir śubĥ-dem esince nesîm-i seĥer tamâm
Nâgâh açıldı revzene-i gülşen-i merâm
Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan
Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan
M.23/3
Yüz sürmek: Büyük sevgi, saygı gösterilen birinin katına çıkarken eşiğine, ayağına
doğru eğilmek.
Ser-be-zemîn-i dergeh-i vâlâña yüz sürüp
Geldim eyâ bihîn-güher-i tâc-ı evliyâ
Kt.2/1
Yüzü yok: Bir kusuru bulunduğu ya da daha önce çok şey istemiş olduğu kimseden
yeni bir istektekte bulunmaya utanmak.
Yüzüm yoķ dergehinde bendelik ižhârına zîrâ
Pek ‘âśîyim denîyim rû-siyâhım yâ Resûlu'llâh
K. 2/5
Yüz vermek: İlgi, yakınlık göstermek, bütün davranışlarını hoş görmek.
Yüz verme böyle der idim ‘Âkif o şûħa ten
Gördüñ ne reng eyledi encâm-ı kâr-ı ħaŧ
G. 51/5
37
Zıvanadan çıkmak: Taşkınca davranışlarda bulunmak, aklını oynatma, çığırından
çıkarmak.
Yâ tütinci başı ol ħalķı ĥalîm ü â‘lâ
Zıvanasından işi çıķmadan eyler îfâ
Yansa tütse çü duħân ĥâlini etmez ifşâ
O mülâyim-meniş ol şâh-ı edîbân nicedir
M. 1/10
Divan'ında yer alan bazı atasözleri şunlardır:
Kurt ile koyunlar bir yerde gezer
Cem‘-i ecdâd etme der-ŧab‘-ı bülend-i himmeti
Bü'l-‘acebdir gürg ile aġnâm bir yerde gezer
T.22/11
Güneşin aksi yer düşse ayak altı olmaz:
Ehl-i dil ħâk ise ķadri yine ‘âlîdir anıñ
‘Aks-i ħûrşîd yere düşse olamaz pây-mâl
G.68/4
İnsan düştüğü yerden kalkar:
Mużŧaribseñ derd-i serden düş ayâġ-ı bâdeye
Ķalķar âdem düşdügi yerden bu söz meşhûrdur
G. 24/5
Âkif de diğer divan şairlerinde olduğu gibi Arapça ve Farsça kelimelerle
hayalinde şekillenen bazı kavram ve tasavvurları üçlü, dörtlü, beşli zincirlerleme
terkiplerle anlatmaya çalışmıştır:
Yanmış idi firķatiyle śular sepdi cânıma
Bu ebr-i nîk-i cûd u ‘aŧâsı efendimiñ
K.7/3
38
Envâr-ı feyż-i Ĥażret-i Monlâ-yı Rûm ile
Ervâĥ-ı aķdes etdi bu dergâhı cilvegâh
T.1/1
Selânîk'e olaldan sâye-baħş-ı re’fet ü iclâl
Kör oldı görmez oldı rûy-ı râĥat dîde-i a‘dâ
T.5/4
Bir vezîr-zâde kerîm ibn-i kerîmü'l-ħaślet
Bir kibâr ibn-i kibâr âl-i Muĥammed-servet
T. 13/1
Türkçe kelime, Farsça tamlama kuralına göre tamlama yapıldığı görülmek-
tedir:
Nedir ol kirli yaķa boķ bulaşıķ üst ile baş
Aġzı burnı bulaşur enfiyeye tâ göz ü ķaş
Lîk âġâzesi şâyân u ŝenâ vü şâpâş
Mûsiķîde hem o Fârâbî-i devrân nicedir
M. 1/14
Türkçe ile Farsça kelime, Farsça tamlama kuralına göre yapılmıştır:
Be-ġâye mücrim ü muĥtâc-ı raĥm ü şefķatinim
Her ân u her dem ü her zamân Mevlânâ
K. 4/8
Olmuşdı śoñra ħâŧır-ı ‘uşşâķ-veş ħarâb
Etmek ile mürûr nice sâl u nice mâh
T. 1/5
39
Ç. EDEBÎ ŞAHSİYETİ
Âkif'ten bahseden kaynaklar, onun edebî şahsiyeti üzerinde bilgi vermemiş-
lerdir. XVIII. yüzyılın son çeyreği ile XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşadığını kabul
ettiğimiz şairimizin edebî şahsiyeti hakkında bilgi verecek olursak Divanı'ndaki şiir-
lerinden yararlanmamız gerekmektedir. Gerek şiirlerinden gerekse şiirlerinde kullan-
dığı dilinden de anlayabileceğimiz gibi Arapça ve Farsçayı öğrenmiş, devrin edebî,
dinî ve tasavvufî kültürünü hakkıyla almıştır.
XIX. yüzyılın divan şairleri arasında herhangi bir tarikate mensup olmayan
şair yok gibiydi. İşte Âkif de Mevlevî tarikatine bağlı şairlerimizden biri olduğunu
Mevlânâ'ya yazdığı 18 beyitlik medhiyesi ile gazel nazım şekliyle yazdığı 5 beyitlik
medhiyesinden anlamaktayız. “Der-Sitâyiş-i Ĥażret-i Mevlânâ” başlıklı manzume-
sinde Mevlânâ'ya devamlı yakarışta bulunmuştur:
Sükân-ı dergehiniñ ben de bir kemînesiyim
Baña da eyle ‘inâyet amân Mevlânâ
Beni de vaĥşet-i maĥşerden et amân emîn
Be-ĥaķķ-ı bâ‘iŝ-i ħalķ-ı cihân Mevlânâ
Eger ‘inâyetiñ olmazsa kendi luŧfuñdan
O günde ĥâlim olur pek yamân Mevlânâ
Be-ġâye mücrim ü muĥtâc-ı raĥm ü şefķatinim
Her ân u her dem ü her zamân Mevlânâ
K. 4/2, 4, 6, 8
Diğer medhiyesinde ise ona köle olduğunu şöyle dile getirmektedir:
Ĥamdü li'llâh ni‘am-perver-i Mevlânâ'yım
Kimseye ķul degilim çâker-i Mevlânâ'yım
40
G. 90/1
Zaman zaman Arapça ve Farsça isim ve sıfat tamlamalara rastlansa da Âkif'in
şiirleri sade Türkçe ile kaleme alınmış olup, samimi ve içten bir ifadeye sahiptir.
Genel olarak dinî ve tasavvufî konulu şiirlerinde dili ağırlaşmış olsa da konuşma
dilinden alınmış a civân-pârecigim, a gözi ķaracıgım gibi zarafet ifade eden mısraları
da bulunmaktadır.
Eylediñ ‘aķlımı yaġma a civân-pârecigim
Bir nigâh et baña bârî a gözi ķaracıgım,
Artdı derdiñle ciger-pâredeki yaracıgım
‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña
M. 4/3
Âkif, Muhlis Yusuf Paşa'nın katipliğinde bulunmuş ve ona nazireler yaz-
mıştır.
‘Âkif cenâb-ı Muħliś'iñ eş‘âr-ı pâkini
Eş‘âr-ı ŧarzı siĥr ü beyân söylerim saña
G. 3/9
Cenâb-ı Muħliś'iñ nažmı ne ma‘nîdâr olur ‘Âkif
Ki her beyt-i ġarrâsını bir dîvâna beñzetdim
G. 89/6
Eyledikçe ‘azm-i peyrevlik Cenâb-ı Muħliś'e
Ħâmem ‘Âkif döndi meydân-ı hünerde Düldül'e
G. 108/7
41
Âkif kendi döneminde etkili olan bazı şairlerin etkisinde kalmıştır. Bunlardan
ilki ise Şeyh Galip'tir. Şiirin son dizesi Şeyh Galib'in şiirinden alınmıştır:
Rindiz mey ü maĥbûb ile gûyâyız
Iķlîm-i ħarâbâtda biz dârâyız
Şûrîdeyiz âvâreleriz şeydâyız
İķrârda hele ammâ pâ-ber-câyız
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
M. 10/1
Ne zühd ü ne ‘ilm ile müŝteŝnâyız
Ĥayrân-ı ezel ‘âşıķ-ı bî-pervâyız
Feyż-i nefs-i Pîr ile gûyâ oluruz
Her neyse neyiz bende-i Mevlânâ’yız (Şeyh Galip)
Bu tahmisin 1. ve 5. mısraları Esrâr Dede'nin gazeline aittir:
Yâ Rab bu benim baĥt-ı siyâhım ne belâdır
Derler śavâb etdigime a‘yân-ı ħaŧâdır
Hem çekdigim ol cevr ü cefâlarda śafâdır
Yâ Rab bu ne ŧâlî‘ ne tecellî-i fenâdır
Ħûrşîd-i cihâna nažar etsem de ķaradır
M. 12/1
Şiirinin son iki mısraı Fuzûlî'nin Leylâ ile Mecnûn adlı eserinde geçen gaze-
lin matlaıdır. Mecnûn'nun dilinden söylenmiştir:
Reh-neverd-i kûhsâr-ı firķatim śaĥrâ nedir
Ben o Mecnûn'um ki bilmem Ķays-ı bî-pervâ nedir
Dûstum farķ-ı ruħuñda mihr-i pertev-zâ nedir
Ĥasret-i la‘liñ unutdurdı mey-i ħamrâ nedir
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
42
Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir
M .22/1
Dersem eger vefâsını gördüm o âfetiñ
Ben şâ‘irim inanma yalan söylerim saña
G. 4/5
Ger derse ki Fužûlî güzellerde vefâ var
Aldanma şâ‘ir sözü elbette yalandır (Fuzûlî)
Śıġmaz mı bir tebessüm efendim dedim dedi
Pek tengdir dehânım a cânım śıġışmıyor
G. 36/3
Bir nihânîce tebessümde mi śıġmaz cânâ
Söyle billâh deheniñ tâ o ķadar teng midir (Nedîm)
Nâzda ķız gibisiñ ŧavrıñ ise şâh-levend
Bilmem oġlan mı desem ben saña duħter mi desem
G. 75/5
Kızoġlan nâzı nâzın şeh-levend âvâzı avâzın
Belâsın ben de bilmem kız mısın oġlan mısın kâfir (Nedîm)
‘Âķibet etdiñ esîr bendeni gîsûlar ile
Baġladıñ bu ne siĥirdir dilimi mûlar ile
G. 117/1
‘Âķibet göñlüm esîr ettin o gîsûlarla sen
Hey ne câdûsun ki âteş baġladın mûlarla sen (Nedîm)
43
Asıl ismi Hasan olmasına rağmen, mahlas olarak Âkif ismini kullanmıştır;
fakat Müştâk mahlasını6 kullandığı şiirleri de bulunmaktadır:
Müştâķ du‘âya başla kim oldur ehem olan
Mikŝâra yoķ çü meźheb-i eş‘ârda rıżâ
T. 3/20
Bilindi ķadr-i źâtı ĥâśılı taĥśîldir bunlar
Du‘âya başla ey Müştâķ sen śıdķ-ı ŧaviyyetle
T.10/14
Degil ‘arż-ı hüner Müştâķ ħâmem tercemân olmuş
Diliñ eş‘âr ile dildâra mecbûriyyetin söyler
G. 29/5
Cenâb-ı Râtib'e peyrevlik eyle gel Müştâķ
Ki nažm-ı nâzda öyle siĥir-beyân olmaz
G.45/5
Şi‘r-i Vâśıf bedel-i sükker olursa Müştâķ
Bezm-i eş‘ârda geçmez mi bu ŧurşu yerine
G.112/7
‘Âkif miyân-ı nâz gibi mûya beñzedüp
Müştâķ eştdiginde dedi öyledir beli
G.125/7
6 Şemseddin Sâmi, Age, s. 3047.
44
A. DİN ve TASAVVUF
I. Din
1. Allâh
Gerek tasavvufun gerek şer’î akidelerin tesiri altında teessüs etmiş olan Allah,
insan, kainat telakkisi Divan şairlerinin dünya görüşünü vücuda getirmiştir. Dünyayı
bu zaviyeden ibretle temaşa eden şair daima bir müsebbibü’l-esbâbın bir illet-i ulânın
vücudunu görür. Bütün hadiseler onda nihayet bulacaktır. Her şey takdîr-i ilâhî ile
taayün etmiştir. Bu değiştirmeye imkan yoktur.
Divan'da Allah'ı konu alan tevhîd, münacat gibi herhangi bir manzumeye
tesadüf edilmez; ancak şair Divanı'ında Allâh'ı bî-ĥad-i Ĥaķ, tevfîķ-i Ĥaķ, źikr-i Ĥaķ,
nuŧķ-ı Ĥaķ-ı ma‘nevî, Cenâb-ı Ĥażret-i Ĥaķ, râh-ı Ĥaķķ, bâ-luŧf-ı Ĥaķ, ‘avn-i Ĥaķ,
Ĥażret-i Ĥaķ, bâ-fażl-ı Ĥaķ, bâ-feyż-i Ĥaķ, ŧarîķ-i Ĥaķķ, śun‘ı- Ĥaķ, eŝer-i ĥüsn-i
Ĥaķ, luŧf-ı Ĥaķ, işrâb-ı Ĥaķ, da‘vâ-yı Ĥaķ, şîve-i Ĥaķ; İlâhî, İlâhî İlâh, Ĥażret-i İlâh,
śun‘-ı İlâhî; Ĥażret-i Yezdân, Bârî-i Yezdân, Cenâb-ı Yezdân, śun‘-ı Yezdân; Tañrı;
Bârî-i Yezdân, śun‘-ı Bârî; genc-i Ħudâ, va‘d-i ‘inâyât-ı Ħudâ, Cenâb-ı Ĥabîb-i
Ħudâ, Ħudâ, ħâdim-i merdân-ı Ħudâ, merdân-ı Ħudâ, sünûĥât-ı Ħudâ, dergâh-ı Ħudâ,
Rabb-ı Ħudâvend-i Vedûd, Cenâb-ı Ħudâ, Ħudâvend-i Vedûd, ‘inâyet-i Ħudâ,
Ħudâvend-i Celîl, luŧf-ı Ħudâ, kân-ı merdân-ı Ħudâ, tevfîķ-i Ħudâ, Ħudâ-perver,
râh-ı Ħudâ, ‘afv-ı Ħudâ; merdân-ı Kirdigâr, fażl-ı Kirdigâr; Rab, Rabb-ı Ħudâvend-i
Vedûd, Rabb-i Raĥîm-i müte‘âl, elŧâf-ı Cenâb-ı Rabb, Cenâb-ı Ĥażret-i Maĥmûd
Ħân-ı žıll-ı Rabbânî, luŧf-ı Rabbânî, Rabbim; ķudret-i Ħâlıķ, ķudret-i Ĥayy u Mevlâ,
yed-i ķudret, kerem-i ķudret, dest-i ķudret, kilk-i ķudret, medâd-ı ħâme-i ķudret;
Mevlâ, Râbbü'l-Mevlâ, dest-perverde-i dergâh-ı Cenâb-ı Mevlâ, Ĥażret-i Mevlâ,
vedî‘a-i Mevlâ, ķudret-i Ĥayy u Mevlâ; Sübĥân; Cenâb-ı Settâr, sırr-ı Settâr; şâh-ı
‘aŧâ, naħl-ı çemenzâr-ı ‘aŧâ gibi kelime ve tamlamlarla anmıştır.
Aşağıdaki beyitte şair, Allah'tan ömrünün sonunda rahat yüzü görmek
istemektedir:
Umarım sâye-i luŧfuñla Cenâb-ı Allâh
Göstere âħir-i ‘ömrümde daħı rûy-ı refâh
M. 29/8-1
46
Mevlâ, onun (Peygamber Efendimizin) şânını göklere bildirmek için cömert-
liğiyle her şeyi yoktan var etmiştir:
Hep seniñ şânıñı bildirmek içün âfâķa
Etdi îcâd ‘ademden keremiyle Mevlâ
K.1/13
Allâh'ın rütbesi ne kadar yüce ise, şair de bir o kadar asi rütbesindedir:
Seniñ ammâ ne ķadar ‘âlî ise menziletiñ
Ben de ol rütbe velî ‘âśiyim ey şâh-ı ‘aŧâ
K.1/14
Allâh dergahına sîne açıp, başını çevirirse davet hizmeti böylece yerine
getirilecektir:
Sîneñ aç başıñı dergâh-ı Ħudâ'ya çevirüp
Edesiñ ħidmet-i da‘vâtını böyle îfâ
M. 29/3-4
Allâh'ın güzel isimlerinden bazılarına beyitlerde rastlamak mümkündür:
a. Âdil: Adaletli.
Öyle şâhen-şâh ‘âdil kim zamân-ı şevķeti
Müslim ü münķâda cennet oldı ‘udvân-ı saķar
T. 22/6
b. Celîl: Büyük ve ulu olması.
‘Âkifâ çünki ġaraż bunda du‘âdır diyelim
Ebeveynine baġışlaya Ħudâvend-i Celîl
T. 27/4
kk: Varlığı değişmeyen. c. H a
Ma‘mûr edüp Cenâb-ı Ĥaķ ħânedânını
Ŧarĥ eylesün hemîşe nice böyle nev-serâ
T.12/12
47
ç. Hâlık: Kainatı yaratan, var edici.
Mey-gede la‘line im‘ân ederek
Ķudret-i Ħâlıķ'ı iź‘ân ederek
M. 30/66
d. Hayy: Daima hayat ile diri olup, her şeye gücü yeten.
Bir güzeller güzelin gördüm amân vâ-veylâ
Allâh Allâh zihî ķudret-i Ĥayy u Mevlâ
G. 7/1
e. Kerîm: Talebsiz ve sebebsiz olarak kullarına ikrâm ve ihsan buyurucu.
Eyler ol şâh-ı ‘aŧâ va‘de vefâ
Ħulf eder mi O Kerîm'dir ĥâşâ
M. 30/94
f. Latîf: Lutuf ve ihsan edici.
Çün bilürsüñ ki ye’s-i küfr idügin ne bu telâş
Luŧf-ı bî-ĥad-i Ĥaķ inkâr olunur mı ĥâşâ
K.1/47
g. Mennân: İhsan edici.
Bir du‘â-gûna dedi târîħiñ ‘Âkif göricek
Sırr ede seyl-i fenâdan anı dâ’im Mennân
T.33/9
ğ. Rahîm: Acıyıcı.
Bula her ķayddan ey Rabb-i Raĥîm-i müte‘âl
Nâħun-ı ‘uķde-keş-i ķudret ü luŧfuñla rehâ
M. 29/9-4
48
h. Settâr: Örten.
Dürlü ħâśiyet ile nüsħa-i ekbersiñ kim Seni źî-seyf ü ķalem etdi Cenâb-ı Settâr
M. 29/4-2
ı. Vedûd: Bağışlayıcı.
Diyesiñ cân ile ey Rabb-ı Ħudâvend-i Vedûd
Neye meyl eylese tevfîķ u refîķ eyle aña
M. 29/3-5
i. Veliyy: Nimet sahibi, iyilik ve bağışlarda bulunması.
Ol veliyyü'n-ni‘metim ya‘nî Cenâb-ı o ledün
Bendegânıyla bu gün bi'l-cümle şâdân eyledi
T. 23/2
Allâh kelimesine rastlanılan beyitlerin bir tanesinde şair, devrin sultanını da
bir zıll-ı Rabbânî yani yeryüzünde Allâh'ın gölgesi olarak anar:
Cenâb-ı Ĥażret-i Maĥmûd Ħân-ı žıll-ı Rabbânî
Ŧanîn-i kûs-ı ‘adli ķaplamıştır çâr-erkânı
T. 25/1
2. Melekler
a. Kudsiyân: Meleğin sözlük anlamı Allah ile insan arasında aracılık yaptığına ve
nurdan olduğuna inanılan manevî varlıktır. Melekler gece-gündüz Allâh'a ibadet edip
onun emri ile iş görür, ondan önce söz söylemezler. Allâh'ın kendilerine emrettiği
hususlarda asla asi gelmezler, zikir ve tesbih içindedirler.
Öyle bir şeref ki Mevlânâ'nın semaı ile melekler tâ ezelden beri lezzet al-
maktadır:
Bu ne şeref ki ezelde seniñ semâ‘ıñ ile
Teleźźüź eyler idi ķudsiyân Mevlânâ
K. 4/14
49
b. Melekût: Melekût ise ruhlar ve melekler âlemine denir.
Şair, şeref ve şân için yaratılana seslenerek bu dünya ve ahiret düzeni ile
melekler âleminin nakışları olduğunu söylemesini istemektedir:
Diyesiñ ey şeref ü şânı içün ħalķ olunan
Bu nuķûş-ı melekût u bu nižâm-ı dü-serâ
K.1/11
Şair, melekler âlemini mekan eyleyen Mevlânâ'ya seslenerek, insanın ne
haddine melek bile Mevlânâ'nın gücü karşısında aciz olduğunu anlatmaktadır:
Beşer ne ĥaddiñe ķadrin bile melek ‘âciz
Ey eyleyen melekûtı mekân Mevlânâ
K. 4/16
c. Hârût: Divan edebiyatında sihir denince ilk akla gelen Harut ve Marut'tur; fakat
Divan'da sadece Harut'un ismi zikredilmiştir. Harut Babil kuyusunda baş aşağı asıl-
mıştır.
Şair, o cadı gibi gözlü olan (sevgilinin), kendisini bir gün Harut gibi kuyuya
bırakacağını söylemektedir:
Seni Hârût-śıfat çâha śalar
Bir gün ol dîdesi câdû ‘Âkif
G. 53/7
Her bakışı Harut gibi ters dönmüş tebbet okur. Gönül, (sevgilinin) cadı gibi
gözüne bağlanmıştır:
Her nigâhı Tebbet-i vârûn oķur Hârût-veş
Dil musaħħar olmasun mı dîde-i câdûsına
G.114/3
50
ç. İblis:
Şair, nefs ile İblis'i karşılaştırırarak nefsin İblis'ten daha kötü olduğunu söy-
lemektedir:
Etdigim cürmi de ‘azv eyleyemem İblîs'e
Nefsim İblîs'i ederken baña dürlü iġvâ
K.1/19
Şair isyankar olduğunu; fakat bu isyanın İblis'ten değil nefsinden kaynaklan-
dığını şöyle ifade etmektedir:
Nice isnâd edem ben etdigim ‘iśyânı İblîs'e
Benim nefsimdedir cümle feżâĥat yâ Resûlu'llâh
K. 3/5
3. Kitaplar (Kitâb-ı Mukaddes)
Divan'da dört büyük kitaptan ikisi dile getirilmiştir:
a. Kur’ân-ı Kerîm: Kur’an, dört semavi kitabın en son indirilenidir. Vahiy yoluyla,
Cebrail vasıtasıyla Peygamberimize gönderilmiştir.
Şair, beyitte (sevgilinin) saçı, siyah beni ve ayva tüyünün resminin ayetini ve
Kur’ân-ı Kerîm'in ise İncil'de işaret edildiğini söylemektedir:
Âyet-i resm-i ħaŧ u ħâl-i siyâh u zülfi
Ŧarz-ı İncîl'de remz eyledi Ķur’ânımızı
G.127/2
b. İncîl: Hristiyanların kutsal kitabıdır. Hz. İsâ'ya indirilmiştir, ancak bugün İncil
bazı tahribata uğramış olup bozulmuştur.
O sevgili din mülkünü büyülemek için İncil ayetini, yanağına yazmıştır ve
bunlar ayva tüyü ve ben zannedilmemelidir:
Tesħîr-i mülk-i dîn içün İncîl âyetin
Yazmış o büt-i ġaddârına etme ħaŧŧ u ħâl
G. 67/6
51
4. Âyetler, Hadîsler, Dualar, Yemin Sözleri
a. Kün: Ayetten iktibas olarak beyitlerde geçmiştir: Manası “Ol” demektir. Allâh bir
şeyi dilediği zaman ol der, o şey de oluverir. Bununla ilgili Bakara suresinin 11., Âl-
i İmran suresinin 47. ve 59., Enam suresinin 73., Nahl suresinin 49., Meryem sure-
sinin 35., Yasin suresinin 82., Gafir suresinin 67. ayetlerinde zikredilmiştir.
T. 9/1
b. Belî: Ayetten iktibas olarak beyitte geçen bir ifade olup manası “Evet dediler.” de-
mektir. Bu ifade elest bezminde ruhların Allah'a kulluk için söz vermelerini anlatır.
Allah'ın “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” sorusuna insanların ruhları “Evet, Rabbi-
mizsin.” dediler. Kur’an-ı Kerim'de Araf suresinin 172. ayetinde geçmektedir.
“Belî” sözü sevgilinin belinin kıl gibi ince olduğunu dostların doğrulaması
maksadıyla kullanılmış ve böylece ayete de telmih yapılmıştır:
Mûydur ince miyanıñ dedigimde sözümi
Etdi yârân belî öyle deyüp hep taśdîķ
G. 55/4
c. Sûre-i Velleyl, Sûre-i Nûr, Sûre-i Şems: Sûre-i Velleyl Kur’an-ı Kerim'in 92.
suresi, Sûre-i Nûr 24. ve Sûre-i Şems ise 91. suresidir.
Şair, sevgilinin siyah saçını hatırladığı zaman Velleyl suresinin, yanağını ha-
yal ettiği zaman da Nûr suresinin okumuştur:
Yâd-ı zülf-i siyehiñle gece Ve'l-leyl okurum
Sûre-i Nûr oķudum ‘ârıżıñ etdikçe ħayâl
G. 68/7
Şair, sevgilinin yüzünü hayal ettikçe “Sûre-i Şems”i iktibas etmiştir:
Görüp ben remz-i ħâlin noķŧa-i îhâm ķıyâs etdim
Ħayâl etdikçe rûyın sûre-i Şems iķtibâs etdim
G. 83/1
52
ç. Ve'd-duhâ: Kur’an-ı Kerim'in 93. suresidir.
Veren âfâķa böyle şu‘le ‘aks-i rûy-ı âliñdir
Bu târîkî-i zülf-i arża bâ‘iŝ hicr-i ħâliñdir
Tecellî-baħş olan Ŧûr-ı dile şem‘-i ħayâliñdir
Remîz-i Ve'd-duĥâ ‘ünvân-ı bürhân-ı kemâliñdir
Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir
Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir
M. 24/1
d. Sûre-i Seb‘a'l-mesânî: Yedi ayetten meydana gelen ve Kur’an-ı Kerim'in ilk
suresi olan Fatihâ'ya verilen addır. Kelime olarak “tekraralanan yedi ayet” anlamına
gelir. Kur’an-ı Kerim'de Fatihâ için bu ad kullanılır. Hicr suresinin 87. ayetinde
“And olsun ki, sana tekrarlanan yedi ayeti yani seb‘a'l-meŝânîyi ve yüce Kur’an'ı
verdik.” denilmektedir:
Tefe’ül eyledim ser-sûre-i Seb‘a'l-meŝânî'den
İkinci ĥarfi çıķdı nâm-ı nâmî-i dil-ârâmız
Mf. 3
e. El-hamdü li'llah, Hamdü li'llah: Fatihâ suresinde geçen “el-ĥamdü li'llâhi
rabbi’l-‘âlemîn” ayetinden alınmış olup manası “Hamd Allah'a mahsustur.” demektir.
Divan'da “Mora'dan Çıķmaķ Emârâtı Žuhûrında Yûsuf Paşa'ya Gönderdigi Neşîdedir
Der-Vaķt-i Bahâr” başlıklı 16 beyitlik el-ĥamdü li'llâh redifli kasidesinde devamlı
şükürde bulunmuştur.
Şair, Allah'a şükürler olsun diyerek hem o güzellik şahından haber aldıklarını
hem de istenilen şehre sefer göründüğünü söylemektedir:
O şâh-ı ĥüsnden aldıķ ħaber el-ĥamdü li'llâh
Göründi semt-i maķśûda sefer el-ĥamdü li'llâh
K. 6/1
53
Safa ve eğlence zamanı yaklaşmaktadır, çünkü bahar olmuştur. Yine şair
Allah'a şükürler olsun diyerek korkunun yok olduğunu söylemektedir:
Erişmekde dem-i ‘îş u śafâlar çün bahâr oldı
Ki nâ-bûd olmada ħavf u ħaŧar el-ĥamdü li'llâh
K. 6/2
f. Ahsen-i Takvîm: “Biz insanı en güzel biçimde yarattık.” manasına gelmektedir.
Tîn suresinin 4. ayetinde geçmektedir.
Şair, memdûhun güzel hasletlerini ifade etmek için kullanmıştır:
Fetvâ verirdi ĥüsn-i ħiśâliñ görünce hem
Naśś-ı kerîm aĥsen-i taķvîm ile aña
T.11/15
g. Tebbet-i vârûn: Kur’ân Kerim'deki “Tebbet yedâ ...” yani “Ebû leheb'in eli
helak ve nâbûd oldu. Kendi dahi helâk oldu ...” manasında olan Tebbet suresine
işarettir. Beyitteki “Tebbet-i vârûn” ise ters dönmüş Tebbet demektir.
Beyitte dudağın üstündeki ayva tüyleri ile Tebbet-i vârûnla ilgi kurulma sebe-
bi ayva tüylerinin dudağın üstünde ters halde durmasından dolayıdır. Şair, (sevgili-
nin) güzellik Mushaf'ını büyülemek için okusa dudağın üstündeki ayva tüyünden iyi
ters dönmüş Tebbet bulamayacağını dile getirmektedir:
Oķusam Muśĥaf-ı ĥüsnüñ velî tesħîr içün
Ħaŧŧ-ı la‘linde eyü Tebbet-i vârûn bulamam
G. 82/2
ğ. Cennâtü ‘adn: Ayetten iktibas olarak beyitte geçen bir ifade olup manası “Adn
cennetleri” demektir. Kur’ân-ı Kerîm'in Meryem suresinin 60. , Tevbe suresinin 72. ,
Rad 23. , Nahl suresinin 31. , Kehf suresinin 31. ayetinde geçmektedir.
Şair, türbeye Adn cennetleri denilmesinin uygun olduğunu ifade etmektedir:
Öyle bir türbe bu kim dense olur
Hâźihî cennâtü ‘adnin pek be-câ
T.16/2
54
h. Salavât: Hz. Muhmmed'e ve onun soyundan gelenlere okunan duadır.
Allahümme Salli duası ve anlamı:
“Allâhümme salli alâ seyyidinâ Muhammedin ve alâ alî Muhammed kemâ
salleyte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hamîdün mecîd”
(Ey Allahım, İbrahim ve İbrahim'in ailesine rahmet verdiğin gibi, Muhammed'e ve
onun ailesine rahmet ver. Şüphesiz sen en çok övülensin, şanı yücesin.)
Allahümme Barik duası ve anlamı:
“Allâhümme bârik alâ Muhammedin ve alâ alî Muhammed kemâ bârekte alâ
İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hamîdün mecîd”
(Ey Allahım, İbrahim ve İbrahim'in ailesine bereket verdiğin gibi, Muhammed'e ve
onun ailesine bereket ver. Şüphesiz sen en çok övülensin, şanı yücesin.)
Şair, Peygamber Efendimizin ruhuna, soyuna ve ashabına mahşere kadar
okunan salavatın deniz dalgaları gibi olmasını istemektedir:
Ola emvâc-ı baĥır gibi her ânda śalavât
Rûĥına âline aśĥâbına tâ rûz-ı beķâ
K.1/50
ı. Lâ havl: Kelimenin aslı “La ĥavle ve lâ ķuvvete illâ billâhi'l-aliyyi'l-ažîm”dir. Bu
söz bir sıkıntı, bir bela vukuunda sabrın tükendiğini göstermek için okunan duadır.
“Günahtan korunmaya, Cenâb-ı Cell-i Alâ'ya ibadet etmeye kuvvet ve kudret ancak
Allah Te‘ala'nın tevfik ve yardımı iledir.” manasına gelmektedir.
Şair, o kafir bakışlı sihirli gözden korunmak için lâ havl demektedir:
Lâ ĥavl o çeşm-i sâĥir-i kâfir-nigâhdan
Zünnâr-ı târ nažrasıdır rişte-i ĥelâl
G. 67/5
55
i. Levlâk: Hadis-i kudsi olan Levlâke levlâk lemmâ halaktü’l-eflâk'tan alınmış bir
söz olup, “Sen olmasaydın sen olmasaydın yâ Muhammed eflakı yaratmazdım.”
manası-na gelmektedir.
Levlâk hitabının şanı Peygamber Efendimize hastır. Eğer o olmasaydı gök ve
yerin en yüksek yeri olmayacaktı:
Saña maħśûś idi şân-ı ħiŧâb-ı Levlâk
Olmasañ olmaz idi küngüre-i ‘arş u semâ
K.1/12
“Levlâke levlâk lemmâ halaktü’l-eflâk” lafzî iktibas yapılmamış, anlamı
alınmış olup hadis-i kudsiye telmih yapılmıştır:
Diyesiñ ey şeref ü şânı içün ħalķ olunan
Bu nuķûş-ı melekût u bu nižâm-ı dü-serâ
K.1/11
j. Kenz-i Mahfî: “Kenz-i Mahfî” gizli bir hazineyim manasına gelmekte olup hadis-
i kudsîden iktibas edilmiştir.
Bilimler gizli bir hazinedir. Kendisi ise onun bekçisidir. Şair, yeni tarz yolunu
o hazinede bulmuştur.
Kenz-i maħfî'dir ma‘ârif ben anıñ gencûrıyım
Bulmuşum ol gence bir râh-ı śapâ-yı nev-zemîn
G. 97/5
k. Ve le-‘amruk: “Ömrün hakkı için” demek olup bir kasem sözüdür. Bu kelime
Kur’an-ı Kerim'in Hicr suresinin 72. ayetinde “Habîbim, ömrün hakkı için ...” geç-
mektedir:
Ve le-‘amruk ķasemi śâdır iken ez-cümle
Źât-ı pâkiñ içün ey ‘âlî-güher genc-i Ħudâ
K.1/33
56
l. Nefsî ve Ümmetî: Hadisten iktibastır. Herkes öbür dünyada nefsim diyecek; fakat
Peygamberimiz “Ümmetim” diyecektir. Bu hadis-i şerife telmih yapılmıştır:
Âh ol günde ħuśûśıyla ki nefsî diyeler
Ümmetî nuŧķı ile sen ki olursuñ gûyâ
K.1/39
m. ‘Iyâzen bi'llâh: “Allah'a sığınarak.” anlamına gelmiş olan bir dua sözüdür.
Şairin hem güzel bir âmeli hem de ibadet ve rızası olmadığından Allah'a
sığınarak o günden korkmaktadır:
Benim ol günde n'olur ĥâlim ‘ıyâźen bi'llâh
Ki ne ĥüsn-i ‘amelim var ne de ŧâ‘ât u rıżâ
K.1/23
n. Hâşe li'llâh: “Allah göstermesin ” manasında olup dua sözüdür.
Şair, “Allah göstermesin” diyerek Allah'ın lutfundan mahrum olmayı isteme-
mektedir, çünkü Allah onu ümmetinden yaratmıştır:
Ĥâşe li'llâh ki maĥrûm olayım luŧfuñdan
Ümmetiñden çü yaratdı beni Râbbü'l-Mevlâ
K.1/44
o. Bârek'allâh: “Mübarek ola, Allah mübarek etsin, hayırlı ve bereketli eylesin.”
anlamına gelen dua sözüdür.
Şair, bir tam tarihi şevki ile söylemiştir. Kendi alnına kudret kalemiyle yazıl-
mış olduğundan “Allah mübarek etsin” demektedir:
Bendesi ‘Âkif dedi şevķ ile bir târîħ-i tâm
Kilk-i ķudretle yazıldı bârek'allâh vechine
T.14/5
57
ö. Levhaş'allâh: “Maşallah, aferin. ” anlamına gelen dua sözüdür.
Seyyid İsmail Ağa, bu gönül süsleyen çeşmeyi yenilemiştir. Şair de “Aferin”
demektedir:
Levĥaş'allâh bu dil-ârâ çeşmeyi
Etdi tecdîd Seyyid İsmâ‘îl Aġa
T. 31/1
p. Bi'llâh: “Allah için.” manasında olup yemin sözüdür.
Şair bu sevince efendisinin neşe olduğunu; fakat bunun riya olmadığını söyle-
yerek yemin içmektedir:
Zîrâ inan ki neş’e idiñ bu meserrete
Bi'llâh böyledir bu efendim bilâ-riyâ
T.11/23
r. Va'llâhü a‘lem bi's-savâb: “Allah için, Allah hakkı için.” manasında olup yemin
sözüdür.
Şair, memduhunun ömrünü Allah artırsın demektedir. Bu belde de hayra çalı-
şanın Allah için onun olduğunu söylemektedir:
‘Ömrüñ efzûn eylesün Allâh kim bu beldede
Ħayra sa‘y eden odur va'llâhü a‘lem bi'ś-śavâb
T. 20/4
5. Peygamberler
a. Hz. Âdem: Semavî dinlere göre Allah'ın yarattığı ilk insan ve peygamberdir.
İslam ehli üzerine Rum kavminin azgınlık ettiğini, böyle olay Âdem'in dev-
rinden beri gerçekleşmemiş olduğu anlatılmaktadır:
Ya‘nî vâķı‘ olmamışdı devr-i Âdem'den berü
Ehl-i İslâm üzre ķavm-i Rûm ŧûġyân eyledi
T. 35/4
58
b. Hz. İbrahim (Halîlullâh): Hz. İbrahim Nemrud tarafından ateşe atıldığında
Cebrail onu havada tutmuş, ne istediği sorulduğu zaman da o da ancak ne isterse
Allah'tan isteyeceğini söylemiştir. Bundan dolayı “Halîlullâh” denmiştir.
21. tarihte Şair İbrahim Bey'i yüceleştirmek için “Halîlullâh” sıfatını
kullanmıştır. Böylece Hz. İbrahim'e telmih yapılmıştır:
Böyle bir ferzend hem-nâm-ı Ħalîlu'llâh kim
Reşk ile yanmışdı âteşler gibi ķalb-i ĥasûd
T. 21/3
Bendesi ‘Âkif dedi mevlûdına târîħ-i tâm
Oldı İbrâhîm Beg ser-sebz-i gülzâr-ı şühûd
T. 21/8
c. Hz. Yakup (Şah-ı Kenân, Kenân): İbrahim peygamberin torunu ve İshak
peygam-berin oğlu olan Hz.Yakup'tur. Yakup peygamber ile Peygamberimiz
arasında gelen peygamberler onun soyundandır. Divan edebiyatında daima Yusuf
peygamberle anılır.
Aşağıdaki beyitte Yusuf'un ismi geçmiş olsa da buradaki isim peygamber
olan Yusuf değil katipliğinde bulunduğu Yusuf Paşa'dır. Onu yüceleştirmek amacıyla
şah-ı Kenan ismiyle anmıştır:
Şâh-ı Ken‘ân-murâd eyle Yûsuf Paşa'yı
Görmeye çeşmi çeh-i cevr-i sipihri aślâ
M. 29/9-3
ç. Hz. Yûsuf: İsrailoğulları peygamberlerinden Yakup peygamberin oğludur.
Divan'
da şemme-i Yûsuf, Yûsuf-ı ŝânî, Ĥażret-i Yûsuf, be-ĥüsn-i Yûsuf-ı śıddıķ, Yûsuf-ı
müsterşide gibi kelime ve tamlamlarla yer almıştır.
Şair, bu koku müjde kokusu ile Yusuf'un kokusu olduğundan kederli gözle-
rini hemen aydınlattığını anlatmaktadır:
Hemân dem dîde-i ġam-dîdemiz ferr ü cilâ buldı
Bu bûy şemme-i Yûsuf-miŝâl nefĥ-i beşâretle
59
T. 10/3
d. Hz. İsâ (Îsî, Mesîhâ): İsrailoğullarının son peygamberidir. Kendisine İncil indiril-
miştir. ‘Îsî-nefes, ‘Îsî-i cân-baħş-ı ‘âlem, nažm-ı cân-baħş-ı Mesîĥâ gibi kelime ve
tamlamalarla Divan'da yer almıştır. Hz. İsâ'nın mucizelerinden bir ölüleri dirltme-
sidir:
Şair, her ne zaman sevgilinin dudağını hatırlasa Mesiha'nın can bağışlayan
nazmının hâtırına geldiğini söylemektedir:
Her ne dem ki leb-i cânâne gelür ħâŧırıma
Nažm-ı cân-baħş-ı Mesîĥâ ne gelür ħâŧırıma
G. 106/1
Bahar geldiğinde her tarafın can bulmuşcasına canlanmasını, âlemin can bah-
şeden İsâ'sına benzetilmiştir:
Ķâlıb-ı pejmürde-i śaĥrâya nefĥ-i rûĥ ile
‘Îsî-i cân-baħş-ı ‘âlem gûyiyâ nev-rûzdur
G. 32/5
e. Hz. Lokman: Halk geleneğinde değişik kişiliklerle karşımıza çıkan tarihî bir
şahsiyettir. Eski Araplar arasında da ünlü olan Lokman'ın bir peygamber veya nebî
olduğu hakkında çeşitli rivayetler vardır. İlm-i ledün sahibi olarak bilinmekle birlikte
her derdin devasını bilen bir hekimdir.
Şair, sevgilisine seslenerek eğer Lokman'ın sırrına ulaşırsa, çılgın gönül gibi
nadir Mecnun bulamayacağını söylemektedir:
Sırr-ı Loķmân'a da ger mažhar olursam cânâ
Dil-i dîvâne gibi ŧurfaca Mecnûn bulamam
G. 82/3
60
f. Hz. Hızır: Âb-ı hayatı içip ölmezliğe kavuşmuş olan Hızır'ın peygamber veya velî
olduğu husu-sunda rivayetler vardır. İlm-i ledün sahibidir. Divan'da Cenâb-ı Ĥıżr-ı
himem, Ĥıżr, Ĥıżr-dem, Ĥıżr-ı dil gibi kelime ve tamlamalarıyla yer almaktadır:
Aşağıdaki beyitte Muśŧafâ Reşîd Paşa bir Hızır olarak övülmüştür:
Cenâb-ı Ĥıżr-ı himem Muśŧafâ Reşîd Paşa
Ki pâk-i nâśıyesinde bedîd mihr-i ‘aŧâ
T. 19/1
Hızır ölmezlik suyunu bulmak için maceraya çıkmıştır. Bunu bularak ölüm-
süzlüğe kavuşmuştur:
Âb-ı ĥayâta eyledigi-çün memât ile
Ĥıżr ile işte cârî olan mâcerâ budur
T. 30/3
Öyle bir er ki kimsesiz ve işsizlere çare ulaştırmaktadır. Bundan dolayı Hızır
ve İsa nefesli her bakışı bir kimyadır:
Öyle bir er ki çâre-res dermânde-i bî-kâr ü kes
Bir Ĥıżr-dem ‘Îsî-nefes her nažrası bir kîmyâ
T. 36/7
fa. Mâ’-i hayât, Âb-ı hayât, Âb-ı hayvân: Ölmezlik suyu, damlaları sonsuz hayat
bağışlayan tatlı ve lezzetli sudur.
Şair, taze şiirini hayat suyuna benzetmektedir:
Çün nažm-ı âb-dârıma mâ’-i ĥayât denür
Ĥıżrıñ zülâl-i ŧab‘ım ile mâcerâsı var
G. 19/5
61
fb. Zulmât: Ölümsüzlük suyunun bulunduğu üç aylık yolu olan karanlıklar ülkesinin
adıdır.
Şair, zulmat ülkesinde hünerli ve ölmezlik suyunu içmiştir. Böylece anlayışı-
nın meşalesi yeni zeminde yol göstermektedir:
Âb-ı ĥayvân-ı hüner nûş eyledim žulmâtda
Şu‘le-i idrâkim oldı reh-nümâ-yı nev-zemîn
G. 97/6
g. Hz. Muhammed: İslam peygamberi Hz. Muhammed Mustafa'dır. Hz.
Muhammed, miladi 571 senesinde, Rumî aylardan Nisan ayı içerisinde, kamerî
rebiülevvel ayının on ikinci pazartesi gecesi dünyaya teşrif etmiştir.
Divan'da, Peygamber Efendimize “Mâlîden-i Çeşm-i Siyeh-i Sirişk-i Ķalem
Be-Âsitân-ı Na‘t-ı Şerîf-i Seyyid-i ‘Âlem Śalla'llâhü Te‘âlâ ‘Aleyhi ve Sellem”,
“Güfte-i Dîger Na‘t-ı Şerîf” ve “Âħar-ı Na‘t-ı Resûl-i Kibriyâ Śalla'llâhü Te‘âlâ
‘Aleyhi ve Sellem” başlıkları altında naatlar yazılmıştır. Divan'da Peygamber
Efendimiz Âl-i Muĥammed, nûr-ı Muĥammed; Ĥażret-i Resûl, yâ Resûlu'llâh, rûĥ-ı
Resûlu'llâh; ħâŧır-ı mu‘teber-i Ĥażret-i Peyġamber, sünnet-i Peyġamber; Ĥabîbim,
Cenâb-ı Ĥabîb-i Ħudâ, yâ Ĥabîbî; Ĥażret-i Mîr Selâm; kân-ı şefâ‘at, şefâ‘at-kânı,
faħrü'l-enâm; mürüvvet-kânı; sünnet-i cedd-i ‘aŧâ gibi tamlama ve kelimelerle anlatıl-
mıştır:
Divanında yer alan ve edebiyatımız için en önemli hadis-i kudsîler “Levlâk”,
“Ve le-‘amruk” ve Peygamberimiz ve ashabı için okunan dua da (salavat) yer almış-
tır: “Güfte-i Dîger Na‘t-ı Şerîf” başlıklı naatında şair; hatalı, suçlu ve gaflet pen-
çesinde olup asi geldiğini ve bundan çok pişmanlık duyduğundan; “Âħar-ı Na‘t-ı
Resûl-i Kibriyâ Śalla'llâhü Te‘âlâ‘Aleyhi ve Sellem” başlıklı naatında ise Peygamber
Efendimizden inayet, şefaat, hacalet, şefkat ve rahmet istediğinden bahseder. Kısa-
cası Peygamber Efendimize muhtaç olduğunu her mısraında anlatmış ve onu
övmüştür:
Siyeh-rû bir ķuluñdur ümmetiñdir derdmendiñdir
Amân etme anı maĥrûm-ı şefķat yâ Resûlu'llâh
K.3/8
62
Yâ Resûlu'llâh ümîd-i keremiñle ŧururum
Yoħsa hep bendeñ içündür ceza‘ ü vâ-veylâ
K. 1/30
6. Ashâb, Âli ve Ümmet
Ashâb, arkadaşlar manasına gelmektedir. Peygamberimizin en yakın dostla-
rıdır. Peygamberimizin yüzünü görenler ve onun tarafından görülenlere denilmiştir.
424.000 kişi olduğu sanılmaktadır. Ümmet, bir dine inanıp ona bağlanan kimselere
denir. Divan'da Peygamber Efendimizin ümmetinden bahsedilmiştir.
O günde mahşer ehli kendisini maskara edecektir. Bundan dolayı şair, ümme-
tinin içinde rezil olmaktan korkmaktadır:
Beni ol günde temesħur ede ehl-i maĥşer
Ķorķarım ümmetiñ içre edecekdir rüsvâ
K. 1/17
Şair, Hz. Peygamberin ümmeti olduğundan teselli olmaktadır. Hakk'ın kendi-
sini inayetten mahrum etmeyeceğine inanmaktadır:
Var tesellî şu ķadar kim çü seniñ ümmetiñim
Eylemez Ĥaķ beni maĥrûm-ı ‘inâyet ĥâşâ
K. 1/41
7. Halifeler
a. Hz. Fârûk (Hz. Ömer): Faruk, kelime anlamı olarak ayırt eden ve ayıran
manasın-dadır. Haklıyı haksızdan ayırederek adâletli davranmakla ün kazandığı için
bu isimle anılmıştır. Divan'da Ĥażret-i Fârûķ, Semiyy-i Ĥażret-i Fârûķ
tamlamalarıyla yer almaktadır.
Mreşal Hazret-i Haydar şeref süsleyici vezir, Hazret-i Faruk ise adalet sahibi
imtiyazlı Mısır valisidir:
Semiyy-i Ĥażret-i Fârûķ müşîr-i Ĥażret-i Ĥaydar
Ħıdîv-i ma‘delet-güster vezîr-i mekrümet-pîrâ
T. 5/2
63
b. Hz. Osman (Zî'n-nûreyn): Peygamber Efendimizin Rukiyye ve Ümmügülsüm
isimli kızları ile evlenmiş olmasından dolayı Zî'n-nûreyn ismiyle anılmıştır. Zî'n-
nûreyn kelime anlamı iki nur sahibi demektir:
Şair, aynı namlı Zî'n-nûreyn'in hakkı için onun gönlünün rahatı ile ömür ve
ikbâlini Allah'ın artırmasını istemektedir:
Dilerim hem-nâmı Źî'n-nûreyn ĥaķķı-çün Ħudâ
‘Ömr ü iķbâliñ ziyâd etsün śafâ-yı bâl ile
T. 15/5
c. Hz. Ali (Hz.Haydar): Yiğitliğinden dolayı bu ünvan verilmiştir.
Şair, bütün iyliklerin ortaya çıktığı ceza gününde Kevser suyunu ailesiyle
Haydar'ın elinden içmesi temennisinde bulunmaktadır:
Dest-i Ĥaydar'dan içe rûz-ı cezâda Kevŝer
Ħânedânıyla mažhar-ı elŧâf-ı ķamu
T. 29/5
Hz. Ali mareşal ünvanı verilerek övülmüştür:
Semiyy-i Ĥażret-i Fârûķ müşîr-i Ĥażret-i Ĥaydar
Ħıdîv-i ma‘delet-güster vezîr-i mekrümet-pîrâ
T. 5/2
8. Hayr ve Şer
İmanın altı şartından biridir. Şair, hayrın ve şerrin Allah'tan geldiğine inanıp
kabul etmektir.
Şair, kendisine seslenerek elden bir şey gelmediği için o şehin hükmüne razı
olduklarını, çünkü kaderde olan hayır ve şerri çektiğini söylemektedir:
Ne çâre ĥükmine râżıyüz ‘Âkifâ o şehiñ
Ķaderde çün ne gelür ise ħayr ü şer çekerim
G. 86/7
64
Şarap kadehi, ayağını bastığı yerde hayr ve şer olduğunu bilmeyen insana
benzetilir, çünkü şair, kanını içine akıtacak fesat arayanların var olduğunu pek çok
insanın neyin hayır neyin şer olduğunu bilmeden ayaklarını bastıklarını anlatmak-
tadır:
Ķanın içine aķıdacaķ fitne-cû imiş
Bilmez hemân baśar ayâġın ħayr ü şer sebû
G. 104/9
9. Kıyamet ve Ahiretle İlgili Mefhûmlar
a. Deccâl: Kıyametin büyük alametlerindendir. Deccâl kıyametin kopmasından önce
dünyaya gelecek olup bir gözü kör olacaktır. Edebiyatta istenmeyen bir kişi olduğuna
göre, istenmeyen ya da hicvedilen kişi söz konusu olduğunda Deccâl'e benzetilir.
Eşek zahitte bu acayip kıyafet varken ola ki Deccal ortaya çıksa da kimse ona
bakmayacaktır:
Zâhid-i ħarda bu u‘cûbe ķıyâfet var iken
Kim baķar şimdi žuhûr etse de farżâ Deccâl
G. 68/8
b. Kıyâmet: Kelime anlamı olarak dünyanın sonu, bütün ölülerin dirilerek mahşerde
toplanacakları zamana denir. Divan'da ķıyâmet, rûz-ı ķıyâmet, rûz-ı cezâ, rûz-ı ķıyâm,
rûz-ı beķâ, rûz-ı ĥaşr gibi kelime ve tamlamalarla kıyamet anlatılmaya çalışılmıştır:
Şair, Peygamber Efendimize seslenmektedir. Bu rüsvaya Efendimizin lutfun-
dan inayet olmazsa kıyamette utanacağını dile getirmektedir:
‘İnâyet olmaz ise kendi luŧfuñdan bu rüsvâya
Benim-çündür ķıyâmetde ħacâlet yâ Resûlu'llâh
K. 3/2
65
c. Mahşer: Bir araya gelinip toplanılacak yer demektir. Bütün canlı varlıkların
ölümden sonra Allah'ın emriyle dirilip toplanacakları yerdir. Ehl-i maĥşer, vaĥşet-i
maĥşer, cünûd-ı maĥşer, ilâ-maĥşer-i cezâ, tâ ĥaşre dek gibi kelime ve tamlamalar
da yer almaktadır.
Şair, kendisinin gizli suçlarına vâkıf olan Mevlânâ'nın kendisini mahşer as-
kerlerine rüsvâ etmemesini istemektedir:
Cünûd-ı maĥşere etme amân beni rüsvâ
Nihân-ı cürmüme vâķıf olan Mevlânâ
K. 4/10
Şair, mahşer gününün vahşetinden emin olmak için yine Mevlânâ'dan aman
dilemektedir:
Beni de vaĥşet-i maĥşerden et amân emîn
Be-ĥaķķ-ı bâ‘iŝ-i ħalķ-ı cihân Mevlânâ
K. 4/4
Şair, Allah'tan memdûhunun ömrünün haşre kadar uzun olması temennisinde
bulunmaktadır:
Ĥaşre dek Allâh etsün ‘ömrini müzdâd kim
Nuŧķ-ı pâki-çün nice sa‘y-i firâvân eyledi
T. 23/4
Şairin deli gönlü haşre kadar sevgilide olacaktır:
‘Âkifâ bir ġayra döndürmem yüzüm
Mâh-ı ‘âlem olsa da görmez gözüm
Dilberâ tâ ĥaşre dek budur sözüm
Sendedir dîvâne göñül sendedir
M. 7/5
66
ç. Amel, Amel defteri: Amel, insanların dünyada yaptıkları iyi ve kötü işlerdir. Bu
işlerin yazıldığı deftere de amel defteri denir.
Aşağıdaki beyitte şair, âmel defteri ortaya çıkarsa isyan kokusunun her tarafı
istila edeceğini dile getirmiştir:
Bâ-ħuśûś defter-i a‘mâlim olunca ibrâz
Bûy-ı ‘iśyân ede ol ‘arśagehi istîlâ
K. 1/24
d. Cennet: Gölgelik bahçe anlamına gelip âhirette müminlerin gidecekleri yere denir.
Divan'da cennet, cennet-i ķabr, dem-i cennet, leźźât-ı cennet; ‘Adn, ķaśr-ı ‘Adn; bâ-
śafĥa-i Firdevs, Firdevs; kâle-i mînû-yı zer-endûz-ı beķâ gibi kelime ve tamlamalar-
la yer almaktadır.
Şair, hem onun cennete benzeyen kabrinin ziyaret edilmesini hem de su içi-
lerek temiz canı için (ona) dua edilmesini söylemektedir:
Cennet-i ķabrin ziyâret eyle hem
Hem śu iç ķıl rûĥ-ı pâki-çün du‘â
T. 16/7
Allâh, Cennet'te tecellî edecektir. Cennet bir tecelli evidir, nâdânlar ise onu
bir kâşâne zannetmektedirler:
Bu bir tecellî-ħânedir nâdâna bir kâşânedir
Cennet degildir yâ nedir ħayrân olur âdem aña
T. 36/2
67
e. Hûrî: Cennet kızına denir ayrıca gözlerinin akı karasından çok olan, ceylan gözlü
kız olarak da tanımlanmaktadır.
Selvi boylu, güzel huylu, gülden daha temiz kızlar olmasından dolayı güzeller
huriye benzetilir:
Aldı ‘aķlım yine bir nev-res nihâl
Reşk eder ebrûlarına nev-hilâl
Yoķ miyân-ı mûyına bir ķîl u ķâl
Bir güzellerden güzel ĥûrî miŝâl
Miŝlini bulmaķ anıñ emr-i muĥâl
M. 31
f. Gılman: Tüyü ve bıyığı çıkmamış delikanlı anlamına gelen kelime cennet hizmet-
karları yerine kullanılır. Bir yerde hûr ile birlikte geçmektedir.
Ne renge uġradı bilmez bu abdâl-ı ‘abâ-pûşın
Ne âl etdiñ ki öldi yek-nažarda mest-i medhûşın
Bu söz taĥķîķdir olsun efendim zîb-i menķûşın
Ki hicr-i câm-ı la‘liñle olan sersâm-ı bî-hûşın
Sevâd-ı ‘aynına girmez libâs-ı ħûr u ġılmânıñ
M. 13/8
g. Tûbâ: Sidre'de bulunan ve kökü yukarıda, dalları aşağıda olmak üzere bütün
cenneti gölgeleyen ilahî bir ağaçtır.
Sünbül, sevgilinin kahkülünü görünce renklendi. Tûbâ ağacı ise sevgilinin bo-
yunu kıskandığından boyu âleme çıkmamıştır:
Göricek sünbül o gîsûlarını reng etdi
‘Âleme çıķmadı ķaddi ĥasedinden Ŧûbâ
G. 7/4
68
Şairin gönlü fidana benzeyen sevgilinin gönlüne akarsular gibi akmıştır. Gö-
züne, sevgilinin hurma ağacına benzeyen boyu yanında Tûbâ ağacı görünmez olur:
Saña ey nev-nihâlim aķdı göñül cûylar-âsâ
Görünmez ķadd-i ħoş-naħlıñ yanında çeşmime Ŧûbâ
N'ola ġarķ-âb-ı reşk-i ĥayret olsa cûylar zîrâ
Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan
M. 9/2
ğ. Cehennem: Ahiretteki azab yurdudur.
Şair, ısınmak isteyen cehenneme gitsin diyerek cehennemin çok sıcak olduğu-
nu vurgulamaktadır:
Sâķî emânı bilme misiñ câm-ı nâb ver
Ġam vermeden sipihr-i denî sen kebâb ver
Nûr-ı mey ile çeşm-i dile fer ü tâb ver
Mest olsam âb ister isem de şarâb ver
Pek teşneyim bir iki deme bî-ĥesâb ver
Luŧf et velîkî münker-i ‘aşķa cevâb ver
Bu bezme kim ıśınmaya gitsün cehenneme
Tâ kim śoġuķluķ etmeye ‘îş-ı dem-â-deme
M. 28/1
Çocuklar cehennem ateşinde yanmayacaktır:
Sen de yaķma beni bu âteş-i ‘aşķa …
Sen ŧıfılsıñ çü seni nâr-ı cehennem yaķmaz
G. 44/8
Hz.Muhammed'in ümmetini müşriklerle birlikte cehennemde yakmanın
Cenab-ı Hakk'ın şânına yakışmayacağı dile getirilmiştir:
Şân-ı Bârî'ye düşer mi ki seniñ ümmetiñi
Müşrikîn ile bile nâr-ı caĥîminde yaķa
K. 1/43
69
Şair, kendisinin günahkar olduğunu cehennem ateşinde yanmayı hak ettiğini,
asî olduğu için cehennemdekilerin bile kendisine nefretle bakacağını aşağıdaki
beyitlerde dile getirir:
Śorsalar ĥâlimi kendim daħı inśâf ederek
Der idim müsteĥaķ-ı nâr-ı caĥîmim ĥaķķâ
K. 1/28
Görmedik böyle bir ‘âśî diyü ŧursun cennet
Baķa ebnâ-yı cehennem bile nefretle baña
K. 1/20
h. Kevser: Cennette bir suyun adıdır. Herkese sunulacaktır. Bir rivayete göre Hz. Ali
sunacaktır. Bundan içen bir daha susamayacaktır.
Şair kendisine seslenmektedir. Tarihi, bir gevherli ve süslüdür. Şu süslü
çeşmeden Kevser suyunun içilmesini istemektedir:
Bir güher-bâlâdır ‘Âkif târîħi
Şu muśanna‘ çeşmeden gel Kevŝer iç
T. 8/5
Cömertlik çeşmeliği susamışlar için çoşkun olmaktadır. Bu Kevser suyudur.
Su sanılmaması gerekmektedir:
Çeşme-sâr-ı cûdı mevc-engîz olup ‘aŧşân içün
Mâ’-i Kevŝer'dir ki icrâ etdi bunda śanmañ âb
T. 20/3
70
10. İbadetle İlgili Mefhûmlar
a. Namaz (Ehl-i sücûd): Sücûd kelime anlamı olarak ibâdet veya ta’zim
makdsadıyla yüzü sürme demektir. Ehl-i sücûd ise kelime anlamı olarak secde
edenler demektir.
Bu seçilmiş dergah ve gönle ferahlık vericic han yeridir. Hem secde edenlerin
ibadet yeri hem de Allah yiğitlerinin yeridir.
Ħoşâ bu dergâh-ı güzîn bu ħânķâh-ı cân-fezâ
Hem câmi‘-i ehl-i sücûd hem kân-ı merdân-ı Ħudâ
T. 36/1
b. Dua, Tevbe, Şefkat, Mağfiret:
Şaire göre duaya başlamak önemlidir. Şairlerin yolunda çok konuşmaya
rızanın olmadığı dile getirilmiştir:
Müştâķ du‘âya başla kim oldur ehem olan
Mikŝâra yoķ çü meźheb-i eş‘ârda rıżâ
T. 3/20
Şair, onun bu gün âh ettiğine incinmiş ve günahkar olduğunu söyleyerek
tevbe ettiğini ifade etmiştir:
Bu gün âh etdigime incinmiş
Tevbe tevbe ki günehkâr oldum
G. 79/6
c. Oruç (Rûze, Rûze-dâr, İmsâk): Rûze kelime anlamı olarak oruç ve rûzedar ise
oruçlu anlamına gelmektedir. İmsak ise oruca başlanıldığı zamandır.
Oruç, İslam'ın beş şartından biridir. Divan'da daha çok aşk üzerine yazılmıştır.
Âşığın sevgiliden ayrı olması oruç gibi düşünülmüştür. Âşık sevgiliye kavuşunca bir
bayram gelmiş gibi sevinir.
71
Şair, ay gibi olan sevgiliye seslenerek ayrılık orucundan yorulmuştur. Kavuş-
ma bayramı geldiği zaman da ona kurban olacağını dile getirmektedir:
Rûze-i hicrden ey mâh-veşim geldi kelâl
Daħı ķurbânıñ olam gelmeye mi ‘îd-i viśâl
G. 68/1
ç. Kurban: Kelime anlamı olarak, Allah'ın rızasını kazanmağa vesîle olan şey; eti,
fakirlere parasız olarak dağıtılmak niyetiyle farz, vacib veya sünnet olarak kesilen
koyun, keçi, sığır, deve gib hayvan; bir gaye uğrunda feda olma anlamlarına gelmek-
tedir.
Şair sevgiliye kurban olduğum diye seslenmektedir. Vefa sözünün nerde ol-
duğunu sormaktadır. İkinci dizede ise sevgiliye kuzucuğum diye seslenerek bayram
zamanın gelmesini istemektedir:
Ķurbânıñ oldıġım ķanı va‘d-i vefâlarıñ
Gelmez ķoyuna gel ķuzucaġım her ân-ı ‘îd
G. 17/3
d. Gaza, Şehid: Gaza, din uğruna savaşmak; şehid ise din veya yüksek bir ülkü
uğrunda ölen kimse demektir.
Şair, efendisi düşmanı ziyan ettiği zaman her zaman da kendisinin sevdiğini,
bundan dolayı da efendisinin gaza ve çalışmasının beğinildiğini söylemektedir:
Her dem de kendi sever ‘adûyı ziyân edüp
Meşkûr ola bu sa‘y u ġazâsı efendimiñ
K. 6/13
Şair, şehit gamzesidir. Bu yüzden cellata benzeyen göze bakılması gerekmek-
tedir, çünkü onun elinde yiğitlik kanı şıpır şıpır damlamaktadır:
Şehîd-i ġamzesiyim baķ o çeşm-i cellâdıñ
Yedinde ħûn-ı celâdet şıpır şıpır ŧamlar
G. 35/6
72
e. Ka‘be: Mekke'de Harem-i Şerîf'in içinde bulunan kutsal binadır. Mekke
civarındaki dağlardan alınan siyah taşlarla bina edilmiştir.
Şair sevgilinin diyârını, ağlayan âşıklar için Ka‘be olarak niteler. Gece ve
gündüz hayal askerleri Ka‘be'yi yani sevgilinin bulunduğu yeri tavaf etmektedir:
Śubĥ u mesâ cüyûş-ı ħayâl etmede ŧavâf
‘Uşşâķ-ı zâra Ka‘be degil mi diyâr-ı yâr
G. 31/4
Bir diğer beyitte ise güzellik unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Saç,
Ka‘be'nin örtüsüne benzetilmiştir. Siyah örtü Kabe'yi, saç da sevgiliyi örtmektedir:
Dü-ebrû arası miĥrâb śanma câmi‘-i ĥüsne
Ĥarîm-i Ka‘be-i gîsûsına bir bâb göstermiş
G.50/3
f. Zemzem: Mekke'de bulunan bir kuyu ve bu kuyudan çıkan kutsal sudur.
Şair, sevgilinin çene çukurunu zemzem kuyusuna benzetir:
Sen görmediñ ey ne ‘aceb-i Ka‘be-i ĥüsnüñ
Düşdüñ źekan-ı yâra çeh-i zemzemi gördük
G. 60/5
11. Dinle İlgili Diğer Mefhûmlar
a. Dîn: Allah'a inanmak ve bağlanmaktır.
Din ve devlette bu himmeti şüphesiz ve makbul olduğunu, Hazret-i Mevla ise
anında istediğini vermektedir:
Olup bu ħidmeti bî-şübhe maķbûl dîn ü devletde
Verir maķśudıñı anıñda bî-şek Ĥażret-i Mevlâ
T. 5/10
73
b. İslâm: Hz. Muhammed'in (S.A.V) tarafından tebliğine memur olduğu dindir.
Şair, onun aynasında hiç İslam'a eziyet olmadığını; fakat bu nice sıkıntı ve
nazın niye olduğunu sormaktadır:
Hîç İslâm'a eźâ var mıdır âyîninde
Söyle ... bu nice cevr ü cefâdır nice nâz
G. 42/6
c. Müselmân, Müslim, Münkad, İmân: İslam dininde olan kimseye denir.
Öyle şahların şahı adil ki, şevket zamanın da cehennemlik düşmanlar bile
İslam dinine girerek cennetlik oldular:
Öyle şâhen-şâh ‘âdil kim zamân-ı şevķeti
Müslim ü münķâda cennet oldı ‘udvân-ı saķar
T. 22/6
ç. Sevâb: Hayırlı bir davranış karşısında Allah tarafından verileceğine inanılan ödül;
Allah tarafından ödüllendirileceğine inanılan davranışa denir.
Şair, eğer zerre kadar sevabı yazılmışsa o da riya çirkinliklerine bulandığını
söylemektedir:
Var ise źerre ŝevâbım daħı ŝebt olmuş eger
Bilürüm ki o da âlûde-i çirk-âb-ı riyâ
K. 1/25
d. Savâb: Doğru görüş manasına gelen savâb “Allah doğrusunu bilir.” anlamındaki
“vallâhü a‘lem bi's-savâb” cümlesinde geçmektedir:
‘Ömrüñ efzûn eylesün Allâh kim bu beldede
Ħayra sa‘y eden odur va'llâhü a‘lem bi'ś-śavâb
T. 20/4
74
e. Kâfir, Küffâr(Kafirtler): Allah'ın varlığını inkar eden kimseye denir.
Şaire göre göz, saç, kıllar, ben, ayva tüyü kafirdir. O kafir çocuğun güzelliğini
Firengistan'a benzetmektedir:
Çeşim kâfir zülüf kâfir şi‘âr u ħâl ü ħaŧ kâfir
O kâfir beççeniñ ĥüsnin Firengistân'a beñzetdim
G. 88/4
f. Müşrikîn, İnkâr, Münkir, Münkirân: Allah'a ortak koşan, Allah'ın varlığına
inanmayanlara denir.
Şair zahide seslenerek Allah yolunu inkar etmemesini kabullenmesini, baş
keserek aşk ile bu ihtiyaçlar meydanına gelmesini, inkarcılardan kendisini koruyup
Allah mertlerine gelmesini, yabancılardan kaçınarak can ile sevgilinin semtine
gelmesini, sonsuzluk ihtiyaçların kumaşının burada olduğunu yalvarmasını ve emel
kumaşı isterse pazar tekkesine gelmesi gerektiğini anlatmaktadır:
Râh-ı Ĥaķķ'ı münkir olma zâhidâ iķrâra gel
Baş kesüp ‘aşķ ile bu meydân-ı ĥâcet-vâra gel
Münkirândan el-ĥaźer merdân-ı Kirdigâr'a gel
Ķaçunup aġyârdan cân ile semt-i yâra gel
Bundadır kâlâ-yı ĥâcât-ı beķâ yalvara gel
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
M. 21/1
g. Küfr: Allah'a ve dine ait şeylere inanmamak, Cenab-ı Hakk'a ortak koşmak
demek-tir.
Küfredilse bile telaşlanılmaması gerektiği, sınırsız lutfunun olduğundan bu-
nun inkar edilmemesi anlatılmıştır:
Çün bilürsüñ ki ye’s-i küfr idügin ne bu telâş
Luŧf-ı bî-ĥad-i Ĥaķ inkâr olunur mı ĥâşâ
K.1/47
75
ğ. Günâh, Günehkâr, Âsî, Âsiyân, İsyân, Hata, Cürm, Mücrim, Müznib, Ma‘âsî,
Ma‘siyet:
Âkif, cihan çarşını araştırsa isyanlık kirine tövbe gibi sabun bulamayacağını
anlatmaktadır:
Cüst-cû etsem eger śûķ-ı cihân ‘Âkif
Çirk-i ma‘śiyyete tevbe gibi śâbûn bulamam
G. 825
h. Hîle, Mekr: Birini aldatmak, yanıltmak için yapılan düzen, dolap, oyun; çıkar
sağlamak için bir şeye değersiz bir şeye katmak anlamlarına gelmektedir.
Şair, ikiyüzlüler şarabı, üç kez tasfiye olunmuş diye sattığını görmüştür ve
kafir harama hîle kattığından dolayı onu perişan etmiştir:
Gördüm mürâyî ħamrî müŝelleŝ diyü śatar
Kâfir ĥarâma ĥîle ķatar diyü ĥaķladım
G. 76/4
ı. Helâl: Dinin kurallarına aykırı olmayan, dince yasaklanmamış olan demektir.
Şair, kendisine seslenmektedir. Cenab-ı Muhlis'in bu yeni tarzı ile düzgün ve
tesirli nazmı hayal olursa helâldir:
Cenâb-ı Muħliś'iñ ‘Âkif bu ŧarz-ı tâze ile
O nažm-ı siĥr-beyânı ħayâl olursa ĥelâl
G. 69/7
76
i. Harâm: Kelime anlamı olarak haram, din kurallarına aykırı olan, dince yasak olan
demektir.
Şair, sevgilisiz kaldığından mey ona haram olmuştur:
Śıġmaz iken tenime rûĥ-ı revânım sensiz
Neylesün şimdi tehî sînemi cânım sensiz
Mey ĥarâm oldı baña ġayrı civânım sensiz
Ķaldı bâġ-ı emelim tâze fidânım sensiz
Geh ħayâliñ gehi efkârıñ ile eglenirim
Derd-i hicriñ ile dîvâne gibi söylenirim
M. 25/5
12. Dinî Aylar
a. Şevval, Şaban, Arabî aylar: Şevval, ay takviminin onuncu ayı olup, bu ayın ilk
üç günü ramazan bayramıdır. Şaban ayı ise, Arabî aylarının sekizinci olup,
ramazandan önce gelen aydır.
Eğlence meclisinsin aydınlığı kadehin dönüşü iledir. Yoksa her ay devretmek
ile Şevval olur muydu diye sormaktadır:
Gerdiş-i câm iledir revnaķı bezm-i ‘îşiñ
Yoħsa devr etmek ile her meh olur mı Şevvâl
G. 68/2
Arab aylarının yani her bir ayında yedişer gün yedi şeyden sakınmak gerek-
mektedir:
‘Arabî aylarınıñ ya‘nî beher mâhında
Yedişer gün yedi şeyden ĥaźer etmek meŝelâ
N. 1/2
77
II. TASAVVUF
1. Mevlevîlik
Mevlânâ Celaleddin-i Rumî'nin vefatından sonra oğlu Sultan Veled tarafından
teşkilatlandırılan bir tarikattır.
Allah'a ulaşmanın en kolay yolu Mevlevîliktir:
Şâhbâz-ı evc-i ķudsîdir semâ‘-ı Mevlevî
Her rumûz-ı çarħı bir murġ-ı hümâ-yı ma‘nevî
Mün‘akis şeklinde tevĥîd-i rumûz-ı Meŝnevî
Mevlevî'dir râh-ı Ĥaķķ'ıñ ‘Âkif eñ çâbük-revi
Ħânķah-ı Ħalvetî'dir ol dilerseñ münzevî
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
M. 21/6
Mevlevîlikle alâkalı birçok terimleri görmek mümkündür. Divan'da geçen
bazıları şunlardır:
a. Eyvallâh: Tasavvuf erbabınca cevap, tasdik, soru, kabul, teşekkür ve yemin yerine
kullanılır. Kelime anlamı olarak evet, peki; Allah'a ısmarladık, teşekkür ederim
demektir. Özellikle Mevlevî ve Bektaşiler arasında yaygındır.
Târik-i semt-i sûyu'llâh ol erenler kârıdır
Sâlikiñ terk-i sivâ derd-i devâ düşvârıdır
Rûzedârı ‘aşķıñ eyva'llâh rıżâ iħtârıdır Śanma ‘uşşâķıñ eden baş fedâ nâçârıdır
Bildigiñ şevķ-i śafâ bu cânbâzıdır
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
M. 21/2
78
b. Çille: Eziyet, sıkıntı, dünyaya ait her şeyden el çekerek bir yere kapanıp 40 günlük
nefis terbiyesine ve ibadetine denir. Mevlevîlikte çile 1001 gün hizmet şeklinde
sürer.
Kavuşma dergahına ulaşmak için çok çile çekmek gerekmektedir:
Şem‘-i ĥüsnüñ gece vaśfıñ dediler tenhâda
Fetîli var ise yutmuş gibi Mumcı-zâde
Vâśıl-ı dergeh-i vaśl etmek içün çoķ çille
Çekdirüp soñra külâh etdi bize şeyħ-zâde
Kt. 9
c. Külâh: Mevlevîlerin başına taktıkları başlığa denir.
Şair, Mevlânâ'ya baş açık bir köle olduklarını görünüşte başta aziz ve külahın
bir alamet olduğunu söylemektedir:
Ĥażret-i Mollâ-yı Rûm'a baş açıķ bir bendeyiz
Śûretâ serde ‘azîzim bir ‘alâmetdir külâh
G. 113/6
ç. Sikke: Mevlevî dervişlerinin giydikleri yüksek ve tepesi düz keçe külaha denir.
Şair, Mevlânâ gölgesinde baş saadetine aşk cilvesinin saray perdesini koydu-
ğunu ve sikkenin de ihsan ettiğini söylemektedir:
Ne sa‘âdet-i serime sâye-i Mevlânâ'da
Sikke baħş etdi serâ-perde ķodı cilve-i ‘aşķ
G. 56/8
79
d. Semâ: Mevlevî ayinlerinde dönmek, oynamak, güzel ses ve müzikle vecde
gelmek demektir. Semada dönüş sağdan sola doğrudur, sol ayak yerde sabit kalır.
Sağ ayakla sol yana çark atılır, sol ayak geriye doğru sürülerek, yine sola doğru
yürünür.
Zaman şahının kudûmu ney semasını bastırmıştır:
Ķoyup śad-nâle vü naġra dil-i pür-sûz-ı ‘âşıķdan
Şerâr-ı âteşîn çıķmaz da neyler baġrı yanıķdan
O gül ten nûra dönmüş çıķmış eşķâl-i ķabâlıķdan
Ne ĥâcet muŧrib âġâza nevâ-yı dil-güşâlıķdan
Semâ‘-ı nâyı baśdırdı ķudûmı şâh-ı devrânıñ
M. 13/4
e. Musîkî: Ayin esnasında musikî esastır.
Sine, söyleyici olarak aşk(a) yalvardılar. Def ve ney meclis dairesine misafir
gibidir:
Sîne gûyân olaraķ ‘aşķ niyâz eylediler Def ü ney dâ’ire-i ‘îşe misâfir gibidir
G. 22/4
Meclis arkadaşı, asrında kimse kimseye eğri bakmaz. Meğer ki neyzenler
neyine eğri bakmaktadır:
Egri baķmaķ mün‘adim ‘aśrında kimse kimseye
Nâyına muŧribde neyzenler meger kim kec baķar
T. 22/9
Mevlevî ayininde yer alan çalgı ile ilgili bazı terimler yer almıştır:
Ķudûm iñler döner dilber-i ħande śaf-be-śaf derler
Döger gögsün def ol şevķ ile ziller ŧaķınup yer yer
Gelüp neyzenlere ĥâl-i âteş ‘uşşâķı üflerler
Girift-i çille-i hicrân olan bilmem ki nişlerler
Ney-âsâ gel enîniñ gör hele ‘uşşâķ-ı nâlânıñ
M. 13/5
80
f. Dönmek: Mevlevî “Herşey kendi etrafında dönerken ben neden dönmeyeyim.”
diyerek en önemli felfelerini dile getirmişlerdir:
Şu âlemde döndükçe felekle döneceklerdir:
Hem şeh-per-i şehbâz-ı semâ‘-ı melekûtuz
Döndükçe şu ‘âlemde felekle döneriz biz
G. 40/5
g. Halvet: Yalnız kalma, yalnız kalınan yer demektir. Tasavvufta dünyadan el çekip,
masivadan sıyrılarak Allah'la başbaşa kalmaktır. Halvete giren kişi ibadet ve
riyazetle meşgul olur.
Şair, peştemala siya bahttır diyememektedir zira bu gün kendisini hayrette
bırakmıştır. O sevgiliyle öyle bir kucaklaşmış ki halvette arasında su dahi sığmamak-
tadır. Halvette amaç sevgiliyle beraber olmaktır:
Peştemâla diyemem baħt-ı siyehdir zîrâ
Ķoydı iķbâli bu gün bendeñizi ħayretde
Öyle âġûşa alup śarmış o dildârım kim Arasında śu daħı śıġmaz idi ħalvetde
Mf. 6
2. Abdâl, Derviş
Abdal, birinin yerine geçmek, değiştirmek, karşılık anlamlarına gelen bedel
kelimesinin çoğuludur. Sayıları yedi, yetmiş ya da kırk olarak gösterilen bir evliya
zümresidir. Dünyadan habersiz kalacak kadar kendini ahrete, gönlünü Hakk'a veren
saf derun insanlardır.
Tennüre gibi talihin eteği olsa çok değildir. Ay ve güneşi elinde keşkül iki
abdal sanılmalıdır:
Tennüre-vârî źeyl-i sipihr olsa çoķ degil
Keşkül be-dest śan iki abdâl mihr ü mâh
T.1/16
81
Derviş, Allah yolunda alçak gönüllüğü ve fakirliği kabul eden kimsedir.
Cümle derviş ve sevgili sevgili uğruna kul kurbandır. Şaire göre, öyle hizmet
eden dergaha her zaman gelinmesini istemektedir:
Cümle dervîş ü muĥib uġrına ķul ķurbân idi
Öyle ħâdim bir daħı dergâha gelsün degmede
T. 7/4
3. Şeyh, Pîr
Şeyh, bir tekke veya zaviyede reislik eden ve müritleri bulunan kimse
demektir. Pir ise bir tarikatın ilk kurucusudur.
Şairin şeyhi, devamlı kabul görmek için şaire el vermemektedir. Meyin piri
kendi ayağıyla şaire himmet etmektedir:
Şeyħim el vermez baña bî‘at içün varmaķ müdâm
Pîr-i mey kendi ayaġıyla eder himmet baña
G. 2/5
4. Sâlik
Bir yola giren ve o yolda giden, bir tarikatın âdâbını yerine getiren kimseye
denir. Salik gerçek yolun yolcusudur.
Onlar, diğer yeni salik yolunun âşıklarıdır. Böyle ölünce bir iz bırakıp
gitmektedirler:
Bir ‘âşıķ-ı nev-sâlik-i râh-ı dîgeriz biz
Bir iŝre olup böyle ölünce gideriz biz
G. 40/1
5. Zâhid, Zühhâd (Zahitler)
Zahit, Allah'ın buyruklarını yerine getirmekle birlikte, şüpheli şeylerden de
kaçınan kişidir.
Şair, zahidi eşeğe benzeterek onu eleştirmiştir:
Nuķl-ı leb-i sâķîyi görünce meze ...
Ey zâhid-i ħar aġzına öyle meze gelmez
82
G. 43/5
6. Vâiz
Dini öğütlerde bulunan kişidir.
Vaiz cennetin lezzetlerini pek tatlı tatlı söylemiştir. Bu sözle ise şeyh
baklavacıya benzetilmiştir:
Pek ŧatlı ŧatlı söyledi leźźât-ı cenneti
Vâ‘iž bu sözle var ise şeyħ baķlavacıdır
G. 18/7
7. Hânkâh, Dergâh, Dergeh, Tekye
Tarikat mensûblarını topluca ibadet ve törenlerini yaptıkları yerlerdir.
Şair, dergahta oturanlarının kölesidir ve Mevlânâ'ya seslenerek ihsan eyleme-
sini istemektedir:
Sükân-ı dergehiniñ ben de bir kemînesiyim
Baña da eyle ‘inâyet amân Mevlânâ
K. 4/2
8. Köle (Çâker, Kemîne, Kul, Gedâ)
Şair, şükürde bulunmaktadır. Mevlânâ'ya nimet besleyenlerden olduğunu,
Mevlânâ'nın kölesi ve kimseye kul olmadığını söylemektedir:
Ĥamdü li'llâh ni‘am-perver-i Mevlânâ'yım
Kimseye ķul degilim çâker-i Mevlânâ'yım
G. 90/1
9. Sûfî
Tasavvuf yolunda olan kişidir.. Bazen de mutaassıp, ham ruhlu, dinin
özünden habersiz, şekilci ve katı kişi de śufî olarak tanımlanır.
Sûfî o kadar soğuk ki söyleyenlere göre ayın en soğuk ayı olan kocakarı
soğuğunun ya oğlu ya da kardeşidir:
Allâh Allâh bu śoġuķluķ ne ola śûfîde
Oġlı ya ķardaşıdır berdü'l-‘acûzüñ gûyâ
Kt. 3/9
83
Şair, garip rint olduklarını ve sevgliye taptıklarını fakat sufî dedikleri mesele-
den habersiz olduklarını anlatmıştır:
Bir rind-i ġarîbiz mey ü maĥbûb-perestiz
Śûfî dedigiñ mes’eleden bî-ħaberiz biz
G. 40/2
Sufî mindere ağır bir şekilde çökmüştür. Onu ağırlık kaldıran alet bile kaldı-
ramayacaktır:
Çökdi bir ŝıķlet ile mindere śûfî ki anı
Olsa da ķaldıramaz âlet-i cerr-i eŝķâl
G. 68/9
10. Rind, Rindân (Rintler)
Halkın hakkındaki söylediklerine aldırmadan gönlünce hareket eden, keyfince
davranan, içi irfanlı süslü, ilimle dolu olduğu halde halktan biri gibi sade yaşayan
hakîm, bilge kişi, rıza mertebesine erdiği için her şeyin takdire göre meydana
geldiğini bilen, bunu şuur ve idrakine eren kamil insana rind denir. Rindler dünya
işlerini hoş gören kişilerdir. Onlara göre dünyanın pul kadar değeri yoktur.
Gönül rintleri kavga meclisinde gam şarabı çekmektedirler, (fakat) şükürler
olsun ki şimdi değişmiştir, Cem'in kadehini .çekmektedirler:
Sülâf-ı ġam çekerdi rind-i dil ol bezm-i heycâda
Degişdi şimdi câm-ı Cem çeker el-ĥamdü li'llâh
K. 7/4
84
11. Hâfız
Kur'ân-ı Kerim'i bütünüyle ezbere bilen ve okuyabilen kişiye denir.
O, temizlik yapan ve çamaşır yıkayandır. Baştan ayağa huyunu hep temiz
tutmaktadır. Hele hafız gibi kirlileri asla sevmemektedir. O zihin açıklı, baş tacının
temizi nasıl diye sormaktadır:
Câme-şûy-ı adaşım yâ o nežâfet-pîrâ
Hep temiz ŧutmadadır maślaĥatıñ ser-tâ-pâ
Hele ĥâfıž gibi kirlüleri sevmez aślâ
O faŧânetli ser-i tâc-ı nazîfân nicedir
M. 1/9
12. Nâdân
Bilmez, cahil, kaba, terbiyesiz kişilerdir. Tasavvufta tarikata yabancı kişiler
için de kullanılır.
Bu bir tecellihanedir, bilmeyene bir köşktür. İnsan ona hayran olur. Şair,
cennet değildir ya nedir diye sormaktadır:
Bu bir tecellî-ħânedir nâdâna bir kâşânedir
Cennet degildir yâ nedir ħayrân olur âdem aña
T. 36/2
13. Ârif
Ârif, kelime anlamı olarak bilen ve irfan sahibine denir. “Nefsini bilen
Rabb'ini de bilir.” hadis-i şerîf de vardır. Allahu Teala'nın kendi zatını, sıfatlarını,
isimlerini ve fiilerini müşahede ettirdiği kimsedir.
Şair, ibret gözüyle bakanların suretlerin nakşından uzak olduğunu Mevlevî
külahının ise ârife hikmet fanusu olduğunu söylemektedir:
Çeşm-i ‘ibretle baķan naķş-ı śuverden dûr olur
‘Ârife fânûs-ı ĥikmetdir külâh-ı Mevlevî
G. 130/2
85
14. Keşkül, Tesbih, Sübhâ, Asâ, Abâ, Kabâ
Keşkül, dervişler ve dilenciler tarafından kullanılan Hint cevizi veya
abanozdan yapılmış çanak demektir. Anadolu'da abdallar, Kalenderler ve Bektaşiler
tarafından kullanılmıştır. Bu çanakta sadaka toplanırdı. Bazı tarikatlarda nefs
terbiyesi için buna izin verilmişti. İçine her çeşit gıda maddesi ve para konulurdu.
Tespihle “Sübhanallah” kelimesini söyleyerek Allah zikredilir. Sübha ise
tespih tanesine denir. Asâ ise dervişlerin taşıdıkları sopadır.
Öyle ikiyüzlü ki, elde tesbih ve asası vardır. Tesbihi açık bir şekilde çeker;
fakat içkiyi de gizli içer:
Elde tesbîĥ ü ‘aśâ öyle mürâ’î bu kim
Žâhirî sübĥa çeker gizlü çeker śahbâyı
T. 37/14
Tasavvufta dervişin hırkasına da kabâ denir. Varlık, dünya süsü yerine
kullanılır. Kabanın önü açık olup düğmesi yoktur. Bedeni, uyluklara kadar örter.
Şair, güle benzeyen bedene seslenerek atlastan yapılmış hırkasının bedenine
yük olduğunu söylemektedir:
Bâr oldı cismine aŧlâs ķabâ ey gül beden
Çeşm-i bülbül câmedir enseb saña nev-rûzdur
G. 32/3
15. Vahdet, Kesret
Tasavvufta bir olan Hakk'ın isim ve sıfatlarıyla tecelli edip çokluk halinde
görünmesi kesret, bu çokluğun hakiki bir varlığı olmadığını kavrayıp var olarak
yalnızca Hakk'ı görmeye de vahdet denir. Tek başına vahdet olmayacağı gibi tek
başına da kesret olmaz.
Halvet yolu gaflet kirli suyunun temizliğidir. Çokluk kirini yıkayan olmak ve
teklik feyzi için çalışmak gerekmektedir. Tekliği çoklukta toplayarak insan rahatı
bulacaktır. Suret nakşının kumaşını bu şehirde koymak ve emel kumaşı istenirse
Pazar tekkesine gelinmesi gerekmektedir:
86
‘Ârî-i çirk-âb-ı ġafletdir ŧarîķ-i Ħalvetî
Çirk-şû-yı keŝret ol kesb eyle feyż-i vaĥdeti
Külħan-ı sîneñde yaķ ħâşâk-ı ĥubb u raġbeti
Vaĥdeti keŝretde derc et bul âzâde râĥatı
Ķoy bu bendergâhda kâlâ-yı naķş-ı śûreti
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
M. 21/3
16. Tecellî
Gaybten gelen ve kalpte zahir olan nurlardır. Görünmeyen kalplerde görünür
hale gelmesi ya da Hak nurunun tesiriyle makbul kulların kalbinde ilahi sırların ayan
olması halidir.
Firdevs'e bir pencere mi mukaddesli Tur'dan mı yoksa yüz gösteren türlü
tecelli Eymen vadisinde mi olup olmadığını sormaktadır:
Firdevs'e bir revzen midir Ŧûr-ı muķaddesden midir
Yâ vâdî-i Eymen midir dürli tecellî rû-nümâ
T. 36/3
17. Cezbe
Allah'a koşmak, İlahî inayetin gereği olarak Cenab-ı Allah'ın, kendisine giden
yolda ihtiyaç duyulan her şeyi kuluna bahşedip çabası ve çalışması olmaksızın onu
kendisine çekmesi ve yaklaştırmasına denir.
O cezbe gizli bir sırdır. Hak güzelliğinin eseri o cezbe de saklıdır:
Nedir ol ceźbe ki bir râz-ı ħafî
Eŝer-i ĥüsn-i Ĥaķ anda maħfî
M. 30/40
87
18. Hayrân
Şaşmış, şaşırmış manalarına gelmektedir. Tasavvufta da fenâfillaha ulaşmak
için geçilen makamlardan olan hayret makamını aşanlara denir.
Deniz dudağına şaşılacak kadar süs ve safalar vermiştir. Oraya selametle
geçenlerin hayran olacaktır:
Leb-i deryâya ‘aceb zîb ü śafâlar verdi
Olmasunlar mı selâmetle geçenler ħayrân
T. 33/4
19. Belâ
Hakk'ın kulu denemesi, kendisinde mevcut olan iyi hallere gerçekte sahip
olup olmadığını ona fiilen göstermesi; bu amaçla onu sıkıntıya sokması ve azap
çektirmesidir.
Şair, cihanda kişiye riya gibi bela olmadığını söylemektedir:
Ne źevķ eder ne zühde yarar kârı ehliniñ
Olmaz belâ kişiye cihânda riyâ gibi
G. 121/4
20. Fenâ (Yok olma), Bekâ (Kalıcılık)
Şair âlemin kalıcı olmadığını yok olup gideceğini; su âleminin binasının esası
ve yerin sudan olduğunu söylemektedir:
Beķâsı yoķ bu fenâ ‘âlemi gibi çü ĥabâb
Śudandır arż u esâs-ı binâ-yı ‘âlem-i âb
G. 12/2
Aşk ateşinden dolayı ten yanmış, gönül kalmamış bedeni ise yok olmuştur:
Yâ Rab ne tükenmez bu muśîbet bu melâmet
Bu derd-i felâket bu sefâlet bu ĥaķâret
Yetmez mi bu ĥâlât-ı meśâ’ib bu küdûret
Yoķ mı bize bir cây-ı śafâ semt-i selâmet
Ten yandı göñül ķalmadı cism ise fenâdır
88
M. 12/2
21. Nefs
Kötü şeylere yönelmeye nefs denir. Nefs, kişinin en büyük düşmanı olduğun-
dan onu ezmek, kırmak ve katletmek gerekir.
Şair, isyânla dolu günahkardır. Nefsi bile o halinden dolayı riya etmektedir:
Ben o âlûde-i ‘iśyân o tebehkârım kim
Benden ol ĥâl ile nefsim bile etmekde riyâ
K. 1/18
22. Zikr
Allah'ı zikreden sevaba kavuşmuş olacaktır:
Yoķ bir semâ‘-ħâne çekem sâ’iri gibi
Kim źikr-i Ĥaķ olup da ŝevâbı ola saña
T. 3/17
23. Zühd, Takvâ
Zühd, her türlü zevke karşı koyarak kendine ibadete vermek demektir.
Heves, şairin zühdünün varaklarını berbat etmiştir:
Etdi varaķ-ı zühdümi berbâd hevâ
Yoķ nüsħa-i âmâlda lafž-ı taķvâ
Hep bedreķa-i nefs ile dâ’im hem-pâ
Şer işlere biz pîş-rev olduķ ammâ
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
M. 10/3
Takva ise Allah'tan korkma, Allah korkusuyla dinin yasak ettiği şeylerden
kaçınmaktır.
Eğer zahit takvasına güvenirse, şair de Allah'ın affına ve ihsanın dağına
güvenmektedir:
Taķvâsına ederse eger zâhid istinâd
Ben kûh-ı luŧf u ‘afv-ı Ħudâ'ya ŧayanmışım
Mf. 30
89
24. Harabât
Harap, kelimesinin çoğuludur. Viraneler, meyhaneler anlamına gelmekle
birlikte tasavvufta ise tekke demektir.
Şair şenlikli dünyayı gezmiş, burayı viran olmuş gönle; harap yerelere
baktıkça da şenlikli yerlere benzetmektedir:
Gezüp ma‘mûre-i dehri dil-i vîrâna beñzetdim
Ħarâbâta nažar etdikde âbâdâna beñzetdim
G. 88/2
25. Tarîk
Hakk'a ermek için tutulan, birtakım kuralları ve ayinleri bulunan yola denir.
Mutasavvıflara göre tüm insanların, hatta bütün yarattıkların alıp verdiği nefes sayı-
sınca Allah'a yol gider.
Şair, Allah yoluna gitmek istediğinden kendisine rehber olunmasını istemek-
tedir:
Sâķî amân ŧurma şarâb-âver ol baña
Def‘ et cüyûş-ı derd ü ġamı yâver ol baña
Bu tengnâda pîr ü Ħudâ-perver ol baña
Şol taĥtgâh-ı ‘âleme tâc-ı ser ol baña
Pervâz-ı evc-i rif‘ate bâl ü per ol baña
Ya‘nî ŧarîķ-i Ĥaķķ'a götür rehber ol baña
Tâ kâle-i piyâle bula şöyle kim revâc
Ķalmaya bâġbân-ı cihâna bir iħtiyâc
M. 28/5
90
26. Menzil, Menzilet
Makam, konak, durak, mertebe seyr ve süluk esnasında varılan ve geçilen
konaklama yerlerine denir. Tasavvufun devir nazariyesinde 360 menzil olduğuna
inanılır.
Bağışlayıcı şah Cenab-ı Allah'tır ve ona seslenerek onun makamının çok yüce
olduğunu söylemektedir:
Seniñ ammâ ne ķadar ‘âlî ise menziletiñ
Ben de ol rütbe velî ‘âśiyim ey şâh-ı ‘aŧâ
K. 1/14
27. Dünyâ, Âlem, Cihân, Dâreyn, Dehr
Tasavvufta Allah'tan uzaklaştıran ve gaflete düşüren her şey, mal ve menfaat,
itibar, mevki, hırs, şan ve şöhrete denir. Beyitlerde genel olarak gerçek anlamıyla
kullanılmıştır.
Aşağıdaki beyitte şair, gül bahçesine gelinerek içmek istediklerini böylece
dünyanın kedereni unutacaklarını dile getirmiştir:
Gel gülistânda mı nûş edelim
Ġâm-ı dünyâyı ferâmûş edelim
M. 30/46
Şair Allah'a duada bulunarak kıl kadar keder yüzü görmemesini onun kalbinin
aynasına elem rengi düşmemesini istemektedir:
Görmeye ‘âlemde yâ Rab ķıl ķadar rûy-ı keder
Düşmeye reng-i elem mir’ât-ı ŧab‘-ı ķalbine
T. 14/4
91
28. Mutasavvıflar
a. Abdülkâdir Geylânî: Kadirilik tarikatının kurucusudur.
Bakış güzelliğinin ortaya çıktığı yer Kapu tekkesidir. Hazret-i Abdülkâdir'in
bakışı orda ortaya çıkmıştır:
Anda žâhir nažar-ı Ĥażret-i ‘Abdülķâdir
Mažhar-ı aĥsen-i enžâr Ķapu tekyesidir
G. 37/3
b. İbrahim Edhem: Evliyadan bir zat olan İbrahim Edhem, Belh hükümdarı iken tac
ve tahtından vazgeçerek tasavvuf yoluna girmiştir.
Yeni tarzın arkası eğer hüner gaybının âlemi olsa Edhem huylu gözde uçar.
Ŧayy eder leĥmü'l-baśarda Edhem-i ŧab‘ım eger
‘Âlem-i ġayb-ı hüner olsa verâ-yı nev-zemîn
G. 98/2
c. Hallac-ı Mansur: Asıl ismi Hallac-ı Mansur'dur. Hallac idam edileceği gece 500
rekat namaz kılar. İdama giderken minarede bir müezzin ezan okuduğunu görür ve
“Utanmaz yalancı! İn oradan aşağıya!” diye bağırır. Herkes tevbe etmesini söylerken
o: “Eğer bu müezzin ta yürekten bir kere Allahü ekber deseydi o minare ayağının
altında erirdi.” cevabını vererek hemen bir kayanın üzerine çıkar ve bir kez “Allahü
Ekber” der. Kaya ayağının altında su gibi erir. Hallac'ı darağacına çekmeden evvel
ellerinin keserler. Bileklerinden akan kanlar yerde Kelime-i Tevhid'i yazmış ve ak-
samasının ardı hiç kesilmez.
Gönül saçının yolunun hevesine asılmamasını, çünkü asılmış gönül onu dara-
ğacına çekecektir:
Pek aśılma heves-i târik-i dil-gîsûya
Ķorķarım ey dil-i Manśûr seni dâra çeker
G. 33/4
92
ç. Hatem-i Tayy: Arap kabileleri arasında cömertliğiyle tanınmıştır. Peygamberimiz
zamanında yaşamışsa da onunla görüşme imkanı bulamamıştır. Çok zengin olan
Hatem-i Tayy, edebiyatta daha çok cömertliği nedeniyle anılmıştır. Hatem-i Tayy,
aynı zamnda da bir şairdir.
Şair, zengin yaratılışlı olduğundan Hatem-i Tayy'a tokgözlülük satmaktadır,
çünkü Mevlânâ'nın cömertlik yayan kölelerinden biridir:
Ħâtem-i Ŧayy'a śatar ŧab‘-ı ġınâm istiġnâ
Bendegânân-ı kerem-güster-i Mevlânâ'yım
G. 90/3
d. Muhyiddîn bin Arabî: Büyük bir tasavvufçudur. Vahdet-i vücud diye anılan ünlü
tasavvuf kuramını savunmuştur.
T. 9/4
e. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî: Mutasavvıf bir Türk şairidir ve Mevlevî tarikatının
kurucusudur. Belh'te doğmuştur. Eserleri Divan, gazel ve rübailerden meydana
gelmiştir.
Âkif, Mevlevîliğe bağlı olduğunu göstermek için hem takriz kısmında hem de
“...be-Mevlânâ el-Ĥasanü'l-‘Âkif el-Mevlevî...” ismini geçirmektedir. Mevlâna'yı
anmakla da yetinmemiş ona,18 beyitlik “Der-sitâyiş-i Hazret-i Mevlânâ”, “Tażmîn
Be-Mıśra‘-ı Cenâb-ı Şeyħ Ġâlib-i Merĥûm” adı altında yazdığı “Her ne ise neyiz
bende-i Mevlânâ'yız” nakaratlı şiiri ve “Velehû” başlığı altındaki 5 beyitlik mehdiye-
si vardır. Divan'da be-Mevlânâ, Ĥażret-i Mevlânâ, bende-i Mevlânâ, ni‘am-perver-i
Mevlânâ, çâker-i Mevlânâ, der-i Mevlânâ, kerem-güster-i Mevlânâ, sipihr-i Mevlânâ,
gevher-i Mevlânâ, sâye-i Mevlânâ, rûĥ-ı Ĥażret -i Monlâ-yı Rûm, feyz-i Ĥażret -i
Monlâ-yı Rûm; Hazret-i Monlâ-yı Rûm, çâker-i Mevlânâyım, bende-i Mevlânâ-yı
93
Rûm, Ĥażret -i Monlâ, Cenâb-ı Ĥażret -i Monlâ, Ĥażret t-i Pîr gibi kelime ve
tamlamalarla yer almaktdır.
Şair suçunun sırlarını Mevlânâ bildiği için ondan aman dileyerek mahşer
askerlerine rezil etmemesini istemektedir:
Cünûd-ı maĥşere etme amân beni rüsvâ
Nihân-ı cürmüme vâķıf olan Mevlânâ
K. 4/10
94
B. TOPLUM ve KÜLTÜR
I. ŞAHISLAR
1. Tarihî Şahsiyetler
a. Sultan Ahmed: (1623-1736). Babası Sultan IV. Mehmet'tir. Lale Devri'nin
mimarı olan bir padişahtır. Zamanında ünlü Patrona Halil İsyanı olmuştur. İlk Türk
matbaası da onun zamanında 1728 yılında İbrahim Mütferrika tarafından
kurulmuştur. İnce ruhlu ve zevkli bir kişi olan III. Ahmet aynı zamanda da iyi bir
hattat idi. Bununla birlikte o Necîb mahalsıyla şiirler yazan iyi bir şair idi. Şair
Nedîm, onun zamanında yaşamış ve şiirlerinde de III. Ahmet'e gerektiği kadar yer
yer vermiştir.
Sultan Ahmet, çok şefkatli lutufla zamanın soyundan gelmiştir ve devlet müh-
rüne süs ve parlaklık vermiştir:
Śulb-i ĥâķân-ı zamândan geldi bâ-luŧf-ı Vedûd
Verdi mühr-i devlete Sulŧân Aĥmed zîb ü fer
T. 22/17
b. Mahmud Han: (1784-1839). I. Abdülhamid'n oğlu olan II. Mahmud, 1808'de
tahta çıktı. Alemdar Mustafa Paşa'yı zorunlu nedenlerle sadrazam yaparak önce
Kabakçı Mustafa ile birlikte diğer ayaklanmacıları ortadan kaldırttı. Zamanında
dağılan Ni-zam-ı Cedîd yerine Sekbân-ı Cedîd adlı askeri birlikler kurulmaya
başlandı. Yeniçe-rilerin ayaklanmasıyla Alemdar Mustafa Paşa öldürüldü. Kavalalı
Mehmet Ali Paşa ile Hicaz civarındaki Vehhabi ayaklanmasını bastırarak
saygınlığını artırdı. 1826 yı-lında Yeniçerilerin ayaklanmasını bastırarak Vaka-i
Hayriye denilen eylemle Yeni-çeri Ocağı kaldırıldı. Onun yerine Asakir-i Mansûre-i
Muhammediyye kuruldu. Yeni bir sistem için Prusya'dan subaylar getirilip,
Avrupa'ya da öğrenciler gönderildi. İkinci Mahmud, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk
reformcu padişahıdır. Modern eği-timi ilk başlatan da odur. Takvim-i Vekayi adlı ilk
resmi gazete de onun öncülüğün-de yayınlanmaya başlamıştır.
Şair, devrin sultanını da bir zıll-ı Rabbanî (Allah'ın gölgesi) olarak anmak-
tadır:
95
Cenâb-ı Ĥażret-i Maĥmûd Ħân-ı žıll-ı Rabbânî
Ŧanîn-i kûs-ı ‘adli ķaplamıştır çâr-erkânı
T. 25/1
c. Cevdet Paşa: (1822-1895) Osmanlı devlet adamı, tarihçi ve hukuçudur. 1774-
1826 yıllarını kapsayan Tarih-i Cevdet adıyla meşhur olan bir tarih kitabı yazmıştır.
İslam şeriatının hukuk kurallarını kuramsallaştıran ünlü “Mecelle” kitabını
hazırlanmasında büyük rol oynamıştır. Onun eserleri arasında “Marûzât” ile “Kısas-ı
Enbiyâ” ve “Tevârih-i Hulefâ” adlı kitapları en tanınmışıdır.
“‘Abdullâh Paşa'nıñ Maħdûmı Cevdet Beg'iñ Vilâdet Târîħidir” adlı 5 beyit-
lik 26. tarihinde Cevdet Bey medhedilmektedir.
Şair, kendisine seslenerek düşünce annesinden bir tarih doğduğunu Cevdet'in
nuruyla Muhammed Abdullah'tan geldiğini anlatmaktadır:
Ŧoġdı bir târîħ ‘Âkif mâder-i endîşeden
Nûr-ı Cevdet'le Muĥammed geldi ‘Abdullâh'dan
T. 26/5
ç. Mustafa Reşid Paşa: (1800-1858) Tanzimatın mimarı olarak Türk tarihinde
olduk-ça önemli bir yere sahiptir. Hayatı boyunca Osmanlı'nın batılılaşması
konusunda mücadeleler vermiştir. Altı defa sadrazam görevinde bulunan Mustafa
Reşid Paşa, “ Gülhane Hatt-ı Humayun” un bizzat bütün Türkiye halkına can ve
namus emniyeti
vermek yanında, milletlerarası kıymet ve şöhret kazanmış bir kanunu meydana getir-
miş olan diplomatlardan biridir.
Şair, Şerif Mustafa'yı Allah'tan gelen bir hediye olarak görmektedir:
Târîħ böyle câmi‘alı biñde bir olur
Ĥaķ'dan ‘atiyye geldi Şerîf Muśŧafâ ‘aŧâ
T. 11/26
96
2. Tarihî-Efsanevî Şahsiyetler
a. Dârâ: Keyâniyân'dan 9. ve sonuncu hükümdadır. Ekber Keykubâd da derler.
İsken-derle yaptığı harpte mağlup olmuş, vefatıyla sülalesi sona ermiştir. İhtişam ve
ululuk sembolü olarak ele alınan Dârâ, İskender'in bir hilesi sonucu mabeyencisi
tarafından zehirlenerek öldürülmüştür.
Haşmetli hükümdar Dârâ o zaman geldiğinde onun iyiliğiyle rahat edecek-
lerdir:
Gelür ol dem ki âyâ dâver-i Dârâ-ĥaşmet
Ederiz ‘âŧıfetiñle yine ‘îş u râĥat
M. 29/7-6
b. Nerîmân: Kelime anlamı pehlivan demektir. Rüstem'in dedesi, Sâm'ın babasıdır.
Neriman pehlivan idi.
Heybet ve şiddetli hücum onda varken şair, Rüstem'i bilemediğini söylemek-
tedir ve onun yanında Neriman'ın ne aradığını sormaktadır:
Sende bu śavlet-i saŧvet ü bu ĥaşmet var iken
Bilemem Rüstem'i yanıñda Nerîmân ne arar
M. 29/4-6
c. Rüstem: Adı Firdevs'in Şehnâme'sinde övgüyle anlatılan ünlü bir İran kahramanı-
dır. M.Ö. IV. yüzyılda Keykavus zamanında yaşadığı tahmin edilen Rüstem, Cemşid'
in soyundan gelen Neriman'ın torunu, Sam'ın oğlu olan Sicistan ve Seyistan hüküm-
darı Zal'ın oğludur. Acı ve acar kuvvetiyle bir yenilmezlik sembolü olan Rüstem,
daha gençliğinde pek çok devi yenerek olağanüstü kahramanlıklar göstermiştir.
Onun (sevgilisinin) sıkıntısını çeken gönül pazısının kuvvetidir. Gerçi, Şeh-
nâme'de Rüstem'in hikayesini gördüklerini söylemektedir:
Cevriñi çeken ķuvvet-i bâzû-yı göñüldür
Şeh-nâmede gerçi ķaśaś-ı Rüstem'i gördük
97
G. 60/3
ç. Hüsrev: Nuşirevân'ın oğludur. İkbal ve izzet sahibi, galibi manalarına gelmektedir.
Muhlis, Dârâ gibi şairlerin ülkesini elde ederek yeni zeminin padişahı olan
Hüsrev yaratılışlı mı diye sorulmaktadır:
Mülket-i eş‘ârı tesħîr eyleyüp Dârâ-miŝâl
Ħüsrev-i ŧab‘ıñ mı Muħliś pâdşâ-yı nev-zemîn
G. 98/7
d. Zâl, Kahramân: Zal, ünlü kahraman Rüstem'in babasıdır. “Zal” kelime anlamı
itibariyle ihtiyar ve ak sakallı anlamlarına gelir. Zal doğduğunda saçları, kaşları ve
kirpikleri bembeyaz olduğu için bu adla anılır. Babsı Sam, Zal'ın bu şekilde doğuşu-
nu uğursuz sayarak, onu götürüp Elburz dağlarına atmıştır. Zal orada Simurg tarafın-
dan beslenip büyütülmüştür. Zal genellikle “Destân” ve “Zer” lakaplarıyla anılır.
Kahraman ise, İran mitolojisinde adı geçer. Pişdadiyen sülasinden Tahmurs'
oğlu imiş. Devler tarafından çocukken kaçırılıp onlar arasında büyümüştür. Ergenlik
çağına gelince suda aksini görüp devlere benzemediğini anlamış ve bir gergedana
binerek insanların bulunduğu yere gelmiş. Orada bir çok kişiyi öldürmüş. Rüstem'e
yenilmiş. “Katil” lakabıyla anılırmış.
Zâl, yanınca örtü omzundadır. Kahraman acziyle olsa da aba giyendir:
Zâl yanınca belî ġâşiye berdûşundur
Ķahramân olsa da ‘acziyle ‘abâ-pûşundur
M. 29/5-1
e. İskender: İki İskender vardır. Biri Makedonyalı Kralı Filip'in Milat'tan 356 yıl ön-
ce doğan oğlunun adıdır. Çok zeki, akıllı kudret ve kuvvet sahibidir. Aristo kendisini
yetiştirdi. Yirmi yaşında hükümdar oldu. Yunanistan'ı zapettikten sonra İran'a hü-
cumla Anadolu, Suriye, Mısır İran ve Hindistan'ı ele geçirdi. Hindistan'dan Çin'e
geçti, Burada âb-ı hayâtı aradı, fakat bulamadı. 33 yaşında öldü. İskender Filikos'un
torunu ve Dârâ İbn-i Behmen'in oğludur. Anası Nâhîd'dir.
98
İskender'in aynası, Aristo tarafından yapılıp İskenederiye'de yüksek bir yere
konulmuş bir aynadır ki Büyük İskender bu aynaya bakarak yüz fersah mesafede
bulunan düşmanını görürmüş.
Şair, İskender'in aynasına saf olsa dahi bakmayacaktır. Ona bu parçalanmış
gönül yüz aynaya değer olduğunu söylemektedir:
Baķamam âyna-i İskender'e śâf olsa daħı
Yüz o mir’âta deger bu dil-i śad-çâk baña
G. 5/2
İkinci İskender ise vaktiyle Yemen'de hükümet süren Arap hükümdarlarından
Hârisürrâyiş'in oğlu Zülkarneyn lakabıyla meşhur olan ve peygamberliği rivayet
edilen zattır. Sed yapan, zülumatta âb-ı hayattta arayan bu zattır. Kur’ân'da ismi geç-
mektedir:
Şair, öyle bir temel atmış ki İskender'in Sedd'i gibi yok olmayacaktır:
Öyle te’sîs eylemiş bildim ki bu
Sedd-i İskender gibi bulmaz fenâ
T. 31/4
f. Âsaf: Doğu edebiyatlarında vezirin eş anlamlısı olarak kullanılan ünvandır. Âsaf,
canlı, ileri görüşlü idare ve tedbir timsalidir.
Şair şanlı vezire seslenerek, işe güce yaramaz diye yabana atmak dkendisinin
şanından olmadığını söylemektedir:
Yaramaz oldı işe güce diyü yâbâna
Atmaķ ey Âśaf-ı źî-şân degil şânıñdan
M. 29/7-5
g. Nemrûd: Babil ülkesinin kurucusu sayılan ve Babil Kulesi'ni yaptıran kral olup
Hz. İbrahim'i ateşe attırmasıyla ünlüdür. Yaşadığı dönem M.Ö. 2640 yıllarına rastlar.
Kelimenin doğru okunuşu Nimrûd olup bütün Babil hükümdarlarına verilen bir
ünvan olduğu da sanılmaktadır. Nemrûd, İbrahim peygamberi ateşe attırdıktan sonra
da iman etmemiştir.
99
Rivayete göre burnundan giren bir sinek beynini kemirmiş. Bundan rahatsız
olduğu için etrafı pamukla çevrili bir tokmak ile başını yavaş yavaş tokmaklatırmış.
Bir gün tokmakçı, pamuğun içine bir gürz koyup başını vurmuş ve öldürmüş.
İnatçı Nemrud başını haset taşıyla gece-gündüz dövdürtmüştür:
Ŧal‘atıñ seyr eyle düşmenler ķo dögsün rûz u şeb
Başını seng-i ĥasedle hem-çü Nemrûd-ı ‘anûd
T. 21/4
ğ. Züleyhâ: Yusuf peygamber ile aralarında çeşitli olaylar geçen ve sonunda onu eşi
olan kadındır. Yusuf ve Züleyha hikayesinin kadın kahramandır. Züleyha, Mağrip
melikesidir. Mısır Azizi ile evlenmiş ancak Hz. Yusuf ile evleninceye kadar eline
erkek eli dokunmamıştır. Daha evlenmeden Yusuf'u rüyasında görüp âşık olmuştur.
Yusuf ile karşılaşınca gömleğini yırtmış, sonra da onu zindana attırmıştır.
Zamanın Züleyhası onun derdini nasıl artırmasın zira bir gün bu (onun) güzel-
liğinin ışık ihsanıyla vaktin azizi olur:
Nice artdırmasun derdin Züleyĥâ-yı zamân zîrâ
‘Azîz-i vaķt olur bir gün bu pertev-baħş-ı ŧal‘atla
T. 10/10
h. Ehrimen: Zerdüşt dini mensuplarını inandıkları kötülük ve karanlık Tanrı'sına
verilen addır. Bir çirkinlik sembolü olan Ehrimen'in şeytanlar ordusunu yönettiğine
inanılır. Eski şiirimizde genellikle Süleyman peygamber ile birlikte anılır. Ehrimen'in
idaresi altındaki ifritlerden birinin Süleyman peygamberin yüzüğünü çaldığına dair
söylenceler vardır.
Şair, sevgilinin dudağını Ehrimen rakibinin okşadığını görmüştür. Ne yazık ki
Süleyman'a ait mühür cadının eline kadar gitmiştir:
Dehânıñ oħşadı yâriñ raķîb-i Ehrimen gördüm
Ĥayıf mühr-i Süleymânî yed-i câdûya dek gitdi
G. 131/6
100
ı. Hülâgû: Meşhur Moğal imparatoru Cengiz'in torunudur. Babasının adı Tuluy'dur.
İran'da hüküm sürmüş olan İlhanlılar devletini kurmuştur. Divan şiirinde, yağmacı-
lığı, çapulculuğu, talancılığı, yakıp yıkması ile birlikte kötü niyetli kişiliği sebebiyle
anılır.
(Sevgili) saraya benzeyen gönülleri Hülâgû gibi harap etmiştir. Şair, bari
yıkılmış hanecik olan gönlünün yapılmasını istemektedir:
Çün ħarâb etdiñ Hülâgû-veş sarây-ı dilleri
Bâri yâb göñlüm gibi bir ħâne-i virânecik
G. 64/5
3. Şairler
Şair, Esrar Dede, Fuzûlî, Şeyh Galib ve Baykara gibi şairlerin isimlerini
anmıştır:
Ĥayf aña demezmiş baña bir kez o cefâkâr
Çün ‘âşıķım olmuş olayım ben de aña yâr
Yâr olmasa da eylese ‘âşıķlıġım iķrâr
‘Âkif dese luŧf ile n'olurdı o sitemkâr
Esrâr benim ‘âşıġım olmaġa sezâdır
M. 12/6
Şâ‘ir eyler ol ķad-i mevzûna elbet i‘tibâr
Ķamet-i dil-cûya anıñ-çün bu dil śu-veş aķar
‘Âkifâ olmaz deme hîç bir gözi şefķat-şi‘âr
Ey Fužûlî ķanġı maĥbûbı ki sevseñ raĥmı var
Ķıl ĥaźer ancaķ benim bî-raĥm yârımdan śaķın
M. 16/6
101
Biz semt-i ħarâbâta olduķ çün źâhib
Hem şâhid-i bâzârına olduķ râġıb
Naķş-ı śuvere olduķ ise de ŧâlib
‘Âkif bu yeter çünki buyurmuş Ġâlib
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
M. 10/6
Ez-cümle öyle şûħ-mizâc nüktedân kim
Bezminde lâl olurdı eger gelse Bayķarâ
T. 12/11
4. Kendi Alanında Ün Yapmış Şahsiyetler
a. Resim Alanında
aa. Bihzâd: Büyük bir Türk minyatürür ressamdır. Herat'ta yaşamış, Hüseyin
Baykara ve Ali Şir Nevaî'den teşvik görmüştür.
Âkif yine kendisine seslenmektedir. Gönül, güzellik eserinin nakşının hayra-
nıdır. Şair, yanağın namlı nakışlarının Bihzad'ın olmasını istemektedir:
Göñül ĥayrân-ı naķş-ı śun‘-ı ĥüsn ü ândır ‘Âkif
Nuķûş-ı nâmdâr-ı ‘ârıżı Bihzâd'ıñ olsun hep
G. 14/7
ab. Mânî: Meşhur Çinli bir nakkaş ve ressamın adıdır. Sansaniler zamanında, Şapur
devrinde İran'a gelmiştir.
Mânî sanatın hayal evinde böyle bir aydın, şeref koparan yeni resim görme-
miştir:
Mânî ħayâl-ħâne-i śan‘atda görmemiş
Bir böyle resm-i nev şeref-engîz rûşenâ
T. 12/3
102
b. Zenginlik Alanında
ba. Kârûn: Hazret-i Musa'nın akrabasından olup delâletiyle toprağı altın yapma
sanatı olan kimyayı öğrenmiş ve bu sayede çok zengin olmuştu.
Kârûn'un gözü mandaya benzetilmiştir:
Ŧoyamaz aķçeye Ķârûn'ı boķıyla yutsa
Görmedim öyle kömüş göz hezeyân-gûyâyı
T. 37/10
bb. Tomanbay:
Şair, onun şöhretinin Arabistan'da Haccâc olduğunu, Tomanbay'ın hazinesi de
elinde iflas ettiğini söylemektedir:
‘Arabistân'da daħı şöhreti Ĥaccâc imiş
Etmiş iflâs be-kef ħâzin-i Ŧomanbây'ı
T. 37/7
c. Felsefe Alanında
ca. Sokrat: Felatun'a ders vermiştir.
Şair, gam hastası göz ile gönül hastalığının çaresinin nüktesini Sokrat
yaratılışlı bile bulamayacağını şöyle dile getirmiştir:
Çeşm-i bîmâr-ı ġamıyla bu dil-i ħastemiziñ
Ŧab‘-ı Soķraŧ bulamaz nükte-i dermânımızı
G. 127/3
cb. Felâtûn: Aristo'nun Hocası olan meşhur Yunanlı filozoftur.
Öyle adalet süsleyen vezir ki oyunu, Felatun riyasızca kabul ederdi:
Öyle vezîr-i ma‘dalet-ârâ ki re’yini
Maķbûl ederdi olsa Felâŧûn bilâ-riyâ
T. 3/3
103
cc. Aristo: Yunanlı bir filozoftur. Klasik felsefenin kurucusudur.
Aristo benzersiz bir vezir olduğundan şair, ona duada bulunarak Allah onun
her türlü yardımcısı olması temennisinde bulunmaktadır:
Düstûr-ı bî-nažîr Arisŧo-maśîr kim
Ez-her cihet refîķ ola tevfîķ-i Ĥaķ aña
T. 3/2
cç. İbn-i Sînâ (Bû Âlî-tînet): Meşhur Türk tabib, filozof ve âlimi olup şark edebiya-
tında ilim ve irfanın, hikmet ve felsefenin timsalidir. Müslüman âlimleri arasında
şeyh lakabıyla anılmıştır.
Temiz yaratılışlı İbn-i Sînâ ve Ömer Paşa baştan ayağa ün ve saldırması ile
etrafı sarmışlardır:
Cenâb-ı pâk-sîret Bû ‘Âlî-ŧînet ‘Ömer Paşa
Ki ŧutdı ĥüsn-i śît u śavleti etrâfı ser-tâ-pâ
T. 5/1
cd. Farabî : Felsefe alanında ün yapmış olsa da beyitte musikî yönüyle ele
alınmıştır. Musikîyle ilgili yazılmış hikayeleri şunlardır:
Birinci hikaye:
Farabî'yi Büveyhoğulları veziri meşhur edebiyatçı sahip İsmail bin Abbâd ile
karşılaştırır. Bu hikayeye göre Farabî, sözü edilen vezirin bir toplantısına, kendisini
tanıtmadan ve malum kiyafeti ile girer. Toplantıdakiler kendisini tanımadıkları için
onunla alay ederler. Biraz sonra içkiler içilmeye, kafalar tütsülenip dönmeye başlar.
Farabî, bir musiki parçası çalarak oradakilerin hepsini uyutur ve bir kağıt üzerine,
“Farabî yanınıza geldi, onunla alay ettiniz, o da sizi uyuttu ve çıkıp gitti.” diye yaza-
rak bırakıp gider. Ayılınca meseleyi öğrenen Sahip, kendisinin Farabî ile görüşmesi-
ne engel olan bu hadiseye yıllarca hayıflanır.
104
İkinci hikaye:
Farabî'yi Şam'da meşhur emir Seyfüddevle ile karşılaştırır. Yine kendisini
tanıtmadan toplantıya giren Farabî'ye Seyfüddevle, oturmasını söyler. Farabî,
Emir'e: “Senin yerine mi, kendi makamına mı oturayım ?” diye sorar. Emir, kendi
aralarında
konuştukları özel bir dil ile, bu adamın kalabalık ettiğini, ona şimdi bazı sorular so-
racağını, eğer onları cevaplandıramazsa kendisini cezalandıracağını söyler. Bu özel
dili anlayan Farabî, aynı dil ile vezire acele etmemesi ve sonucu görmesi gerektiğini
söyler. Vezir, Farabî'nin bu özel konuşmayı anlamasına hayret eder ve ona bu dili
bilip bilmediğini sorar. Farabî, kendisinse pek çok dil gibi bunu da bildiğinin söyler.
Toplantıdaki ilim adamları Farabî soru sormayı bırakan ilim adamları Farabî'nin
an-lattıklarının yazmaya, not etmeye koyulurlar. Vezir, Farabî'yi çok sever, ona
yiyecek, içecek ikram eder. Bunları kabul etmeyen Farabî, vezirin özel
adamlarından musikî dinlemeyi kabul eder. Sanatkarlardan her birisinin çalışını
eksik ve kusurlu bulan Farabî, sonunda kendi özel çalgısı ile orada parçalar
çalmaya başlar. İlk parçası ile onları güldüren, ikinci ile ağlatan Farabî, sonuncusu
ile oradakilerin hepsini uyutur ve kendisi de çıkıp gider.
İkinci hikayaye telmih yapılmıştır:
Nedir ol kirli yaķa boķ bulaşıķ üst ile baş
Aġzı burnı bulaşur enfiyeye tâ göz ü ķaş
Lîk âġâzesi şâyân u ŝenâ vü şâpâş
Mûsiķîde hem o Fârâbî-i devrân nicedir
M. 1/14
ce. Öklidis (Okladis): Filozoftur. Okladis veya Öklid olarak bilinmektedir.
Geometri ve matematik alanında ün yapmıştır.
Şair, nazmın hikmet öğreten üstatıdır. Okladis, şairin yanına gelerek yeni
zeminin coğrafyasını kendisinden öğrenecektir:
Ben o üstâd-ı ĥikem-âmûz nažmım Oķladis
Benden ögrensün gelüp coġrâfyâ-yı nev-zemîn
G. 98/3
105
ç. Zalimlik Alanında
ça. Haccâc: Emevî komutanlarından olup halife Abdülmelik bin Mervân zamanında
başa getirilir. Mekke ve Hicaz bölgelerini ele geçirdi. Zalim lakabıyla bilinmiş olup
Kur’ân'ın harekelenmesine ilk dalalatet eden kişidir.
Arabistan'daki şöhreti Haccâc'tır:
‘Arabistân'da daħı şöhreti Ĥaccâc imiş
Etmiş iflâs be-kef ħâzin-i Ŧomanbây'ı
T. 37/7
d. Aşk Alanında
da. Leylâ ile Mecnûn: Divan'da Leylâ, Leylî, Mecnûn, Kays isimleriyle
zikredilmiştir. Mecnûn'un asıl ismi Kays'tır. Leyla'ya aşık olduktan sonra delirmiş
Mecnûn ismini almıştır.
Aşk Leyla'sının gözünün hayalinin renginin hayreti onu dert artıran ve çölde
dolaşan Kays eylemiştir:
Eyledi śaĥrâ-neverd-i Ķays-ı derd-efzâ beni
Ħayret-i reng-i ħayâl-i dîde-i Leylâ-yı ‘aşķ
G. 58/3
db. Hüsrev ü Şirin: Fars ve Türk edebiyatlarında Sansanî hükümdarı Hüsrev
hüküm-darı Hüsrev Perviz ile Ermen melîkesi Şirin'in efsanevî aşklarıyla
bilinmektedir:
Hüsrev baltasıyla dağı delerek suyu akıttığına dair telmih yapılmıştır:
Bî-sütûnum tîşe-i Ħüsrev'den almışdır śuyı
La‘l-i Şîrîn'i çü ġonca lâl eder kuhsârımız
G. 41/4
106
dc. Ferhâd ü Şirin: İran edebiyatında mesnevî konuları arasında önemli yer tutan bir
hikayedir.
Ferhad'ın şöhreti dağ kazacısıdır:
Ben ol sengîn-dil-i Şîrîn-zebânı râm edeydim de
Yine ol kûh-kenlik şöhreti Ferhâd'ıñ olsun hep
G. 14/3
e. İçki Alanında
ea. Cem: Pişdadiyen sülalesinin IV. hükümdarı olup İran mitolojisine göre yedi yüz
yahut bin yıl yaşamıştır. Nuh peygamber zamanında yaşadığı söylenir. Yakışıklı ve
şanı yüce padişahlar hakkında sıfat olarak kullanılan Cem'e Zendavesta’da bir Hint
mabudu olarak rastlanır.
Cem'in kadehinde yedi hat bulunmaktadır. Rivayete göre Cem, maiyeti ile
birlikte bir kır gezisindeyken, gökte bir kuş görür. Kuşun ayaklarına bir yılan sımsıkı
sarılmıştır. Okçularına kuşa zarara getirmeden yılanı vurmalarını söyler. Kuş
kurtulunca Cem'in yanına gelir ve gagasından çıkartığı birkaç taneyi bırakır. Bu
taneler toprağa ekilince üzüm ve asma elde edilir. Üzümün suyunu içmek adet haline
gelir. Ayrıca çok bekleyen üzüm sularının zehirli olduğu inancı yaygınlaşır. Bir gün
Cem'in cariyelerinden birisi intihar etmek ister. Bunun için de bir köşede unutulmuş
ve köpürmüş olan üzüm şırasını içer. Daha sonra kendisine değişik ruh halleri belirir.
Kendisine geldiğinde keyfiyeti Cem'e anlatır. O da şırayı uzun müddet bekletip
içmeyi adet haline getirir.
Cem'in efsanesinin olduğu anlatılmıştır:
Śanmañ fesâne-i Cem'i işrâb eder sebû
Rindânı maĥrem ‘ad ile derdin döker sebû
G. 104/1
5. Divan'da Adı Geçen Diğer Şahsiyetler
Âkif, Evrenosoğullarıdan Abdurrahman Bey, Sırrı Selim Paşa'nın Yusuf
Paşa'nın katipliklerinde bulunmuş olması hasebiyle yer yer manzumelerinde isimleri-
ni zikretmiştir:
Evrenos-zâdeligin eyledi ya‘nî icrâ
Böyle âŝâr-ı cemîl eyler aśîl-zâde olan
107
T. 33/3
Ĥażret-i Sırrı Selîm Paşa-yı ħâtem-menķabet Kim odur ez-her cihet elŧâf-ı Ĥaķķ'a kâm-yâb
T. 20/1
Etdi yümn ile veliyy-i ni‘amım Yûsuf Beg
Böyle bir bünye-i pâkîze-i nev-ŧarĥ îcâd
T. 17/1
Âkif, Divan'ında Kerîm Dede, İbrahim Bey, Ömer Paşa, Osman Beg Efendi,
Mehmed Ali Dede, Abdullah Paşa, Cevdet Beg, İsmail Beg, Ali Arif Beg, Lebût
Paşa, Etmekçi-zâde, Kethudâ Bey, Celâl Paşa, Ebussüud, Abdi Bey, Hazinadar Ağa,
Emin Bey, Saıka Paşa, Hazret-i Nazım Efendi, Hortâcı Baba, Hazret-i el-Hâc
Ebûbekr Ağa, Aşçı Dede, Çuhadar Ağa gibi şahsiyetlere de yer vermiştir:
Ey źât-ı pâki cevher-i ‘irfân Kerîm Dede
Cismiñ bu ‘arśaya şeref ü şân Kerîm Dede
K. 5/1
Bendesi ‘Âkif dedi mevlûdına târîħ-i tâm
Oldı İbrâhîm Beg ser-sebz-i gülzâr-ı şühûd
T. 21/8
Bendesi ‘Âkif dedi bir şevķ ile târîħ içün
Geldi ‘Oŝmân Beg Efendi ‘âleme iķbâl ile
T. 15/6
Olduķda post-nişîni Meĥmed ‘Alî Dede
Ķıldı o ĥâline ney-i nâlânına nigâh
T. 1/6
Ol aśîl-i pâk ‘Abdullâh Paşa'ya yine
108
Oldı bir ferzend ‘inâyet Ĥażret-i Allâh'dan
T. 26/1
Tarikattte ve tasavvufta kullanılan pîr, şeyh, müftî, dervîş gibi ünvanlı kişiler
de zikredilmiştir:
Ya‘nî Cenâb-ı Şeyħ-i mâ Şeyħ Śâliĥ-i feyż-iķtidâ
Bâdî-i ħayr oldı aña bâ-yümn ü tevfîķ-i Ħudâ
T. 36/9
Ķonsa niŧâķ-ı çarħa ger lâyıķ bu târîħ ü eŝer
Bir ķalb-i pâk ü śâliĥ er ĥayâsıdır Pîrî Baba
T. 36/15
Baş kesüp bu çâker-i Monlâ-yı Rûm târîħ dedi
Mehd-i iķbâlde śalınsun nâz ile Dervîş ‘Alî
T. 32/5
II. Eserler
1. Mesnevî
Mevlânâ'nın 6 ciltlik meşhur eseridir. Mevlevîliğe girişte önemlidir.
Mesnevî'nin işaretlerinin tevhidi yansımıştır:
Şâhbâz-ı evc-i ķudsîdir semâ‘-ı Mevlevî
Her rumûz-ı çarħı bir murġ-ı hümâ-yı ma‘nevî
Mün‘akis şeklinde tevĥîd-i rumûz-ı Meŝnevî
Mevlevî'dir râh-ı Ĥaķķ'ıñ ‘Âkif eñ çâbük-revi
Ħânķah-ı Ħalvetî'dir ol dilerseñ münzevî
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
M. 21/6
109
2. Mantıkuttayr
Feridüddin Attar'ın ahlakî fikirlerle süslü, kuşlarla ilgili konuları alan meşhur
manzum eseridir. Simurg burada şeyhtir. Allah'a ulaşmanın yolunu göstermektedir.
(Onları) kuş dili açmazdan seherde söyleştiklerini yani gönlün Mantıkuttayr'
ın işaretlerine bülbül şırdaştır:
Seĥerde söyleşürler ķuş dili açmazdan ya‘nî
Rumûz-ı Manŧıķu'ŧ-ŧayr-ı dile hem-râzdır bülbül
G. 72/4
3. Şeh-nâme
Tuslu Firdevsî'nin Gazneli Sultan Mahmut namına yazdığı Acem esatirine ait,
muazzam eseridir. Baştan sona hayalî hikaye ve kahramanlardan bahseder.
Onun (sevgilisinin) sıkıntısını çeken gönül pazısının kuvvetidir. Gerçi Şeh-
name'de Rüstem'in hikayesini görmüşlerdir:
Cevriñi çeken ķuvvet-i bâzû-yı göñüldür
Şeh-nâme'de gerçi ķaśaś-ı Rüstem'i gördük
G. 60/3
III. Kavimler
1. Hindû
Hindû, Hintli anlamındadır. Divan edebiyatında sevgilinin beni Hindu'dur,
nedeni ise Hintlilerin siyah ırklı olmasındandır:
Şam, Hint, Keşmir ülkesini karmakarışık ederek hazine bekçisi de Hintli'ye
benzeyen beni büyülemiştir:
Kişver-i Keşmîr ü Hind ü Şâm'ı pîç-â-pîç edüp
Genc-verde bir muŧalsam ħâl-i Hindû eylemiş
110
G. 46/4
2. Fireng
Avrupalı ya da Efrenç manasındadır. Müslüman olmayan ülke olarak bilin-
mektedir.
Firengliler bazen eğlenmek için pek kayıtsız olmaktadırlar:
Ķanlı necsinden eline sürerek bir iki reng
Yaralandım der imiş baħşîş içün ol pezeveng
Pek ķayıdsızdır olur cünbiş içün gâhî Fireng
Lâ’übâlî nemek-i bezm-i žarîfân nicedir
M. 1/16
3. Arap
Siyah ırktandır.
Arap çocuğu etrafı geceye döndermiştir:
Bir ‘Arab-beççe meger bekler imiş
Gece ĥâli śanup izâr oldum
G. 79/5
Peygamber Efendimiz Arab bilginlerin en faziletlisidir:
‘Ulemâ-yı ‘Arab'ıñ efsaĥı ba‘żı füżelâ
Eylemiş cümle vifâķ üzre bu ķula imżâ
N. 1/1
4. Acem
Arab olmayan kavim ya da İranlılar'dır.
Şair, şu yeni zemini altın sırması işleyenin Acemlerin yaptığı sanılmaması
gerektiğini anlatmaktadır:
111
Zer-dûz-ı ‘Acem śanma şu nev-ŧarz-ı zemîni
Bu kâle-i mînû-yı zer-endûz-ı beķâdır
T. 2/2
5. Tâtâr
Tatar ırkı demektir. Yağmacı, harab, fitneci vb. özellikleriyle bilinmektedir:
Onun aklını ve gönlünü ayrılık Tatar'ı yağmaya vermiştir. Şimdi sersem
gezen akılsız köledir:
Verdi yaġmaya dil ü ‘aķlını Tâtâr-ı firâķ
Şimdi sersâm gezer bende-i bî-hûşundur
M. 29/5-4
6. Rûmî
Romalı manasında olup eskiden Doğu Roma İmparatorluğu, Anadolu'yu da
içine aldığı için Anadolu'ya Rum, Anadolulara da Rûmî ismi verilmiştir.
Her kılını Rûmî miskinden olmuştur, yeni zeminin Hıta'sı vardır ve nisbetin-
den korkmaktadır:
Misk-i Rûmî'den mücessemdir desem her mûyını
Nisbetinde ķorķarım vardır Ħıŧâ-yı nev-zemîn
G. 100/3
IV. Ülkeler ve Şehirler
1. Ülkeler
a. Rûm (Anadolu):
Kerim Dede, Hazret-i Monla-yı Rum'un can ile feyzinden, bu Rumili'nin
cismine can olmuştur:
Feyż ile rûĥ-ı Ĥażret-i Monlâ-yı Rûm'dan
Olduñ bu cism-i Rûmili'ne cân Kerîm Dede
K. 5/5
112
b. Çin: Mani dininin en çok yayıldığı yerdir. Edebiyatta Çin, resim ve nakkaşlığın
merkezi olarak bilinmektedir.
Nakkaş, gönül levhasına sabah rüzgarı olup sevgilisinin resmini Çin'e götür-
se ona yakısacağını anlatmaktadır::
Naķķâş bâd-ı śubĥ olup levĥa-i dile Çîn'e götürse resm-i dil-ârâsını sezâ
T. 12/5
c. Hıtâ, Huten: Ahu ve miskiyle ünlüdür. Ahular en fazla Hıtâ'da bulunduğunu şöyle
dile getirilmiştir:
Şair, (sevgilinin) ayva tüyü yanında çemeni istemediğini, (yine) benine Huten
miskini vermeyeceğini anlatmaktadır:
İstemem ħaŧŧı yanında çemeni
Vermezem ħâline müşg-i Ħuten'i
M. 30/26
ç. Arabistân:
Onun şöhretinin Haccâc olduğu yer Arabistan'dır:
‘Arabistân'da daħı şöhreti Ĥaccâc imiş
Etmiş iflâs be-kef ħâzin-i Ŧomanbây'ı
T. 37/7
d. Kafiristân: İslâm dininden olmayanların ülkesi, Hindistân'ın kuzey batısından
Kâbil civarında bulunan dağlık bir bölgedir.
Küfrün şöhreti, Kafir ülkesine kadar dağılmıştır. Mutluluk nurudur ki harem
dairesine kadar yayılmıştır. (Sevgilinin) anber kokusu sünbül bahçesine kadar gitmiş-
tir. Şair, Onun perçemini kana kana koklamak istemektedir:
113
Şöhret-i küfri taġıldı Kâfiristân'a ķadar
Nûr-ı es‘addır ki neşr oldı şebistâna ķadar
Gitdi bûy-ı ‘anberîni sünbülistâna ķadar
Ķoķlasam bir kerre bârî ķana ķana perçemiñ
M. 8/2
e. Firengistân: Avrupalı ve Efrenclerin kaldığı yerdir. Müslümayan olmayan
ülkedir. Firengliler siyahidir.
Ayın parlaklığını tahlil ederek kaş eylemişve başına Firengistan'ı alarak
kahkül eylemiştir:
Ġurre-i mâhı edüp taĥlîl ebrû eylemiş
Başına almış Firengistân'ı gîsû eylemiş
G. 46/1
f. Mısır:
Mısı denince ilk akla gelen Yusuf peygamberdir:
Śafâlar eyleyüp dünyâda gâhî zîb-i devletle
‘Azîz-i Mıśr-ı iķbâl ola Yûsuf Beg sa‘âdetle
T. 10/22
g. Keşmir, Hind, Şam: Keşmir, Himalaya eteklerinde kuzey-batı istikametinde bir
bölge olup tarihin çeşitli dönemlerinde burada şehirler, devletler, idareler kurulmuş-
tur:
Kişver-i Keşmîr ü Hind ü Şâm'ı pîç-â-pîç edüp
Genc-verde bir muŧalsam ħâl-i Hindû eylemiş
G. 46/4
2. Şehirler
a. İstanbul'daki yer isimleri: Şair beyitlerde doğrudan İstanbul'u zikretmemiş olsa
da adı geçen isimler İstanbul'a aittir. Bu isimler İstanbul'da ün almıştır. Şair bu
isimlerle o yerin en önemli özelliğiyle değil de daha çok ismi geçen yer ismin adına
uygun bir şekilde şöyle dile getirmiştir: Bebek-Küçüksu, hıram-Uzun Çarşı, şîr-
Sütlice, Vezne-ciler-altun; Kağıd-âne, Beşiktaş.
114
Çekildi Veznecilerden o altun ŧamlası ŧıflım
Levendâne-ħırâm ile Uzun Çarşu'ya dek gitdi
G. 131/2
Beşiktaş'dan binüp ol ŧıfl-ı dil-cû uydırup śuyın Bebek'den śarf-ı enžâr ile Küçükśu'ya dek gitdi
G. 131/4
Seniñle şîr-ħˇârım Sütlice'den eylesek yelken
Bahâriyye śafâsın sünbül-i zülfiñle etsem ben
Be-câdır soñra Kâġıd-ħâne'ye varsaķ da seyr etseñ
Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan
M. 9/1
b. Bâbil: Bağdat'ın aşağı taraflarında bulunan ilk çağdan kalma bir şehirdir. Bu
şehirde eskiden bir kuyu varmış. Harut ve Marut'un asıldığı kuyudur:
Gönül, çene çukurunu ele geçirilmiş olduğunu bilmiştir. O da Babil kuyusu
gibi tehlike kuyusu olup olmadığını anlatmaktadır:
Bildi dil çâh-ı zenaħdâna musaħħar düşeli
Çâh-ı Bâbil-veş o da cây-ı ĥaŧardan mı imiş
G. 48/3
c. Selânik: Şairimizin Selânik doğumlu olmasından dolayı, şair Divan'ın çeşitli
yerlerinde anmıştır.
Selânik şehrine baht bağışlayan, kudret ve kuvveti koruyan vali Ömer Paşa'
dır:
Maĥrûsa-i Selânîk'e iķbâl-baħş olan
Vâlî-i sâye-güster-i iclâl ‘Ömer Paşa
T. 3/1
ç. Mora:
115
Şair, Mora'nın fatihi olduğunu sadece kendisinin yazmadığını kaderde kale-
minin dahi onu yazdığını söylemektedir:
Mora'nıñ fâtiĥi oldıġını ben yazmadım sâde
Anı yazmış daħı kilk-i ķader el-ĥamdü li'llâh
K. 7/16
d. Horasan: İran'ın doğusunda kalan bölgedir.
Şair, Horasan'ın bir nazlı sevgilisine gönül vererek, Ceyhun gibi ayağına
akana dek aktığını söylemektedir:
Bir nev-nihâl-i nâz-ı Ħorâsân'a dil verüp
Ceyħûn-veş ayaġına aķdım revâna dek
G. 63/3
e. Nişâbûr: Horasan'ın tarihteki dört başkenti içinde en önemlisidir. Aslında güneşin
doğduğu yer anlamına geldiği için beyitlerde sabâh, subh, subhgâh gibi kelimelerle
kullanılmıştır.
Şair, sevgiliye seslenerek onun gerdanın Nişâbûr sabahına ve kendisinin za-
yıf gönlün çocuğu da hayal beşiğine yeterli olduğunu söylemektedir:
Cânâ yeter śabâĥ-ı Nişâbûr gerdeniñ
Ŧıfl-ı dil-i nizârıma gehvâre-i ħayâl
G. 67/3
f. Isfahan: Safevilerin başkenti olan Isfahan bugün İran sınırları içinde kalır. Sürme
Isfahan'da imal edilir.
Şair, Isfahan'a kadar hayal beşiği dolaşsa da onun kapısının toprağının tozu
gibi sürme bulamayacağını anlatmaktadır:
Bulmaz ġubâr-ı ħâk-i deriñ gibi tûtiyâ
Geşt eyler ise peyk-i ħayâl Iśfahân'a dek
G. 63/4
g. Sebâ: Hicaz ile Yemen arasında kalan bir bölgenin eski adıdır. Melike Bekıs'ın
diyarı olup halkı önceleri güneşe taparken sonra Süleymân peygamberin dinine
girmişlerdir. Bağlık, bostanlık, yeşillik, çimenlik, akarsuları bol ne her tarafı çok
116
güzel bir ülke imiş. Süleyman peygambere hizmet eden bir kuş olup, beyitte “gayb”
kelimesiyle tamlama yapılmış bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. Rivayete göre
Süleyman, Sebâ memleketine varınca su aramak için hüdhüdü aradı. Bulamayınca
eğer hüdhüd nerede olduğu hakkında kuvvetli deliller göstermezse ağır cezaya
çaptıracağını söyler. Halbuki hüdhüd su bulmak için Seba'ya gitmişti. Orada ikinci
bir hüdhüdle karşılaştığını ve Belkıs'ı anlatır Bunun üzerine Süleyman peygamber
Hüdhüd'le mektup gönderir ve neticede evlenirler.
Seba şehrinin gaybını hüdhüdü o zaman bir tarih demiştir. Bu dünyanın
Sultan Süleyman'ı uğurlu ve şevkli gelmiştir:
O dem bir hüdhüd-i ġayb-ı Sebâ-peymâ dedi târîħ
Bu dehriñ geldi sa‘d-şevķ ile Sulŧân-ı Süleymân'ı
T. 25/13
ğ. Kandiye:
Kandiye bayrağında vali iken özellikle o eşsiz ve benzersiz vezir, bu yeri
şereflendirmiştir:
Livâ-yı Ķandiye'de vâlî iken ħuśûśiyle
Bu câyı eyledi teşrîf o dâver-i yektâ
T. 19/6
h. Dimetoka:
Az vakitte on da sonunda kirletti. Sürgün yeri olan Dimetoka'yı kendi
kazanmıştır:
Az vaķitde anı da eyledi telvîŝ âħir
Kendi kesb eyledi menfâ-yı Dimeŧoķa'yı
T. 37/18
ı. Bosna:
Bir çocuk Bosna'da Kur’ân hatmemiş olduğundan o şanlı amir eylemiştir.
Allah'ın bağışlaması temennisinde bulunulmuştur:
Ħatm-i Ķur’ân etmemişdi bir ŧıfıl Bosna'da kim
İşte Ĥaķ baġışlasun ol mîr-i źî-şân eyledi
117
T. 23/3
i. Akbâ:
Ħaŧ fülûsı demeden ġayri laķırdı bilmez
Burasıñ śandı o derzü yapılu ‘Akbâ'yı
T. 37/6
IV. Dağlar
1. Dürzi Dağı (Lübnan Dağı)
Bir ayı yüzlüyü Dürzi Dağı'ından getirilerek ademoğulunu çöl süsleyicisi
sanılmıştır:
Getirüp Dürzî Ŧaġı'ndan bir ayı sîmâyı
Śandılar âdem oġulı beyâbân-ârâyî
T. 37/1
2. Kaf Dağı
Dünyanın etrafını çevrelediğine ve aşılmasının imkansızlığına inanılan dağlar
zinciridir.
Şair, onun gözü öyle tesirlidir ki taşlık yer olan Kaf dağını bile eriterek yerin-
de gül bitireceğini anlatmaktadır:
Öyledir te’ŝîri kim çeşmi ta‘alluķ eylese
Senglâĥ-ı Ķâf erir ol dem yerinde gül biter
T. 22/10
3. Tur Dağı
Sina çölünde bir dağın özel adı olup Tûr-ı Sina veya Tur dağı olarak
bilinmektedir. Musa peygamber, kendine inananlar ve Mısır'dan çıkıp giderken
Allah'ın davetiyle bu dağa çıkıp orada Allah ile konuşmuştur. Yine bu dağda Allah'ı
görmek istediğinde bulunur ve Allah dağa tecelli edince dağ paramparça olur.
118
Allah'ın tecellisi bu dağda olmuştur. Gönül Tur dağı olduğuna göre tecelli de
gönle olacaktır:
Veren âfâķa böyle şu‘le ‘aks-i rûy-ı âliñdir
Bu târîkî-i zülf-i arża bâ‘iŝ hicr-i ħâliñdir
Tecellî-baħş olan Ŧûr-ı dile şem‘-i ħayâliñdir
Remîz-i Ve'd-duĥâ ‘ünvân-ı bürhân-ı kemâliñdir
Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir
Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir
M. 24/1
4. Bisütun
Şirin'in emriyle Ferhâd'ın deldiği dağdır. Bugün Bağdat-Hemendân arasında
Kirmân Şah'ın doğusunda kalır. Dik, kayalık ve sarp bir dağdır. Ferhâd, Şirin'e olan
aşkını ispatlamak için onun isteği üzereine dağı kazmayla deler.
Bî-sütûnum tîşe-i Ħüsrev'den almışdır śuyı
La‘l-i Şîrîn'i çü ġonca lâl eder kuhsârımız
G. 41/4
V. Nehirler
1. Kızılırmak
Şair efendisine seslenerek, onun ayrılığıyla kanlı gözyaşları Kızılırmak'a dön-
se şaşırılmaması gerektiğini söyelemketedir:
Dönse Ķızılırmaġ'a firâkiñle ‘aceb mi
Ķan aġlamadan dîde-i giryânım efendim
G. 77/9
2. Ceyhûn
119
Sovyet Ortaasya'sında 2540 km. uzunluğunda bir ırmaktır. Pamir dağlarında
çıkıp Aral gölüne dökülür.
Bir nev-nihâl-i nâz Ħorâsân'a dil verüp
Ceyħûn-veş ayaġına aķdım revâna dek
G. 63/3
3. Nîl
Mısır'ın hayat kaynağı olarak bilinen nehirdir. Ülkeyi baştan başa geçerek
Akdeniz'e dökülür.
Şair kendisine seslenerek, bir içim su gibi olan gönül çeken boy yerine gönül,
Nil gibi durmayıp akmasını istemektedir:
Nîl-veş ŧurmayup ‘Âkif yine aķsun göñül
Bir içim śu gibi ol ķamet-i dil-cû yerine
G. 112/5
VI. Vadi
1. Eymen Vadisi
Musa peygamberin Tur dağında tecellisine mazhar olduğu yere telmih yapıl-
mıştır:
Firdevs'e bir revzen midir Ŧûr-ı muķaddesden midir
Yâ vâdî-i Eymen midir dürli tecellî rû-nümâ
T. 36/3
VII. İçtimâî Hayat
1. Rezm
Eski yaşamın en önemli özelliği yaşam biçimi savaşçı karaktere sahip
olmasıdır. Rezm kavga, savaş, ceng anlamlarına gelmektedir. Divan'da savaş araç ve
gereçlerine yer verilmiştir: ceng, at sürmek, mîh, tîr, tedmîr, zırh, şast, yay, el urıcak,
şemşîr, kûs, a‘dâ, ‘adû, ‘udvân, düşmen, düşmân, leşker, ceyş, eşkiyâ gibi kelimeler
yer almıştır.
Şair, onun savaş arsasına at sürmeye gerek olmadığını dehşetin düşencesiyle
düşmanın kırılacağını söylemektedir:
‘Arśa-i cenge sen at sürmege ĥâcet yoķdur
120
Dehşetiñ fikri ile kendi ķırılur a‘dâ
M. 29/3-9
2. Bezm
Rezmin karşıtı bezmdir. Bezm, içkili ve eğlenceli meclis demektir. Ora da sı-
kıntı olmaz. Herkes mutluluk içinde eğlenir.
(Sevgili) felek rütbesinin gönül alan meclisine girince onun elini öpüp kendi
yüzüne ayağına yüz sürerek dua etmesini anlatmaktadır:
Giricek bezm-i dil-ârâ-yı felek-pâyesine
Elin öp yüzüñ ayaġına sürüp eyle du‘â
M. 29/3-3
Bezm, ilkbahar mevsiminde çemende kırlarda veya bir gülbahçesini gezip
eğlenmek, içki içip çoşmak için rağbet edilen eğlence yeridir. Meclisde saki ortada
durup raks eder. Herkese içki sunar böylece herkesi eğlendirmiş olur:
Gonca, al eteklikle çemen meclisine raksa çıkarak, (beraber) şebnem içkisiyle
aşırı derece neşelenmiştir:
Al eteklikle çıķup bezm-i çemende raķśa
Neş’elenmiş mey-i şebnemle be-ġâyet ġonca
G. 111/5
Bezmin kurulması baharda olur. Bahar nasıl ki etrafı süslendirip neşe
veriyorsa işte bezm zamanlarında da neşe olur, raks yapılır.
Şair, gönüle seslenerek bahar günleri yani o eğlence ve zevk mevsimi geldi-
ğini söylemektedir:
A göñül geldi bahâr eyyâmı
Ya‘nî ol ‘îş u śafâ hengâmı
M. 30/1
Divan'da bezmle ilgili olarak sâkî, câm-ı nâb, mey, mest, şarâb, ‘îş, meygede,
121
kulkul, sâgar, bezmgeh, meclis, câm, humâr, nukl, kanzil, mestâne, piyâle, bâde,
duhter-i rez, mutrib sahpâ, câm-ı sabuh, ser-mest, bâde-keşân, cür‘a, ser-hûş, mah-
mûr, kadeh, peymâne, sebû, testi gibi kelime ve tamlamalarla yer almıştır. Meyhâne
ya da meygede bazı beyitlerde tasavvufî anlamı hatırlatacak şekilde yazılmıştır. Adı
geçen, aşıklar için önemlidir, fakat zahidler aşkın ne olduğunu bilmezler. Onlara göre
zahidin buraya girmesi uğursuzluk olarak sayarlar. Zahidin yolu Allah yolunun tam
tersidir.
Eşek zahit, içki yerinden çıkmamaktadır. Şair de zahit oraya girerek orada
onun canını çıkması temennisinde bulunmaktadır:
Beni çıķmaz der imiş mey-kededen zâhid-i ħar
O da girsün de eger var ise cânı çıķsun
Mf. 11
3. Musikî
Musikî bugünde de olduğu gibi eski toplum hayatında da önemli bir yer
tutmaktadır. Divan'da na‘t-ħân, muŧrib, ney, nây, neyzen, def, ķudûm, zil, sentûr,
naġme-serâ, dil-güşâ, güftâr, güfte, raķs, beste, pey-rev, zemzeme-rîz gibi musikî
terimlerine rastlanılmaktadır.
Neyzenler, ney çalarken bir taraflarına eğilerek çalarlar. Bu hareketleri,
beyitte eğri bakmak (kec bakmak) şeklinde dile getirilmiştir:
Egri baķmaķ mün‘adim ‘aśrında kimse kimseye
Nâyına muŧribde neyzenler meger kim kec baķar
T. 22/9
4. Av
Eski hayatın bir yanını teşkil eden bu hadise genellikle aşık ile sevgili
arasında düşünülür. Divan'da bu konu ağırlıktadır. Beyitlerde śayd, mürġ, aġ, şikâr,
dâm, dâne, mekr, şehbâz, şâhîn, beftere, ķapmaķ, âl gibi kelimeler yer almıştır.
Şahin bakışlı, gönül kuşunu hile ile kapmıştır. Siyah saçının teline bağlan-
mıştır:
Gîsûlarında geçdi günüm ķîl u ķâl ile
‘Ömrüm tükendi âmed ü reft-i kelâl ile
122
Bildim merâm-ı ġamzelerinden su’âl ile
Şâhîn baķışlı murġ-ı dil ķapdı âl ile
Bend etdi târ-ı zülf-i siyâha şikârıdır
M. 11/5
5. Bayramlar
Divan'da, bayram bahsinde ‘îd, kandîl, bayram gibi kelimeler kullanılmıştır.
Hilâl veya hilâl-ebrû denince ilk akla gelen ramazan bayramıdır, çünkü hilâl
göründüğü zaman bayramın başlamasına delalet ettiği gibi aşık da sevgilinin kaşını
görüp bayram eder.
O sevgilinin hilâl kaşını görünce şairin aklına bayram gelmiştir yani kurban
olduğu günler aklına gelmiştir:
Ol hilâl ķaşıñ görüp bayrâm geldi ħâŧıra
Ya‘nî ķurbân oldıġım eyyâm geldi ħâŧıra
G. 115/1
Şair, ay gibi güzel sevgiliye seslenerek ayrılık orucundan yorulmuştur. Ka-
vuşma bayramı geldiği zaman da ona kurban olacağını söylemektedir:
Rûze-i hicrden ey mâh-veşim geldi kelâl
Daħı ķurbânıñ olam gelmeye mi ‘îd-i viśâl
G. 68/1
Bayram gelmeden bir gün önce kandiller yanar. Âşık sevgilinin hilâle benze-
yen kaşını görmüş, kandillerini şevk ile yakmıştır:
O mehiñ ben hilâl ebrûsına baķdım bu gece
‘Îd ķandîllerini şevķ ile yaķdım bu gece
G. 120/1
Bayramlarda insanlar birbirlerine hediye verir. Beyitte, şair meclisine hediye
olarak ‘îdiyye bırakmıştır:
Ĥażret-i Muħliś'iñ ‘Âkif bu ġazel ŧarzında
Bezmine tuĥfe bir ‘îdiyye bıraķdım bu gece
123
G. 120/5
Bayramın zaman ve vakit şereflisi gelmiştir. Bayramın sevgilileri eski derdi
tazelemiştir:
Geldi yine şeref-res-i vaķt ü zamân-ı ‘îd
Dîrîne derdi tâzeledi dilberân-ı ‘îd
G. 17/1
6. Hat Sanatı
Divan'da gubar ve talîk yazıları yer almaktadır. Gubâr hatt ya da hatt-ı gubâr,
küçük yazılan yazılara denir. Gubar yazısı çok ince yazılardır, okunmayacak derece
küçüktür:
Yeni yazının tarzı, akla gelince can ve gönül gözünün cilasına hayal sürmesi
olmaktadır:
Ġubâr-ı ĥaŧŧ-ı nevi ħâŧıra gelince olur
Cilâ-yı çeşm-i dil ü câna tûtiyâ-yı ħayâl
G. 66/7
7. Oyunlar
a. Satranç: Aslı şatrançtır, sadreng diye de bilinir. 64 kareye ayrılmış bir satıh
üzerin-de taşlarla oynanan bir oyundur. Satrancın eski eğlence hayatında önemli bir
yeri vardır. Bu nedenle satranç terim ve deyimleri şiirlere konu olmuştır.
Satraçtaki ruh yani kale edebiyatımızda yanağa benzetilir. Kale, satrancın her
iki tarafındadır. Yanak da yüzün iki tarafındadır. Yanağın üzerindeki ben de satranç-
taki piyondur. Şah ise sevgilidir.
Beydaķ-ı ĥâl-i ruħuñ ķapmaġa şâhım bilseñ
Nice manśûbe-i ferzâne gelür ħâŧırıma
G. 106/8
124
b. Tavla: Beyitte şeş-der, nerrâd, düşeş, zâr tavla terimleri yer almıştır:
Tavla kutusuna benzeyen dünyada çok güzel tavla oynayan olursa zar
uygunsuz bir şekilde düşeşle düzeni bozar:
Žannım bu şeş-der-i cihânda nerrâd olursa da
Bir nâ-be-câ düşeşle nižâmıñ bozar zâr
G. 31/5
c. Çevgân: Bir meydanda ata binerek eldeki sopa (çevgân) ile topa (gûy) vurma şek-
linde oynanan bir oyundur. Bu oyuna çevgân oyunu da denir.
Beyitte gûy doğrudan kullanılmamış, onun yerine top yazılmıştır. Böylece
top sevgilinin yüzüne; saç da çevgâna teşbih edilmiştir:
Dil-rübûde idügim bilmiş o zülf-i çevgân
Ķar ŧopı atdı baña eyledi ya‘nî îmâ
G. 9/4
ç. Güreş: Güreşmek, bizim en eski oyunlarımızdandır.
Pehlivan bin kez avlayınca yayını asar. (Sevgilinin) her bir bakışı bin kez atan
pehlivandır. Şair, kaşlara bakılması gerekmektedir, çünkü ona çifte keman söyleye-
cektir:
Her bir nigâhı biñ kez atar pehlevân imiş
Baķ ebruvâna çifte kemân söylerim saña
G. 3/3
d. Bâzîçe: Kelime anlamı olarak oyuncak, oyun, eğlence anlamına gelmektedir.
Oyuncak, çocuklara mahsustur:
Hep saña maħśûśdur ey ŧıfl-ı nâz-ı şîr-ħˇâr
Böyle nâz u şîvecik bâzîçe-i ŧıflânecik
125
G. 64/3
e. Lu‘b: Kelime anlamı olarak oyun ve eğlence demektir. Divan edebiyatında sevgi-
linin oyuncağı aşıktır:
Kuvvetli gönülden sakınmak gerekir, çünkü o bilinen oyunlardan değildir. Ne
yârin kıl gibi beline bağlanmasından ne de hançerinden vazgeçilmelidir:
Degildir bildigiñ lu‘b el-ĥaźer sen ey dil-i zûr-bâz
Ne baġlan mûmiyân-ı yâra pek ne ħançerinden geç
G. 15/3
8. Süslenme
a. Kıymetli Madenler ve Taşlar
aa. Altın, Zer: Altın hem para hem de süs eşyası olarak kullanılan kıymetli bir ma-
dendir.
Şair kalemini altın saçan kaleme benzetir:
O dürr-i şâhvâr-ı şevkete târîħ içün ‘Âkif
Alınca deste ben de şevķ ile kilk-i zer-efşânı
T. 25/12
Öyle bir er ki tek bakışta toprağı altın eder. Onun dergahının iksir toprağı
dense yakışır:
Öyle bir er ki yek nažar etse türâba zer eder
Dergâhınıñ iksîr eger ŧopraġıdır dersem sezâ
T. 36/8
ab. Sîm (Gümüş):
Sevgilinin teni gümüşe benzetilmiştir:
Gül-i terden daħı terdir ruħuñ ey yâr seniñ
Ġonca bî-rûĥdur ey şûħ degişmem deheniñ
126
Bir śoġuķ sözdür eger ķar desem sîm-teniñ
Şâm u Hind ü Ĥabeş'e vermem efendim o beniñ
Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña
M. 18/2
“Sîm-âb” civa anlamına gelmektedir. Civa sıfırın altına 40 derece altında
katılaşır; civa akıcı olduğu için bir yere bulaşmaksızın akıp gider.
Sevgilinin kolu sîmâba benzetilmiştir:
Evvel âb-ı sîmi mîzâb-ı tenâsübden döküp
Śoñra taħmîr eyleyüp nâz ile bâzû eylemiş
G. 46/6
ac. La‘l: Kırmızı ve değerli bir süs taşıdır. La‘l madeni yerden beyaz olarak çıkarmış.
Sonra kanlı taze ciğere batırıp güneşe koyup kızartırlarmış.
Gönül, ayrılığın meclisinde keder çekmiş, gece ise içki bulamamış. Kadehe
benzeyen dudağın ayrılığıyla niçin ciger kanının çektiği sorulmaktadır:
Gece mey bulmamış dil bezm-i hicrinde keder çekmiş
Firâķ-ı câm-ı la‘liñle niçün ħûn-ı ciger çekmiş
G. 49/1
aç. Dürr, İnci, Lü’lü, Le’âlî, Şehvâr, Gevher, Güher, Mücevher: Divan'da
üzerinde en çok durulan kıymetli madenlerden biridir.
Şair, o zaman cevher yağdıran kalemini şevkle alarak, vasfında neşe şaçanla
nice inci eylemiştir:
Alup kilk-i güher-bârı o dem şevķ ile vaśfında
Nice dürr ü le’âlî eyledim efşân şeŧâretle
T. 10/8
İnci, yağmur damlasının istiridyeye düşmesiyle meydana geldiğinden denizle
birlikte anılmıştır:
Ben o deryâ-yı dür-âlûde-i śâf-ı ‘aşķım Dökemez seyl-i sirişkim ħâr u ħâşâk baña
127
G. 5/5
ad. Zümrüd, Elmâs, Yâkût: Zümrüt, kıymetli ve yeşil bir taştır. Üzerinde zümrüt
bu-lunduran kişiye akrep ve yılan yaklaşamaz. Hatta yılan onları görünce kör
olurmuş.
Zümrüdü gören yılan kör olduğu gibi aşağılık düşman da o kılıcı görünce kör
olacaktır:
Lem‘a-i bâriķa-i tîġ-ı zümürrüd-fâmıñ
Kör eder düşmen-i dîni heme-çün dîde-i mâr
M. 29/4-4
Elmâs, aslı maden kömürü olan çok kıymetli cevherdir. Madenler içinde en
değerli olanıdır. Elmasın kırıntıları da zehir olarak bilindiğinden ölmek isteyenler
bunu içerlermiş.
Sevgilinin yan bakışı âşığın yarasına çok küçük elmas parçaları eker. Âşığa
ihsan eylediği merhemi görmüşlerdir.
Hep rîze elmâs eker yâreme ġamzeñ
Üftâdeye baħş eyledigi merhemi gördük
G. 60/2
Yâkût, diğer kıymetli taşlardan ağırdır. Beyitte şarap olarak kullanılmıştır.
Meclisde gehî câm ile sür nuķl-ı lebinde
Sâķî mey-i yâķûtî bize sürmeze gelmez
G. 43/4
ae. Sadef: İnciyi yapan hayvandır. Nisan ayında deniz yüzüne veya sahile çıkarak
ağzını açar ve yağmur tanesini yutarmış. İşte bu yağmur tanesi daha sonra inciye
dönüşürmüş.
Sadef ağza benzetilirse dişler de inci olur.
128
Śadef-âsâ femin gördükde … yâriñ
Çözildi ŧurresinden dişleri incüye dek gitdi
G. 131/5
af. Mercân:
Şair, kendisinin elinde bir gül renkli kadeh, cihanda ise zahitlerin elinde mer-
candan yapılmış tespih taneleri olmasını istemektedir:
Benim destimde bir câm-ı mey-i gül-reng olsun da
Cihânda sübĥa-i mercânlar zühhâdıñ olsun hep
G. 14/2
ag. Mermer, Fûlâd(Çelik), Ahen(Demir):
Şairin âhı çok yakıcı olduğu halde sevgiliye tesir etmemiştir. Sevgilinin kalbi-
ne demir mi memer mi desem diye sormaktadır:
Etmedi gitdi saña sûziş-i âhım te’ŝîr
Bilmem âhen mi desem ķalbiñe mermer mi desem
G. 75/2
b. Güzel Kokular:
ba. Misk, Müşg: Misk, Hıta ülkesinde yaşayan bir çeşit ceylanın göbeğindeki urdur.
Şair, hoş kokulu perçemine Rûm miski denilse bile az olacağını şöyle dile
getirmektedir:
Nedir ol kendine maħśûś edâlar o ħırâm
Misk-i Rûmî der isem perçem-i -i ħoş-bûyına az
G. 44/4
bb. Anber; Abîr: Hint denizlerinde yaşayan bir çeşit ada balığından elde edilen yu-
muşak, yapışkan ve kara renkte güzel kokulu maddedir.
Saç anber kokusuna benzetilmiştir:
Nâ-gehân dûş oldı çeşmim zülf-i ‘anber-bûlara
129
Bir libâs-ı sâġar-ı gül-fâm geldi ħâŧıra
G. 115/4
bc. Kâfûr: Uzakdoğu ülkelerinde yetişen ve tıpta kullanılan bir çeşit bitkiye denir.
Çi-çeği papatya çiçeğine benzer. Asıl beyaz kâfûr bu ağacın yapışkan olan zamkı
imiş,
renkli ve yarı şeffaf ve kolay kırılan, kuvvetli kokan bir madde imiş. Eski tıpta üçün-
cü dereceden soğuk ve kuru bilinir. Kâfûr çok güzel kokarmış. Kâfûr ağacının kendi-
si büyük, odunu ok ve yumuşak olurmuş. Kâfûr ağacının iç kısmında bulunurmuş.
Kâfûr renginin beyaz olması nedeniyle gerdene benzetilmiştir:
Firâķ-ı gerden-i kâfûrı fikr-i küfr-i zülfüñle
Gelüp şeb-tâ-seĥer efġânımı gördüñ begendiñ mi
G. 12022
bç. Gül suyu (Gül-âb):
Gül suyu göz yaşına teşbih edilmiştir. Gül yüzlünün ayrılığıyla gönül de ateş
gibi yanmaktadır. İnbik de, gül suyunun gözyaşının damlasının olduğu dile getiril-
miştir:
Hicr-i gül-rûyuñ ile dilde yanar âteş-vâr
Ķaŧre-i eşk-i gül-âb olmada dedim inbîķ
G. 55/2
bd. Koku (Bû): Divan'da bûy-ı ‘iśyân, şemme-i Yûsuf, bûy-ı ter-pirâhen, zülf-i
‘anber-bû, ġıdâ-yı rûĥ-ı bûy-ı ħûb, cem-i ĥûş-bûy, bûy-ı serv-i ser-efrâz, bûy-ı laŧîf,
bûy-ı cünûn, şemme-i ferâĥ gibi kelime ve tamlamalarla yer almıştır.
Şair, sevgilisinin gömleğini gül ve semen yaprağına benzetir. Bu bedenin la-
tif kokusuna karışmıştır:
Bûy-ı laŧîf-i cismiñ ile etmiş imtizâc
Berg-i gül ü semenle mi pirâheniñ seniñ
130
G. 61/3
c. Süs Eşyaları :
ca. Sürme, Vesme, Tutiyâ: Göze sürülen ilaca sürme denir. Sürme siyah renkte olur.
Toz halde olup göze hem güzellik hem de görüş kuvveti verir. Göze sürülüşü, aslının
bir cevher oluşu, Isfahan'dan getirilmesi gibi yönleriyle karşımıza çıkmaktadır. Be-
yitlerde ġubâr, ħâk, der, siyâh, dîde, Isfahân gibi kelimelerle yer almıştır.
Şair siyah kaşlarına sürme istememektedir.
Seyr et o ebruvân-ı siyeh vesme istemez
Baķ ol ‘iźâr-ı ala amân dîde sürmeli
G. 125/6
cb. Tarak (Şâne):
Alın saçı bu gece açılmış, tarak teller koparmıştır. Birçok deliler bu gece zin-
cir kırmıştır:
Teller ķopardı şâne açup ŧurreler bu şeb
Zencîr ķırdı bir nice dîvâneler bu şeb
G. 11/1
cc. Yelpeze:
Şaire göre hiç kimse soğuk zahitle arkadaş olmak istememektedir, çünkü kış
mevsiminde istek eline yepalze gelmeyecektir:
Hîç ķanı śoġuķ zâhid ile ülfet olur mı
Sermâda yed-i raġbete çün yelpeze gelmez
G. 43/8
cç. Hokka, Dürc:
Şairin kalemi dilberin inci hokkalı dudağından bahsetmiştir. Bu gün halka in-
ci saçsa gereksiz değildir:
Etdi ħâmem leb-i dürc-i dür-i dilberden baĥŝ
Ħalķa beźl-i güher etsem bu gün itlâf degil
G. 65/2
131
Temiz dudağına inci ve gevher hazinesi mi yoksa ağzına kadar dolu cevher
hokkası mı denilse daha uygun olup olmadığı sorulmaktadır:
Dehen-i pâkine genc-i dürr ü gevher mi desem
Yâ leb-â-leb ŧolu bir ĥoķķa-i cevher mi desem
G. 75/1
cd. Ayna, Ayîne, Mir’at: Beyitlerin bazılarında ayna tasavvufî açıdan ele alınmıştır.
Bazen sevgilinin yüzü aynaya benzetilmiştir. Papağana konuşma öğretmek için ayna
kullanırlarmış. Bir kişi, kuşu aynanın önüne koyup kendisi aynanın arkasında gizle-
nir ve konuşmaya başlarmış. Aynada kendisini gören kuş bu sesi kendisi gibi bir ku-
şun sesi sanarak taklide başlarmış. Yine kuşlar şeker ile beşlenirmiş.
Şair, papağan yaratılışlıya seslenerek o konuşmaya başlamıştır. Hayal ayna-
sında o şekerli dudağı görmüşlerdir:
Güftârına geldiñ meger ey ŧûŧî-i ŧab‘ım
Mir’ât-ı ħayâlinde o sükker-femi gördük
G. 60/6
9. Giyim-Kuşam
a. Kumaşlar: Kumaşlardan atlas, zer-beft, zer-dûz Divan'da yer almaktadır:
Kumaşlardan atlastan bahsedilmiştir:
Bâr oldı cismine aŧlâs ķabâ ey gül beden
Çeşm-i bülbül câmedir enseb saña nev-rûzdur
G. 32/3
b. Giyecekler: Divan'da ‘abâ, pûş, câme, şâl, şâl-vâr, siyâb, kâle, peştâmel, pirehen,
nikâb, destâr, semûr, dâmen, libâs, hil‘at, haftâ, peçe, yaka, kîse, ser-pûş gibi kelime-
lere yer verilmiştir.
Şair, bir ucu telli siyah şala bürünmüş görmüştür. Perçem, ölmüş gönül için
matem etmektedir:
Bir ucı telli siyâh şâla bürünmüş gördüm
Küşte-i ‘aşķı içün etmede mâtem perçem
132
G. 80/2
Hem beyaz elbise giyerek hem de beyazılığı yüzüne sürerek sahra gelini aca-
yip kocakarıya dönmüştür:
Hem beyâż câme giyüp hem sürüp aķlıķ yüzine
Bü'l-‘aceb pîre-zene dönmüş ‘arûs-ı śaĥrâ
Kt. 3/4
10. Padişah ve Çevresi
a. Padişah: Divan'da sulŧânım, sulŧân-ı cihân, bendegân-ı bâb-ı sulŧânı, pâdşâh, şâh-ı
kişver-ârâya, şâh-ı mülk-i miĥnetim, śulb-i ĥâķân-ı zamân gibi kelime ve tamlamlar-
la yer almıştır.
Şair, cihan sultanı Mahmud Han'ın bereketi ile şeref burcunda cilveli bir ay
parçası olduğunu dile getirmektedir:
Ya‘nî sulŧân-ı cihân Maĥmûd Ħân'ıñ yümn ile
Oldı bir meh-pâresi burc-ı şerefde cilveger
T. 22/3
Şair, dünyaya böyle padişah gelmediğini bir benzerini felek eğer gördüyse
söylemesini istemiştir:
Gelmemişdir ĥâśılı dünyâya böyle pâdşâh
Söylesün bir miŝlini gerdûn gördiyse eger
T. 22/12
b. Saray: Padişah ve çevresi anlatıldığına göre kaldığı yerde saray olacaktır.
Divan'da
gülşen-sarây-ı devleti, sarây-ı müte‘âl-i bünyâd,sarây-ı luŧfın, zîb-i sarây-ı mînâ,
helâk-veş-i sarây-ı dilleri, gülşen-sarây-ı nev-zemîn, sarây-ı dilde, sarây-ı göñlüm
gibi kelimelerle karşımıza çıkmaktadır.
Şair, beyitte devlet sarayının gülbahçesinin ebedî olması temennisinde bulun-
muştur:
Nâmı ebu'l-feraĥ ebu'l-iķbâl olup hemân
Gülşen-sarây-ı devleti bulsun ebed beķâ
133
T. 11/25
Gönül saraya benzetilmiştir:
Görenler dediler semt sarây-ı dilde yanġıñ var
Bu devr-i sîne-i sûzânımı gördüñ begendiñ mi
G. 122/5
c. Taht: Hükümdar koltuğu ve padişahlık makamına denir.
Bunda yatur bir pâdşâh âgâh dil-i pür-intibâh
Feyż-iĥtişâm himmet-sipâh bir taĥtgâh dense sezâ
T. 36/4
ç. Tâc: Hükümdarların resmi günlerinde başlarına giydikleri işlemeli ve mücevherli
başlığa denir. Divan'da nuħbe-i tâcü'l-vüzerâ, bihîn-güher-i tâc-ı evliyâ, ser-i tâc-ı
nazîfân, tâc-ı gevher, tâc-ı ser, tâc-ı devlet, baş tâcı, tâc-ı ser-i ibtihâcı, ser-tâc-ı şâh,
tâc-ı âftâb, zîb-i şâh-ı tâc-ı ser, ķımme-i tâc-ı hidâyet gibi kelime ve tamlamalarla
yer almaktadır.
Taçların mücevherli olduğu anlatılmıştır:
Ser-be-zemîn-i dergeh-i vâlâña yüz sürüp
Geldim eyâ bihîn-güher-i tâc-ı evliyâ
Kt. 2/1
d. Mühür:
Başa geçen padişah her türlü yetkiyi verme gücüne sahiptir. Mühür de bunun
alâmetidir:
Ey mühürdâr-ı veliyyü'n-ni‘amı sulŧânım
Ħâŧır-ı nâzikiñ ey menba‘-ı irfân nicedir
Evvelâ maķśad-ı ķuśvâ o ehemm-i maŧlûb
Ol veliyyü'n-ni‘am-ı ĥaydar-ı devrân nicedir
M. 1/1
134
Mühr-i Süleyman, Süleyman peygamberin yüzüğüne verilen addır. Bu yüzü-
ğün üstünde İsm-i Azam yazılı imiş. Süleyman bununla bütün yaratıklara hükmeder-
miş. Bu mühür üzerinde iç içe girmiş iki eşkenar üçgen bulunurmuş. Yahudiler bu
işaretteki her bir açıya bir peygamber isnat ederler.
Şair, o devrin manevî şahının başparmağında bi Süleyman mührünü gördüğü-
nü ve onun parladığını söylemektedir:
Dıraħşân oldı gördüm ma‘nevî ol şâh-ı devrânıñ
Ser-i engüşt-i iķbâlinde bir mühr-i Süleymânî
T. 25/7
e. Nevbet: Resmî yerlerde muayyen vakitlerde çalınan davula denir:
Öyle bir vezir ki adalet süsleyen biridir. Nevbetini şahane bir şekilde çaldır-
maktadır:
Bir vezîr-i ‘adâlet-ârâsıñ
Çaldır ol nevbetiñi şâhâne
Kt. 7/2
f. Kûs: Kelime anlamı büyük davuldur. Kös, davulun 8-10 misli büyüklüğündedir.
Deve sırtında taşınır ve kûs-ı hâkânî denir. Harp meydanında zafer bununla ilan edi-
lirdi. Davul anlamında kullanıldığında “kûs-ı rıhlet” tamlamasını kurar.
Şair, hayret mülkünün şahıdır. Akıl ona arkadaş değildir. İnilti davulu, dert ve
gamın askeriolduğunu söylemektedir:
Şâh-ı mülk-i ħayretim olmaz ħıred hem-pâ baña
Kûs-ı enînim ceyş-i derd ü ġam siyâhımdır benim
G. 89/8
g.Vezîr :Kelime anlamı olarak valilik, vekillik gibi yüksek rütbelerde bulunan
“Paşa” ünvanını taşıyan kimseye denir.
135
O eşi ve benzeri olmayan vezirin nimet sahibidir. Bu yüzden ona yeni tarz
başka dualara ihtiyaç vardır:
Çün veliyy-i ni‘metiñdir ol vezîr-i bî-nažîr
‘Âkifâ lâzım aña ġayr-ı du‘â-yı nev-zemîn
G. 97/12
ğ. Şehzâde: Şahın oğludur.
Şair, şehzâdeler ışığı ile çok nurlu âlemi ettiklerini anlatmaktadır:
Ede şehzâdegân ile żiyâsı ‘âlem-i pür-nûr Cihânı eyledikçe ŧal‘at-ı ħûrşîdi nûrânî
T. 25/11
h. Düstûr-ı mükerrem: Kanun, nizam üzere hareket eden vezir veya sadrazamlarla
vezirlere tazim makamında verilen ünvana denir.
Şair, onun namına vezir denildiğini; fakat şairler ülkesinde yeni padişah oldu-
ğunu şöyle dile getirmiştir:
Öyle düstûr-ı mükerrem ki denilmiş nâmına
Mülket-i eş‘ârda fermân-revâ-yı nev-zemîn
G. 97/9
ı. Kâtib-i dîvân : Osmanlılarda yazı işlerine bakan kimsedir.
Bilgili olan divan katibidir:
Öyledir dânişî de kâtib-i dîvânı eger
Farķa ķudret yoķ Azâzil de ķosa imżâyı
T. 37/11
i. Defterdâr: Bir vilayetin para işlerini idare eden kimse, eskiden maliye vekiline
verilen ünvandır.
Defterdar emrin sonuna memur kılındı. Sonra benzersiz son ve güzelliğin
yakını olmuştur:
136
Ħitâm-ı emrine me’mûr ķılındı defterdâr
Ķarîn-i ĥüsn ü ħitâm oldı soñra bî-hem-tâ
T. 19/13
j. Enderûn, Tîmâr: Devlet memuru, idareci, komutan ve sanatkar yetiştirmek
amacıy-la kurulan saray okuluna Enderûn denilmiştir. Enderun mektebi, Osmanlı
devlet ha-yatına çok sayıda sadrazam, vezir, yüksek rütbeli asker, hattat, şair,
müzisyen, res-sam ve minyatür ustası yetiştirmiştir. Timar ise beslediği sipahilerle
harbe giden bey-lere öşür almak üzere ayrılan arazidir.
(Sevgilinin) ayva tüyünün timara çıkıldığı sanılmamalıdır. Enderun'dan gel-
miştir. Güzelliğin fermanı için de yoklamacıdır:
Tîmâra çıķdı śanma ħaŧıñ Enderûn'dan
Gelmiş berât-ı ĥüsni içün yoķlamacıdır
G. 18/5
k. Fermân: Bir iş hususunda padişah tarafından çıkarılan yazılı emre denir.
Fitne sahipleri, onu fermanına, emrine rıza vermek zorunda kaldıklarından
huzur bulamamışlardır:
Erbâb-ı fitne bulmadı âsâyişe maĥal
Vermekden özge emrine fermânına rıżâ
T. 3/8
l. Menşûr, Berât, Tuğrâ:
Menşûr, padişah tarafından yanındakilere vazife bağışladığını bildirir yazılı
belgeye denir. Berât, Osmanlı devlet teşkilatında birisine tahsis edilen nişan, rütbe,
memurluk maaş vb. bir yazılı belge ile vesikalandırılırdı. Beratın üzerinde padişahın
tuğrası bulunurdu. Tuğrâ, Türk padişahlarının imza ve alameti olan özel şekline de-
nir. Ahitnâme, fermân, berât, nâme-i hümâyûn, para, kitâbe vs. yerlerde kullanılırdı.
Daha sonraları pul, senet, bayrak ve resmi evrakta da kullanılmıştır.
Onun güzelliğin fermanı kıl kalemle yeni yazı yazmıştır. Şeref kaşları tuğra-
lanarak menşuru bulmuştur:
Ķıl ķalemle ħaŧŧ-ı nev yazdı berât-ı ĥüsnüñ
137
Buldı menşûrı şeref ķaşları ŧuġrâlanarak
G. 59/2
11. Yiyecekler
Divan'da yiyeceklerden nemek, nân, yumurta, sükker, kebâb, şeker, tuz, şer-
bet ve bâdâma yer verilmiştir.
Şair, bu gazel tarzlı şiiri yüce yaratılışlı papağana naz ile söyletmek için aklı-
na şekerli badem geldiğini söyelmektedir:
Ŧûŧî-i ŧab‘-ı ‘azîzi nâz ile söyletmege
Bu ġazel ŧarzı şeker-bâdâm geldi ħâŧıra
G. 115/5
12. Mimarî
Sarây, kâşâne, kasr, çâh, çeşme, kapu, der, bâb Divan'da adı geçen yapılardır.
Şairimiz, yapılardan bahsederken Mimar Sinimmâr tarafından şimdiki Necef'in
yerinde bulunan Havernak, Hîre şehrinde yapılmış bir köşktür. Köşkü Yezircd'in
yaptırdığı sanılmaktadır. Bu köşk çok güzel ve çok büyük imiş. Bundan dolayı da
beyitlerde övülmüştür.
O, bu temiz bünyeyi temizledi; fakat parlaklıkta Havernak köşkü ona eş ola-
maz:
Ya‘nî bu bünye-i pâkîzeyi ŧarĥ eyledi kim
Revnaķında olamaz ķaśr-ı Ħavernaķ aña eş
T. 18/2
13. Tabâbet
138
a. Hastalıklar: Divan'da adı geçen delilik, sevgiliye duyulan aşk deliliğe neden olur
çünkü akıl ile gönül devamlı savaş halindedir. Akıl gittiği zaman delilik ortaya gider.
Aşk, aklı tanımaz.
Şair, gönle seslenerek şifa evine düşmek gerekli olduğunu, çünkü baharın gel-
diğini söylemektedir. Delilik evine onda devalar edinilmelidir:
Dârü'ş-şifâya düşmelü ey dil bahârdır
Dâ’-i cünûna anda devâlar edinmeli
G. 105/4
Şair, deli gönle çare bulunmasını, sevgilinin kahkülünü boynuna zicir edilme-
sini istemektedir:
Dil-i dîvâneme tedbîr edesiñ
Kâkülüñ boynuma zencîr edesiñ
M. 30/62
b. Tıpla İlgili Bazı Kavramlar: Divan'da bîmâr, haste, dâ’, dermân, devâ, şifâ, zehr,
şerbet, merhem, ma‘cun gibi kelimeler yer almaktadır.
Göz ve gönül hastadır:
Çeşm-i bîmâr-ı ġamıyla bu dil-i ħastemiziñ
Ŧab‘-ı Soķraŧ bulamaz nükte-i dermânımızı
G. 127/3
Ma‘cûn hamur kıvamında olan süzme afyonun adıdır. Divan'da bir beyitte
geçmektedir.
Şair, sevgilinin hayat bahşının dudağının macun şekerinden hasta gönüllere
deva lutfu olmasını istemektedir, çünkü nevruz gelimiştir:
Ķand-ı ma‘cûn-ı leb-i baħş-ı ĥayâtıñdan seniñ
Eyle ħaste-dillere luŧf-ı devâ nev-rûzdur
G. 32/2
14. Alış-Veriş
139
Divan'da alış-veriş alâkalı olarak bâzâr, kâr, naķd, nuķûd, bahâ, ĥîle gibi keli-
melere rastlanılmaktadır:
Şair, o şuh pazarının isteğinin en kıymetli şeyin gönül olduğunu; fakat gönlün
pazarlığa gelmeyecek kadar pahalı olduğunu söylemektedir:
Maŧlûbı naķd-i cândır o bâzâr-ı şûħuñ
Gelmez göñül pazârlıġa pek bahâcıdır
G. 18/6
Şair, orta malı güzel kadına gönül verilmemesi gerekmektedir, çünkü vefalı
olmadığını söylemektedir. Böylece öyle kararsız güzel, âşığına yâr olmayacaktır:
Verme dil şâhid-i bâzâra vefâdâr olmaz
Öyle hercâyi güzel ‘âşıķına yâr olmaz
G. 39/1
15. Yazı İle İlgili Hususlar
Divân'da yazıyla ilgili olarak hat, kalem, hâme, kilk, kâğıd, pergâr, mecmua,
safha gibi kelimelere yer verilmiştir:
Kalem her şeyden önce ilmin temelidir. Levh-i mahfuzda olacak şeyleri yazan
bir ilahî kalem vardır. Allah her şeyden önce Levh ile Kalem'i yarattı. Tasavvufa
göre Levh, Allah'ın bilgisi; Kalem de irâdesidir. Bu yüzden Kalem'e “akl-ı kül” veya
“akl-ı evvel” diyenler de vardır.
Şair, onun türlü özellik ile büyüklük nüshası olduğundan Cenâb-ı Settâr'ın
onu kalem ve kılıç sahibi ettiğini dile getirmiştir:
Dürlü ħâśiyet ile nüsħa-i ekbersiñ kim Seni źî-seyf ü ķalem etdi Cenâb-ı Settâr
M. 29/4-2
Şair kalemini tercüman olarak değerlendirir, çünkü düşündüklerini kalem va-
sıtasıyla söylendiğini anlatmaktadır:
Degil ‘arż-ı hüner Müştâķ ħâmem tercemân olmuş
140
Diliñ eş‘âr ile dildâra mecbûriyyetin söyler
G. 29/5
16. Gemi İle İlgili Husular
Divan'da gemi anlamına gelen fülk, bâdbân, keştî kelimelerine ayrıca yelken
ve gemiyi yerinde mıhlamak için denize atılan zincri ve bu zincirin uçundaki çapa
olan lenger yer almıştır:
Şair, gönlünü aşk gemisinin tevekkül denizine bırakmıştır:
Dil śaldı fülk-i ‘aşķını baĥr-ı tevekküle
Ne bâdbân-ı himmeti ne mâ’ ħudâsı var
G. 19/4
17. Bazı Tipler ve Meslek Erbabı
Divan'da sâki, serhûş, pîr, şeyh, mollâ(monlâ), çoban, mimâr, kocakarı(pîre-
zen), cellâd, pehlevan, esir, zûr-bâz, bâġbân, mihmân, ‘arûs (gelin), tıfl(çocuk), oğlan,
kardaş, kız, duhter, peyk, ħuddâm, kayıkçı, bevvâb, ferrâş, derbân, haddâm, nigehbân,
gulâm, bende, gedâ, kannâd, leşker, ‘asker, ceyş, rehber, hâce, kârbân, muġbeçe,
attâr, bây, fakr, nâtûr, sebâk-âmûz, deryûze, kûhken(dağ kazıcısı) gibi tipler ve
meslek erbâbı da zikredilmektedir.
Şair, o aşk canbazına seslenerek talihin çenberinden geçebileceğini şöyle dile
getirmiştir:
Hüner ma‘lûm geçmez bir pula ħûbâna zer lâzım
Sen ey cânbâz-ı ‘aşķ ister sipihriñ çenberinden geç
G. 15/2
141
Dilencilerin kapı kapı dolaşması, suyun bahçede dolaşmasına benzetilmiştir:
Gezdirüp gülşen-i bâġı śu śu
Diyesiñ işte ġulâmımdır bu
M. 30/63
18. Sihir
Güzellik hazinesini yılana benzeyen büyülü saç beklemektedir:
Târ-ı gîsûlarıdır śanma dökülmüş ‘Âkif
Genc-i ĥüsnüñ gözedir mâr-ı muŧalsam perçem
G. 85/9
19. Telakki ve İnanışlar
İksîr, Ortaçağ kimyacılarının çok tesirli ve herhangi bir maddeyi altına
dönüştürecek kadar kuvvetli olduğuna inandıkları bir maddedir.
Eğer sevgilinin dergahının toprağı iksir denirse uygundur, çünkü öyle bir er ki
tek bakışta toprağı altın eder:
Öyle bir er ki yek nažar etse türâba zer eder
Dergâhınıñ iksîr eger ŧopraġıdır dersem sezâ
T. 36/8
Ölen kişiye mezar taşı dikilir. Beyitte sevgilinin resmi mezar taşına akseylese
Mani'nin canına cesedinden ateş düşecektir:
Merķadi ŧaşına ‘aks eylese resm-i ħûbı
Rûĥ-ı Mânî'ye düşerdi cesedinden âteş
T. 18/3
Kötü bir rüya ile uyanan kişilere hayır olsun denir. Şair, gönlün korkuyla
uyandığını söyleyerek hayır olsun der.
Ħavf ile uyandıñ gece ey dil ħayır olsun
Rü’yâda meger mâr diyü perçemi gördük
G. 60/9
Âşık olan kişi uykusuz kalır, çünkü âşıkların derdi gece artar:
142
Nedir bu uyħusuzluķ ĥâli cânâ çeşm-i mestiñde
Ŧutulmuş sen gibi aħşâm mı serşâra besbelli
G. 126/3
Zümrütü gören yılan kör olur:
Lem‘a-i bâriķa-i tîġ-ı zümürrüd-fâmıñ
Kör eder düşmen-i dîni heme-çün dîde-i mâr
M. 29/4-4
Elmâs kırıntıları yarayı tahriş etme özelliğine sahiptir. Yaranın iyileşmesi de
merhemle olduğu söylenmektedir:
Hep rîze elmâs eker yâreme ġamzeñ
Üftâdeye baħş eyledigi merhemi gördük
G. 60/2
Halk arasında “Mühür kimdeyse Süleymân odur.” sözü meşhurdur. Süleyman
hem peygamber hem de padişahtır. Mührüyle her güce sahiptir. Padişahlar böyle bir
güce sahiptir:
Ey mühürdâr-ı veliyyü'n-ni‘amı sulŧânım
Ħâŧır-ı nâzikiñ ey menba‘-ı irfân nicedir
Evvelâ maķśad-ı ķuśvâ o ehemm-i maŧlûb
Ol veliyyü'n-ni‘am-ı ĥaydar-ı devrân nicedir
M. 1/1
Padişahlar, Allah'ın yerdeki gölgesi olduğuna inanılır:
Cenâb-ı Ĥażret-i Maĥmûd Ħân-ı žıll-ı Rabbânî
Ŧanîn-i kûs-ı ‘adli ķaplamıştır çâr-erkânı
T. 25/1
20. Gelenek ve Görenekler
Padişah başa geldiği zaman nevbet çaldırır:
Bir vezîr-i ‘adâlet-ârâsıñ
143
Çaldır ol nevbetiñi şâhâne
Kt. 7/2
Padişahlar, asayiş bozulduğu zaman bu durumu düzeltmek için fermân çıka-
rırlar. Buna herkes uymak zorundadır. Beyitlerde padişah fermân-revâ olarak kar-
şımıza çıkmaktadır:
Öyle düstûr-ı mükerrem ki denilmiş nâmına
Mülket-i eş‘ârda fermân-revâ-yı nev-zemîn
G. 97/9
Bayram gelmeden bir gün önce kandiller yanar:
O mehiñ ben hilâl ebrûsına baķdım bu gece
‘Îd ķandîllerini şevķ ile yaķdım bu gece
G. 120/1
Bayram, ayın hilâl şeklinde görülmesiyle başlar:
Ol hilâl ķaşıñ görüp bayrâm geldi ħâŧıra
Ya‘nî ķurbân oldıġım eyyâm geldi ħâŧıra
G.115/1
Papağanlar konuşmaya alıştırılırken ayna kullanılır ve şekerle beslenir:
Güftârına geldiñ meger ey ŧûŧî-i ŧab‘ım
Mir’ât-ı ħayâlinde o sükker-femi gördük
G. 60/6
Deliler zincire bağlanır:
Dil-i dîvâneme tedmîr edesiñ
Kâkülüñ boynuma zencîr edesiñ
M. 30/62
21. Diğer Eşyalar
Divan'da tabak, perde, mühür, micmer, inân, nerdbân(merdiven), terâzû,
tesbih, sübha, asâ, keşkül, çârûb(süpürge), tîşe(kazma), çenber, ceres, sifâl, şîşe,
144
kadeh, câm, sâgar, nemekdân, inbik, çerâğ, meş‘al, meş‘ale, kandîl, şem‘, fânûs,
mînâ, fetîl, zencîr, pûte, minder, mâr-pîç, sâbûn gibi eşyalara rastlamak mümkündür.
Beyitte tabaklamak yemek anlamında kullanılmıştır:
Śayd etme muĥteremdir o ŧavşan-ı tâzesin
Dün gece anı gizlice vardım ŧabaķladım
G.76/2
Şair, gönlünün terazinin gözüne bağlanmasını istemektedir:
Ŧaşlar ile ķo beni dögsün o şûħ-ı ‘aŧŧâr
Baġlasam sînemi tek kef-i terâzû yerine
G. 112/3
Tesbih ve asayı riya ile kullanıldığı anlatılmaktadır:
Elde tesbîĥ ü ‘aśâ öyle mürâ’î bu kim
Žâhirî sübĥa çeker gizlü çeker śahbâyı
T. 37/14
Gözünden akan yaşlardan inci dizmek, tuzlu huyundan tatlı sözler dökmek
istemektedir:
Nice gevher dizeyim eşk-i ter-i dîdemden
Ŧatlu sözler dökeyim ŧab‘-ı nemekdânımdan
M. 29/2-2
145
C. İNSAN
I. Sevgili
Divan'da cân, cânân, şûħ, şâhen-şeh-i ħûbân, yâr, sevgili, güzeller güzelin,
dilber, kâfir-i ĥüsn, âfet, cânbâz-ı aşk, dildâr, gül-i tâze, dilberân, meh-likâ, şeh-i
bender-i cemâl, büt-i tersâ-yı nevres, dil-rübâ, şûħ-ı ‘aŧŧâr, güzel, cânım, mihmânım,
cellâd, dermânım, gül-i ħıramânım, şeh-süvâr, serv-i nâz, zâlim, mahbûb, hûrî-likâ,
yosma, perî-peyker, bîvefâ, rûĥ-ı revân, şûħ-ı mümtâz, civânım, gül-i nâz, mahbûb,
nev-nihâl, sevdigim, bâzâr-ı şûħ, rûĥ-ı revânım, cânım, civânım, tâze fidanım, gül-i
ħandânım, gül-i bâġ-ı edeb-i ķamet-i serv-i nâzım, gül-i bâġ-ı letâfetde gül-i nev-
peydâ, şûħ-ı cihân-ı nâ-dîde, meh-rû gibi kelimeler ve tamlamalar yer almaktadır.
Aşağıdaki beyitte şair, sevdiği olmayınca cihanı görmeyeceğini bundan dola-
yı külhanın köşesi ile gül bahçesi ona beraber olduğunu dile getirmektedir:
Ben cihânı görmezem sen olmayınca sevdigim
Kûşe-i külħân ile gülşen berâberdir baña
G. 6/4
1. Sevgilide Güzellik Unsurları
a. Saç: Divan şiirinde en çok kullanılan güzellik unsurlarından biridir. Divan'da zülf,
gîsû, perçem, mû, turre, kâkül sevgilinin saçından bahsedilirken kullanılan bazı
kelimelerdendir.
O gül bahçesindeki şebboylar ile şairin başı hoş değildir. Aklı, hoş koku yük-
lü olan kahkülü çekmektedir:
Ħoş degil başım o gülşendeki şebbûlar ile
146
Ħâŧırım kâkül-i ħoş-bû-yı ‘abîr-bâra çeker
G. 33/3
Şair, zünnar göründüğü zaman perçemi hemen bağlamıştır ve perçem serseri
gönlüne bir az hiç eğlenme vermemiştir:
Baġladı perçemi zünnârına gördükde hemân
Dil-i âvâreme hîç vermedi ârâm bir az
G. 44/3
Saçın kıvrımlı şeklinde durması ejdere teşbih edilmiştir. O sevgilinin kıvrık
saçı uyuyan ejderdir. Okşamak gereklidir, başı ezilmez:
Gerçi uyur ejderdir o şûħuñ ħam-ı zülfi
Lîk oħşamadır lâyıķı başın eze gelmez
G. 43/6
Renk olarak siyahtır. Şair, sevgilinin siyah saçı anmasıyla gece Velleyl sure-
sini ve yanağını hayal ettikçe de Nur suresini okumaktadır:
Yâd-ı zülf-i siyehiñle gece Ve'l-leyl okurum
Sûre-i Nûr oķudum ‘ârıżıñ etdikçe ħayâl
G. 68/7
Şair, bir ucu telli saiyah şala bürünmüş olduğunu görmüştür. Perçem aşk ge-
misi için yas etmektedir:
Bir ucı telli siyâh şâla bürünmüş gördüm
Küşte-i ‘aşķı içün etmede mâtem perçem
G. 80/2
Saç, perişan edici özelliğe sahiptir. Sevgili saçlarını dağıtarak şairin aklını
perişan etmiştir:
Ġamzeye ħançeri o sürüp sînem âl ķan eylediñ
Ŧaġıdup gîsûlarıñ ‘aķlım perîşân eylediñ
Ĥâśılı yaġmaya verdiñ śabrı tâlân eylediñ
147
Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb
M. 5/3
Sevgilinin saçı kimi zaman gûy u çevgân oyunundaki sopa olan çevgâna ben-
zetilir. Beyitte, gönül bir civanın yaya benzeyen kaşına kiriş olmuştur. Şair, çevgana
benzeyen kıvrımlı saça tutulmuştur:
Bir civânıñ dil kiriş oldı kemân ebrûsına
Pek ķapıldım hem o çevgân-ı ħam-ı gîsûsına
G. 113/1
Saçın her bir ucunda aşığın gönlü ve canı bağlıdır .
Baġlamış bir ucını her teliniñ cân u dile
Mû-be-mû derd-i dile cânıma maĥrem perçem
G. 80/6
b. Alın: Divan'da cebin kelimesiyle yer almıştır. Alın, beyaz ve parlak olması
nedeniyle meh kelimesiyle birleşik kelime yapılmıştır.
Şair, ay gibi olan sevgilisine seslenerek, o sevgili ay alnıyla mehtaba azmeti-
ğini, parlak ay önünce ışık vermiş ışık aldığını dile getirmiştir.
O mâhım meh-cebînlerle gece mehtâba ‘azm etmiş
Meh-i tâbân önünce tâb u fer vermiş fer çekmiş
G. 49/3
c. Kaş :Kaşın en büyük özelliğ eğri olmasıdır; bu yüzden kaş yâ, yây, kemân, hilâl,
kiriş olur.
Şair, o kaşı yaya benzeyen yarin kemana benzeyen kaşı cefa iken çekilme-
mektedir. Onun bir belâ gibi saçı da başına bela omuştur:
Yâriñ kemân ķaşı çekilmez cefâ iken
Zülfi de oldı başımıza bir belâ gibi
G. 121/3
Şair, ay gibi güzel olan sevgilinin hilale benzeyen kaşına bu gece bakmış ve
bayram kandillerini yakmıştır:
148
O mehiñ ben hilâl ebrûsına baķdım bu gece
‘Îd ķandîllerini şevķ ile yaķdım bu gece
G. 120/1
Bıyıkları yeni terlemiş olan delikanlıya dört kaşlı denir. Şair, o çocuk varken
dört kaşlıya gönül vermeyeceğini çünkü gönülde sevgi bir olur, eseri dört olmayaca-
ğını anlatmaktadır:
Çâr-ebrûya göñül vermem o ŧıfıl var iken
Bir olur dilde maĥabbet eŝeri çâr olmaz
G. 39/4
ç. Göz (Çeşm, Dîde): Sevgilinin gözü şehlâ, nergis, siyâh, mest, hûn-feşân, hûn-rîz,
âhû, gâzâl, şehbâz, cellâd, câdû, büyücüye teşbih edilir.
Sevgili de o siyah göz varken şehla göze kimsenin bakmayacaktır:
Kim eder nergis-i şehlâya nigâh
Var iken anda yâ ol çeşm-i siyâh
M. 30/30
Sevgilinin gözü kanla doludur, düzgün bir boya sahiptir, dudağı gül renklidir.
Buna göre şair, sevgilinin kan dolu gözün için ağlatmamasını, düzgün boylu olduğu
için ayak altına almamasını lakin gül renkli dudağı için bülbül gibi inletmemesini
istemektedir. Şair, candan ve gönülden ona âşık olduğunu dile getirmektedir:
Beni aġlatma amân dîde-i pür-ħûnuñ içün
Pây-mâl etme meded ķamet-i mevzûnuñ içün
Velî zâr etme çü bülbül leb-i gül-gûnuñ içün ‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña
M. 4/4
149
d. Gamze: Sevgilinin süzgün ve manalı bakışıdır.
Şair, yan bakışı kılıca benzeyen sevgilinin şairin canına kasteylememesini
isteyerek aman demektetir ve lutfetmesi gerektiğini çünkü canını vuslata sakladığını
ifade etmiştir:
Ey tîr-i ġamze cânıma ķaśd eyleme amân Luŧf et ben anı vuślat-ı cânâna śaķladım
G. 76/3
Tatarlar yağmalıyıcı ve fitnecidirler, bu yönüyle de gamze Tâtâr'a teşbih edi-
lir.
Bu gidişle kişver-i dilde muķarrer olması
‘Âkibet Tâtâr-ı ġamzeñ fitne-zâ-yı nev-zemîn
G. 102/3
e. Kirpik (Müje, Müjgân):
Sevgilinin gamze gibi yaralayıcı ve öldürücü özelliğinden dolayı oka benze-
tilir:
Dil şehîd-i nîze-i ‘aşķıñdır ey ķaşı kemân
Eylemek ĥâcet degildir tîr-i müjgâna nişân
Ħâl u gîsû dîde vü ebrû bir âletdir hemân
Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb
M. 5/4
Şair, sevgilinin kirpiğnin karasına bakanların yarasına taze merhem aramaları
gerektiğini dile getirmiştir:
Göz atanlar müjesi ķarasına
Tâze merhem arasun yâresine
M. 30/23
f. Yüz (Yanak, Ruhsâr, Ruh, Rûy, İzâr): Sevgilinin yanağı muma, ateşe, güneşe,
levhaya; koku olarak da gül ve miske benzetilir.
150
Şair, gülde can olsa da onun yanaklarına benzetmeyeceğini çünkü gülde o
tazelik ve letafetin olmadığını söylemektedir:
Gülde rûĥ olsa da teşbîh edemem ruħlarına
Gülde yoķdur o ŧarâvet o leŧâfet ĥâlâ
G. 7/3
Şair, sevgilinin güzellik meclisinden kendisinin kuşa benzeyen gönlünü kor-
kutmaması istemekte, kendi gönlünün muma benzeyen yanağında bir pervane gibi
dolanmasını istemektedir:
Bezm-i hüsnüñden yazıķ ürkütme murġ-ı göñlümi
Ķoy dolansun şem‘-i ruħsârında bir pervânecik
G. 64/4
g. Ben (Hâl): Divan'da ben; gece, siyah, anber, biber, Huten miskine, Hindû'ya ve
ka-fire benzetilir:
Şair, sevgilinin benine dikkatle bakarak kıskançlıktan anberin ateşte yanması-
nı istemektedir:
Eyleyüp ħâline diķķatle nažar
Reşk ile âteşe yansun ‘anber
M. 30/27
Şairin bir tarafında siyah ben bir tarafında saç vardır. Böylece her yanını
karanlık gecede kafirler sarmıştır:
Bir ŧaraf ħâl-i siyeh bir yaña küfr-i zülfi
Śardı küffâr şeb-i târda her yanımızı
G. 127/4
ğ. Ayva Tüyü (Hatt):
151
Ayva tüyleri dudağın üstünde ters çevrilmiş konumundan olduğundan şair,
ondan iyi ters çevrilmiş Tebbet bulmayacağını anlatmaktadır:
Oķusam Muśĥaf-ı ĥüsnüñ velî tesħîr içün
Ħaŧŧ-ı la‘linde eyü Tebbet-i vârûn bulamam
G. 82/2
Şair gül bahçesi, fesleğen ve çimenin hoş olduğunu, fakat hepsinden de daha
hoş olanın sevgilinin ayva tüyü olduğunu söylemektedir:
Gülşen laŧîf ü sebz ü çemen feslegen laŧîf
‘İndimde ħaŧŧ-ı yâr velî cümleden latîf
G. 52/1
h. Ağız (Dehen, Leb, Fem): Sevgili dudağıyla incileri saklar. Şekil olarak küçüktür,
açılmamış güldür. Nitelik bakımından hayat bağışlayıcısı, cömertlik havuzu, şeker ve
kar helvasıdır.
Şair, sevgilisinin küçük ağzına bir nükteli mazmun ve uzun boyuna da düz-
gün mısra bulamayacağını söylemektedir:
Dehen-i tengiñe bir nükteli mażmûn bulamam
Ķadd-i bâlâña şebîh mıśra‘-ı mevzûn bulamam
G. 82/1
Sevgilinin hayat bağışlayıcı dudağının macunun şekeri hasta gönüllere çare
lutfu olacaktır.
Ķand-i ma‘cûn-ı leb-i baħş-ı ĥayâtıñdan seniñ
Eyle ħaste-dillere luŧf-ı devâ nev-rûzdur
G. 32/2
ı. Diş (Dendân): İnci ve cevhere benzetilmiştir.
152
Şair, baştan başa dalgalı denizi suda yüzen olsa sevgilinin inci dişinin üzerine
muhafazalı parlak inci bulamayacağını anlatmaktadır:
Ser-te-ser ķulzüm-i zeħħârı şinâver olsam
Seniñ incü dişiñ üzre dür-i meknûn bulamam
G. 82/4
i. Çene (Zenahdân, Zekan): Divan'da, çene kimi zaman Babil kuyusunu kimi
zaman da zemzem kuyusuna benzetilir.
Sevgilinin güzelliği Kabe olursa, sevgilinin çene çukuru da zemzem kuyusu
olur:
Sen görmediñ ey ne ‘aceb-i Ka‘be-i ĥüsnüñ
Düşdüñ źekan-ı yâra çeh-i zemzemi gördük
G. 60/5
j. Boy (Kâmet, Bâlâ, Kadd): Sevgilinin boyu servi, arar ve Tubâ ağacına benzetilir:
Şair, sevgilinin uzun boyuna arar mı yoksa servi desem diye sormaktadır
çünkü sevgilinin boyuna rastgele tabir edemeyecektir:
Edemem ŧoġrısı ta‘bîr meger râst gele
Ķadd-i bâlâna seniñ servi mi ‘ar‘ar mı desem
G. 75/6
Sevgilinin boyu ile şimşâd karşılaştırılmış ve şimşâd kıskanarak, feryâd et-
miştir:
Serv-i nâzım ķâmet-i nâzik-nihâliñ seyr edüp
Bâġda reşk ile dün şimşâd feryâd eyledi
G. 123/3
k. Bel (Mûmiyân): Sevgilinin beli görülmeyecek kadar incedir.
153
Sevgilinin dudağı, beli ve yanağı latiftir:
Gözden anıñ-çün oldı nihân ol perî-veşim
Ruħlar laŧîf ü mû-miyân u dehen laŧîf
G. 52/2
l. Gerden: Divan'da sevgilinin gerdeni hayâl aynasına, billûra, sabaha; koku bakımn-
dan ise semen ve kafûra benzetilir:
Sevgilinin gerdeni billur hamuruna benzetilir:
Billûr ħamîresi mi nedir gerdeniñ seniñ
Nûr-ı maĥıż mı bilemem efendim teniñ seniñ
G. 61/1
m. Beden (Ten, Endâm, Vücûd ): Divan'da sevgilinin bedeni güle, gül kokusuna,
gümüşe ve saf suya benzetilir.
Sevgilinin teni gül kokusundan hamur olmuştur:
Bûy-ı gülden mi ħamîr olmuş teniñ
Berg-i sünbülden midir pîrâheniñ
Dilberâ ma‘lûmuñ olsun bu seniñ
Sendedir dîvâne göñül sendedir
M. 7/4
n. Pazı (Bâzû): Kolun omuz ile dirsek arasındaki kısmı veya pazıya denir.
Sevgilinin kolu gümüşe benzetilir.
Evvel âb-ı sîmi mîzâb-ı tenâsübden döküp
Śoñra taħmîr eyleyüp nâz ile bâzû eylemiş
G. 46/6
154
2. Sevgili İle İlgili Diğer Unsurlar
a. Bûse:
Şair, sevgilisinden onun dudağından bir öpücük istemektedir, sevgilisi de ona
bir dilenci bile olsa gül şeker ile besleyecektir:
Bir bûse ver lebinden efendim dedim dedi
Sâ’il bir olsa besler idim gül-şeker ile
Mf. 24
b. Söz (Güftâr, Kelâm): Divan edebiyatında, âşık sevgiliden tatlı bir söz duymak
istediği anlatılır.
Şair, sevgilinin sitemlerinin acı olduğunu amma rakîbe sevgilinin tatlı sözü
canını açıtacağını anlatmaktadır:
Gerçi sitemleriñ baña ey yâr acıdır
Ammâ raķîbe ŧatlı sözüñ cânım açıdır
G. 18/1
c. Reftâr, Reviş:
Yürüyüşünü düz serviye benzetmiştir. Şair, bahçede düz servi yürüyüşünü
gördüğü zaman o gönül çeken boyuna şairin gönlü sular gibi akmıştır:
Bâġda serv-i sehî mânendi reftârıñ görüp
Aķdı dil śular gibi ol ķamet-i dil-cûsına
G. 114/2
ç. Kûy-ı yâr: Sevgilinin oturduğu yere denir. Âşık için kûy-ı yârin önemi büyüktür.
Oraya ulaşmak, oradan hiç ayrılmamak ister.
Şair, kendisine seslenere sevgilinin oturduğu yer, sabânın yolunu göstermek-
tedir. Mevlevî külahı dikkat ehlinin dürbünüdür:
Kûy-ı yâriñ ‘Âkifâ râh-ı śabâsın gösterir
Dûr-bîn-i ehl-i diķķatdir külâh-ı Mevlevî
G. 130/5
155
d. Gölge (Sâye):
Şair sevgilinin gölgesi gibi yanından ayrılmak istememektedir:
Hem daħı maķśadım ey naħl-ı çemenzâr-ı ‘aŧâ
Beni sâyeñ gibi ayırmayasıñ yanıñdan
M. 29/7-4
e. Gülüş (Hande):
Şair, sevgilinin yürüyüşünün çok güzel olduğunu ve gülüşüyle de akılları
yağma edeceğini ifade etmiştir:
Revişinde nedir ol ĥüsn-i edâ
Ħandesi eyler ‘aķıllar yaġma
M. 30/42
f. Nâz, Cilve, Şîve: Sevgili devamlı âşığa naz ve cilvede bulunur.
Şair, o peri gibi güzel sevgili meclise nazlanarak geldiğini, o gül gibi yanak-
ları süslenerek gönlünü açtığını söylemektedir:
Geldi bezme o perî nâz u sitiġnâlanarak
Göñlümi açdı o gül-ruħları zîbâlanarak
G. 59/1
g. Ayak toprağı: Âşığın tek isteği sevgilinin ayak toprağına ulaşmaktır.
Şair, mektuba seslenir. Onuseher vaktinde sabah rüzgarının eline vereceğini
böylece sevgilinin kapısının ayak toprağına dek göndereceğini söylemektedir:
Seni ey nâme seĥer dest-i nesîme vereyim
Ħâk-i pây-ı der-i dildârıma dek göndereyim
M. 29/1-6
II. Âşık
156
Divan'da üftâdegân, âşıkân, bîçâre, bülbül-i nevâ, andelîb, rindân-ı bî-pervâ-
yı ‘aşķ, deli, âşüfte vü şeydâ bülbül, rüsvâ bülbül, mübtelâ, pervâne, Mecnûn-ı feyfâ-
yı ġarîb-i ‘aşķı, bülbül-i gûyâ-yı ‘aşķ, pervâne gibi kelime ve tamlamalarla anlatıl-
maya çalışılmıştır. Divan'da bizzat âşık olan da Âkif'tir, kendisini bî-dil olarak anlat-
mıştır:
Sevgili mum olunca âşık da kelebek olur. Kelebek muma ulaşmak için
ateşlerde yanar:
Kendi destiñde mi yâ pervâne
Gece âteşlere öyle yana
M. 30/81
Şair, çılgın bülbülün aşk derdi ile âleme bir gül için kendisi gibi rüsva oldu-
ğunu dile getirmiştir:
Derd-i ‘aşķ ile ey âşüfte vü şeydâ bülbül
‘Âleme bir gül içün ben gibi rüsvâ bülbül
G. 71/1
1. Âşıka Ait Vücut Aksamı İle İlgili Unsurlar
a. Vücûd, Ten, Sîne:
Şair, sînesinin bir ateş parçası olduğunu ve aşk yangını ile teninin yangın ye-
rine döndüğünü ifade etmiştir:
Yaķdı âteşlere sînem bir âteş-pâre benim
Döndi yanġın yerine sûziş-i ‘aşķ ile tenim
G. 91/1
b. Cân: Divan edebiyatında can aşığın elindeki tek nakittir.
Aşağıdaki beyitte âşığın tende canı, yüreğinde ise yarası vardır .
Diyelim ey cigerim pârecigi
Tende cânım yüregim yârecigi
M. 30/44
Sevgili zincire benzeyen saçıyla âşığı bağlamış ve şairin canını çıkarmıştır:
İşte var gîsuvânım kim çıķar derse o yâr
157
Durmaz ‘Âkif baġla sen zencîr ile cânım çıķar
G. 27/5
Sevgili âşığın canına oka benzeyen gamzesiyle kasteylemektedir:
Ey tîr-i ġamze cânıma ķaśd eyleme amân Luŧf et ben anı vuślat-ı cânâna śaķladım
G. 76/3
Âşığın can ve gönlü sevgilinin saçının ucuna bağlıdır.
Baġlamış bir ucını her teliniñ cân u dile
Mû-be-mû derd-i dile cânıma maĥrem perçem
G. 80/6
c. Çehre:
Âşıkların yüzü sevgilinin eleminden dolayı solgundur:
Bu câm-ı müdâm mey ile mi hep ŧolsun
Çehrem elem-i yâr ile mi hep śolsun
Zülfiyle mi geçsün günümüz bu n'olsun
Biz böyleceyiz gerçi velî ĥamd olsun
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
M. 10/4
ç. Göz, Çeşm, Dîde:
Şair, sevgilinin ayrılığla kan ağlamadan dolayı yaşlı gözleri, Kızılırmak'a
dönse şaşılmaması gerektiğini söylemiştir:
Dönse Ķızılırmaġ'a firâkiñle ‘aceb mi
Ķan aġlamadan dîde-i giryânım efendim
G. 77/9
158
Şair, kendi gözlerinin kadeh şarabına döndüğünü ve gönlünün kebab olduğu-
nu anlatmaktadır:
İki ŧolmuş piyâle dîdelerim
Cigerimden kebâb var dilde
G. 118/2
d. Gözyaşı (Eşk, Sirişk):
Şair, bu feleğin kendilerini damla gibi gözden çıkarmıştır. Göz yaşı gibi
toprak olmak istemekte, yükselmek istememektedir:
Gözden çıķardı ķaŧre gibi bu felek bizi
Eşk gibi ħâk-sâr olurum rif‘at istemem
G. 74/3
e. Müje (Kirpik):
Şair kirpiğinin teliyle bendini ağlayarak bağlayacağını ve yaka yırtmacından
kese yapacağını söylemektedir:
Baġlayım aġlayaraķ târ-ı müjemle bendiñ
Saña kîse yapayım çâk-ı girîbânımdan
M. 29/2-4
f. Boyun:
Şair, sevgilinin kâkülünün boynuna zincir olmasını istemektedir:
Dil-i dîvâneme tedbîr edesiñ
Kâkülüñ boynuma zencîr edesiñ
M. 30/62
g. Ciğer: Yaralı veya kanlı olarak tasavvur edilir .
159
Sevgilinin gamzesi şairin ciğerini kan etmiştir:
Sen nice âfet imişsiñ ki edüp dürlü füsûn
Etdiñ evvel görüşümde beni böyle meftûn
Lîk ķaldıñ elem-i ‘aşķ ile zâr u zebûn
Yüz verüp ġamzeñ žâlim cigerim etdiñ ħûn
Şimdi ķurbânıñ olam çâre nedir söyle baña
Ĥaķ baña vere taĥammül meger inśâf saña
M. 25/2
Şair, ciğerparem olarak seslenir. Ciğerparesi sevgilisidir. Onun ayrılık ateşiy-
le kavrulmaktadır:
Ben neler çekdigimi firķatle śorma ey göñül
Ħaste-i ‘aşķım ben efsân ile yorma ey göñül
Nâr-ı hicr ile ciger-pârem ķavurma ey göñül
‘Aşķ odı yaķdı beni , yanımda durma ey göñül
Bir ŧutuşmaķ âteşim ķurb-ı civârımdan śaķın
M. 17/3
ğ. Üstühân: Üstühânın kelime anlamı kaburga kemiği demektir
Kaşı yay gibi olan sevgili, okunu âşığın kaburga kemiğine kadar geçirmiştir.
Belki kaburga kemiğine değil cana kadar kar ettiği anlatılmıştır:
Tîrin geçürdüñ ey ķaşı yây üstüħˇâna dek
Kâr etdi üstüħˇâna degil belki câna dek
G. 63/1
2. Âşıkla İlgili Maddî ve Manevî Haller
a. Hasta, Bîmâr, Derdmend, Deli:
Şair, gönül hastası olan Âkif'in uygunsuz vaazına bakılmaması gerektiğini
söylemektedir çünkü Âkif aşk ile delirmiş, incinmiş ve özürlüdür:
Vaż‘-ı nâ-sâzına baķma ‘Âkif-i dil-ħasteniñ
160
‘Aşķ ile dîvânedir rencûrdur ma‘źûrdur
G. 24/6
b. Âh, Feryâd, Figân, Efgân, Nâle, Zâr, Enîn: Âşıklar sevgiliden dolayı devamlı
feryat içindedirler.
Âşıkların feryadı akşamdan sabaha kadar devam eder:
Firâķ-ı gerden-i kâfûrı fikr-i küfr-i zülfüñle
Gelüp şeb-tâ-seĥer efġânımı gördüñ begendiñ mi
G. 122/2
Şair, kendisine seslenerek inlemeyi bırakması gerektiğini çünkü gülün onu
duymadığını, gonca ise bülbülün figanlarını rağbet etmediğini dile getirmektedir:
‘Âkifâ zâr u enîni ķo o gül gûş etmez
Eylemez bülbülüñ efġânına raġbet ġonca
G. 111/6
Hayal askerlerinin sabah akşam tavaf ettiği, inleyen âşıklara sevgilinin
yerinin Kabe olduğu anlatılmaktadır:
Śubĥ u mesâ cüyûş-ı ħayâl etmede ŧavâf
‘Uşşâķ-ı zâra Ka‘be degil mi diyâr-ı yâr
G. 31/4
Şair, âh ve feryâdının ona seherde arkadaş olduğunu; fakat bülbülün inlemesi-
nin kendisinin inlemesinin yanında az olduğunu dile getirmektedir:
Seĥerde âh u feryâdım saña dem-sâzdır bülbül
Baña nisbetle bu nâle saña pek azdır bülbül
G. 72/1
Âşıkların feryadı gece artar:
Felek ayırdı bizi ey şeh-i ‘âlî-zâdım
Ĥasret-i zülfüñ ile artdı gece feryâdım
Oldı ġam çekme şarâbıñ yerine mu‘tâdım
161
‘Âkifâ şimdi budur mâ-ĥaśal evrâdım
Yâ Rab öldürme ķavuşdur yine ol yâra beni
Tek helâk eylemeye hicr ile bu yâra beni
M. 25/6
c.Yara, Dâğ, Zahm, Şerha: Yara, hasretin veya sevgilinin cefâ ve sitemle dolu
muamelesinin mahsûlüdür. Yaranın tedavisi vuslat ile mümkündür.
Ayrılık dâğ olarak değerlendirilmiş. Âşığın her yerinden yara açılmış ve
bunlar lâle bahçesine benzetilmiştir .
Dâġ-ı hicriñle ne lâyıķ lâlezâr olmaķ göñül
Seyr-i gül-rûyuñla gülşen-sarây-ı nev-zemîn
G. 99/3
Aşk ateşiyle sîne dağlanmıştır:
Çekinme târ-ı gîsûña be-kem dil bâġbânlardan
Ķaçınma âteş-i ‘aşķıñla sîne dâġlayanlardan
Biri de bendeñim işte ġamıñla aġlayanlardan
Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan
M. 9/1
ç. Gam, Keder, Renc, Derd, Belâ: Âşık, sevgilinin gamzesi, saçı, ayrılığı, aşkından
dolayı derd ve gam içerisindedir.
Şair, ona saçın belasını şimdi söylemeyeceğini, o belaya düştüğü zaman
söyleyeceğini ifade etmektedir:
Ben şimdi söylemem saña zülfüñ belâsını
Sen de o ķayda düş o zamân söylerim saña
G. 3/5
162
Sevgiliye kavuşan güzel söz söyleyen, çok çoşkulu olduğu halde onun ayrılı-
ğının derdi ile sessizleşmiştir:
Vuślatıñla o süħandân ki pür-cûşuñ idi
Firķatiñ derdi ile şimdi o ħâmûşundur
M. 29/5-5
Şair, bir gözüyle sevgilinin gamıyla ağlamış ve bir gözüyle onu hayal etmiş-
tir:
Bir gözüm aġlar ġamıñla bir ħayâliñle güler
Dilde şevķ ü gam hücûmıyla bir ‘âlemdir gider
Mf. 35
d. Cevr, Cefâ, Ezâ, Sitem, Mihnet, Kahr, Gazab:
Sevgili, âşığa sitem verir:
Gerçi sitemleriñ baña ey yâr acıdır
Ammâ raķîbe ŧatlı sözüñ cânım açıdır
G. 18/1
Çekilen cevr ü cefalar safa olarak görülür .
Yâ Rab bu benim baĥt-ı siyâhım ne belâdır
Derler śavâb etdigime a‘yân-ı ħaŧâdır
Hem çekdigim ol cevr ü cefâlarda śafâdır
Yâ Rab bu ne ŧâlî‘ ne tecellî-i fenâdır
Ħûrşîd-i cihâna nažar etsem de ķaradır
M. 12/1
e. Hasret, Firâk, Firkât, Hicrân, Hicr: Divan edebiyatında, âşık sevgiliden ayrıdır.
163
Şair, sevgilinin ayrılık ateşini çekmektedir, kendi annesi taş doğuraydı diye-
rek sitem etmektedir:
Çekmez idim bu firâķ âteşini cânânıñ
Kâşki taş ŧoġuraydı ŧoġuran ana beni
G. 128/3
O sevgilinin önceleri kavuşması ile sonra ayrılığı ile aklını başından alarak
deli ettiği dile getirilmiştir:
Evveli vaślı ile śoñra firâķ ile o şûħ
‘Âkifâ ‘aķlım alup eyledi dîvâne beni
G. 128/7
Şair, ayrılığın çilesini çektiğini; fakat bir karınca kadar dermânının kalmadı-
ğını anlatmaktadır:
Çekdim çekeçek çille-i hicrânını artıķ
Bir mûr ķadar ķalmadı dermânım benim
G. 77/2
f. Vuslat, Vasl, Vâsıl, Vasîl, Visâl, Kavuşma:
Divan şiirinde âşıkın en belirgin hedefi vuslattır; fakat âşık vuslatı istemez
çünkü kavuştuğu zaman ayrılmanın korkusu onu hiç rahat bırakmaz:
Dûş-ı belâ-yı hicr olurum vuślat istemem
Ĥâżır ‘itâb renc ü keder râĥat istemem
G. 74/1
Şair için kavuşma şerbettir:
Teşne olmuşduķ bu mâh u rûzede teşrîfine
Şerbet-i vaślıyla olduķ ĥamd ola şîrîn-kâm
T. 24/4
Sevgilinin kavuşma dergahına ulaşamkla için çok çile çekilmesi gerektiği
anlatılmıştır:
Şem‘-i ĥüsnüñ gece vaśfıñ dediler tenhâda
164
Fetîli var ise yutmuş gibi Mumcı-zâde
Vâśıl-ı dergeh-i vaśl etmek içün çoķ çille
Çekdirüp soñra külâh etdi bize şeyħ-zâde
Kt. 9.
g. Kan, Hûn, Dem:
Sevgilinin en önemli özelliği gamzesinin kan dökücü olmasıdır. Bu yönüyle
de âşığın gönlü kanla dolmuştur:
Ġamzeye ħançeri o sürüp sînem âl ķan eylediñ
Ŧaġıdup gîsûlarıñ ‘aķlım perîşân eylediñ
Ĥâśılı yaġmaya verdiñ śabrı tâlân eylediñ
Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb
M. 5/3
Âşık devamlı kanlı gözyaşları döker .
Dîdemden aķan yaş yerine bu demi gördük
Sen görmediñ ol eski demi bu demi gördük
G. 60/1
ğ. Baht :
Baht bir zincire benzetilmiştir .
Ŧoldı cânâ şöhreti kevn ü mekâna perçemiñ
Sünbülistân içre olmuşdur yegâne perçemiñ
Baħtı bir zencîr olur gelmez beyâna perçemiñ
Verseler vermem hele ben bu cihâna perçemiñ
M. 8/1
165
h. Aşk, Kara sevdâ:
Âşık sevgilisinden habersiz sevdiği için şehittir. “Âşık olup da aşkını gizle-
meke beraber iffetini muhafaza ederek ölen, şehittir.” hadis-i şerifine telmih yapıl-
mıştır:
Sâķî o câmı ver ki bu derdiñ devâsıdır
Ya‘nî şehîd-i ‘aşķ olanıñ ķan bahâsıdır
Sâġar o bâġzâr da bülbül yuvasıdır
‘Anķâ-yı dil olana kühen âşinâsıdır
Ĥıżr-ı diliñ bu nükte ‘acîb mâcerâsıdır
Bu rûzgârı śanma o semtiñ havâsıdır
Ol dem ki bâdbân-ı cenâba nesîm ere
Śal keştî-i piyâleyi Allâh yol vere
M. 28/11
Şair, kara sevdalara tutulmuştur:
Âh bir ĥâle giriftâr oldum
Ķara sevdâlara dûçâr oldum
G. 79/1
3. Gönül, Dil, Kalp
Gönül bir hitap yeridir. Âşık gönlüyle konuşur ve dertleşir:
166
Ben neler çekdigimi firķatle śorma ey göñül
Ħaste-i ‘aşķım ben efsân ile yorma ey göñül
Nâr-ı hicr ile ciger-pârem ķavurma ey göñül
‘Aşķ odı yaķdı beni yanımda durma ey göñül
Bir ŧutuşmaķ âteşim ķurb-ı civârımdan śaķın
M. 16/3
Gönül saraya benzetilmiştir:
Bunca feryâdım işitdiñ raĥm edüp dâd etmediñ
Var benim bir ‘Âkif-i zârım diyü yâd etmediñ
Neyleyim yaķdıñ sarây-ı göñlüm âbâd etmediñ
Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb
M. 6/5
Sevgili âşığın gönlüyle oynar:
Bâ-ħuśûś ola levendâne-edâ
Göñül eglencesi bir mâh-liķâ
M. 30/16
Şair sevgilisine zalim olarak seslenir. Zalim olan sevgilisine gönül verdiğini;
fakat onun canını yakıp gönlünü yıkmasını ve kanının akıtmasını istemektedir:
Žâlim saña dil verdim ise söyle dedim mi
Yaķ cânımı yıķ göñlüm aķıt ķanım efendim
G. 77/7
Âşığın gönlü sevgilinin saçlarına bağlıdır:
Göñlümi gördüm o şûħ ķâküline bend etmiş
Baġlamış ol dil-i dîvâneyi uślu yerine
167
G. 112/6
III. Rakîb, Agyâr
Divan şiirinde âşık-sevgili ikilisi arasında âşık ile yarışan ve ona ortak olan
kişidir. Rakip âşığın nazarında kötü olan kişidir. Âşığa, sevgili kadar eziyet eder.
Şair beyitte rakibi köpeğe benzetir:
Rıża verir mi ‘aceb bilse ol şeh-i nâzım
Raķîb-i kelbin elinden nice keder çekerim
G. 86/3
Sevgili ağyâra ihsanda bulunmaktadır:
Hem aġyâra ‘aŧâlar eyler ol žâlim baña raġmen
Döner hem der ki bu iĥsânımı gördüñ begendiñ mi
G. 122/4
Âşık için sevgili ile ağyârı bir arada görmek onun için en büyük belâdır:
Yâri aġyâr ile görmek ne belâ
Görmeden ise śavuşmaķ ola
Kt. 8/1
168
Ç. TABİAT
I. Kozmik Âlem
1. Gökyüzü, Felek
Dünyayı dokuz felek çevreler. Bunlar, içiçe geçmiş şekilde soğan zarı gibi
dünyayı çevrelemişlerdir ve dünya göğünden başlamak üzere yedi tanesi yedi geze-
genin feleğidir. Birinci felekte Ay olmak üzere Utarid, Zühre, Şems, Merih, Müşteri,
Zühâl gezegenleri bulunur. Sekizinci felek sabit yıldızlar ve buçlar feleğidir.
Âkif Divânı'nda çarħ, âsmân, sipihr, gerdûn, semâ, felek, atlâs, kubbe, künbed,
felek-fersâ, felek-pâye gibi kelime ve tamlamlarla anlatmıştır.
Şair, çektiği derdi talihin feleğine konsa onun bile belinin bükülüp çekemeye-
ceğini söylemektedir:
Çekdigim derd eger çarħ-ı sipihre ķonsa
Bükülür ķadd-i be-tekrâr o ... çekemez
G. 42/4
Arş ve semânın yaratılma sebebi Peygamber Efendimizdir:
Saña maħśûś idi şân-ı ħiŧâb-ı Levlâk
Olmasañ olmaz idi küngüre-i ‘arş u semâ
K. 1/12
2. Bazı Yıldızlar ve Yıldız Kümeleri
169
a. Necm, Encüm, Ahter, Kevkeb:
Şair, kadrinin ışığı yanında ay, yıldız gibi olduğunu zatının talihine gün doğu-
su ile kıyaslanmayacağını anlatmaktadır:
Ķadriniñ pertevi yanında meh encüm gibidir
Źâtınıñ ŧâl‘ine ħâver olunamaz nisbet
T. 13/3
b. Kehkeşân: Samanyolu anlamına gelen bu kelime koyu bir yıldız kümesidir.
Onun kemer benti elif lâmında, Kehkeşân olmuştur:
Felek tennûre-pûş abdâlıdır ol şûħ-ı devrânıñ
Şafaķ dâmân-gîr-i ilticâsında o cânânıñ
Kemer-bendi elif lâmındı olmuş kehkeşân anıñ
Döner pervâne-veş neyyir umar dergâh-ı iĥsânıñ
Ŧutuşmuş dâmen-i şem‘-i ruħında mâh-ı tâbânıñ
M. 13/1
3. Burçlar
İlm-i nücûmda önemli yer tutan burç, hala halkın çoğunluğunun inandığı bir
gayb ilmidir. İlm-i nücûmda on iki burç şunlardır: Hamel(Koç), Sevr(Boğa), Cevzâ
(İkizler), Seretân (Yengeç), Esed (Aslan), Sünbüle (Başak ), Mîzân (Terâzî), Akreb,
Kavs (Yay), Cedy(Oğlak), Delv ( Kova), Hût ( Balık). Bu burçlardan sadece Akrep
burcu yer almaktadır.
a. Akreb Burcu:
O saat Akrep burcunun uğursuzluğunu kırmıştır:
O sâ‘at kim şürû‘ı ķırdı burc-ı ‘aķrebiñ naĥsın
O sâ‘at kim ħıŧâmı sa‘d-ı ekberden kinâyetdir
T. 4/8
170
4. Seyyâreler
Yedi tane gezegenden sadece altısının ismi zikredilmiştir. Yedinci felek olan
Zühâl Divan'da yer almamaktadır.
a. Ay, Meh, Mâh, Kamer: Ay bir ışık kaynağıdır. Işığı ise güneş gibi ateş değil,
nûrdur.
Şair, o geceyi süsleyen ayın çok nurlu olduğunu görmüştür. Alevli hurma
ağacının boyunun da Tûr ağacı olduğunu söylemektedir:
Gördüm ol mâh-ı şeb-ârâ yine pür-nûr olmuş
Ķadd-i naħl-ı şecer-i şu‘ledir Ŧûr olmuş
G. 47/1
b. Utârid: İkinci felekte yer alır. Feleğin katibi olarak bilinir. Güzel söz ve yazı ile
ilgili sanatkarlığın sembolüdür.
Utarid'in eserinin kaleminin cızırtısı gök gürlemesi değildir. Felek de güneşe
o ay parçasının özelliğini söylemektedir:
Śarîr-i ħâme-i sun‘-ı ‘Uŧârid'dir degildir ra‘d
Felek de mihre ol meh-pâreniñ mâhiyyetin söyler
G. 29/2
c. Zühre: Üçüncü felektedir. Feleğin çalgıcısıdır
Şafak, kırmızı eteklikle gökyüzüne girse o zaman da Zühre, çalgıcısını cilve
yeri edeceğini anlatmaktadır:
Girse semâ‘a âl eteklikle ger şafaķ
Zühre ederdi muŧribin ol demde cilvegâh
T. 1/15
Zühre ile Müşterî'nin aynı burçta birbirine yaklaşması kutluluk işareti sayılır.
Bu olaya telmih yapılmıştır:
Müşterî Zühre'ye burcı ki ķırân-ı sa‘deyn
Aħter-i baħt-ı Şemis ġayri ne lâzım taŧvîl
T. 27/3
171
ç. Güneş: Âfitâb, hûrşîd, şems, mihr kelimeleri Divan'da yer almıştır. Gök cisimleri-
nin sultânıdır.
Toprak alçak olmayı temsil eder. Gönül ehilleri topraksa yine kıymeti yüce-
dir. Güneşin aksi yere düşse ayak altına gelmiş olmayacaktır:
Ehl-i dil ħâk ise ķadri yine ‘âlîdir anıñ
‘Aks-i ħûrşîd yere düşse olamaz pây-mâl
G. 68/4
d. Mirrîh: Beşinci felekte yer alır. Feleğin komutanıdır.
Şair, sevgilisinin Mirrîh ile çok arkadaşlığı olmuş ki din ve gönül düşmanının
cellatı olduğunu dile getirmektedir:
Tâ bu rütbe dîn ü dil ħaśmı ümîdi cellâdısıñ
Hîç degil Mirrîĥ ile çoķ ülfetiñ olmuş seniñ
G. 62/4
e. Müşterî: Altıncı felekte yer alır. Feleğin kadısıdır.
Zühre ile Müşterî'nin aynı burçta birbirine yaklaşması kutluluk işareti sayılır:
Müşterî Zühre'ye burcı ki ķırân-ı sa‘deyn
Aħter-i baħt-ı Şemis ġayri ne lâzım taŧvîl
T. 27/3
f. Hilâl:
Şair, sevgilinin o hilal gibi kaşını görünce aklına bayram geldiğini anlatmak-
tadır:
Ol hilâl ķaşıñ görüp bayrâm geldi ħâŧıra
Ya‘nî ķurbân oldıġım eyyâm geldi ħâŧıra
G. 115/1
5. Işık
172
Divan'da nûr, pertev, ziyâ, fer, tâb, münîr, neyyîr gibi ışık anlamlarına gelen
kelimeler kullanılmıştır.
Bir sabah zamanın da feyzin doğusuna ışık vererek akşam dürülüp şeref
burcunun ayı doğmuştur:
Bir śubĥ-dem ki maşrıķ-ı feyże verüp żiyâ
Ŧoġmuşdı mâh-ı burc-ı şeref ŧayy olup mesâ
T. 11/1
6. Karanlık, Deycûr
Şair, sevgilisinin âşıkları karanlıkta ay ışığı etmesi şaşılır şey olduğunu
sevgilinin yanağı aydınlık güneş, saçı ise karanlık gece olduğunu söylemektedir:
Bü'l-‘aceb mehtâb eder žulmetde ‘uşşâķıñ seniñ
‘Ârıżıñ mihr-i münîr zülfüñ şeb-i deycûrdur
G. 24/3
7. Sâye (Gölge)
Şair, gölge gibi değil sevgilinin ön ve arkasında sürünmesini istemektedir,
çünkü sevgiliye seslenerek inleyen Âkif'in tutkun olduğunu anlatmaktadır:
Pîş ü pesinde ħâk sürünsün ķo sâye-veş
Ey serv-i nâz ‘Âkif-i zârıñ fütâdedir
G. 21/5
8. Diğer Kozmik Unsurlar
a. Gök gürültüsü (Ra‘de, Şihâb): Kelime anlamı gök gürültüsü demektir.
O ay gibi olan sevgilinin yüzünün hasreti ile feryadı göklere çıkmaktadır,
bunun gök gürültüsü sanılmaması gerekmektedir:
Ra‘de śanma o mehiñ ĥasret-i dîdârı ile
‘Âkifâ göklere ‘aks etmekdedir efġânım
G. 81/5
173
II. Zaman ve Zamanla İlgili Mefhûmlar
1. Zaman
Divan'da zamân, hemân, vakt, dem, hengâm, ân, hemân dem kelimeleri yer
almıştır.
Şair, Mevlânâ'ya şefkat ve merhametine muhtaç olduğunu çünkü her zaman
her an suçlu olduğunu söylemektedir:
Be-ġâye mücrim ü muĥtâc-ı raĥm ü şefķatinim
Her ân u her dem ü her zamân Mevlânâ
K. 4/8
Şair, eğlence ve safa zamanının erişmekte olduğunu çünkü bahar geldiğini
söylemektedir. Böylece şükrederek korkunun ortadan kalktığını dile getirmektedir:
Erişmekde dem-i ‘îş u śafâlar çün bahâr oldı
Ki nâ-bûd olmada ħavf u ħaŧar el-ĥamdü li'llâh
K. 7/2
2. Sâl, Sene
Şair, servi boylu edep bağının nazlı gülüne seslenir. Güzellik gül bahçesinde
seçilmiş gülüne bu sene bahar ayında çiçek lazımdır.
Ey gül-i bâġ-ı edeb-i ķamet-i serv-i nâzım
Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım
V'ey gülistân-ı śabâĥatde gül-i mümtâzım
Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım
M. 6/1
3. Mevsimler
a. İlkbahâr: Divan'da bahâr mevsîmi, mevsim-i gül, mevsîm-i tevbe-şiken, vaķt-i
gülzâr-ı çemen, nev-bahâr, fasl-ı bahâr, evvel bahâr gibi kelimelerle yer almıştır.
Şair, sevgiliye seslenerek yeni zevk ile açılmasının ve yakuta benzeyen duda-
ğın şerbeti ile âşıklara bağış sunulmasının gerekli olduğunu söylemektedir, çünkü
bahar gelmiştir:
174
Gel açıl źevķ-i cedîd ile şehâ nev-rûzdur
Şerbet-i la‘liñ ķıl ‘uşşâķa ‘aŧâ nev-rûzdur
G. 32/1
b.Yaz: Divan'da germ ve germiyyet kelimeleriyle yer almıştır.
Şair, sevgilinin yanaklarından sıcaklık ve ışığı gittiğini, kış meclisinin esne-
mesi ile gecenin üşüttüğünü dile getirmiştir:
Ruħlarından ne ‘aceb gitmiş o germiyyet ü tâb
Pek üşütmüş gece ĥamyâze-i bezm-i sermâ
G. 9/2
c. Sonbahâr: Divan edebiyatında yalnızca bahar mevsimi vardır, çünkü sonbahar
ölülük, ihtiyarlık, bitkinlik ve yaşlılık timsalidir.
Bahar ile birlikte kullanılmıştır. Âkif bu beyitte sitemlenerek bahar olmadan
sonbaharın olduğunu ifade etmiştir:
Rûzgârım bu revişle geçecek pîrâne
Kem ħazân oldı bahâr olmadan ‘Âkif çemenim
G. 91/5
d. Kış: Divan'da serd, şitâ, kar, soğuk, sermâ, üşütmek, berdülacüz, beyaz, pîre-zen
kelimelerle kış anlatılmaya çalışılmıştır.
Şair, o sevgilinin şirin gibi tatlı dudağını üşütse kış ne yapar diye sormaktadır.
Âşıklara kar helvası gibi başka safa verdiğini söylemektedir:
Leb-i şîrîniñ üşütse o şehiñ n'ola şitâ
Verir ‘uşşâķa ķar ĥelvâsı gibi başķa śafâ
G. 9/1
Sûfî öyle bir soğuktur ki kocakarı soğuğunun ya oğlu ya da kardaşı olduğunu
anlatılmıştır:
Allâh Allâh bu śoġuķluķ ne ola śûfîde
Oġlı ya ķardaşıdır berdü'l-‘acûzüñ gûyâ
Kt. 3/9
175
4. Aylar
a. Temmuz:
Şair, ayrılık temmuzunun hararetine yandığını ve ağladığını ve bunun yeterli
olduğunu anlatmaktadır:
Sâķî bu gün o sâġarı çoķ añdım aġladım
Dildâr elinden anı içer śandım aġladım
Ħûn-ı dil-i nizâre ise ķandım aġladım
Tâb-ı temûz-ı hicre yeter yandım aġladım
Naķş-ı sivâya neyleyim aldandım aġladım Nâr-ı hevâ-yı kâküle baġlandım aġladım
Ammâ ayâġ-ı ĥażret-i sâķî olunca yâd
Dest-i emelle ‘uķde-i ye’se gelür güşâd
M. 28/8
5. Gün
Divan'da “gün” kelimesi genelde ol veya bu gün ifadeleriyle kullanılmıştır.
Ol günde deyince ilk akla gelen kıyamettir. Rûz kelimesiyle de yine kıyamet anlatıl-
mıştır:
Şair o günde mahşer ehli içinde maskara olacağını ve ümmetin içinde de
rüsva olmaktan korktuğunu dile getirmiştir:
Beni ol günde temesħur ede ehl-i maĥşer
176
Ķorķarım ümmetiñ içre edecekdir rüsvâ
K. 1/17
6. Akşam, Gece, Mesa
Âşık, sevgiliden ayrı olduğu için inler çünkü onların dertleri gece artar ve
inlemeleri sabah kadar devam eder. Kimi zaman gece ayrılık olarak tasavvur edilir.
Geceden bahsettiği zaman saçtan bahsedilir. Saç siyah olduğu için geceye hatırlatır.
Şair, sabah ve akşam inlediklerini ve o vefasızı zamanla sevdiklerini dile ge-
tirmiştir:
Her śubĥ u şâm nâle ederdik zamân ile Bir bî-vefâyı ya‘nî severdik zamân ile
G. 109/1
Şair, o nazik çocuğun elinden çok çektiğini, dilinde onun derdi ile namını
akşam ve sabah çektiğini söylemektedir:
O ŧıfl-ı nâzik elinden amân neler çekerim
Dilimde derd ile nâmın şeb ü seĥer çekerim
G. 86/1
7. Sabah
Divan'da sabah, subh, subhgah, seher, şafak kelimelerle anlatılmıştır.
Kavuşma sabah, ayrılık ise gecedir, çünkü âşığın kavuşması onun için aydın-
lık sayılır:
Erdim śabâĥ-ı vaśla şeb-i firķat olmadan
Etdim şikest sâġar-ı hicrân ŧolmadan
Geçdim śırâŧ-ı berzaħ-ı ‘aşķı ķurulmadan
Geldi bahâr-baħş ... sermâ ŧuyulmadan
Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan
177
Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan
M. 24/1
Seher vaktinde saba rüzgarı sevgiliden haber getirir:
Śabâ vardıñ seĥer cânânımı gördüñ begendiñ mi
Kemend-i zülfe ŧutķun cânımı gördüñ begendiñ mi
G. 122/1
III. Anasır-ı Erbaa (Dört Unsur )
Dört unsur diğer bir ifade ile çâr unsur da denilen “toprak, hava, su ve ateş-
tir.” Varlık âlemi bu dört ana ögeden ibarettir. Ateş sıcaklık, su yaşlılık, hava soğuk
ve toprak kuruluktur. Divan'da dört ana unsur bir beyitte kullanılmamıştır. Âb ile
hava, ateş ile âb beraber kullanılmıştır:
Zahit meyhaneye ayak basmıştır. Su ve havasını soğutmuştur:
Ġalibâ mey-gedeye zâhid ayaķ baśmışdır
Śoġıcaķ geldi baña âb u havâsı zîrâ
Kt. 3/8
1. Toprak
a. Toprak, Türâb, Hâk: Herşeyden önce anasır-ı erbaadan biridir. Toprak dört
unsur-dan en aşağısındadır. Dolayısıyla hakîrdir. Bu nedenle tevazûya işarettir.
Şair, hayal habercisi Isfahan'a kadar dolaşsa bile sevgilinin kapısının topra-
ğının tozu gibi sürme bulunamayacağını dile getirmiştir:
Bulmaz ġubâr-ı ħâk-i deriñ gibi tûtiyâ
Geşt eyler ise peyk-i ħayâl Iśfahân'a dek
G. 64/4
b. Gubâr : Divan edebiyatında aşık sevgilinin dergahının tozundan ayrılmak
istemez.
178
Şair Allah'a yakarış içerisindedir. Dergahın tozundan nimeti bol Allah'ın
uzaklatırmaması temennisinde bulunmuştur, çünkü dergahın tozu ona simya ilminde
toprağı altın yapmaya yarayan tesirli madde olmuştur.
Ey veliyyü'n-ni‘metim Allâh teb‘îd etmesün
Kim ġubâr-ı dergehiñ kibrît-i aĥmerdir baña
G. 6/7
c. Kûhsâr, Sahrâ, Deşt, Beyâbân, Berr:
Başında bulunan beyaz saçı, dağların üstünde bulunan kara benzetmiştir:
Mûy-ı sefîdi serde sa‘âdet degil midir
Bâlâ-yı kûhsâra degil mi vaķâr ķar
G. 31/9
Birçok çaresiz sürmeli ahu gözlüler ile sahralara saldığı anlatılmıştır:
Nice bîçâreyi śaĥrâlara śaldıñ ‘acabâ
Âh ol sürmelice dîde-i âhûlar ile
G. 117/2
ç. Sengîn, Taş, Mermer, Fûlâd, Ahen : Adı geçen madenler topraktan çıkarılır.
Şairin âhı çok yakıcı olduğu halde sevglinin kalbine hiçbir tesir etmemiştir,
çünkü sevglinin kalbine demir mi yoksa memer mi desem diye sormaktadır:
Etmedi gitdi saña sûziş-i âhım te’ŝîr
Bilmem âhen mi desem ķalbiñe mermer mi desem
G. 75/2
2. Su
a. Su, Âb, Mâ, Zülâl:
Şair, ayrılıkla yanan canına efendisinin bağışlayıcı ve cömert güzel bulutu
sular seperek rahatladığını dile getirmektedir:
Yanmış idi firķatiyle śular sepdi cânıma
Bu ebr-i nîk-i cûd u ‘aŧâsı efendimiñ
K. 6/3
179
Mezar ziyaretinde bulunan kişi onun için su içer sonra ruhuna dua okur:
Cennet-i ķabrin ziyâret eyle hem
Hem śu iç ķıl rûĥ-ı pâki-çün du‘â
T. 16/7
Beğenilen kişi için bir içim su denilir:
‘Aynı bir içim śu gibidir cism-i laŧîfiñ
Ķansun mı temâşâña dil ü cânım efendim
G. 77/6
b. Deryâ, Bahr, Yem, Ummân, Kulzüm, Zehhâr, Girdâb, Mevc, Mevvâc, Lücce:
Şair, sevgilinin lutfu ve isyanı karşılaştırmış. Lutfu ummana, isyanını ise
katre benzetmiş., yani sevgilinin ihsanı isyanından çoktur:
Luŧfına nisbet olunsa ‘iśyân
Ķaŧre yanında hemân bir ‘ummân
M. 30/90
c. Cûy, Cûy-bâr, Nehir:
Âşığın gönlü sevgilisinin gönlüne akarsular gibi akmıştır:
Saña ey nev-nihâlim aķdı göñül cûylar-âsâ
Görünmez ķadd-i ħoş-naħlıñ yanında çeşmime Ŧûbâ
N'ola ġarķ-âb reşk-i ĥayret olsa cûylar zîrâ
Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan
M. 9/2
ç. Ebr (Bulut):
Bulutun rengi, siyah bahtının gecesinin aksi olarak tasavvur edilmiştir:
Naķş-ı her encüm-i şerâr-ı dûd-ı âhdır benim
Reng-i ebr ‘aks-i şeb-i baĥt-ı siyâhımdır benim
G. 89/1
180
d. Şebnem, Jâle: Sabahleyin ve özellikle bahar mevsiminde bazı çiçekler üzerinde
şebnem olur.
Seher zamanında güllerle şebnemi arkadaş görmüşlerdir:
Artmaķda seĥergâh demiñ var ise bülbül Güllerle seĥer hem-dem olan şebnemi gördük
G. 60/4
Şair her zaman gülün açıldığını şebnemden anladığını söylemektedir:
O ġonca-fem açılur mı bir iki çaķmayıcaķ
Güşâyiş-i güli her-dem de jâleden bilürüm
G. 73/4
e. Buz, Kar:
Dostluğu buz üzerine yazmak, buzun üzerine yazılan sıcağı görünce erir. Şair,
o taze çocukla olan dostluğunu buzun üzerine yazılan yazı gibi görmektedir:
Bildim ol ŧıfl-ı teriñ dûstlıġı buz üzre imiş
Dün ķızaķ ķayması bu nükte bî-remz etdi baña
G. 9/3
Yüz beyaz olduğu için kar topuna benzetilir:
Dil-rübûde idügim bilmiş o zülf-i çevgân
Ķar ŧopı atdı baña eyledi ya‘nî îmâ
G. 9/4
f. Katre, Katar :
Gözyaşı şekil bakımından katreye benzetilmiştir:
Hicr-i gül-rûyuñ ile dilde yanar âteş-vâr
Ķaŧre-i eşk-i gül-âb olmada dedim inbîķ
G. 55/2
g. Tûfân:
Gözyaşı tufana benzetilmiştir:
181
Lücce-i firķate düşdi gibi fülk-i ħâŧır
Verdi ŧûfâna sirişkim velî deryâlanarak
G. 59/4
ğ. Habâb:
Şair bu dünyayı su üzerindeki hava kabarcığına benzetir. Nasıl hava kabarcı-
ğı hemen yok oluyorsa, âlem de fenâdır yani yok olacaktır:
Beķâsı yoķ bu fenâ ‘âlemi gibi çü ĥabâb
Śudandır arż u esâs-ı binâ-yı ‘âlem-i âb
G. 12/2
3. Ateş
a. Ateş, Nar, Sûz, Sûziş, Sûz-nâk, Şerer, Şerâr, Od:
Şair, sevgilinin dergahına yanıp yakılmak için gelmiştir çünkü şairin gönlün-
de ayrılık ateşi, elinde ise heves rüzgarı vardır:
Yanup yaķılmaġa geldim hemân dergehine
Dilimde âteş-i firķat elimde bâd-ı hevâ
G. 8/2
b. Dûdmân (Duman) :
Hasret ateşinin kıvılcımı şairin hayal burcundan uçtuğu, âh dumanın kıvılcı-
mı ise bir mehtap gecesi gösterilmiştir:
Uçup burc-ı ħayâlimden şihâb-ı âteş-i ĥasret
Şerâr-ı dûd-ı âhım bir şeb-i mehtâb göstermiş
G. 50/2
4. Hava
a. Havâ:
Şair, su âleminin hava ve suyu gönül açtığını, fakat ruhun asıl gıdasının su
âlemi olduğunu anlatmaktadır:
Ne dil-güşâ olur âb u havâ-yı ‘âlem-i âb
182
Ġıdâ-yı rûĥ degil mi śafâsı ‘âlem-i âb
G. 12/1
b. Bâd: Rüzgar anlamında kullanılmıştır.
Nakkâş, gönül levhasına sabah rüzgarı olup, sevgilsinin resmini Çin'e götürse
yakışır:
Naķķâş bâd-ı śubĥ olup levĥa-i dile Çîn'e götürse resm-i dil-ârâsını sezâ
T. 12/5
Lutuf sarayına yeni bahar rüzgarı kapıcı olursa, cömertlik ağacına nesîm ve
saba süpürgecisi olduğu anlatılmıştır:
Sarây-ı luŧfına bâd-ı bahâr-ı nev derbân
Riyâż-ı cûdına ferrâşdır nesîm ü śabâ
T. 19/3
c. Nesîm, Nesîm-i seher: Hafif rüzgar veya havanın hafifçe dalgalanması ve
esmesine denir.
Nesim, aşk ile şairin başından geçmiş olanları örnek göstermiş. Bu gece
uyutmak için sevgiliye efsaneler söylemiştir:
‘Aşķ ile ser-güźeştemi etmiş meŝel nesîm
Söylerdi yâra ħˇâb içün efsâneler bu şeb
G. 11/7
Şair, derde seslenerek, gönül kara sevdalara düştüğünü, seher vaktinde
nesime uyduğunu ve siyah saça uğradığını anlatmaktadır:
Derdâ ki düşdi dil ķara sevdâlara seĥer ür Uydum nesîme zülf-i siyehkâra uġradım
G. 87/4
183
ç. Sabâ: Doğu tarafından esen hafif ve latif rüzgara denir.
Elem rüzgarından Allah'ın saklamasını ve o taze fidanının dadısının sabâ ol-
duğu anlatılır:
Allâh śaķlasun elem-i rûzgârdan
Ol nev-nihâl nâzı olup dâyesi śabâ
T. 11/24
Saçları sadece perişan eyleyen sabanın olmadığı bakışın da saçları perişan
ettiği anlatılmıştır:
Hep śabâ śanma perîşân eyleyen gîsûlarıñ
Nâzikâne şâne zer-târ-ı nigâhımdır benim
G. 89/4
Seher vaktinde saba sevgiliyi görmüştür. Sevgilinin kemende benzeyen
saçında âşığın canı vardır:
Śabâ vardıñ seĥer cânânımı gördüñ begendiñ mi
Kemend-i zülfe ŧutķun cânımı gördüñ begendiñ mi
G. 122/1
d. Gird-bâd: Dönerek çevrinti ile esen şiddetli rüzgara denir.
Girdbad şiddetli olduğundan dolayı Allah'ın koruması temnnisinde bulunul-
muştur:
Allâh ĥıfž ede girih-i gird-bâddan
Derbânı ‘avn-i Ĥaķ ola çârûbkeşi śabâ
T. 12/7
e. Rüzgar:
Rüzgar, her zaman çeşitli bir şekilde estiğinden çaresizin huzur yapraklarını
berbat etmiştir:
Rûzgâr öyle ki her dem de muħâlif eserek
Etdi bîçâreniñ evrâķ-ı ĥużûruñ berbâd
M. 29/6-3
184
IV. Hayvanlar
1. Kuşlar
a. Kuş (Murg), Murgân (Kuşlar):
Ahu gözlü olan sevgili, gönül kuşunu avlar:
Tel tel olmuş dökilüp gerdenine ol gîsû
Śaçı sünbül mi ŧaķınmış o güzel yâ şebbû
Aña olmaz ne benefşe ne de ‘anber hem-bû
Süzilüp murġ-ı dili śayda o çeşm-i âhû
Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû
M. 20/1
Âşığın gönlü kuş olursa, saç da tuzak olur.
Ŧolaşdı lânegâh-ı ‘âlemi bu murġ-ı dil âħir
Şikenc-i ŧurre-i zülf-i dil-ârâda ķarâr etdi
G. 124/6
Şair, akıl kuşunu doğan bakışlı korkusundan uçurmuştur. O dehşetle vararak
kıvrımlı saçın tuzağına kadar gittiğini dile getirmiştir:
Uçurdum murġ-ı ‘aķlı ħavf-ı şehbâz-ı nigâhından
O dehşetle varup dâm-ı ħam-ı gîsûya dek gitdi
G. 131/3
b. Bülbül, Hezâr, Andelîb: Divan edebiyatı bülbülden ayrı düşünülemez. O
şarkılarıy-la, durmadan sevgilisinin güzelliklerinin anlatan ve ona aşk sözleri arz
eden âşığın timsalidir. Aklı ve gönlü yağmalanmıştır. Gül için rüsva olmuştur.
Bülbül kimi za-man gönül olup derdinin ifşa eder. Tek amacı goncanın açılışını
görmektir. Bundan dolayı bülbül güle hasrettir. Âşık bülbül olunca sevgili de gül olur.
Bülbülün rakibi ise kargadır.
Şair, gül bahçesindeki gonca dudaklı hallerini seyredince gonca güle, gül bül-
büle açmadan söylediğini anlatmaktadır:
Seyr edince ĥâlimiz gülşendeki ġonca-dehen
185
Söyledi açmazdan ġonca güle gül bülbüle
G. 108/3
Şair, inleyen ve gülün hasretinden perişan olan bülbül istemektedir:
Bülbül isterim ki nâlân olsun
Ĥasret-i gülle perîşân olsun
M. 30/80
c. Şehbâz, Şâhbâz, Şâhîn: Divan şiirinde sevgilinin saçları şahine benzer. Benzetme
yönü ise avcı olmasıdır.
Şahin bakışlı sevgili âşığın gönül kuşunu hile ile yakalamıştır:
Gîsûlarında geçdi günüm ķîl u ķâl ile
‘Ömrüm tükendi âmed ü reft-i kelâl ile
Bildim merâmı ġamzelerinden su’âl ile
Şâhîn baķışlı murġ-ı dil ķapdı âl ile
Bend etdi târ-ı zülf-i siyâha şikârıdır
M. 11/5
ç. Tâvûs:
Salınışı ile sevgiliye benzetilir:
Sâķî o câmı ver ki neşâtı müdâm ola
Derd-i ħumârı neş’e-res-i bezm-i kâm ola
Nâdân-ı ‘aşķa ķaŧresi ‘ayn-ı ĥarâm ola
Her nuķl-ı bezm mîve-i bâġ-ı merâm ola
Ķanzil-śıfat içen anı rüsvâ-yı ‘âm ola
Ŧâvûs-ı ķudsiyân ile lîk hem-ħırâm ola
Aġyâr u yâr ħaž edecek rütbe-mest olam
Mestâna belki kûy-ı dil-ârâya yol bulam
186
M. 28/4
d. Tûtî:
Papağana konuşma öğretmek için ayna kullanırlar. Şekerle beslenir. Tatlı dilli
oluşu da buna bağlıdır. Bundan dolayı ayna ve şekerle birlikte kullanılmıştır .
Ŧûŧiyim ol yüzi mir’âta desem lâf degil
Fikr-i zülf ile velî ħâŧıramız śâf degil
G. 65/1
Ŧûŧî-i ŧab‘-ı ‘azîzi nâz ile söyletmege
Bu ġazel ŧarzı şeker-bâdâm geldi ħâŧıra
G. 115/5
Güftârına geldiñ meger ey ŧûŧî-i ŧab‘ım
Mir’ât-ı ħayâlinde o sükker-femi gördük
G. 60/6
e. Karga: Karga aşık için rakiptir. Sevgili burda güldür, aşık ise bülbüldür. Bülbül
çok güzel öter. Görünüş olarak da oldukça güzeldir, fakat karga hem siyah renkli
hem de ötüş olarak çok kötüdür.
Gül, bülbüle karşı kargayla birliktedir.
Ber-murâd olma gibidir ‘Âkif
Bülbüle ķarşu gül ile ķarġa
Kt. 8/2
f. Bûm, Murg-ı meş’ûm: Baykuş anlamına gelmekte olan bu kuş, halk arasında
uğur-suz olarak bilinmektedir:
Görmeye saķf-ı dil-ârâsını murġ-ı meş’ûm
Ede bânîsiniñ iķbâlini Allâh ziyâd
T. 28/11
g. Tezerv (Sülün): Güzel salınışı ile sevgiliye benzetilmiştir:
187
Sevgilinin gönlü, hoş boylu sülünü sevmedi. Şu susuz kumlu çölde başını alıp
yine o ahu gözlüye kadar gitmektedir:
Tezerv-i ħoş-ħırâmı sevmedi göñlüm şu feyfâda
Alup başın yine ol dîdesi âhûya dek gitdi
G. 131/10
ğ. Kumrî:Kumrular öterken “hû hû” derler. Hû da bizi Allah'ı hatırlatır.
Şair, konuşan iki kumrunun Allah okuduğunu görmüştür:
Ne müjdedir ki göñüller açıldı güldi cihân
Ne müjdedir ki nefiĥ oldı ħalķa tâzece cân
Ederdi lâle-niŝâr müjdegâna hep mercân
Olunca ben daħı cûlar gibi o semte revân
Oķurdı gördüm iki ķumrî-i süħan Sübĥân
O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr
O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr
M. 26/2
h. Beftere: Avcılar tarafından kullanılan alıştırılmış kuştur.
Evvelki gibi beftere kavuşma göğsüne gelmez. O şimdi büyümüştür.
Evvelki gibi beftere sîne-i vaśıla
Gelmez büyüdi şimdi o şehbâz tülekdir
G. 23/2
188
ı. Anka: Kaf dağında yaşadığı varsayılan, tüyleri renkli, yüzü insana benzer, asla
yere konmayıp daima yükseklerde uçan ve kendisinde her kuştan alamet bulunduran
adı var kendisi yok mevhum kuştur.
Beyitte aşk ankasının en uzun tüyü, kuş yaratılışlıya kanat olmuştur .
Eylerim pervâz evc-i nâz u istiġnâ-yı ķuds
Bâl olaldan murġ-ı ŧab‘a şeh-per-i ‘Anķa-yı ‘aşķ
G. 58/4
i. Hümâ: Devlet kuşu, talih kuşu olarak bilinen mevhum kuştur. Hüma göklerde
uçunca gölgesi kimin başına düşerse o kişi ilerde padişah olurmuş.
Şair, zatı gibi tam ayar tarihini söylemiştir. Bir talih kuşudur. Necip İsmail
beşiğe konmuştur:
Söyledim târîħini źâtı gibi tâm ‘ayâr
Bir hümâdır beşige ķondı Necîb İsmâ‘îl
T. 27/5
j. Hüdhüd: Süleyman peygambere hizmet eden bir kuştur.
Müjdeci gayb hüdhüdü olarak nitelendirilmiştir:
Gelüp nâgâh śabâdan bir mübeşşir hüdhüd-i ġaybî
Dedi kim müjdeler ey bendegân-ı bâb-ı sulŧânî
T. 25/6
Seba ülkesinin hüdhüdüdür.
O dem bir hüdhüd-i ġayb-ı Sebâ-peymâ dedi târîħ
Bu dehriñ geldi sa‘d-şevķ ile Sulŧân-ı Süleymân'ı
T. 25/13
2. Dört Ayaklılar
a. Şîr (Arslan):
Gönül gam arslanın pençesine boyun eğmiştir:
Şikenc ü renc-i dehr-i dûn ile nâ-şâddır göñlüm
Śafâya hû dedi şimdi cefâ-mu‘tâddır göñlüm
Muħâlif rûzgâra dûş olup ber-bâddır göñlüm
189
Ne çâre pençe-i şîr-i ġama münķâddır göñlüm
Begüm el-ķıśśa dûçâr-ı yed-i bî-dâddır göñlüm
Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu
Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu
M. 27/4
b. Âhû, Âhuvân, Gazâl(Ceylan): Beyitlerde, gözlerinin iri ve siyah oluşu sevgilinin
gözünü hatırlatır. Ahular çölde yaşarlar. Avlanan bir hayvandır. Beyitlerde kimi za-
man anberle ve Hıta'yla birlikte anılır, çünkü sevgilinin saçı misk kokar. Ceylanın
misk hasıl etmesinin nedeni bu kokuyu kıskanması veya ona aşık olmasıdır. Bunun
sonucunda ceylanın içine kan oturmakta ve bu kokan kan misk olmaktadır. Kimi be-
yitte ise sihirden bahsedilmiştir. Bunu nedeni ise günlerden bir gün bir padişah ava
çıkar. Bir ceylan görür ve peşinden gider. Sonunda ahu bir mağaraya sığınır. Padişah
içeri girince de silkinerek perî kızı olur. Bu bakımdan ahu ile sihir birlikte kullanılır.
Şair, gönle seslenerek gözleri ceylana benzeyenin ve kendisini büyüleyen
gözleri cadının bu olduğunu söylemektedir:
İşte ey dil dedigim gözleri âhû budur
Seni tesħîr eden dîdesi câdû budur
G. 25/1
Cadı gibi gözlerini seyreden cennetin ahularını unutmasını istemektedir:
Seyr eden dîde-i câdûlarını
Unuda cennetiñ âhûlarını
M. 30/22
c. Koç, Koyun, Kuzu, Agnâm:
Âşık, sevgili için can vermeye hazırdır.
Bil ey ķuzucaġım degilim yalñız ‘âşıķ
Hem cânla ķoç başına ķurbânım efendim
G. 77/11
ç. Kelb(Köpek), Kilâb(Köpekler):
190
Şair, dergahın köpeklerinden daha aşağı bir kul olduğunu şöyle anlatmıştır:
Benim ol ‘Âkif-i rüsvâ ki dergâhıñ kilâbından
Daħı birķaç ķat ednâ bir gedâyım yâ Resûlu'llâh
K. 2/7
d. Kümeyt, Semend, Esb, Eşheb, Düldül:
Şair yazdılarını övmek için, yazılanları ve yazma hünerini ata benzetmiştir:
Bu resm üzre edüp ħatim-i du‘â-yı devlet-i ‘ömrüñ
Degişdirdim kümeyt-i ħâmeye reftârı śan‘atla
T. 10/18
Şair, kendisine seslenerek hüner meydanında kalemi Düldül'e döndüğünü
şöyle dile getirmektedir:
Eyledikçe ‘azm-i peyrevlik cenâb-ı Muħliś'e
Ħâmem ‘Âkif döndi meydân-ı hünerde Düldül'e
G. 108/7
e. Tavşan:
Şair, o taze tavşanı avlanmaması gerektiğini çünkü muhterem olduğunu söy-
lemişse de geceleyin gizli bir şekilde onu yemiştir:
Śayd etme muĥteremdir o ŧavşan-ı tâzesin
Dün gece anı gizlice vardım ŧabaķladım
G. 76/2
f. Gürg(Kurt):
Kurt ile koyunun bir arada gezmesi dost ve düşmanını bir arada gezmesi
demektir:
Cem‘-i ecdâd etme der-ŧab‘-ı bülend-i himmeti
Bü'l-‘acebdir gürg ile aġnâm bir yerde gezer
191
T. 22/11
g. Har (Eşek):
Zahid eşeğe benzetilmiştir.
Nuķl-ı leb-i sâķîyi görünce meze ...
Ey zâhid-i ħar aġzına öyle meze gelmez
G. 43/5
Beni çıķmaz der imiş mey-gededen zâhid-i ħar
O da girsün de eger var ise cânı çıķsun
Mf. 11
h. Kömüş(Manda):
Göz, mandaya teşbih edilmiştir:
Ŧoyamaz aķçeye Ķârûn'ı boķıyla yutsa
Görmedim öyle kömüş göz hezeyân-gûyâyı
T. 37/10
ı. Ayı:
Dürzü Dağı'ndan bir ayı yüzlü getirmişler. İnsanoğlunu kır süsleyen sanmış-
lardır:
Getirüp Dürzî Ŧaġı'ndan bir ayı sîmâyı
Śandılar âdem oġulı beyâbân-ârâyî
T. 37/1
3. Böcekler
a. Pervâne(Kelebek):
Güzelliğin ışığı ayrılık gecesinde gönlü yaktıkça mumun yanmasıyla şairin
aklına kelebek gelmiştir:
Tâb-ı ĥüsni dili yaķdıķça şeb-i hicrinde
192
Sûziş-i şem‘le pervâne gelür ħâŧırıma
G. 106/2
b. Zünbûr(Arı):
Gönül kuşu bülbülken arı olmuştur:
Şimdi la‘linde gezer gül ruħunı terk etmiş
Murġ-ı dil bülbül idi var ise zünbûr olmuş
G. 47/6
c. Cerâd (Çekirge):
Çegirgeler yeşil iken her ne varsa yemişlerdir:
Üşürüp başına dâyînlerini hem-çü cerâd
Yeşil iken yediler her ne var ise îrâd
M. 29/6-1
4. Sürüngenler
a. Mûr(Karınca):
Şair, ayrılık çilesini çekeceği kadar çekmiştir. Bir karınca kadar dermanı kal-
mamıştır:
Çekdim çekeçek çille-i hicrânını artıķ
Bir mûr ķadar ķalmadı dermânım benim
G. 77/2
b. Semender: Ateşte yanmayan hayvandır.
Şair, vücudunu semendere benzetmiştir:
O śaĥrâ-yı semender-źây-ı âteşdir vücûdum kim Sipend-âzürde dü-tâb-ı şerer-pâş-ı giyâhımdan
G. 95/5
c. Ejder, Ejderhâ:
O sevgilinin kıvrımlı saçı uyuyan ejderdir lakin başını ezmek yerine layığı
okşamaktır:
Gerçi uyur ejderdir o şûħuñ ħam-ı zülfi
193
Lîk oħşamadır lâyıķı başın eze gelmez
G. 43/6
Kuyruğuna basmamak gerekir, çünkü o ejderdir. O eğri bir perçemdir. Fesin
altında bükülüp yatmaktadır:
Ķuyruġın baśma ĥaźer ķıl olur ejderhâdır
Zîr-i fesde bükülüp yatmış o bir ħam perçem
G. 85/7
ç. Mâr (Yılan):
Şair, yılanın zehirli olduğunu şöyle dile getirmiştir:
Sensiz ‘âlemde şarâb içmek ĥarâm olmaķ degil
Nûş-ı zehr-i mârdan ey şûħ bed-terdir baña
G. 6/3
V. Bağ, Çemen, Çiçeklik İle İlgili Unsurlar
1. Bağ, Bağzar, Bağçe
Gönül bağ olunca yanaklar kırmızı gül olur. Gönül micmer olduğu zaman da
ben de anber olur. Çünkü micmerin içinde anber yakılarak koku verilir:
Bâġ-ı dilde ruħlarıñ bir verd-i aĥmerdir baña
Reng-i ħâliñ micmer-i göñlümde ‘anberdir baña
G. 6/1
Kimi zamanda gönül gül bahçesine benzetilir. Beyitlerde bahçeyle ilgili
unsurlarla tenâsüb yapılmıştır:
Gülsitân-ı göñlümüñ sensiñ güli
Neyleyim gülzâr u bâġ u bülbüli
Bâġbân başına çalsun sünbüli
Sendedir dîvâne göñül sendedir
M. 7/2
194
Bağda sadece gül yetişmez. Yetişen çiçeklerden biri de sünbüldür. O ay yüzlü
sevgili fesden kıvrımlı saçını çıkarmıştır. Şair de bu durumu güzellik ve bahçenin ke-
narında yer almış eşsiz sümbüle benzetir:
Şikenc-i ŧurresin fesden çıķarmış śanma ol meh-rû
Kenâr-ı bâġ u ĥüsne sünbül-i nâ-yâb göstermiş
G. 50/4
Bağ devamlı sulanmak zorundadır. Seyrin bağında o yeni yetişmiş nihali gö-
rünce kararsız olur, hemen su yerine akmıştır:
Bâġ-ı seyrinde o nev-reste nihâli göricek
Bî-ķarâr oldı göñül aķdı hemân śu yerine
G. 112/2
Bağda birtakım ağaçlar da yetişir. Yetişmiş olan ağaçlardan biri de şimşâddır;
fakat bu ağaç sevgilinin boyunu görmüş, kıskanmış, feryad etmiştir:
Serv-i nâzım ķâmet-i nâzik-nihâliñ seyr edüp
Bâġda reşk ile dün şimşâd feryâd eyledi
G. 123/3
Âşığın gönlü bağa benzetilir; fakat gönlü hazan yaprakları gibi ayak altında
kalmıştır. Gönlüne bahar gelmesini istemektedir:
Ķalur mı bâġ-ı emel böyle pây-mâl ħazân
‘Aceb o dil-keş-i feyż-i bahâr gelmez mi
Mf. 17
2. Sebz
Sebzde yetişen sümbül mektup olur:
Nâmedir ber-gül-i ser-beste-i gülzâr-ı vefâ
Nâmedir sünbül-i ser-sebz-i gülistân-ı śafâ
195
M. 29/1-2
3. Çemen, Çemenzar
Divan edebiyatında seyr ve temâşâ yerlerindendir. Buranın güzellik unsuru
sevgilidir. Şair, bağışlayıcı bahçenin hurmasını sevgiliye benzetmiş ve yanından
gölge gibi ayırmasını istememektedir:
Hem daħı maķśadım ey naħl-ı çemenzâr-ı ‘aŧâ
Beni sâyeñ gibi ayırmayasıñ yanıñdan
M. 29/7-4
Şair, bülbül ile gülün dedikodusunu çemende seyrettiği zaman sevgili ile ge-
çen zaman aklına gelmiştir:
Güft-gûy-ı bülbüli gülle çemende seyr edüp
Bezm-i yâr ile geçen hengâm geldi ħâŧıra
G. 115/3
Şair yeni yetişen fidanı sevgilisine teşbih ederek onun ayaklarına sular gibi
akmak istemektedir. Gönül çeken boyuyla bahçeye çıkıp salınmasını istemektedir:
Nev-nihâlim aķayım pâyına śular gibi ben
Çıķ śalıñ sen çemene ol ķad-i dil-cûlar ile
G. 117/5
Kimi zaman da çemen ile sevgilinin ayva tüyü karşılaştırılır. Sevgilinin ayva
tüyü varken çemen istemediğini dile getirmektedir:
Var iken ħaŧŧıñ çemenzâr istemem
Ruħlarıñ yanında gülzâr istemem
Ben efendim ġayri bir yâr istemem Sendedir dîvâne göñül sendedir
M. 7/3
Şair, içki meclisinin safasını şarap kadehinden, bahçenin letafetini ise lalenin
renginden bilmektedir:
196
Śafâ-yı bezm-i meyi ben piyâleden bilürüm
Leŧâfet-i çemeni reng-i lâleden bilürüm
G. 73/1
4. Gülzar, Gülşen, Gülistân
Divan'da genel olarak gül bahçesinde gül, gonca, şebboy, fesleğen, nergis,
selvi, nahl, su, cûy, rüzgar, bâd, nesim, bülbül, karga bulunmaktadır. Orada dert ol-
maz. Meclisler, gül bahçesinde kurulur.
Gül bahçesinde, gülün açılmamasının sebebini sevgiliye bağlamıştır, çünkü
sevgili naz etmektedir:
Gül-i maķśûd açılmaz śanma gülzâr-ı cihândır bu
Saña ol ġoncada ser-bestelik hep nâzdır bülbül
G. 72/3
Bülbül, gül bahçesindeki zevkini eylediği ve gülün dalına konduğu halde ona
hasrettir:
Ķonar hem dalına hem źevķin eyler gülsitânında
Güle ĥasret geçer ĥâlince bir ŧannâzdır bülbül
G. 72/5
5. Lalezâr
Lale bahçesi, âşığın gönlüne teşbih edilir:
Dâġ-ı hicriñle ne lâyıķ lâlezâr olmaķ göñül
Seyr-i gül-rûyuñla gülşen-sarâ-yı nev-zemîn
G. 99/3
6. Sünbülistân
Divan şiirinde sevgilini saçı gerek koku gerekse biçim bakımından sünbül
bahçesine benzetilir.
Ŧoldı cânâ şöhreti kevn ü mekâna perçemiñ
197
Sünbülistân içre olmuşdur yegâne perçemiñ
Baħtı bir zencîr olur gelmez beyâna perçemiñ
Verseler vermem hele ben bu cihâna perçemiñ
M. 8/1
7. Mezra‘a (Tarla)
Yanmış gönül, kırmızı renkli tarlaya benzetilir:
Âteşe vermez ise źeyl-i sipihri ne biter
Âteşîn-mezra‘a-i ħâŧır-ı sûzânımdan
G. 91/6
8. Nihalistân (Fidanlık)
Bahçeyle ilgili unsurlar yer almaktadır:
Bu gün geşt eyler iken bâġzâr-ı dehri bî-pervâ
Dehânıñ gibi baķdım görmedim bir ġonca-i zibâ
Güźergâh-ı ħayâlimden geçürdüm ‘Adn'ı ser-tâ-pâ
Nihâlistân-ı fikretde ederken cüst-cû cânâ
Olup reftârına mâ’il ķad-i dil-cûdadır göñlüm M. 14/2
VI. Bitkiler
1. Ağaçlar
a. Riyâz, Şecer, Eşcâr:
Hz. Musa Mısır'a dönmek üzere ailesi ve iki çocuğuyla yola çıktığında Tûr-ı
Sina'ya yaklaştığı zaman şiddetli bir rüzgar ve yağmurla karşılaştı. Yolunu şaşırdı.
Ateş yakmak istediğse de çakmağı ateş almadı. O sırada uzakta bir ateş ilişti. Ateşe,
198
yaklaşınca onun bir ağaç tepesinde olduğunu gördü. Bu konuyla ilgili telmih yapıl-
mıştır:
Gördüm ol mâh-ı şeb-ârâ yine pür-nûr olmuş
Ķadd-i naħl-ı şecer-i şu‘ledir Ŧûr olmuş
G. 47/1
Yeni baharın rüzgarı lutuf sarayının kapıcısıdır. Cömertlik ağaçlarının süpür-
gecisi de nesim ve sabadır:
Sarây-ı luŧfına bâd-ı bahâr-ı nev derbân
Riyâż-ı cûdına ferrâşdır nesîm ü śabâ
T. 19/3
b. Servi: Divan'da servi sevgilini boyuna teşbih edilir. Kimi zaman servi sevgiliye
kimi zaman da sevgili serviye benzetilir. Servi uzundur, sevgili de uzundur:
Yâr ile da‘vâ-yı reftârı içün her serviñ
Ķar kürütmüş başına ķâđî-i eflâk-ı ‘alâ
Kt. 3/2
Ķâ’il olmam ‘ıŧr-şâhîler sürünsün mûyuña
İstemem sâyeñ refîķ olsun o servi boyuña
Râżı olmam dest-dırâz olsun śabâ şebbûyuña
Ŧaġılur ‘aķlım ŧaġıdıķça o şâne perçemiñ
M. 8/3
Ey ķad-i yâra söyledigim mıśra‘-ı laŧîf
Bâġ-ı nažımda serv-i ħırâmânım efendim
G. 78/3
Servi su kenarında bulunur.
Bâġda serv-i sehî mânendi reftârıñ görüp
Aķdı dil śular gibi ol ķamet-i dil-cûsına
G. 114/2
199
c. Şimşâd: Şimşir ağacı veya servi olarak bilinir.
Sevgilinin boyu ile şimşad arasında ilgi kurulur:
Göricek nâz u ħırâmın şimşâd
Ede ĥûrî ile Ŧûbâ'yı yâd
M. 31/21
Serv-i nâzım ķâmet-i nâzik-nihâliñ seyr edüp
Bâġda reşk ile dün şimşâd feryâd eyledi
G. 123/3
ç. Çenâr, Sanevber:
Beyitte, sevgilinin boyuyla çınar, servi ve sanavber karşılaştırılmıştır:
Nâz-ı leŧâfet ister iseñ ķadd-i yâra baķ
Yoħsa çenâr serv śanevber neden laŧîf
G. 52/4
d. Ar‘ar: Dağ servisi, yabani servi olarak bilinir. Divan edebiyatında sevgilinin
boyuna teşbih edilir. Sevgilinin endamı bu ağaçlardan üstün tutulur:
Edemem ŧoġrısı ta‘bîr meger râst gele
Ķadd-i bâlâna seniñ servi mi ‘ar‘ar mı desem
G. 75/6
e. Fidân: Fidan yeni dikilmiş ağaçtır. O halde sevgili tazeyse, sevgili fidana benzeti-
lir:
Śıġmaz iken tenime rûĥ-ı revânım sensiz
Neylesün şimdi tehî sînemi cânım sensiz
Mey ĥarâm oldı baña ġayrı civânım sensiz
Ķaldı bâġ-ı emelim tâze fidânım sensiz
Geh ħayâliñ gehi efkârıñ ile eglenirim
Derd-i hicriñ ile dîvâne gibi söylenirim
M. 25/5
200
f. Nihâl: Sürgün, taze ve düzgün fidana denir. Divan şiirinde sevgilinin boyu ve en-
damı, ince ve düzgün oluşuyla nihâle benzer. Şair, fidan taze olduğu halde beyitlerde
“nev” kelimesiyle birlikte kullanmıştır.
Şair, o yeni yetişen fidanı görünce gönlü su gibi akmıştır:
Bâġ-ı seyrinde o nev-reste nihâli göricek
Bî-ķarâr oldı göñül aķdı hemân śu yerine
G. 112/2
O yeni yetişmiş fidan, âşığın aklını başından almıştır:
Aldı ‘aķlım yine bir nev-res nihâl
Reşk eder ebrûlarına nev-hilâl
Yoķ miyân-ı mûyına bir ķîl u ķâl
Bir güzellerden güzel ĥûrî miŝâl
Miŝlini bulmaķ anıñ emr-i muĥâl
M. 31
g. Tûbâ: Sidre'de bulunan ve kökü yukarıda, dallarda aşağıda olmak üzere bütün
cen-neti gölgeleyen ilahî bir ağaçtır.
Sevgilinin boyu o kadar güzel ve uzundur ki Tubâ ağacı kıskançlığından âle-
me boyu çıkmadığı anlatılmıştır:
Göricek sünbül o gîsûlarını reng etdi
‘Âleme çıķmadı ķaddi ĥasedinden Ŧûbâ
G. 7/4
ğ. Ud(Öd) Ağacı: Ateşte yakıldığı zaman güzel bri koku ifraz eden küçük ve ince
çubuklar halinde bulunur. Özellikle toplantılarda, tekkelerde öd ağacı yakılırdı. Öd
yanınca kıvrım kıvrım olur ve tütsü kaplarında yakılır.
Gerçek ödün micmerinin Mevlevî külahı olduğu söylenmektedir:
Şemme-i ķudsîsi ta‘tîr-i dimâġ-ı cân eder
Micmer-i ‘ûd-ı ĥaķîķatdir külâh-ı Mevlevî
G. 130/3
201
h. Nahl (Hurma Ağacı):
Sevgilinin boyuna teşbih edilmiştir.
Hem daħı maķśadım ey naħl-ı çemenzâr-ı ‘aŧâ
Beni sâyeñ gibi ayırmayasıñ yanıñdan
M. 29/7-4
Saña ey nev-nihâlim aķdı göñül cûylar-âsâ
Görünmez ķadd-i ħoş-naħlıñ yanında çeşmime Ŧûbâ
N'ola ġarķ-âb reşk-i ĥayret olsa cûylar zîrâ
Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan
M. 9/2
2. Çiçekler
a. Çiçek, Ezhâr: Bahar geldği zaman her taraf çiçekle dolar. Dörtlükte bununla
ilgili unsurları görmek mümkündür .
Ey gül-i bâġ-ı edeb-i ķamet-i serv-i nâzım
Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım
Vey gülistân-ı śabâĥatde gül-i mümtâzım
Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım
M. 6/1
Gülün bütün çiçeklerden üstün olduğu anlatılmıştır .
Zîb-i mînâ-yı nažar olmaķ ne ķâbil her süħan
Güldeki reng ü leŧâfet var mı her ezhârda
G. 110/4
b. Gül: Divan'da en fazla konu edilen çiçektir . Sevgilinin yüzü ve yanağı renk, koku
ve tazelik bakımından benzetilir:
202
Bazen gülü bazen yüzünü görmek istediklerini ve bastığı yerlere yüzler sür-
mek istemektedirler:
Geh güli gâh liķâsın görelim
Baśdıġı yerlere yüzler sürelim
M. 30/17
Sevgilinin yanağı ile gül karşılaştırılmıştır. Yanağı gülden daha güzel olduğu
anlatılmıştır:
Neylerim ruħları yanında güli
Lebin emsem ķırarım câm-ı müli
M. 30/24
Gül, yüz olunca saç da sünbül olur:
Âh ķoķlatmadı ammâ gülini
Śaķladı zîr-i fese sünbülini
M.30/74
Sevgilini yanağı gülden daha tazedir:
Gül-i terden daħı terdir ruħuñ ey yâr seniñ
Ġonca bî-rûĥdur ey şûħ degişmem deheniñ
Bir śoġuķ sözdür eger ķar desem sîm-teniñ
Şâm u Hind ü Ĥabeş'e vermem efendim o beniñ
Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña
M. 18/2
Gülde rûĥ olsa da teşbîh edemem ruħlarına
Gülde yoķdur o ŧarâvet o leŧâfet ĥâlâ
G. 7/3
Jale açılmış güllerde bulunur:
O ġonca-fem açılur mı bir iki çaķmıyacaķ
Güşâyiş-i güli her-dem de jâleden bilürüm
G. 73/4
203
Sevgili gül, âşık bülbül olursa rakip de karga olur:
Ber-murâd olma gibidir ‘Âkif
Bülbüle ķarşu gül ile ķarġa
Kt. 8/2
c.Verd-i hamra: Kelime anlamı kırmızı güldür.
Kırmızı gül sevgilinin goncaya benzeyen dudağını görünce kıskanmış, kan
tere batmıştır:
Ħamına reşk ile çâk etdi ķabânsa ġonca
Ķan tere batdı ĥicâbından o verd-i ĥamrâ
G. 7/5
ç. Gül-i ra‘nâ: Güzel gül; dışı sarı, içi kırmızı renkte olan bir çeşit güle denir.
Şair, bülbül kendi gönlü gibi sırrını söylemese ifşa etmese o gül-i ra‘nâdan
böyle mahrum kalmayacağını söylemektedir:
Böyle maĥrûm mı ķalurdı o gül-i ra‘nâdan Etmese sırrını göñlüm gibi ifşâ bülbül
G. 71/5
d. Gonca: Açılmamış güldür.
Şekil bakımından dudağa benzetilmiştir:
Śoĥbeti kesdiñ niçün ‘uşşâķdan ey ġonca-leb
Pek ħafâ-yı nâza çekdi perçemiñ n'oldı sebeb
Çâk çâk olsun girîbânı fütâdeñ gibi hep
Kâkül-i ‘anber-feşânıñ sırr eden ser-pûşlar
M. 3/2
Çün bahâr mevsîmidir bu a göñül neyleyelim
204
Böyle bir ġonca-dehen dilbere meyl eyleyelim
Ħâlleri vaśfına ‘anber mi ne söz söyleyelim
Dehen-i nâzına nisbet nice mażmûn diyelim
Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû
M. 20/4
Gonca sevgilinin süslü dudağına baktıkça hasedinden çatlamıştır .
Çatlasun ġonca ĥasedden her gâh
Fem-i zîbâsına etdikçe nigâh
M. 39/28
Goncanın etrafı yeşildir.
Bâġda giydi bu gün bir yeñi ħil‘at ġonca
Buldı şerîf-i bahâr ile leŧâfet ġonca
G. 111/1
e. Benefşe(Menekşe): Divan şiirinde kokusu, koyu rengi, boynunu eğriliği ve şekil
yapısıyla anılmaktadır.
Güzel kokmasından dolayı saça teşbih edilmiştir:
Tel tel olmuş dökilüp gerdenine ol gîsû
Śaçı sünbül mi ŧaķınmış o güzel yâ şebbû
Aña olmaz ne benefşe ne de ‘anber hem-bû
Süzilüp murġ-ı dili śayda o çeşm-i âhû
Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû
M. 20/1
f. Nergis: Mitolojiye göre Narsis, çok güzel ve aşktan anlamaz bir delikanlı imiş.
Onu sevip de derdin perişan olan kızlar bu genci Tanrılara şikayet etmişlerdir. Tanrı-
ların verdiği ceza sonucu Narsis, birgün derede kendi aksini görüp aşık olur. Kendini
seyrederken suya atlar ve boğulur. Vücudu çürüyüp yerinde göze benzer çiçek biter
ve bütün güzellere hayran hayran, baygın şekilde bakar:
O siyah göz onda varken güzel ve baygın bakışlı göze kimse bakmayacaktır:
205
Kim eder nergis-i şehlâya nigâh
Var iken anda yâ ol çeşm-i siyâh
M. 30/30
g. Nilüfer: Sözlüklerde nitelendirilen mavi, beyaz, sarı renkli çiçekler açan ve suda
yetişen bitkidir.
Şair, söz lezzetinin mayasını nilüferden mi yoksa gülbeşekerden mi olup ol-
madığını hatta şekercinin bile bilmediğini dile getirmiştir:
Mâye-i leźźet-i güftârını bilmez ķannâd
Nîlüferden mi imiş gül-be-şekerden mi imiş
G. 48/4
ğ. Reyhân, Fesleğen:
Saç, güzel kokması bakımından reyhana teşbih edilir:
Az ma‘nâdır o gîsûlara reyĥân demek
O ‘ıŧır-sâz ĥacer ü sünbül ü şebbû o budur
G. 25/4
Bahçenin ve fesleğenin latif olduğu; fakat hepsinden de latifin sevgilinin ayva
tüyüdür:
Gülşen laŧîf ü sebz ü çemen feslegen laŧîf
‘İndimde ħaŧŧ-ı yâr velî cümleden latîf
G. 52/1
h. Semen:
Sevgilinin gerdeni semene ve gömleği de semen yaprağına teşbih edilir:
Baķ ol her-dem bahâr-ı ħaŧŧ-ı dildâre çemenden geç Ġıdâ-yı rûĥ-ı bûy-ı ħûb gerdende semenden geç
206
G. 16/1
Bûy-ı laŧîf-i cismiñ ile etmiş imtizâc
Berg-i gül ü semenle mi pirâheniñ seniñ
G. 61/3
ı. Lâle: İran mitolojisine göre yıldırım, yaprağın üstündeki çiğ tanesine düşmüş, çiğ
tanesi ve yaprak alev alarak donmuş, lale de böylece ortaya çıkmıştır. Lalenin
ortasındaki karanlık da yıldırım yanığı imiş:
Döküldi âb-ı firâķı açıldı lâle-i dâġ
Be-câ degildi derûnum ħayâl olursa sifâl
G. 70/5
i. Sünbül: Sevgilinin saçına ve gömleğine renk ve koku bakımından teşbih edilir.
Şikenc-i ŧurresin fesden çıķarmış śanma ol meh-rû
Kenâr-ı bâġ-ı ĥüsne sünbül-i nâ-yâb göstermiş
G. 50/4
Bûy-ı gülden mi ħamîr olmuş teniñ
Berg-i sünbülden midir pîrâheniñ
Dilberâ ma‘lûmuñ olsun bu seniñ
Sendedir dîvâne göñül sendedir
M. 7/4
j. Şebbûy: Güzel kokması yönünden ele alınmıştır:
Tel tel olmuş dökilüp gerdenine ol gîsû
Śaçı sünbül mi ŧaķınmış o güzel yâ şebbû
Aña olmaz ne benefşe ne de ‘anber hem-bû
Süzilüp murġ-ı dili śayda o çeşm-i âhû
207
Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû
M. 20/1
Ķoķalım gâhîce şebbûlarını
Ya‘nî gîsû-yı ‘anber-bûlarını
M. 30/18
VII. Meyveler
1. Meyve
Şair, kavuşma meyvasını kendisine arz eylediğini, yabancılara ise sunduğunu;
fakat yeni çeşit vefayı yarin bulduğunu belirtmiştir:
Mîve-i vaślıñ baña ‘arż eyler aġyâra śunar
Yâr bulmuş şimdi bir böyle vefâ-yı nev-zemîn
G. 97/7
2. Şeftali
O sevgilinin canının şeftalisini görünce, riyasızca istek dudağının sulandığı
anlatılmıştır:
Görünce ol śulu şeftâlî-i rûĥ-ı yâri
Dehân-ı ħˇâhişimiz śulanur riyâsızca
G. 119/4
3. Bâdâm
Şair, bu gazeli şekerli bademe benztir:
Ŧûŧî-i ŧab‘-ı ‘azîzi nâz ile söyletmege
Bu ġazel ŧarzı şeker-bâdâm geldi ħâŧıra
G. 115/5
208
METİN TESPİTİYLE ALÂKALI HUSUSLAR,
METNİN KURULMASINDA TAKİP EDİLEN SES BİLGİSİ
ÖZELLİKLERİ,
TEKNİK ÖZELLİKLERİ
A. METİN TESPİTİYLE ALÂKALI HUSUSLAR
I. Nüsha Tavsifi Ali Emiri Efendi, Manzum Eserler (Millet Ktp.), nr. 269
Arkası ve kenarları ebri kaplı, miklepli cilt içinde içinde 74 varak bulunmak-
tadır. 174 x 123 ebadında; 17 satırlı talik yazıyla yazılmıştır. Metinde siyah, başlıklar
ise kırmızı mürekkeplidir. Başta Ali Emiri Efendi'nin vakıf mührüyle kütüphanenin
resmî mührü ve Mehmed Ârif imzası yazıldır.
Başı : Söyle ey kilk-i süħan-perver-i mu‘ciz-gûyâ
Böyle leb-beste vü lâl olduñ ‘aceb n'oldı saña
Sonu : ‘Âkif budur niyâz u temennâm efendimiñ
Yüz sürmeden ayaġına Ĥaķ cânım almasun
210
Bu nüshada 7 kaside, 38 tarih, 31 musammat, 131 gazel, 10 kıta, 1 nazım, 37
müfred olmak üzere 255 manzume bulunmaktadır. 7
B. METNİN KURULMASINDA TAKİP EDİLEN
SES BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ
I. Türkçe Kelimeler
1. İlgi hali eki, ikinci teklik şahıs iyelik eki ile zaman bildiren eklerin ikinci teklik ve
çokluk ekleri nazal nun (ñ)la yazılmıştır.
Söyle ey kilk-i süħan-perver-i mu‘ciz-gûyâ
Böyle leb-beste vü lâl olduñ ‘aceb n'oldı saña
K.1/1
‘Anber-i ħâl-i dil-ârâ ile dûd-ı dilimiñ
Śûret-i ĥâlini micmerde ķodı cilve-i ‘aşķ
G. 56/3
Nâŧıķañ olmuş iken vâsıŧa-i vaĥy-i süħan
Deheniñde śadef-i lü’lü’-i baĥr-i ma‘nâ
K. 1/5
2. Yapım ekleri metne bağlı kalınarak okundu.
Câme-şûy-ı adaşım yâ o nežâfet-pîrâ
Hep temiz ŧutmadadır maślaĥatıñ ser-tâ-pâ
Hele ĥâfıž gibi kirlüleri sevmez aślâ
O faŧânetli ser-i tâc-ı nazîfân nicedir
M.1/9
3. İçün edatı yer yer bazı kelimelerde (vezin gereği) tireli veya tiresiz yazıldı.
Âb-ı ĥayâta eyledigi-çün memât ile
7 İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu'nda Hazine Kitaplığı, Topkapı Sarayı Müzesi, 953'te aynı ada kayıtlı ikinci bir nüsha yazılı olsa da yapılan çalışmalarda, üzerinde çalıştığımız şaire ait olmadığı anlaşılmıştır:
211
Ĥıżr ile işte cârî olan mâcerâ budur
T.30/3
Yâr ile da‘vâ-yı reftârı içün her serviñ
Ķar kürütmüş başına ķâđî-i eflâk-ı ‘alâ
Kt. 3/2
4. Dimetoka, Mora gibi bazı yer isimlerinde uzatma işareti kullanılmadı.
Az vaķitde anı da eyledi telvîŝ âħir
Kendi kesb eyledi menfâ-yı Dimeŧoķa'yı
T. 37/18
Mora'nıñ fâtiĥ-i ŝânîsi desem az sözdür
Sebeb-i müstaķil etdi seni Mevlâ zîrâ
M. 29/3-11
5. “vir-, di-, id-” gibi kelimeler “ver-, de-, ed-” şeklinde yazıldı.
Bir alay sûy-ı ķarîn daħı alup eŧrâfın
Bulsa yaġmaya verir para içün dünyâyı
T. 37/9
‘Anber-i şevķ yaķup micmer-i endîşende
Nažm ederken daħı ta‘tîr ola sem‘-i şu‘arâ
K.1/9
6. “hevâ” kelimesi arzu, istek, heves anlamına geliyorsa “hevâ”, hava anlamında
kullanılmışsa “havâ” şeklinde yazıldı.
Elimden gelmez etsem de eger kim niyyet-i ŧâ‘at
O rütbe ben hevâya mübtelâyım yâ Resûlu'llâh
212
K. 2/2
Ġalibâ mey-gedeye zâhid ayaķ baśmışdır
Śoġıcaķ geldi baña âb u havâsı zîrâ
Kt. 3/8
7. “ayâġ” kelimesi kadeh anlamına geliyorsa “ayâġ”, ayak anlamında kullanılmışsa
da “ayaġ, ayaķ” şeklinde yazıldı.
Sâķî ayâġ-ı câmı hemân ŧut el üstüne
Rindânedir ser-i ezelî baş tâcıdır
G. 18/9
Bir nev-nihâl-i nâz Ħorâsân'a dil verüp
Ceyħûn-veş ayaġına efendim revâna dek
G. 63/3
8. Metinde eskiye ait kelimeler de yer almaktadır.
öç: bahis.
Eyle kerem öçinde çü ħalķ-ı kerîmsiñ
Zîrâ başımdan aşdı bu ‘iśyân Kerîm Dede
K. 5/14
çarpar: sürer.
Ol ... meclâ dîn ü dil ü cân ħaśmıdır
Çarpar çalar emânetine verme iĥtimâl
G. 67/4
uyarmak: parlatmak, yakmak.
Ayaķ ayaķ der-i mey-ħâneye vardım bu gece
213
O bütüñ de’b ile ķandîlin uyardım bu gece
G. 116/1
çakmak: aksettirmek.
O ķadeĥ dîdeleri ‘aşķına sâķî-i teriñ
İki câm-ı mey-i gül-fâmını çaķdım bu gece
G. 120/2
ķanzil: sarhoş.
Sâķî o câmı ver ki neşâtı müdâm ola
Derd-i ħumârı neş’e-res-i bezm-i kâm ola
Nâdân-ı ‘aşķa ķaŧresi ‘ayn-ı ĥarâm ola
Her nuķl-ı bezm mîve-i bâġ-ı merâm ola
Ķanzil-śıfat içen anı rüsvâ-yı ‘âm ola
Ŧâvûs-ı ķudsiyân ile lîk hem-ħırâm ola
Aġyâr u yâr ĥaž edecek rütbe-mest olam
Mestâna belki kûy-ı dil-ârâya yol bulam
M. 28/4
9. Müstehcen kelimelere rastlanılmaktadır.
Nedir ol kirli yaķa boķ bulaşıķ üst ile baş
Aġzı burnı bulaşur enfiyeye tâ göz ü ķaş
Lîk âġâzesi şâyân u ŝenâ vü şâpâş
Mûsiķîde hem o Fârâbî-i devrân nicedir
M. 1/14
Ķanlı necsinden eline sürerek bir iki reng
Yaralandım der imiş baħşîş içün ol pezeveng
Pek ķayıdsızdır olur cünbiş içün gâhî Fireng
Lâ’übâlî nemek-i bezm-i žarîfân nicedir
M. 1/16
214
Baķ ‘âşıķâne ŧavra o ser-keş edâyı gör
Bir yośma bir belâlı civân söylerim saña
G. 3/6
10. “ħ” ile yazılmış eskiden kullanılmış olan; fakat günümüzde ise “ķ” ile kullanılan
bazı kelimelere Divan'da rastlanılmaktadır:
Ħaŧŧ ta‘lîķ etdügin va‘d-i vefâ yâdında mı
Ben unutmuşdum hele aħşâm geldi ħâŧıra
G. 115/2
Yâ Resûlu'llâh ümîd-i keremiñle ŧururum
Yoħsa hep bendeñ içündür ceza‘ ü vâ-veylâ
K. 1/30
‘Anberîn-zülfini aġyâra eliyle ķoħudup
Der o žâlim ki elimden gelen ‘Âkif budur
G. 27/5
Gerçi uyur ejderdir o şûħuñ ħam-ı zülfi Lîk oħşamadır lâyıķı başın eze gelmez
G. 43/6
Kiriş gerek o ķaşı yâya dil gibi yoħ ise Temelluķ ‘arż ile her kec-meniş kemân olamaz
G. 45/3
Görür uyħu yüzin şimdi görürse dîde-i encüm
Ki çeşm-i ‘adlidir ħˇâbîde-i dehriñ nigehbânı
T. 25/4
11. Asıl kullanımı “vur-“ olan kelime Divan'da “ur-” şeklinde yer almıştır:
215
İħtiyârım gidüp elden ol ân
Ŧaşa urdum şîşe’i gülle hemân
M. 30/71
Śardım ol mûy-ı miyânı diyü lâf urdum ise
Ķîldir bu sözümüñ sıĥĥati pek belli degil
Mf. 7
12. Eski Anadolu Türkçesi'ne ait kelimelere rastlamaktayız.
Pek de ķaçınma gel i şeh-i bender-i cemâl
Kâlâ-yı ĥüsnüñ ‘âşıķa bir bûse bacıdır
G. 18/2
13. Bazı Türkçe kelimeler Farsça tamlama kuralına göre yapılmıştır.
Nedir ol kirli yaķa boķ bulaşıķ üst ile baş
Aġzı burnı bulaşur enfiyeye tâ göz ü ķaş
Lîk âġâzesi şâyân u ŝenâ vü şâpâş
Mûsiķîde hem o Fârâbî-i devrân nicedir
M. 1/14
II. Arapça-Farsça Kelimeler
1. Farsça ve Arapça tamlamalar kurala uygun şekilde yazıldı.
Farsça tamlama:
Bulmaz ġubâr-ı ħâk-i deriñ gibi tûtiyâ
Geşt eyler ise peyk-i ħayâl Iśfahân'a dek
G. 63/4
Arapça tamlama:
Dehânı noķŧa-i mevhûm-ı sırr-ı ġaybü'l-ġayb
Sevâd-ı ħâli süveydâ reng-sâ-yı ħayâl
G. 64/4
216
2. İzafet-i maklup sonucunda oluşan birleşik isim ve sıfatların arasına tire konuldu.
Yaygın olarak kullanımı varsa tiresiz yazıldı.
Dâġ-ı hicriñle ne lâyıķ lâlezâr olmaķ göñül
Seyr-i gül-rûyuñla gülşen-sarâ-yı nev-zemîn
G. 99/3
Ve le-‘amruk ķasemi śâdır iken ez-cümle
Źât-ı pâkiñ içün ey ‘âlî-güher genc-i Ħudâ
K.1/33
3. Farsça isim ve hal köküyle yapılan birleşik kelimeler tire ile yazıldı. Türkçeleşmiş
kelimeler tiresiz yazıldı.
Vaśl-ı dildâr ile şarķılar oķurdı o zamân
Şimdi firķat sözidir verdi hem âh u feryâd
M. 29/6-5
Bir sütûnı idi bu dergâh-ı pâkiñ ŧoġrısı
Çoķ görüp etdi sipihr-i dûn ânîde pâ-zede
T. 7/2
4. Bir ön edatla bir ismin birleşmesi sonucu oluşan kelimeler tireli yazıldı. Ancak
bunların kullanımı günümüzde yaygınlaşmışsa tiresiz yazıldı.
Baş ķoyup hâtif dedi târîħin ez-‘aşķ-ı güźâr
Maŧbaħ-ı ‘uķbâya ‘âzim oldı İsmâ‘îl Dede
T. 7/5
Kim murâdını veren küffâra Seni maĥrûm mı ķor ey bîçâre
M. 30/89
217
5. “-âsâ, -veş, -vâr, -ârâ” gibi benzetme edatları eklendikleri kelimelere kalıcı bir
anlam vermedikleri için tireli yazıldı. “-âne” edatı ise çok kullanıldığı için kelimeyle
sanki kaynaşmış görünümü verdiğinden tiresiz yazıldı.
Ħuśûśâ ħayra sa‘y u himmeti meşhûrdur el-ĥaķ
Nice vîrân-ı ma‘mûr eyledi yapdı cihân-âsâ
T. 5/5
Rûze-i hicrden ey mâh-veşim geldi kelâl
Daħı ķurbânıñ olam gelmeye mi ‘îd-i viśâl
G. 68/1
Gördüm ol mâh-ı şeb-ârâ yine pür-nûr olmuş
Ķadd-i naħl-ı şecer-i şu‘le der-i Ŧûr olmuş
G. 47/1
Hep saña maħśûśdur ey ŧıfl-ı nâz-ı şîr-ħˇâr
Böyle nâz u şîvecik bâzîçe-i ŧıflânecik
G. 62/3
6. Çün, ħoş gibi kelimeler uzun ünlü ile gösterilmedi.
چون خوش Pederi rûĥına çün eyledi ecriñ ihdâ
Çaġladıķça erişe rûĥına raĥmet śu śu
T. 29/4
Mübeşşerdir kebâ’ir ehli çün va‘d-i şefâ‘atle
Ben ol ķavme re’îs ü pîşvâyım yâ Resûlu'llâh
K. 2/6
218
Ħoş degil başım o gülşendeki şebbûlar ile
Ħâŧırım kâkül-i ħoş-bû-yı ‘abîr-bâra çeker
G. 33/3
Dehânına dedigim nažmı oķur idi o yâr
Ne ħoş yaraşur o ŧûŧî-zebâna ķand süĥan
G. 96/4
7. Kâ’im, dâ’im, ķâ’il vb. kelimeler hemze ile gösterildi.
مائل..قائل دائم قائم Düşdük heves-i zülfe hevâdârız biz
Âşûbda-gîsûya ķafâdârız biz
Śûfîce ... mâ’il-i dildârız biz
Gerçi dedigiñ gibi günehkârız biz
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
M. 10/2
Ŧab‘ı ez-cümle ki i‘mâr-ı ķulûbe mâ’il
Aĥsenü'l-ħulķ degildir de nedir celb-i fu’âd
T. 28/6
Ķâ’im ola cihânda o düstûr bâ-sürûr
Ķâ’im olunca seb‘-semâ ŧârem-i ‘alâ
T. 3/21
Nice śûret vererek reyb ü riyâya dâ’im Âlet-i mekr ü ĥiyel etmiş idi taķvâyı
T. 37/13
Etdi varaķ-ı zühdümi berbâd hevâ
219
Yoķ nüsħa-i âmâlda lafž-ı taķvâ
Hep bedreķa-i nefs ile dâ’im hem-pâ
Şer işlere biz pîş-rev olduķ ammâ
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
M. 10/3
Ķâ’il olmam ‘ıŧr-şâhîler sürünsün mûyuña
İstemem sâyeñ refîķ olsun o servi boyuña
Râżı olmam dest-dırâz olsun śabâ şebbûyuña
Ŧaġılur ‘aķlım ŧaġıdıķça o şâne perçemiñ
M. 8/3
Âb-ı luŧf ile dile soñra śular sepsün de
Ķâ’ilim çignese ħâkister-i zâr-ı bedenim
G. 91/2
8. Atıf vavı ayrı yazıldı.
O mâhım meh-cebînlerle gece mehtâba ‘azm etmiş
Meh-i tâbân önünce tâb u fer vermiş fer çekmiş
G. 49/3
‘Azm-i diyâr-ı ŧıfl idicek ġayri ħüsn ü ân
Teşyî‘e geldi cümle śiġâr ü kibâr-ı ħaŧ
G. 51/2
C. TEKNİK ÖZELLİKLERİ
1. Arap harfli eski alfabede bulunup da bugünkü alfabede bulunmayan işaretler için,
ilmî eserlerde kullanılan transkiripsiyon sistemi kullanılmıştır.
220
’ A E Â B P T Ŝ C Ç Ĥ Ħ D
ء د خ ح چ ج ث ت پ ب آ ا
Ź R Z J S Ş Ś Ż Đ Ŧ Ž ‘
ذ ض ض ص ش س ژ ز ر ع ظ ط
Ġ F Ķ K G Ñ L M N V O Ö
غ و و و ن م ل ك ك ك ق ف
U Û Ü H E A Y I İ Î
و ى ى ى ى ه ه ه و و
2. Farsça kelimelerdeki “ vâv-ı ma’dûle”, ( ˇ ) olarak gösterilmiştir.
Tîrin geçürdüñ ey ķaşı yây üstüħˇâna dek
Kâr etdi üstüħˇâna degil belki câna dek
G. 63/1
Hep saña maħśûśdur ey ŧıfl-ı nâz-ı şîr-ħˇâr
Böyle nâz u şîvecik bâzîçe-i ŧıflânecik
G. 64/3
221
KASîDELER
1
MÂLÎDEN-İ ÇEŞM-İ SİYEH-İ SİRİŞK-İ ĶALEM BE-ÂSİTÂN-I
NA‘T-I ŞERÎF-İ SEYYİD-İ ‘ÂLEM ŚALLA'LLÂHÜ TE‘ÂLÂ ‘ALEYHİ
VE SELLEM
226
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Söyle ey kilk-i süħan-perver-i mu‘ciz-gûyâ
Böyle leb-beste vü lâl olduñ ‘aceb n'oldı saña
2 Ŧab‘-ı vâlâ revişin kimdir eden âzürde
Yine gerdûn-ı denî midir eden cevr ü eźâ
3 Gülşen-i na‘t-ı Cenâb-ı Nebevî'de gâhî
Olur idiñ ķanı bülbül gibi geh naġme-serâ
4 Şimdi n'oldı saña böyle niçün olduñ ħâmûş Hîç dem-beste gerek mi olan ülfete edâ
5 Nâŧıķañ olmuş iken vâsıŧa-i vaĥy-i süħan
Deheniñde śadef-i lü’lü’-i baĥr-i ma‘nâ
6 Sözüñ ol mertebeye vara ki ehl-i melekût
Olalar na‘tıñ îcâbâtı içün dest-güşâ
7 Öyle sûzişlü gerek süħan u ta‘bîriñ
Ŧola âteşler ile cevv-i melâ’-i a‘lâ
8 Dûdmân-ı dil ü cândan śaçasıñ âteşler
Ŧutuşup źeyl-i şafaķ śan yana dâmân-ı semâ
9 ‘Anber-i şevķ yaķup micmer-i endîşende
Nažm ederken daħı ta‘tîr ola sem‘-i şu‘arâ
10 Farŧ-ı âdâb ile hem eyleyesiñ fetĥ-i dehân
Şân-ı pâkinde śaķın etmeyesiñ źerre ħaŧâ
227
11 Diyesiñ ey şeref ü şânı içün ħalķ olunan
Bu nuķûş-ı melekût u bu nižâm-ı dü-serâ
12 Saña maħśûś idi şân-ı ħiŧâb-ı Levlâk
Olmasañ olmaz idi küngüre-i ‘arş u semâ
13 Hep seniñ şânıñı bildirmek içün âfâķa
Etdi îcâd ‘ademden keremiyle Mevlâ
14 Seniñ ammâ ne ķadar ‘âlî ise menziletiñ
Ben de ol rütbe velî ‘âśiyim ey şâh-ı ‘aŧâ
15 O yüzi ķara ķulum âh ki reng-i rûyum
Veremez âyine-i maġfirete jeng ammâ
16 Lem‘a-i bâriķa-i ‘âŧıfetiñ olmasa ger
Eŝerinden şeb-i târ olur idi rûz-ı cezâ
17 Beni ol günde temesħur ede ehl-i maĥşer
Ķorķarım ümmetiñ içre edecekdir rüsvâ
18 Ben o âlûde-i ‘iśyân o tebehkârım kim
Benden ol ĥâl ile nefsim bile etmekde riyâ
19 Etdigim cürmi de ‘azv eyleyemem İblîs'e
Nefsim İblîs'i ederken baña dürlü iġvâ
20 Görmedik böyle bir ‘âśî diyü ŧursun cennet
Baķa ebnâ-yı cehennem bile nefretle baña
21 Gösterüp birbirine kim bu idi dünyâda İrtikâbât u ma‘âśîde ferîd-i yek-tâ
228
22 Müfteħir idi kebâ’irde ser-âmedlik ile
Bu tebehkâr idi ol leşkere râyât-güşâ
23 Benim ol günde n'olur ĥâlim ‘ıyâźen bi'llâh
Ki ne ĥüsn-i ‘amelim var ne de ŧâ‘ât u rıżâ
24 Bâ-ħuśûś defter-i a‘mâlim olunca ibrâz
Bûy-ı ‘iśyân ede ol ‘arśagehi istîlâ
25 Var ise źerre ŝevâbım daħı ŝebt olmuş eger
Bilürüm ki o da âlûde-i çirk-âb-ı riyâ
26 Ne yüzüm var varacaķ ya ne sözüm yalvaracaķ
Ne elim var ŧutacaķ źeyl-i niyâzı aślâ
27 Śaķalım aķ ki yüzüm ķara hemân ol günde
Aġlasa dîde-i dûzaħ bile şâyeste baña
28 Śorsalar ĥâlimi kendim daħı inśâf ederek
Der idim müsteĥaķ-ı nâr-ı caĥîmim ĥaķķâ
29 Lîk farŧ-ı kerem u şânıñı etdikçe ħayâl
‘Uķde-i ħâŧır-ı ye’se gelür olduķda güşâ
30 Yâ Resûlu'llâh ümîd-i keremiñle ŧururum
Yoħsa hep bendeñ içündür ceza‘ ü vâ-veylâ
31 Şöyle kim şefķatine nisbet olunsa cürmüm
Güneşe źerre olur ķaŧre yanında deryâ
32 Nehr-i selsâl-i zülâl-i keremiñ cârî iken
Ben revâ mı edem âteşler elinden şekvâ
229
33 Ve le-‘amruk ķasemi śâdır iken ez-cümle
Źât-ı pâkiñ içün ey ‘âlî-güher genc-i Ħudâ
34 Bir avuç ŧopraġa minnet gibidir Mevlâ'dan
Ümmet-i müźnib-i yek-ser âzâd etdirme saña
35 Seni Ĥaķ źâtı içün ħalķı seniñ-çün yaradup
Saña bu rütbe-i maħśûśeyi etdi i‘ŧâ
36 Enbiyâ hem daħı pervâne-i envârıñdır
Şem‘-i luŧfuñdan umar her birisi nûr-ı ‘aŧâ
37
38 Kendi luŧfuñdan olam mažhar-ı şefķat yoħsa Ĥâl müşkil olur elbette ķalur ise baña
39 Âh ol günde ħuśûśıyla ki Nefsî diyeler
Ümmetî nuŧķı ile sen ki olursuñ gûyâ
40 İşte ol günde ben ‘âśîye şefâ‘at ķıl kim
Rüsül-i sâ’ireden ķadriñ ola müsteŝnâ
41 Var tesellî şu ķadar kim çü seniñ ümmetiñim
Eylemez Ĥaķ beni maĥrûm-ı ‘inâyet ĥâşâ
42 Bâ-ħuśûś nâmını bir yazdı seniñ nâmıñ ile
Hem Ĥabîbim demiş iken keremiyle çü saña
43 Şân-ı Bârî'ye düşer mi ki seniñ ümmetiñi
Müşrikîn ile bile nâr-ı caĥîminde yaķa
230
44 Ĥâşe li'llâh ki maĥrûm olayım luŧfuñdan
Ümmetiñden çü yaratdı beni Râbbü'l-Mevlâ
45 ‘Âkifâ çünki cehennemde bile yok ħˇâhiş
Ümmet-i müźnibi ibķâda ne bu vâ-veylâ
46 Öyle bir ĥıśn-ı ĥaśîn kân-ı şefâ‘at var iken
Sâyesinde bu ķadar sûziş u şekvâ ne revâ
47 Çün bilürsüñ ki ye’s-i küfr idügin ne bu telâş
Luŧf-ı bî-ĥad-i Ĥaķ inkâr olunur mı ĥâşâ
48 Ħâŧır-ı mu‘teber-i Ĥażret-i Peyġamber içün
Ümmet-i müźnibedir va‘d-i ‘inâyât-ı Ħudâ
49 Sen śalavât eyle hemân rûĥ-ı Resûlu'llâh
Kim odur maġfiret-i ümmete bâ‘iŝ ĥaķķâ
50 Ola emvâc-ı baĥır gibi her ânda śalavât
Rûĥına âline aśĥâbına tâ rûz-ı beķâ
2
GÜFTE-İ DÎGER NA‘T-I ŞERÎF
231
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Ġarîķ-i lücce-i cürm ü ħaŧâyım yâ Resûlu'llâh
Esîr-i pençe-i nefs-i hevâyım yâ Resûlu'llâh
2 Elimden gelmez etsem de eger kim niyyet-i ŧâ‘at
O rütbe ben hevâya mübtelâyım yâ Resûlu'llâh
3 Girîbânımdan almışdır benim ser pençe-i ġaflet Zebûn-ı dest-i bî-dâd-ı sivâyım yâ Resûlu'llâh
4 Benim bu kûşe-i naķş-ı śuver miĥrâbım olmuşdur
Gürûh-ı ‘âśiyâna muķtedâyım yâ Resûlu'llâh
5 Yüzüm yoķ dergehinde bendelik ižhârına zîrâ
Pek ‘âśîyim denîyim rû-siyâhım yâ Resûlu'llâh
6 Mübeşşerdir kebâ’ir ehli çün va‘d-i şefâ‘atle
Ben ol ķavme re’îs ü pîşvâyım yâ Resûlu'llâh
7 Benim ol ‘Âkif-i rüsvâ ki dergâhıñ kilâbından
Daħı birķaç ķat ednâ bir gedâyım yâ Resûlu'llâh
3
ÂĦAR NA‘T-I RESÛL-İ KİBRİYÂ
ŚALLA'LLÂHÜ TE‘ÂLÂ ‘ALEYHİ VE SELLEM
232
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Ben ‘âśî mücrimim senden ‘inâyet yâ Resûlu'llâh
Yamândır ĥâlim etmezseñ şefâ‘at yâ Resûlu'llâh
2 ‘İnâyet olmaz ise kendi luŧfuñdan bu rüsvâya
Benim-çündür ķıyâmetde ħacâlet yâ Resûlu'llâh
3 Ne ĥâcet âħeriñ iġvâsına fi‘l-i ma‘âśîde
Benim nefsim baña eyler kifâyet yâ Resûlu'llâh
4 Beni yoldan çıķardı bu hevâ nâçâr ķaldım ben
Baña senden olur ancaķ selâmet yâ Resûlu'llâh
5 Nice isnâd edem ben etdigim ‘iśyânı İblîs'e
Benim nefsimdedir cümle feżâĥat yâ Resûlu'llâh
6 Benim ‘iśyânıma ġayet yoġ ise bu müsellem ki
Seniñ de luŧfuña yoķdur nihâyet yâ Resûlu'llâh
7 Hemân iĥsânına ķalmış bir ‘âśî bendedir ‘Âkif
Degil mâhiyyeti ta‘rîfe ĥâcet yâ Resûlu'llâh
8 Siyeh-rû bir ķuluñdur ümmetiñdir derdmendiñdir
Amân etme anı maĥrûm-ı şefķat yâ Resûlu'llâh
4
DER-SİTÂYİŞ-İ ĤAŻRET-İ MEVLÂNÂ
233
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Ey âşinâ-yı dil-i bendegân Mevlânâ
Vey ‘âcizâne ‘inâyet-resân Mevlânâ
2 Sükân-ı dergehiniñ ben de bir kemînesiyim
Baña da eyle ‘inâyet amân Mevlânâ
3 Edüp Cenâb-ı Ĥabîb-i Ħudâ'dan isti‘ŧâf Veren her ân fuķarâya emân Mevlânâ
4 Beni de vaĥşet-i maĥşerden et amân emîn
Be-ĥaķķ-ı bâ‘iŝ-i ħalķ-ı cihân Mevlânâ
5 Ben öyle bir yüzi ķara velî ķulum zîrâ
Benim o günde ser-i ‘âśiyân Mevlânâ
6 Eger ‘inâyetiñ olmazsa kendi luŧfuñdan
O günde ĥâlim olur pek yamân Mevlânâ
7 Seniñ ‘inâyetiñe yoķ ķuluñda isti‘dâd
Kemâl-i luŧfuña ķaldım hemân Mevlânâ
8 Be-ġâye mücrim ü muĥtâc-ı raĥm ü şefķatinim
Her ân u her dem ü her zamân Mevlânâ
9 Ķapuñda başım açıķ ben de bir gedâ ķuluñum
Neyinde luŧf ile ķıl şâdmân Mevlânâ
10 Cünûd-ı maĥşere etme amân beni rüsvâ
Nihân-ı cürmüme vâķıf olan Mevlânâ
234
11 Ķarîn-i ‘afv olur etseñ niyâz Mevlâ'dan
Benim gibi nice biñ mücrimân Mevlânâ
12 O rütbedir ki seniñ ķadriñ ‘ind-i Mevlâ'da
Degil beyânına ķâdir zebân Mevlânâ
13 ‘Ulüvv-i ķadrini görmek olurdı fi'l-cümle
Olaydı ‘arşa eger nerdbân Mevlânâ
14 Bu ne şeref ki ezelde seniñ semâ‘ıñ ile
Teleźźüź eyler idi ķudsiyân Mevlânâ
15 Cenâĥ śalmış idi şehbâz-ı pâk-i rûĥuñ
Feleklere ceberût-âşiyân Mevlânâ
16 Beşer ne ĥaddiñe ķadrin bile melek ‘âciz
Ey eyleyen melekûtı mekân Mevlânâ
17 Şem‘ degildir eden ħânķâhlarıñ pür-nûr8
Şerâr-ı feyżiñ olur hep cihân Mevlânâ
18 Merâmı luŧfuñı teşvîķdir ‘Âkif'iñ yoħsa
Sitâyiş etme ne ĥaddi nihân Mevlânâ
5
DER-SİTÂYİŞ-İ CENÂB-I ‘ABDÜLKERÎM DEDE
8 Vz. bozuk.
235
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Ey źât-ı pâki cevher-i ‘irfân Kerîm Dede
Cismiñ bu ‘arśaya şeref ü şân Kerîm Dede
2 Bu mülke maķdemiñle seniñ hem-çü âftâb Envâr-ı feyżiñ oldı dıraħşân Kerîm Dede
3 Keşf-i ķaderle cilve-i feyż ü kerâmetiñ
Gün gibi bunda oldı nümâyân Kerîm Dede
4 Bu ħânķâh yapdırup Etmekçi-zâde'ye
Sensiñ eden vezâreti iĥsân Kerîm Dede
5 Feyż ile rûĥ-ı Ĥażret-i Monlâ-yı Rûm'dan
Olduñ bu cism-i Rûmili'ne cân Kerîm Dede
6 Aĥvâlimiz yamân idi sen olmasañ eger
Çeşm-i ‘inâyet ile nigehbân Kerîm Dede
7 Var el-amân Ĥażret-i Monlâ'ya yoķ yüzüm
Sensiñ o bârgâhda derbân Kerîm Dede
8 Etsün niyâz-ı şefâ‘at śâĥib-şefâ‘atı
Ķıl vâsıŧañla bendeñi şâdân Kerîm Dede
9 Çünkim kebâ’ir ehli içündür şefâ‘atı
İşte benim o kâra şitâbân Kerîm Dede
10 Hem luŧfuñ ile źeyl be-dest-i tażarru‘ ol
Olsun Ħudâ'dan ‘afv mı cûyân Kerîm Dede
236
11 Yüz biñ günâhkârı benim gibi istese
Baġışlar aña Ĥażret-i Yezdân Kerîm Dede
12 Sevdâ-yı zülf-i yâr ile ġayri yeter yeter
Aĥvâlim oldı böyle perîşân Kerîm Dede
13 Ol müflisem ki ‘amelde ecrim ķonulsa ger9
Ķalķar semâya dek kef-i mîzân Kerîm Dede
14 Eyle kerem öçinde çü ħalķ-ı kerîmsiñ
Zîrâ başımdan aşdı bu ‘iśyân Kerîm Dede
15 Kendi ‘inâyetiñle meded-res ol ol zamân
Kim baş açıķ bu ħalķ ola giryân Kerîm Dede
16 Cürmüm tefekkür eyleyerek ħânķâhına
Giryân geldim et beni ħandân Kerîm Dede
17 Müsterşidândır ki vâlâ-yı ‘iŧâşını
Eyle zülâl-i feyż ile reyyân Kerîm Dede
18 ‘Âkif de bir kilâb-ı derindendir et emân
Yek üstüħˇân-ı luŧf ile şâdân Kerîm Dede
6
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
9 Vz. bozuk.
237
1 Geldi peyâm-ı peyk-i vefâsı efendimiñ
Ya‘nî selâm-ı feyż-resâsı efendimiñ
2 Bu luŧf-ı ‘âŧıfet ki žuhûr etdi bendeñe
Oldum yeñiden ‘abd-i gedâsı efendimiñ
3 Yanmış idi firķatiyle śular sepdi cânıma
Bu ebr-i nîk-i cûd u ‘aŧâsı efendimiñ
4 Zîrâ ki tîr-i hicr cigergâha dek geçüp
Yaķdı tenim firâķ-ı liķâsı efendimiñ
5 Yaġmaya verdi ‘aķl u dilim ceyş-i iştiyâķ
Śan oldı bendeki bu ġazâsı efendimiñ
6 Ķoy ben bu firķat âteşine yanayım hemân
Müjde ola sürûr-ı śafâsı efendimiñ
7 Yoķdur be’is sipihr ziyân etse de baña
Sermâyedir bize çü beķâsı efendimiñ
8 Her bir ķırınca sâġar-ı keyfim bu çarħ-ı dûn
Serşâr ola sebû-yı śafâsı efendimiñ
9 Etdikçe cism-i zârımı bîmârlıķ ża‘îf
İs‘âf ola tüvân u ķuvâsı efendimiñ
10 Terk et göñül şikâyeti bu rûzgârdan
Eyler saña kifâyet ‘aŧâsı efendimiñ
11 Yâ Rab hemân dünyâda bâ-şevķ bâ-sürûr
Etsün mürûr śubĥ u mesâsı efendimiñ
238
12 Ķande teveccüh eyler ise bâ-nesîm-i feyż Manśûr ola hemîşe livâsı efendimiñ
13 Her dem de kendi sever ‘adûyı ziyân edüp
Meşkûr ola bu sa‘y u ġazâsı efendimiñ
14 Şimdi bu nev-zemîn ġazel-i ŧarz-ı nažm ile
Zîb-i zebânım oldı du‘âsı efendimiñ
15 ‘Âkif kifâyet etdi ġaraż ‘arż-ı ĥâl ise
Taśdî‘e yoķdur izn ü rıżâsı efendimiñ
7
MORA'DAN ÇIĶMAĶ EMÂRÂTI ŽUHÛRINDA YÛSUF PAŞA'YA
GÖNDERDİGİ NEŞÎDEDİR DER-VAĶT-İ BAHÂR
239
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 O şâh-ı ĥüsnden aldıķ ħaber el-ĥamdü li'llâh
Göründi semt-i maķśûda sefer el-ĥamdü li'llâh
2 Erişmekde dem-i ‘îş u śafâlar çün bahâr oldı
Ki nâ-bûd olmada ħavf u ħaŧar el-ĥamdü li'llâh
3 Yaķup yollardaki ħâşâkı sûz-ı meş‘ale-âhım
Bedîd oldı reh-i yâra güźer el-ĥamdü li'llâh
4 Sülâf-ı ġam çekerdi rind-i dil ol bezm-i heycâda
Degişdi şimdi câm-ı Cem çeker el-ĥamdü li'llâh
5 Ben aġlardım gülerdi yâr ile hem-dem iken aġyâr
Beni güldürdi Ĥaķķ ol ķan döker el-ĥamdü li'llâh
6 Ħadeng-i tîr-i âh ile dil-i nâm o dem âħir10
Raķîb-i düşmene buldı žafer el-ĥamdü li'llâh
7 Yeter ġayri bu nâle ey dil-i bîçâre ey sersem
Ki gitdi derd ü geldi şevķler el-ĥamdü li'llâh
8 Śıŧabl-ı hicre baġlanmışdı ‘Âkif şimdi açıldı
Semend-i ŧab‘a meydân-ı hüner el-ĥamdü li'llâh
9 Kim oldı ya‘niyâ sicn-i elemden şân ile reh-yâb
Yûsuf-ı Paşa tevfîķ-râhber el-ĥamdü li'llâh
10 Vz. bozuk.
240
10 Ŝebât-ı pây-ı merdân ile ġayret-sâz-ı dîn ile
Bulup her dem de küffâra žafer el-ĥamdü li'llâh
11 Züleyĥâ-yı merâma vuślatı der-kârdır zîrâ
Ki dîne etdi ħidmâtı güźer el-ĥamdü li'llâh
12 Nice ħidmet ki sebķat etmemişdir böylesi aślâ
Kim etdi devlete ol nâmver el-ĥamdü li'llâh
13 Gögüs verüp çü ķal‘a bunca yıldır ħavf-ı küffâra
Edüp ĥıśn-ı diyânetle maķar el-ĥamdü li'llâh
14 Aķarken Nîl-veş her bir ŧarafdan leşker-i a‘dâ
Ŧurup göstermedi rûy-ı mefer el-ĥamdü li'llâh
15 Şeh-i Mıśr-ı murâd etsün Ħudâ kim eylemişdi ol Uġurında fedâ-yı cân u ser el-ĥamdü li'llâh
16 Mora'nıñ fâtiĥi oldıġını ben yazmadım sâde
Anı yazmış daħı kilk-i ķader el-ĥamdü li'llâh
241
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Envâr-ı feyż-i Ĥażret-i Monlâ-yı Rûm ile
Ervâĥ-ı aķdes etdi bu dergâhı cilvegâh
2 Bâlâ-nişîn-i encümen-efrûz-ı ķudsiyân
Ol kâmbîn-i ķurbgeh-i Ĥażret-i İlâh
3 Ya‘nî ķudûm-ı Ĥażret-i ‘Abdülkerîm Dede
Etmişdi bu maķâm-ı dil-ârâyı câygâh
4 Meşhûrdur kerâmeti âŝâr-ı feyżidir
İnşâ olundı źâtına bu ħûb ħânķâh
5 Olmuşdı śoñra ħâŧır-ı ‘uşşâķ-veş ħarâb
Etmek ile mürûr nice sâl u nice mâh
6 Olduķda post-nişîni Meĥmed ‘Alî Dede
Ķıldı o ĥâline ney-i nâlânına nigâh
7 Bâ-feyż-i ma‘nevî-i mededkâr-ı mevlevî
Dönderdi ķaśr-ı ‘Adn'a o źât-ı pür-intibâh
8 Hep na‘t-ħânı oldı o demdir ki muŧribiñ
Zinhâr çıķmaz oldı gülû-yı neyinden âh
9 Śarf etdi naķd-i vaķti bu dergâha ŧoġrısı
Dergâh-ı feyż-i Ĥażret-i Pîr'i edüp penâh
10 ‘İnd-i kerîm-i Ĥażret-i Monlâ celâlde
Maķbûl-ter oldıġında anıñ yoķdur iştibâh
243
11 Zîrâ o resme eyledi bünyâd ki ķubbesi
Murġân-ı ķudsiyâna revâ olsa lânegâh
12 Ez-cümle ŧâķ-ı türbe-i ‘Abdülkerîm Dede
Kerrûbiyâna oldı bu revnaķla bûsegâh
13 Bu himmet ile bânî-i ŝânî desem de az
Meşhûrdur iltifâtı degil ĥâcet-i güvâh
14 Bu tekyegâh ‘âlem-i seyyâĥ fikretim
Geşt etmiş idi görmedi bir böyle ħânķâh
15 Girse semâ‘a âl eteklikle ger şafaķ
Zühre ederdi muŧribin ol demde cilvegâh
16 Tennüre-vârî źeyl-i sipihr olsa çoķ degil
Keşkül be-dest śan iki abdâl mihr ü mâh
17 Târîħ içün bu bende-i dergâhı ‘Âkifâ Ħâk-i niyâza etdi ħoşâ bende-i cibâh
18 ‘Aşķ etdi pür-güherle bir abdâl baş kesüp
Resm-i nevle döndi behişte bu tekyegâh (1233)
2
ĤAŻRET-İ ‘ABDÜLKERÎM DEDE EFENDİ'NİÑ
244
PÛŞÎDESİ TÂRÎĦİDİR
Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün
1 Allâh bu ne tuĥfe-i nev-naķş u edâdır
Pûşîde degil aŧlas-ı gerdûn-ı ‘alâdır
2 Zer-dûz-ı ‘Acem śanma şu nev-ŧarz-ı zemîni
Bu kâle-i mînû-yı zer-endûz-ı beķâdır
3 Gözler ķamaşır naķşını etdikde temâşâ
Var ise ‘aceb necm ile zîbende semâdır
4 Bu naķş-ı nev-îcâd ile bâ-śafĥa-i Firdevs
Yâħûd şafaķ-ı śubĥ-ı tecellî-i śafâdır
5 Görmüş var ise ķaśr-ı Ħavernaķ'da bu naķşı
Gelsün desün ol zümre-i seyyâĥa śalâdır
6 Ŧıfl-ı dil ile eyler iken biz bu nizâ‘i
Yoķ yoķ dedi hâtif söziñiz cümle ħaŧâdır
7 Bu bir tütuķ-ı ķudsî-i serdir ki ‘arûsı
Mâ-fevķ-i serâ-perde-i esrâr-ı ħafâdır
8 Îcâd eden Ĥażret-i Fârûķ ile hem-nâm
Bir dâver-i Dârâ-ĥaşem-i kân-ı seħâdır
9 Ħâtem dedigiñ göçdi bu düstûr-ı mükerrem
Hem ħâtim ü hem ħâdim-i merdân-ı Ħudâ'dır
10 İtyân-ı vilâyetle eder ħidmetiñ iŝbât
Bu ħidmet-i pûşîde ki çün fevķa'l-‘alâdır
245
11 Ya‘nî o kerem-pîşe vezîr kim bu keremle
Nâmına sezâ dense re’îsü'l-küremâdır
12 Bu ħidmet-i ħâśı ile merdân-ı Ħudâ'nıñ
Dergâhına çatmaķ ne sa‘âdet ne śafâdır
13 Çün rûĥ-ı Kerîm Dede'den almaķda füyûżât
Şâyân desem nuħbe-i tâcü'l-vüzerâdır
14 Hâtif dedi ‘Âkif bu mezâyâ-yı seĥerde
Târîħ içün el-haķ ki sünûĥât-ı Ħudâ'dır
15 Nuŧķ etdi bunı geldi iki ġayb ricâli Pûşîde-i firdevs-nümâ-yı küremâdır (1241)
3
İKİ LÛLE DERGÂHINIÑ TÂRÎĦİDİR
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Maĥrûsa-i Selânîk'e iķbâl-baħş olan
Vâlî-i sâye-güster-i iclâl ‘Ömer Paşa
2 Düstûr-ı bî-nažîr Arisŧo-maśîr kim
Ez-her cihet refîķ ola tevfîķ-i Ĥaķ aña
3 Öyle vezîr-i ma‘dalet-ârâ ki re’yini
Maķbûl ederdi olsa Felâŧûn bilâ-riyâ
246
4 Öyle vezîr-i dâver-ger ĥaydar-ı zamân11
Kim eyledi ‘adû der-i ‘adlinden ilticâ
5 Vâreste idi baĥr ü beri şûr-ı fitneden
Gitmekde ĥamd ola şer ü şûr gelmede śafâ
6 Ol mertebe şecâ‘ati öyle mehâbeti
Vardır kim oldı Rüstem'e cây-ı ħafâ be-câ
7 ‘Aks ile śît-ı śavleti nâm-ı celâdeti
Bir ra‘şe-zâd idi śanasıñ ceyş-i eşķıyâ
8 Erbâb-ı fitne bulmadı âsâyişe maĥal
Vermekden özge emrine fermânına rıżâ
9 Devrinde gûş olunmadı ġayriden iştikâ
Cevr ü felekden ehl-i dil eyler ise be-câ
10 ‘Uşşâķ belki şekve eder diyü dilberiñ
Nâz eylemekde sâye-i zülfinde iħtifâ
11 Hem öyle bir vezîr ki ħayrâta sa‘y ile
İ‘mâr eylemekde ħarâbâtı dâ’imâ
12 Nice ħarâbe tekye-i ma‘mûr eyleyüp
Etmekde hep vežâ’if ile śurreler ‘aŧâ
13 Ez-cümle bu iki lûle dergâhı hedm olup
Pek lâzım idi yek-lûle-i âb ‘aŧâ aña
11 Vz. bozuk.
247
14 Olmuşdı ya‘niyâ dil-i dervîş-veş ħarâb
Verdi zebân-ı ĥâl ile ey ma‘den-i seħâ
15 Ya‘nî eyâ vezîr-i mükerrem kerem-şiyem
Ey bî-kesâna raĥmı çoķ ey menba‘-ı vefâ
16 Her cânibim ħarâb dil-i ‘âşıķân gibi İmdâd olursa senden olur bî-riyâ baña
17 Yoķ bir semâ‘-ħâne çekem sâ’iri gibi
Kim źikr-i Ĥaķ olup da ŝevâbı ola saña
18 Keşf eyleyüp bu nuŧķ-ı Ĥaķ-ı ma‘nevîsini
Emr eyledi binâsını ol ân özi ‘aŧâ
19 Mi‘mâr-ı cûd u himmeti manžam olup hemân
Oldı bu ħânķâh-ı güzîn bir feraĥ-fezâ
20 Müştâķ du‘âya başla kim oldur ehem olan
Mikŝâra yoķ çü meźheb-i eş‘ârda rıżâ
21 Ķâ’im ola cihânda o düstûr bâ-sürûr
Ķâ’im olunca seb‘-semâ ŧârem-i ‘alâ
22 Etsün Cenâb-ı Ĥażret-i Ĥaķ ‘ömrini ziyâd
Ķalsun o nîk-nâmı ilâ-maĥşer-i cezâ
23 Târîħleri de źâtı gibi cevherîndir
Bir çâr-yekde geldi sünûĥ etdi ‘Âkifâ
24 Hem beyti târîħiñ iki mıśrâ‘-ı cevheri
Oldı ĥesâbda iki târîħ-i dil-rübâ
248
25 Hem cümle beyitiñ evel ü âħir u feniñ
Menķûŧı oldı başķaca târîħ-i tâm aña
26 Âtîde eyledikde çü dîgerlere redîf
Evc oldı nažm ile aña târîħ-i dil-güşâ
27 Cennetde yapdı kendûye bir kâħ-ı dil-firîb
Bu ħânķâhı ķıldı çün iĥyâ ‘Ömer Paşa (1241)
4
SELÂNÎK'DE BÜYÜK S‘AT TÂRÎĦİDİR
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Veliyyü'n-ni‘met-i bî-minnetim Sırrı Selîm Paşa
Aña bu nîk ħaślet mâye-i feyż-i hidâyetdir
2 Dem-â-dem ħayra śarf etmekde naķd-i vaķt-i evânın
Muvaffaķdır vücûh-i birre sa‘yine sa‘âdetdir
3 Ħuśûśâ bu ‘umûmî ħayra mažhar oldı ez-cümle
Bilindi ŧînet-i pâkinde ĥüsniyyât neş’etdir
4 Bilüp bu şehre bir sâ‘at lüzûmın ya‘nî bâ-iħlâś
O sâ‘at etdi inşâsın irâde bu ne himmetdir
5 Ķomaz ŝâniye ħayrı ol daķîķa beźl-i cûd eyler
Yoķ emŝâlinde miŝli menba‘-ı cûd-ı mürüvvetdir
6 Müsellem aśl ile nâm-ı ‘ayâr-ı źât-ı vâlâsı
Bir eŝer ķoydı meydâna ki iŝbâta ne ĥâcetdir
249
7 Bu sâ‘at kim olup îcâd mi‘mâr-ħâne-i cûdı
O sâ‘at oldı ŝebt-i levĥa-i ħayrı bu müŝbetdir
8 O sâ‘at kim şürû‘ı ķırdı burc-ı ‘aķrebiñ naĥsın
O sâ‘at kim ħıŧâmı sa‘d-ı ekberden kinâyetdir
9 Ne sâ‘at kim eder reşk işve-i raķķâmına Zühre
Ne sâ‘at devrine devr-i felek dersem iśâbetdir
10 Kelâmı etme zencîrât başdan ‘Âkifâ lâfı
Du‘âya başla çoķ söz yelķovanlıķdır meźelletdir
11 Ola bânîsiniñ ‘ömri ki her sâ‘at hezârân sâl Ki ol sâlıñ ucı peyveste-i rûz-ı ķıyâmetdir
12 Dedi bir cevherîn târîħ kilk-i heft-bânîsin
Vücûh-i birre sa‘y et dem bu dem sâ‘at bu sâ‘atdir (1230)
5
VÂLÎ-İ SELÂNÎK ‘ÖMER PAŞA ĤAŻRETLERİ'NİÑ
İNŞÂ EYLEDİGİ ŦÂBYA TÂRÎĦİDİR
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Cenâb-ı pâk-sîret Bû ‘Âlî-ŧînet ‘Ömer Paşa
Ki ŧutdı ĥüsn-i śît u śavleti etrâfı ser-tâ-pâ
2 Semiyy-i Ĥażret-i Fârûķ müşîr-Ĥażret-i Ĥaydar
Ħıdîv-i ma‘delet-güster vezîr-i mükremet-pîrâ
250
3 O düstûr-ı mükerrem ol vezîr-i muĥteremdir kim
Müsellemdir ĥamîde ħaślet ü ‘iffet ile ĥaķķâ
4 Selânîk'e olaldan sâye-baħş-ı re’fet ü iclâl
Kör oldı görmez oldı rûy-ı râĥat dîde-i a‘dâ
5 Ħuśûśâ ħayra sa‘y u himmeti meşhûrdur el-ĥaķ
Nice vîrân-ı ma‘mûr eyledi yapdı cihân-âsâ
6 Bu muĥkem ŧâbyayı inşâya mažhar oldı ez-cümle
Ki bir lâ-şey gibi ķaldı yanında ķulle-i bâlâ
7 Degil ŧâbya bir ‘âlî-ŧâbyadır kim burc-ı bârûsı
Bu dil-keş resm ile evc-i sipihre eyler istiġnâ
8 O düstûr-ı mükerrem kim ħulûś-ı pâkidir muŧlaķ
Anı bu dil-nişîn-i resm-i nevle eyledi îcâd
9 Du‘âdır çünki maķśûd ‘Âkifâ ŧayy-i maķâl ile
‘İnân-ı ħâmeyi semt-i du‘âya ġayrı ķıl irħâ
10 Olup bu ħidmeti bî-şübhe maķbûl dîn ü devletde
Verir maķśudıñı anıñda bî-şek Ĥażret-i Mevlâ
11 Ħulûś-ı ķalb ile budur niyâzım ki ede Mevlâ
Şükûh-ı devlet ü ‘ömrin ilâ-rûz-ı baķâ ibķâ
12 Dedim târîħini źâtı gibi cevher durur nâsa
Ne sengîn ŧâbya yapdı düşmene ķarşu ‘Ömer Paşa (1240)
251
6
SELÂNÎK'DE MEDFÛN ĦORTÂCI BABA ĤAŻRETLERİ'NİÑ TÜRBESİ TÂRÎĦİDİR
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Beg ki veliyyü'n-ni‘metim
2 Ħayra cârî eyleyüp Nîl-i ħulûś u himmetiñ
3 Bildi bu źâtıñ ‘ulüvv-i irtifâ‘-ı ķadrini
4 Bir eŝer ķıldı ki ya‘nî nâm-ı pâk-i himmeti
252
5 Öyle bir ħayra muvaffaķ oldı kim bir şek mi var
6 Bir güherdir ‘Âkifâ źâtı gibi târîħi de
(1255)
7
MERŜİYYE
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Tekye-i ‘uķbâya çün ‘azm eyledi Aşçı Dede
Maŧbaħ-ı fânîyi etdi cânlara şîven-kede
2 Bir sütûnı idi bu dergâh-ı pâkiñ ŧoġrısı
Çoķ görüp etdi sipihr-i dûn anı da pâ-zede
3 Yoķ bu köhne maŧbaħıñ bildik ki bir dadı ŧuzı
yâ hû Dede göñlüñ nede12
4 Cümle dervîş ü muĥib uġrına ķul ķurbân idi
Öyle ħâdim bir daħı dergâha gelsün degmede
12 Mısraın ilk kelimeleri metinde yoktur.
253
5 Baş ķoyup hâtif dedi târîħin ez-‘aşķ-ı güźâr
Maŧbaħ-ı ‘uķbâya ‘âzim oldı İsmâ‘îl Dede (1238)
8
TÂRÎĦ-İ ÇEŞME
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 İşbu mîzâb-ı zülâl-i ħayr kim
Oldı cârî bunda gel neylemez iç
2 Himmet-i sırr-ı Selîm Beg ile bu Śu degildir aķdı ya‘nî sükker iç
3 Der zebân-ı lûleden gûş eyledim
Eyyühe'l-‘aŧşân gel bir ‘anber iç
4 Etdi rûĥ-ı mâdere ecriñ ‘aŧâ
Ħayrına ister vużû‘ et ister iç
5 Bir güher-bâlâdır ‘Âkif târîħi
Şu muśanna‘ çeşmeden gel Kevŝer iç (1214)
254
9
TÂRÎĦ-İ VİLÂDET
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
10
SÎROZÎ YÛSUF PAŞA'NIÑ VİLÂDET TÂRÎĦİDİR
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Ħoşâ ferħunde-dem peyk-i nesîm-i śubĥ erüp bâ-şevķ
Dedi kim dîdeler rûşen ola farŧ-ı müserretle
2 Veliyyü'n-ni‘metiñ ya‘nî o naħl-ı bâġ-ı pâk aślıñ
Dedi bir ġonca-i ra‘nâsı ŧoġdı müjde ‘izzetle
3 Hemân dem dîde-i ġam-dîdemiz ferr ü cilâ buldı
Bu bûy şemme-i Yûsuf-miŝâl nefĥ-i beşâretle
4 Degil ifrâŧ efendim maşrıķ-ı Ken‘ân'dan el-ĥaķ
Sezâdır bir günüm ŧoġdı desem yümn-i ‘inâyetle
255
5 O rütbe kesb-i şevķ etdim ki ya‘nî mümkin olsaydı
Verirdim naķd-i cânım müjdegân-ı cân-ı minnetle
6 Nice şâd olmayım zîrâ ki sünbülzâr-ı śulbinden Bedîd olmaķ degildi böyle bir ġonca leŧâfetle
7 Efendim Ĥaķ bu kim farŧ-ı sürûrumdan desem gerçek
Züleyĥâ-yı murâda erdim o şevķ-âmîz ĥâletle
8 Alup kilk-i güher-bârı o dem şevķ ile vaśfında
Nice dürr ü le’âlî eyledim efşân şeŧâretle
9 Bir ‘âlî-ŧal‘at-ı evc-i necâbet pâk sîret kim
Devâb-ı Yûsuf-ı ŝânî desem ol ĥüsn ü behcetle
10 Nice artdırmasun derdin Züleyĥâ-yı zamân zîrâ
‘Azîz-i vaķt olur bir gün bu pertev-baħş-ı ŧal‘atla
11 Bu isti‘dâd-ı mâder-zâd ile aķrânıña fâ’ik
Olur elbette elŧâf-ı Cenâb-ı Rabb-‘izzetle
12 Ķudûm-ı meymenet-melzûm-ı yümn-âlûdı ez-cümle
Nümâyân oldı birķaç vech ile bir nice śûretle
13 O vâdîlerde ĥaķķâ bir şûre yer ķoymadı źâtı
Şu‘â‘-ı ķadriñ işrâb eyledi kendi nezâketle
14 Bilindi ķadr-i źâtı ĥâśılı taĥśîldir bunlar
Du‘âya başla ey Müştâķ sen śıdķ-ı ŧaviyyetle
15 İlâhî Bârî-i Yezdân be-ĥüsn-i Yûsuf-ı śıddıķ
Bülend-iķbâl ‘âlî-ķadr ola devletle ŝervetle
256
16 Edüp kesb-i şeref günden güne bâ-ġurret ü iclâl
Bula ‘ömr-i ŧabî‘îde ķarârıñ ferr ü ĥaşmetle
17 Olup her demde dil-ħˇâhı Züleyĥâ ile hem-zânû
Ola mesned-ŧırâz-ı Mıśr-ı iķbâl ‘izz ü rif‘atle
18 Bu resm üzre edüp ħatim-i du‘â-yı devlet-i ‘ömrüñ
Degişdirdim kümeyt-i ħâmeye reftârı śan‘atla
19 Gezerken vâdî-i târîħde çiğnenmedik bir ħoş
Zemîn-i tâze buldum śarf-ı zihn ü beźl-i miknetle
20 Ĥurûf-ı cevherîn ü sâdesinden beyt-i târîħiñ
Bedîdâr oldı bir târîħ ĥesâb etdikde diķķatle
21 Daħı her mıśra‘ınıñ evvel ü âħir ĥurûfâtı
Eder işrâb iki târîħ-i nev-vâdî ŧarâfetle
22 Śafâlar eyleyüp dünyâda gâhî zîb-i devletle
‘Azîz-i Mıśr-ı iķbâl ola Yûsuf Beg sa‘âdetle
257
11
MÜFTÎ EFENDİ'NİÑ FERZENDLERİ TÂRÎĦİDİR
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Bir śubĥ-dem ki maşrıķ-ı feyże verüp żiyâ
Ŧoġmuşdı mâh-ı burc-ı şeref ŧayy olup mesâ
2 Bir meh ki öyle ŧal‘at u tâbıyla miŝlini
Görmüş degil meşîme-i şeb-mâder-i semâ
3 Te’ŝîr-i tâb-ı feyżi ile germ olup cihân
Olmuş bu ‘arśagâh-ı kühen bir feraĥ-fezâ
4 Baķdım cüyûş-ı ġam ‘adem-âbâda dek gidüp
Gelmiş ķavâfil-i feraĥ u şevķ her yaña
5 Ŧolmuş ķażâ-yı ‘âlem o şevķ-i cedîd ile
Düşmüş güle güşâyiş-i dil bülbül-i nevâ
6 Eyâ nedir bu ĥurrem ü şâdî bu ‘îş u dem
Bu şemme-i ferâĥıma âvâz-ı merĥabâ
7 Var bunda bir beşâret-i ‘uzmâ diyü dile
Bir nükte gelmiş idi ŧoġup ķalbe pür-żiyâ
8 Mîzâb-ı kilk-i zemzeme-rîz-i zülâl ile
Cârî iken miyânede bu ĥüsn-i mâcerâ
9 Nâgâh peyk-i śubĥ erişüp dedi müjdeler
Ŧoġdı felekde bir meh-i ġarrâ-yı ħûb-liķâ
258
10 Ya‘nî Cenâb-ı Ĥażret-i Müftî Efendi'ye
Ĥaķ ķıldı bir güher gibi ferzend-i pâk ‘aŧâ
11 Öyle güher ki pertevine teşne âftâb
Öyle güher ki ŧâli‘iniñ çâkeri żiyâ
12 Pertevle nice velvele-sâz olsa çoķ degil
Çün ŧînetinde sırr-âbı oldı rû-nümâ13
13 Zîrâ peder maķâline geldikde lâl olur
Ħâmem nigûne olsa da farżâ selîs-edâ
14 Bir öyle źât ki görür olaydı Ebüssu‘ûd
İmżâ ederdi nüsħa-i fażlıñ deyüp be-câ
15 Fetvâ verirdi ĥüsn-i ħiśâliñ görünce hem
Naśś-ı kerîm aĥsen-i taķvîm ile aña
16 Lafž-ı kemâl nüsħa-i źâtından ögrenür Her nükte-i belâġat u her remzi câ-be-câ
17 Rüşd ü ħıred derinde ķulı cûd bendesi
İĥsân kemîne çâkeri ferrâşıdır śabâ
18 Hep ŧıfl-ı ŧab‘ınıñ çü sebaķdaşıdır anıñ
Erbâb-ı hûş ehl-i vefâ ceyş-i ezkiyâ
19 Her ĥüsniyâtı nâśıyesinde bedîddir
Tafśîli ‘ayn-ı ĥâśıl-ı taĥśîldir baña
13 Vz. bozuk.
259
20 Taśdî‘ etme eşheb-i kilk-i ‘inânın al
Çünkim du‘âdır aśl-ı ġaraż bunda ‘Âkifâ
21 Ma‘mûr ede Cenâb-ı Ħudâ ħânedânını
Ŧâķ-ı bülendi tâ-be-ebed bulmaya fenâ
22 Gülzâr-ı śulb-i pâk-nijâdında dâ’imâ
Olsun bedîd böyle nice dürr ü bî-bahâ
23 Zîrâ inan ki neş’e idiñ bu meserrete
Bi'llâh böyledir bu efendim bilâ-riyâ
24 Allâh śaķlasun elem-i rûzgârdan
Ol nev-nihâl nâzı olup dâyesi śabâ
25 Nâmı ebu'l-feraĥ ebu'l-iķbâl olup hemân
Gülşen-sarây-ı devleti bulsun ebed beķâ
26 Târîħ böyle câmi‘alı biñde bir olur
Ĥaķ'dan ‘atiyye geldi Şerîf Muśŧafâ ‘aŧâ (1220)
260
12
‘ALÎ ‘ÂRİF EFENDİ'NİÑ MÂBEYNLERİ TÂRÎĦİDİR
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Ħoşâ bu ŧarĥ-ı meymenet-âbâd kim olup
Bâ-luŧf-ı Ĥaķ bu ‘arśa-i iķbâl eden binâ
2 Öyle binâ-yı ŧarĥ-ı nev-âyende kim tamâm
Şâyestedir vücûh ile dense feraĥ-fezâ
3 Mânî ħayâl-ħâne-i śan‘atda görmemiş
Bir böyle resm-i nev şeref-engîz rûşenâ
4 Naķşı daħı o rütbe ki ķoysun ne cânı var
Bihzâd ķıl ķalem ile bir noķŧa bir yaña
5 Naķķâş bâd-ı śubĥ olup levĥa-i dile Çîn'e götürse resm-i dil-ârâsını sezâ
6 Mâbeyn işte böyle dü-‘âlem-nümâ gerek
Bir yañı baĥr ya‘nî çemenzâr bir yaña
7 Allâh ĥıfž ede girih-i gird-bâddan
Derbânı ‘avn-i Ĥaķ ola çârûbkeşi śabâ
8 Ŧâķ-ı bülendi pâ-zede-i murġ-ı bûmdan
Maĥfûž olup hemîşe bula śâĥibi beķâ
9 Bânîsi ya‘nî Ĥażret-i ‘Ârif Efendi'ye
Tevfîķ-i Ĥaķ olup nice vech ile rû-nümâ
261
10 Erkân-ı beldeden olup ol źât-ı ħayr-ħˇâh
Her yüzden eylemiş anı Allâh kâm-revâ
11 Ez-cümle öyle şûħ-mizâc nüktedân kim
Bezminde lâl olurdı eger gelse Bayķarâ
12 Ma‘mûr edüp Cenâb-ı Ĥaķ ħânedânını14
Ŧarĥ eylesün hemîşe nice böyle nev-serâ
13 ‘Âkif be-câ degil mi bu mıśra‘la târîħi
Mâbeyn olursa ancaķ olur böyle dil-güşâ (1120)
13
VELİYYÜ'N-Nİ‘AM ‘OŜMÂN PAŞA EFENDİMİZ MAĤDÛMLARI BEG
EFENDİYE Bİ'L-İLTİMÂS SÖYLEDİGİ LİĤYE TÂRÎĦİDİR
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Bir vezîr-zâde kerîm ibn-i kerîmü'l-ħaślet
Bir kibâr ibn-i kibâr âl-i Muĥammed-servet
2 Ŧînet-i pâķi müsellem şeref-i ķadri bedîd
Neyyir-i nûr ile ta‘rîfe degildir ĥâcet
3 Ķadriniñ pertevi yanında meh encüm gibidir
Źâtınıñ ŧâl‘ine ħâver olunamaz nisbet
4 Lâldır anda ķalem nuŧķ-ı bıżâ‘a ebkem
Ermez evśâf-ı dil-ârâsına dest-i ķudret
14 Vz. bozuk.
262
5 Ne ķadar ‘âlî ise bir o ķadar da çelebi
Nice devlet var ise bir o ķadar maĥviyyet
6 İki ħâdimdir aña lafž-ı cenâb u iķbâl
Bendedir dergehine rüşd ü zekâ vü fıŧnat
7 Vaśf-ı pâkinde yanar micmer-i endîşe hele Varamaz menzil-i vâlâsına perr-i fikret
8 Źâtına nisbet ile cânı mı vardır yoħsa
Midĥat-i ķadrine âġâz ede kilk-i şevket
9 Ĥâśılı nâmını îrâda te’eddüb ederim
Ya‘nî ol źât-ı ‘aŧâ-pîşe melâ’ik-ħaślet
10 Sünnet-i cedd-i ‘aŧânıñ edüp icrâ el-ĥaķ
Rûy-ı pâki daħı yüz vech ile buldı zînet
11 Nice zînet ne sa‘âdet yazılup sûre-i nûr
Oldı ser-levĥa-i iķbâline ‘âlî-ĥüccet
12 Dilerim Ĥażret-i Ĥaķ'dan vere bir mûyına biñ
‘Ömr ü iķbâl u śafâ ŝervet ü ‘ömr ü devlet
13 Ħânedânıyla ola tâ-be-ebed iķbâli
Ķıl ķadar görmeyeler dünyâda renc ü đucret
14 Bir pürüz var ise de kilk-i bedîhî-gûda
‘Âkif ‘afv eylemedir şân-ı kibâr-ı devlet
15 Oldı źâtı gibi târîħi daħı cevherdâr
Çekdi ħaŧ levĥa-i envârına kilk-i ķudret (1222)
263
14
YÛSUF BEG EFENDİ'NİÑ LİĤYE TÂRÎĦİDİR
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Beg kim veliyy-i ni‘metim
Eyledi bir sünnet-i Peyġamber'i icrâ yine
2 Liĥye-i pâkiñ şerefle ya‘nî irsâl eyleyüp
Verdi ol vech ile de zînet leŧâfet rûyına
3 Ħânedânı bula nev-ħaŧŧı gibi neşv ü nemâ
Vere her mûyınca Allâh ‘ömr ü devlet kendine
4 Görmeye ‘âlemde yâ Rab ķıl ķadar rûy-ı keder
Düşmeye reng-i elem mir’ât-ı ŧab‘-ı ķalbine
5 Bendesi ‘Âkif dedi şevķ ile bir târîħ-i tâm
Kilk-i ķudretle yazıldı bârek'allâh vechine (1229)
264
15
MÎR-İ MÛMÂ-İLEYHİÑ MAĦDÛMLARI TÂRÎĦİDİR
Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilün
1 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Beg ki veliyyü'n-ni‘metim
Etdi śaĥn-ı devlete neşr-i cenâĥ iclâl ile
2 Geldi sünbülzâr-ı śulbinden yine bâ-fażl-ı Ĥaķ
Bir gül-i zîbâsı ĥamd olsun meyâmin ‘âl ile
3 Ŧâli‘-i mes‘ûdınıñ şems oldıġıñ bildim yaķîn
Şîve-i rûz-nâme-i źâtında istidlâl ile
4 Ben kerîm ibn-i kerîm ibn-i kerîmim çünki der
Aħter-i baħtımda rûşendir zebân-ı ĥâl ile
5 Dilerim hem-nâmı Źî'n-nûreyn ĥaķķı-çün Ħudâ
‘Ömr ü iķbâliñ ziyâd etsün śafâ-yı bâl ile
6 Bendesi ‘Âkif dedi bir şevķ ile târîħ içün
Geldi ‘Oŝmân Beg Efendi ‘âleme iķbâl ile (1229)
265
16
MERĦÛM SÎROZÎ İSM‘ÎL BEG'İÑ
TÜRBELERİ İTTİŚÂLİNDE OLAN ÇEŞMEYE TÂRÎĦİDİR
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Beg ħâliśâ
Vâlidine etdi bir türbe binâ
2 Öyle bir türbe bu kim dense olur
Hâźihî cennâtü ‘adnin pek be-câ
3 Hem edüp icrâ bu dil-cû çeşmeyi
Ķıldı ecrin rûĥ-ı pâki-çün ‘aŧâ
4 Ya‘nî İsmâ‘îl Beg kim źâtına
Rûmili etmişdi cümle ittikâ
5 Ķuvvet-i žahr idi bi'llâh devlete
Sedd idi küffâra zîrâ bî-riyâ
6 Bendesi ‘Âkif ziyâret eyleyüp
Dedi bir târîħ-i cevherdâr aña
7 Cennet-i ķabrin ziyâret eyle hem
Hem śu iç ķıl rûĥ-ı pâki-çün du‘â (1230)
266
17
ĶAVAĶLU BİNÂLARINA BÂ-İRÂDE SÖYLEDİGİ TÂRÎĦİDİR
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Etdi yümn ile veliyy-i ni‘amım Yûsuf Beg
Böyle bir bünye-i pâkîze-i nev-ŧarĥ îcâd
2 Öyle bir ŧarĥ bu kim levĥa-i fikret de bile
Edemez resm-i dil-âvîzini kilk-i Bihzâd
3 Öyle bir ŧarĥ-ı neşât-âver u rûĥ-efzâ kim
Nâm-ı pâkîzesine dense sezâ yümn-âbâd
4 Düşdi bir mıśra‘-ı ber-cestede târîħ ‘Âkif
Bârek'allâh ne sarây-ı müte‘âl-i bünyâd (1231)
18
VE LEHÛ
Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilün
1 Neyyir-i cûd-ı veliyy-i ni‘amım Yûsuf Beg
‘Âleme verdi żiyâ mihr-i cihân-ârâ-veş
2 Ya‘nî bu bünye-i pâkîzeyi ŧarĥ eyledi kim
Revnaķında olamaz ķaśr-ı Ħavernaķ aña eş
3 Merķadi ŧaşına ‘aks eylese resm-i ħûbı
Rûĥ-ı Mânî'ye düşerdi cesedinden âteş
267
4 Varaķ-ı naķşına ger eylese îśâl śabâ
Düşer ol demde nigâr-ħâne-i Çîn'e şûreş
5 Bî-bahâ târîħi de resmi miŝâli ‘Âkif
Bârek'allâh ne ħûb naķş-ı binâ-yı dil-keş (1231)
19
REŞÎD MUŚŦAFÂ PAŞA ĤAŻRETLERİ'NİÑ ÇEŞMESİ TÂRÎĦİDİR
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Cenâb-ı Ĥıżr-ı himem Muśŧafâ Reşîd Paşa
Ki pâk-i nâśıyesinde bedîd mihr-i ‘aŧâ
2 Bir öyle Âśaf-ı encüm-çeşim ki olmuşdur
Derinde bende ‘aŧâ çâker-i kemîne seħâ
3 Sarây-ı luŧfına bâd-ı bahâr-ı nev derbân
Riyâż-ı cûdına ferrâşdır nesîm ü śabâ
4 Ne semte etse teveccüh refîķdir tevfîķ Livâ-yı feyż yedinde vedî‘a-i Mevlâ
5 ‘Ale'l-ħuśûś o ķadar ħayra himmeti var kim
Ħarâb ķande görürse eder o dem iĥyâ
6 Livâ-yı Ķandiye'de vâlî iken ħuśûśiyle
Bu câyı eyledi teşrîf o dâver-i yektâ
7 Görüp bu çeşme-i leb-teşneyi ĥayıf yıķılup
Ħarâb olup yatur ‘uşşâk-ı bî-nevâ-âsâ
268
8 Ne feyż-i mâ’dan eŝer ne dimâġ-ı lûle vü ter15
Zebân-ı ĥâl ile söyler ķanı bir ehl-i ‘aŧâ
9 Ħurûşa geldi o dem çeşme-sâr-ı ‘âŧıfeti
İrâde eyledi olsun müceddeden inşâ
10 Bu nice niyyet-i müstaĥsenü'l-ĥuśûldür kim
Şürû‘ olunca degişdi uśûl-i ķayd-ı livâ
11 Yed-i taśarruf-ı ni‘me'l-ķader ile ya‘nî
Zimâm-ı feyżi olundı Selânîk'e irħâ
12 Edince neyyir-i iķbâli burc-ı sâbıķdan
Kemâl-i ŧal‘at ile burc-ı lâĥıkın me’vâ
13 Ħitâm-ı emrine me’mûr ķılındı defterdâr
Ķarîn-i ĥüsn ü ħitâm oldı soñra bî-hem-tâ
14 Nüvişt-i ecr-i cezîl olmasında şübhe mi var
Cerîde-i ĥasenâtında tâ-be-rûz-ı cezâ
15 Te’eddüb et yeter ‘Âkif bu mâcerâ-yı süħan
Du‘âya başla kim olduñ çün emri ile gûyâ
16 Olunca feyż ile cârî bu çeşme-sâr-ı cihân
Ede o kân-ı kerem ĥükm-i devletin icrâ
17 Zülâl-i luŧfuñı pür eyle görmesün yâ Rab
Piyâle-i emeli âb-ı nâ-güvâr aślâ
15 Divan'da و yazılıdır; fakat “de” yazılırsa anlam güzel olur.
269
18 Bu tâm târîh olur źâtı gibi cevherdâr
Zihî cedîd eŝer Muśŧafâ Reşîd Paşa (1232)
20
SIRRI SELÎM PAŞA ĤAŻRETLERİ'NİÑ ÇEŞMESİ TÂRÎĦİDİR
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ĥażret-i Sırrı Selîm Paşa-yı ħâtem-menķabet Kim odur ez-her cihet elŧâf-ı Ĥaķķ'a kâm-yâb
2 Âb-ı rûy-ı ehl-i himmet oldıġıñ işrâb eder
Verdi bu nev-çeşme-i dil-cûya el-ĥaķ âb ü tâb
3 Çeşme-sâr-ı cûdı mevc-engîz olup ‘aŧşân içün
Mâ’-i Kevŝer'dir ki icrâ etdi bunda śanmañ âb
4 ‘Ömrüñ efzûn eylesün Allâh kim bu beldede
Ħayra sa‘y eden odur va'llâhü a‘lem bi'ś-śavâb
5 Nâsa işrâb eyledim târîħin ‘Âkif sû-be-sû
Çeşme-i Sırrı Selîm Paşa'dan iç gel âb-ı nâb (1233)
270
21
TÂRÎĦ-İ VİLÂDET
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ol veliyy-i ni‘met-i bî-minnetim Yûsuf Beg'e
Etdi ferzend-i ‘inâyet ol Ħudâvend-i Vedûd
2 Öyle bir ferzend-i ‘âlî-baħt kim bu âna dek
Olmamışdır zîb-baħş-ı mehd-i ‘ulyâ-yı vücûd
3 Böyle bir ferzend hem-nâm-ı Ħalîlu'llâh kim
Reşk ile yanmışdı âteşler gibi ķalb-i ĥasûd
4 Ŧal‘atıñ seyr eyle düşmenler ķo dögsün rûz u şeb
Başını seng-i ĥasedle hem-çü Nemrûd-ı ‘anûd
5 Bir kerîm ibn-i kerîm ol źât-ı ‘âlî-i nejâd
Pek be-câdır olsa derbânı ‘aŧâ ħuddâmı cûd
6 Yalıñız bir ben degil dâ‘î-i ‘ömr ü devleti
Olmada gökde melekler de ser-â-bân-ı vürûd
7 Görmeye tâ ĥaşre dek sermâye-i ‘ömri gezend
Olmaya ser-menzil-i iķbâline ĥadd ü ĥudûd
8 Bendesi ‘Âkif dedi mevlûdına târîħ-i tâm
Oldı İbrâhîm Beg ser-sebz-i gülzâr-ı şühûd (1234)
271
22
TÂRÎĦ-İ VİLÂDET
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ĥamdü li'llâh şâhid-i âmâl etdi cilveler
Şevķ ile doldı cihân gitdi göñüllerden keder
2 Geldi mevc-â-mevc-i śaĥn-ı dillere źevķ-i sürûr
Ceyş-i ġam etdi ‘adem-âbâda dek ‘azm-i sefer
3 Ya‘nî sulŧân-ı cihân Maĥmûd Ħân'ıñ yümn ile
Oldı bir meh-pâresi burc-ı şerefde cilveger
4 Öyle bir meh-pâre kim oldı żiyâ-pâş ‘âleme
Çeşm-i dünyâya veren oldur ĥaķâ kim nûr u fer
5 Öyle şâhen-şâhdan Allâh ‘inâyet etdi kim
Her umûrında Ħudâ tevfîķin etmiş râhber
6 Öyle şâhen-şâh ‘âdil kim zamân-ı şevķeti
Müslim ü münķâda cennet oldı ‘udvân-ı saķar
7 Şu‘le-i idrâkine pervânedir nûr-ı hüdâ
Ŧârem-i dergâhına gülmîħ ħûrşîd ü ķamer
8 ‘Adli tâ ol rütbe kim devrinde ez-şarķ utanup
Ġamze-i ħûbândan ġayri eder yoķ şûr u şer
9 Egri baķmaķ mün‘adim ‘aśrında kimse kimseye
Nâyına muŧribde neyzenler meger kim kec baķar
272
10 Öyledir te’ŝîri kim çeşmi ta‘alluķ eylese
Senglâĥ-ı Ķâf erir ol dem yerinde gül biter
11 Cem‘-i ecdâd etme der-ŧab‘-ı bülend-i himmeti
Bü'l-‘acebdir gürg ile aġnâm bir yerde gezer
12 Gelmemişdir ĥâśılı dünyâya böyle pâdşâh
Söylesün bir miŝlini gerdûn gördiyse eger
13 Mâye-baħş-ı şevķ-i ‘âlemdir vücûd-ı devleti
Eylesün Allâh ‘ömr ü şevķetin efzûn-ter
14 Pertev-endâz ola âfâķa fürûġ-ı şevketi
Mihr ü mehtâb ile tâ bu çarħ-ı mînâdan geçer
15 Eylesün şehzâdegân ile cihân içre firâr
Âsmâna ŝâbit ü seyyâre olduķça maķar
16 Söyledim Muħliś ħulûs ile iki târîħ lîk
Maķśadım bi'llâh ħidmetdir degil ‘arż-ı hüner
17 Śulb-i ĥâķân-ı zamândan geldi bâ-luŧf-ı Vedûd
Verdi mühr-i devlete Sulŧân Aĥmed zîb ü fer (1234)
273
23
TÂRÎĦ-İ ĦATM-İ MUŚŦAFÂ BEG EFENDİ
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Muśŧafâ Mažhar Beg'im ħatm-i kelâmu'llâh ile
Źâtına bir ķat daħı kesb-i fer ü şân eyledi
2 Ol veliyyü'n-ni‘metim ya‘nî Cenâb-ı o ledün
Bendegânıyla bu gün bi'l-cümle şâdân eyledi
3 Ħatm-i Ķur’ân etmemişdi bir ŧıfıl Bosna'da kim
İşte Ĥaķ baġışlasun ol mîr-i źî-şân eyledi
4 Ĥaşre dek Allâh etsün ‘ömrini müzdâd kim
Nuŧķ-ı pâki-çün nice sa‘y-i firâvân eyledi
5 Bi'd-du‘â ‘Âkif dedim bu mıśra‘ı târîħ içün
Muśŧafâ Beg ĥamd ola itmâm-ı Ķur’ân eyledi (1233)
274
24
DÎGER TÂRÎĦ-İ VİLÂDET
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Beg kim veliyy-i ni‘metim
Ŧînet-i pâkinde ĥüsniyyât bulmuşdur ħitâm
2 Ben ne ĥâcet eyleyem vaśfında tekŝîr-i sevâd
Kim bu devr içre odur luŧf ile meşhûr-ı enâm
3 Devĥa-i râ śulb-i pâkinden yine bâ-feyż-i Ĥaķ
Geldi bir bâkûre-i necl-i necâbet irtisâm
4 Teşne olmuşduķ bu mâh u rûzede teşrîfine
Şerbet-i vaślıyla olduķ ĥamd ola şîrîn-kâm
5 Bendegâna mâye-i şevķ-i cedîd oldı hele
Etdi maĥzûn ķalbimiz Allâh bu yüzden şâd-kâm
6 Kilkimiñ aġzın bıçaķ açmaz hele bu bendeyi
Öyle lâl etmişdi bu cevr-i sipihr-i kec-ħırâm
7 Eşheb-i ħurde-ħırâm-ı ħâmeye gelmiş fütûr
Gitmiş ol ĥâletle dest-i iħtiyârından zimâm
8 Bî-mecâl olmuşdı öyle merdüm-i endîşe kim
Bu meserret olmasa nâ-bûd idi tâb-ı ķıyâm
9 Ĥamdü li'llâh eylediñ yek-ser efendim kesb-i şevķ Bendegânıñ eyledi Bârî bu vech ile be-kâm
275
10 Ĥażret-i Allâh ‘ömr ü devletin müzdâd edüp
Şâd ede böyle meserretlerle tâ-rûz-ı ķıyâm
11 Bâ-ħuśûś ol ķurre-i a‘yân-ı nûr-ı dîdemiz
Görmesün rûy-ı keder bâ-hürmeten faħrü'l-enâm
12 Her şebi ķadr-i sa‘îd olsun beher eyyâmı ‘îd
Ĥażret-i Ĥaķ devlet ü iķbâlin etsün ber-devâm
13 Bendesi ‘Âkif dedi târîħ-i mîlâdın tâm16
Geldi İsmâ‘îl Beg dünyâya der-şehr-i śıyâm (1228)
25
ŞEĦZÂDE SULŦÂN SÜLEYMÂN'IÑ VİLÂDET TÂRÎĦİDİR
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Cenâb-ı Ĥażret-i Maĥmûd Ħân-ı žıll-ı Rabbânî
Ŧanîn-i kûs-ı ‘adli ķaplamıştır çâr-erkânı
2 ‘Adâlet-pîşe ħayr-endîşe dâd-âver kerem-güster
Ki azdır farŧ-ı şevketle desem İskender-i ŝânî
3 Hele bildigim ise görmemişdir dîde-i dünyâ
Ne bu şevketle bir ħânı ne de bir böyle ĥâķânı
4 Görür uyħu yüzin şimdi görürse dîde-i encüm
Ki çeşm-i ‘adlidir ħˇâbîde-i dehriñ nigehbânı
16 Vz. bozuk.
276
5 Bu gûne vaśf-ı pâkin eyler iken bir seĥer ħâmem
Velîkin var idi medħinde ġayet ‘acz ü noķśânı
6 Gelüp nâgâh śabâdan bir mübeşşir hüdhüd-i ġaybî
Dedi kim müjdeler ey bendegân-ı bâb-ı sulŧânî
7 Dıraħşân oldı gördüm ma‘nevî ol şâh-ı devrânıñ
Ser-i engüşt-i iķbâlinde bir mühr-i Süleymânî
8 Süleymân nâmına ya‘nî o şâh-ı kişver-ârâya
Mu‘allâ-pâye bir şehzâde oldı luŧf-ı Rabbânî
9 ‘Uŧârid yazdı ŧâķ-ı ‘arşa nâm-ı pâk-i târîħin
Hem oldı ķudsiyân bi'l-cümle da‘vâtı ser-â-pânı
10 Verince bu peyâm-ı dil-keşi ol murġ-ı şevķ-âver
Bize de vâcib oldı yâd-ı da‘vât-ı cihânbânî
11 Ede şehzâdegân ile żiyâsı ‘âlem-i pür-nûr Cihânı eyledikçe ŧal‘at-ı ħûrşîdi nûrânî
12 O dürr-i şâhvâr-ı şevkete târîħ içün ‘Âkif
Alınca deste ben de şevķ ile kilk-i zer-efşânı
13 O dem bir hüdhüd-i ġayb-ı Śebâ-peymâ dedi târîħ
Bu dehriñ geldi sa‘d-şevķ ile Sulŧân-ı Süleymân'ı (1233)
277
26
‘ABDULLÂH PAŞA'NIÑ
MAĦDÛMI CEVDET BEG'İÑ VİLÂDET TÂRÎĦİDİR
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ol aśîl-i pâk ‘Abdullâh Paşa'ya yine
Oldı bir ferzend ‘inâyet Ĥażret-i Allâh'dan
2 Bu ‘inâyet-i Ħudâ kim źâtına maħśûśdur
Feyż-yâb olmuşdur elbet bir dil-i âgâhdan
3 Öyle bir ferzend-i neyyir ‘âŧıfet kim źerresi
Farķ olunmaz şu‘le-i ‘âlem-fürûz-ı mâhdan
4 Öyle bir ferzend-civân-baħt-ı meyâmin-pîşe kim
Fıŧrat-ı źâtiyyesi mümtâzdır eşbâhdan
5 Ŧoġdı bir târîħ ‘Âkif mâder-i endîşeden
Nûr-ı Cevdet'le Muĥammed geldi ‘Abdullâh'dan (1226)
27
TÂRÎĦ-İ VİLÂDET
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ĥamd ola Ĥażret-i el-Ĥâc Ebûbekr Aġa'yı
Etdi bir baħtlu ferzend ile Rabbim tebcîl
2 Nice ferzend o ki iķbâli mu‘arrâ-yı ŝübût
Ķuvvet-i ŧâli‘i vâreste-i ityân-ı delîl
278
3 Müşterî Zühre'ye burcı ki ķırân-ı sa‘deyn
Aħter-i baħt-ı Şemis ġayri ne lâzım taŧvîl
4 ‘Âkifâ çünki ġaraż bunda du‘âdır diyelim
Ebeveynine baġışlaya Ħudâvend-i Celîl
5 Söyledim târîħini źâtı gibi tâm ‘ayâr
Bir hümâdır beşige ķondı Necîb İsmâ‘îl (1226)
28
‘ABDÜLKERÎM BEG ĶONAĠINA MÎKONEYD
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ĥabbeźâ rükn-i Selânîk o kerîmü'l-aħlâķ
Ya‘nî ‘Abdî Beg Efendi-i mekârim-mu‘tâd
2 Hem ķapucıbaşı bâ-pâye-i Mîr-i âĥûr
Daħı źâtında nice rütbeye var isti‘dâd
3 Az der-ŧînet-i źâtiyyesine nisbet ile
Bu merâtib ki ola ķadr-i şeref mâder-zâd
4 Ben ne ĥâcet diyeyim nâśıye-i pâkinden
Görinür pertev-i iķbâl-i meh-i burc-ı sedâd
5 Münderic gevher-i ħalķında nice ĥüsniyyât
Mündemic ŧînet-i pâkinde nikâf-ı es‘âd
6 Ŧab‘ı ez-cümle ki i‘mâr-ı ķulûbe mâ’il
Aĥsenü'l-ħulķ degildir de nedir celb-i fu’âd
279
7 Lâl olur re’y-i zerîniñde zebân-ı ‘uķalâ
Hem-çü eŧfâl sebaķdaş-ı hirâs-ı üstâd
8 Himmet-i kâmile-i ŧab‘-ı mehâm-sâzı ile
Oldı bu ŧarĥ-ı dil-ârâ-yı ter-i nev-îcâd
9 Mânî-i râsimiñ ‘âlemde bir adı vardır
Böyle naķş etmege yâ cânı mı vardır Bihzâd
10 Görmedim böyle mi dil-dûz-safâ-ħâne-i Çîn
Yâ Rab ez-bâd-ı fenâ ĥıfž kün âzürde-‘ibâd
11 Görmeye saķf-ı dil-ârâsını murġ-ı meş’ûm
Ede bânîsiniñ iķbâlini Allâh ziyâd
12 Etdi târîħi bu nev-sâle tesâdüf ‘Âkif
Levĥaş'allâh ne nev-resm-i müferriĥ-bünyâd (1217)
29
TÂRÎĦ-İ ÇEŞME SELÎM BEG EFENDİ
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Necl-i ġâzî vü aśîl ya‘nî Selîm Beg ki aña
Ced-be-ced luŧf-ı Ħudâ'dır bu ħiśâl-i nîkû
2 Âb-ı rûy-ı küberâ oldıġıñ işrâb eyler İşte bu çeşme-i nev-râh-ı ‘aŧâ-yı dil-cû
3 Menba‘-ı cûdınıñ âyâ bir ayaġıdır kim
Cereyân etdi bu vâdîde degildir bu śu
280
4 Pederi rûĥına çün eyledi ecriñ ihdâ
Çaġladıķça erişe rûĥına raĥmet śu śu
5 Dest-i Ĥaydar'dan içe rûz-ı cezâda Kevŝer
Ħânedânıyla ola mažhar-ı elŧâf-ı ķamu
6 Ķaŧre nûş-ı yem-i iĥsân ü ‘aŧâsı ‘Âkif
Levĥ-i ħayrâtına târîħ ederken ârzû
7 Çıķdı bir zemzeme-i şevķ ile dilden târîħ
Śu degil ‘ayn-ı şifâ mâye-i sükkerdir bu (1208)
30
KEŹÂ TÂRÎĦ
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Ħoşâ bu ŧarĥ-ı çeşme-i mâ’-i zülâl kim
Âŝâr-ı feyż-i cûd u seħâ-i ‘aŧâ budur
2 Gûyâ zebân-ı lûle ile der ki sû-be-sû
Dil teşnegâna Kevŝer-i ‘îş u śafâ budur
3 Âb-ı ĥayâta eyledigi-çün memât ile
Ĥıżr ile işte cârî olan mâcerâ budur
4 Gel gel seniñdir işte seniñ teşne oldıġıñ
Merd-i dilâna baħş-ı dem-i cân-fezâ budur
5 Dedi bu ŧarza bende-i kem-ķadri târîħiñ
Ĥaķķâ ki ‘ayn-ı mâye-i śadra şifâ budur (1207)
281
31
KEŹÂ TÂRÎĦ
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Levĥaş'allâh bu dil-ârâ çeşmeyi
Etdi tecdîd Seyyid İsmâ‘îl Aġa
2 Bir atalıķ etdi bunda ŧoġrısı
Ķıldı rûĥ-ı mâdere ecriñ ‘aŧâ
3 Hem śuyın buldurdı fülk-i himmetiñ Yapdı bu ŧâbyâyı bir sâĥil-serâ
4 Öyle te’sîs eylemiş bildim ki bu
Sedd-i İskender gibi bulmaz fenâ
5 Śordum ‘Âkif'den esâs-ı târîħiñ
Ŧuymadıñ mı dedi İsmâ‘îl Aġa (1214)
32
TÂRÎĦ-İ VİLÂDET
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Levĥaş'allâh feyż-i pâk-i sırr-ı ehlü'llâh ile
Ĥaķ'dan İsmâ‘îl Aġa'ya oldı bu ŧıfl-ı celî
2 Ya‘nî bâ-feyż-i nesîm-i dil-güşâ-yı ma‘nevî
Bâġ-ı śulbinden vücûda geldi bir zîbâ güli
282
3 Ola yâ Rabb ta‘aşşuķ Ĥażret-i Mollâ-yı Rûm17
Ŧûl-i ‘ömr ile ŧarîķ-i nâzenîniñ kümmeli
4 Evc-i fikr-i es‘adından vâlidiniñ ‘Âkifâ
Ŧoġdı bu ŧârîħ-i beyt-i zâde-i ŧab‘ u dili
5 Baş kesüp bu çâker-i Monlâ-yı Rûm târîħ dedi
Mehd-i iķbâlde śalınsun nâz ile Dervîş ‘Alî
33
TÂRÎĦ-İ CİSR
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ķulzüm-i ‘âŧıfet-i Ĥażret-i ‘Oŝmân Paşa
Bu ķażâ-yı feraĥ-efzâda olunca cûşan
2 Cûş edüp himmet-i vâlâ-yı Emîn Beg de hemân
Yapdı bu cisr-i nev-îcâd u laŧîfi der-ân
3 Evrenos-zâdeligin eyledi ya‘nî icrâ
Böyle âŝâr-ı cemîl eyler aśîl-zâde olan
4 Leb-i deryâya ‘aceb zîb ü śafâlar verdi
Olmasunlar mı selâmetle geçenler ħayrân
5 Geçme köprü diyüşürsem dil-ârâsına baķ
Himmet-i Âśaf-ı ġâzîdir ĥaķîķatde beyân
17 Vz. bozuk.
283
6 Yalıñız anı degil beldeyi âbâd etdi Dil-i ‘âşıķ gibi olmuşdı ser-â-ser vîrân
7 Cümle dil-mürde-i vîrâneyi etdi iĥyâ
Ĥâśılı buldı bu maĥrûsa yeñi başdan cân
8 Var ede dünyâda ol źât-ı kerîmü'ş-şânı
Cümle sükkân-ı vilâyetle Cenâb-ı Yezdân
9 Bir du‘â-gûna dedi târîħiñ ‘Âkif göricek
Sırr ede seyl-i fenâdan anı dâ’im Mennân (1214)
34
DÎGER TÂRÎĦ-İ CİSR
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Şerîf-zâde Emîn Beg Efendi'niñ kim Ĥaķ
Kitâb-ı źâtını etmiş fünûn-ı ħayra sebaķ
2 Bu cisre eyleyüp himmet yapup yaķışdırdı
Ħalâśa verdi anıñla bu ‘arśaya revnaķ
3 Ĥarîr-i ħâme-i ‘Âkif dedi bu târîħi
Cisir deyüp geçemen ne resim-i dil-keş baķ (1214)
284
35
TÂRÎĦ-İ ŦÛĠYÂN-I MİLLET-İ RÛM
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Mâverâ-yı perde-i şerde ħayâl-bâz-ı felek
Yine bir şem‘-i felâket-zâ fürûzân eyledi
2 Bir ħafî ta‘b-ı cesîm-i fitne-engîzi meger
Ķalmış idi anı da şimdi nümâyân eyledi
3 Geçmemişdi hiç şü’ûnât-ı ħayâlinden daħı
Kimseniñ bu fitne kim bu devr-i i‘lân eyledi
4 Ya‘nî vâķı‘ olmamışdı devr-i Âdem'den berü
Ehl-i İslâm üzre ķavm-i Rûm ŧûġyân eyledi
5 Oldı iżmiĥlâline milletçe bâ‘iŝ kendiniñ
Lîk İslâm'ı daħı min-vech perîşân eyledi
6 Mora'nıñ ez-cümle bi'l-cümle ķılâ‘ın żabt edüp
Ħalķına kâfir nice cevr ü firâvân eyledi
7 Bir fesâd-âlûd-ı ‘âlem vaķ‘a-i ârâm-riyâ Olmamışdı bir devirde kim bu devrân eyledi
8 Ħayrı münticdir be-luŧfu'llâh bunuñ da śoñı
Müslime zîrâ Ħudâ çoķ luŧf u iĥsân eyledi
9 Bir ‘aceb göñüldi hâtifden dedi târîħini
Yoġ idi hîç bir vuķû‘-ı Rûm ŧuġyân eyledi (1235)
285
36
TÂRÎĦ BERÂY-I ĦÂNĶÂH-I CENÂB-I PÎRÎ BABA DER-SÎROZÎ
BÂ-HİMMET-İ ŞEYĦ ŚÂLİĤ EFENDİ
Müstef‘ilün müstef‘ilün müstef‘ilün müstef‘ilün
1 Ħoşâ bu dergâh-ı güzîn bu ħânķâh-ı cân-fezâ
Hem câmi‘-i ehl-i sücûd hem kân-ı merdân-ı Ħudâ
2 Bu bir tecellî-ħânedir nâdâna bir kâşânedir
Cennet degildir yâ nedir ħayrân olur âdem aña
3 Firdevs'e bir revzen midir Ŧûr-ı muķaddesden midir
Yâ vâdî-i Eymen midir dürli tecellî rû-nümâ
4 Bunda yatur bir pâdşâh âgâh dil-i pür-intibâh
Feyż-iĥtişâm himmet-sipâh bir taĥtgâh dense sezâ
5 Bu bir erenler şâhıdır âgâhlar âgâhıdır
Pîrî Baba dergâhıdır bu ‘arş-sâ-yı rûşenâ
6 Ķalb-i ġarîb-veş vâķı‘â olmuşdı vîrân žâhirâ
Himmet edüp bir er aña oldı cedîd-i dil-güşâ
7 Öyle bir er ki çâre-res dermânde-i bî-kâr ü kes
Bir Ĥıżr-dem ‘Îsî-nefes her nažrası bir kîmyâ
8 Öyle bir er ki yek nažar etse türâba zer eder
Dergâhınıñ iksîr eger ŧopraġıdır dersem sezâ
9 Ya‘nî Cenâb-ı Şeyħ-i mâ Şeyħ Śâliĥ-i feyż-iķtidâ
Bâdî-i ħayr oldı aña bâ-yümn ü tevfîķ-i Ħudâ
286
10 Bir nîm-nigâh ile hemân oldı bu dâr-ı kudsiyân
Ħalvetgeh-i kerrûbiyân me’vâ-yı ħâś u ittiķâ
11 Bevvâbı fażl-ı Kirdigâr ħuddâmı vecd ü ĥâli var
Her bu riyâ berg-i bahâr ferrâşı olmuşdur śabâ
12 Ey sâlik-i râh-ı İlâh v'ey ŧâlib-i feyż ü refâh
Maķśûduñ ise intibâh gel sür yüzüñ eyle du‘â
13 Gel bundadır rüşd-i reşâd bunda olur himmet mezâd
Budur śafâ-ħâne murâd ver naķd-i dil al tûtiyâ
14 ‘Âkif edeb ile yeter girmez bu bâzâra hüner
Himmet ise maķśûd eger etmez dirîġ ol pür-‘aŧâ
15 Ķonsa niŧâķ-ı çarħa ger lâyıķ bu târîħ ü eŝer
Bir ķalb-i pâk ü śâliĥ er ĥayâsıdır Pîrî Baba (1228)
37
TÂRÎĦ-İ LEBÛŦ PAŞA
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Getirüp Dürzî Ŧaġı'ndan bir ayı sîmâyı
Śandılar âdem oġulı beyâbân-ârâyî
2 Etdiler semt-i Selânîk'e vezâretle hemân
Ķoydılar śaff-ı vülâta o Paşa ĥâşâyı
3 Kim görürse anı ħar-bende başı žan eyler
Bu mı śaŧvet bu mıdır debdebe-i Paşayî
287
4 Bilmediler ki o bir ažlem-i maħlûķ imiş
Âteşe verdi vilâyetçe faķîr ü bâyı
5 İş görür žann ile düstûr-ı mükerrem diyerek
Atdılar ortaya Paşa diyü zorbayı
6 Ħaŧ fülûsı demeden ġayri laķırdı bilmez
Burasıñ śandı o derzü yapılu ‘Akbâyı
7 ‘Arabistân'da daħı şöhreti Ĥaccâc imiş
Etmiş iflâs be-kef ħâzin-i Ŧomanbây'ı
8 Ġılžet-i ŧab‘ı da ol mertebe kim keşf etdim
Diñlemez śûret-ħumâr olsa śadâ-yı nâyı
9 Bir alay sûy-ı ķarîn daħı alup eŧrâfın
Bulsa yaġmaya verir para içün dünyâyı
10 Ŧoyamaz aķçeye Ķârûn'ı boķıyla yutsa
Görmedim öyle kömüş göz hezeyân-gûyâyı
11 Öyledir dânişî de kâtib-i dîvânı eger
Farķa ķudret yoķ ‘Azâzîl de ķosa imżâyı
12 Şeyŧanetde olup İblîs daħı maġbûnı
Nâmını yazsa çü lâ-ĥavle yazar imlâyı
13 Nice śûret vererek reyb ü riyâya dâ’im Âlet-i mekr ü ĥiyel etmiş idi taķvâyı
14 Elde tesbîĥ ü ‘aśâ öyle mürâ’î bu kim
Žâhirî sübĥa çeker gizlü çeker śahbâyı
288
15 Nice bî-cürm kesüp başların îśâl ederek
Etdi iġfâl dür-i ma‘delet-i ‘ulyâyı
16 Eyledi Rûmili'ni dürlü ĥiyelle taĥśîl
Śavb-ı ‘âlîye ķu‘ûd eyledi śan bir ayı
17 Gezüp elden ele etbâ‘da eyâlet mühri
Öyle nâdân ne bilür ķıymet-i câh u câyı
18 Az vaķitde anı da eyledi telvîŝ âħir
Kendi kesb eyledi menfâ-yı Dimeŧoķa'yı
19 Dedi bir fâris-i meydân-ı süħan târîħiñ
Cündî-i rind-i felek atdı Lebûŧ Paşa'yı (1238)
38
TÂRÎĦ-İ DÎGER
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
Çıķup bir fâris-i meydân-ı imlâ dedi târîħin
Bu ‘arśagâhdan Allâh Lebûŧ Paşa'yı ķaldırdı (1238)
289
1
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ey mühürdâr-ı veliyyü'n-ni‘amı sulŧânım
Ħâŧır-ı nâzikiñ ey menba‘-ı irfân nicedir
Evvelâ maķśad-ı ķuśvâ o ehemm-i maŧlûb
Ol veliyyü'n-ni‘am-ı ĥaydar-ı devrân nicedir
2 Teng eder mi daħı düşmenlerine gökle yeri
Ħûn-ı kâfir mi içer teşne-i dil-şemşîri
Mîħ olan düşmenine tîr-i ‘adû tedmîri
Ķahrı ru‘b-âver-i cângâh-ı Nerîmân nicedir
3 Kim odur mažhar-ı ħûb-ı ħilķat-i pâk-nijâd
Tîġ- ı ħûn-ħˇâr-ı gürûh-ı fiten ü şerr ü fesâd
Ķalemi dâġ-zen-i tîre-i ķalb-i ĥussâd
Ya‘nî źî-seyf ü ķalem şâh-ı süħandân nicedir
4 Źât-ı vâlâ-güheri Ĥaķķ'a emânet olsun
Yine ‘azm eyler ise nâ’il-i nuśret olsun
Dâmeniñ boşlamam isterse ķıyâmet olsun
Bendesi oldıġım ol ma‘den-i iĥsân nicedir
5 Ketħüdâ Beg o keremkâr u mekârim-pîşe
Her umûrında baśîretle ħayır-endîşe
İstiķâmetle odur hep yarayan her işe
O ‘inâyetli o devletli o źî-şân nicedir
6 Ħazînedâr Aġa o gencîne-i rüşd ü iź‘ân
Ħidmetiñ sîm ü zer etmeklige eyler cevelân
Bûte-i tecribede ķal‘ele olmuş sûzân
O güher-veş nažara lâyıķ u şâyân nicedir
291
7 Çuħadâr Aġa ki śıdķ ile ŧutar her kârı Śâfdır ben gibi yoķ ĥîle ile bâzârı
Ŧur kim ammâ hele söz añlayayım der bârî
Özi śaġlam sözi reftâr-ı levendân nicedir
8 Yâ şecâ‘atli imâm-ı śaf-ı erbâb-ı ġazâ
Muķtedâ-yı śınıf-ı pâk-dilîrân-ı veġâ
Rüstem'e nisbet ederlerse degil mi ıŧrâ
O şi‘ir sâriķi ol yapma süħandân nicedir
9 Câme-şûy-ı adaşım yâ o nežâfet-pîrâ
Hep temiz ŧutmadadır maślaĥatıñ ser-tâ-pâ
Hele ĥâfıž gibi kirlüleri sevmez aślâ
O faŧânetli ser-i tâc-ı nazîfân nicedir
10 Yâ tütinci başı ol ħalķı ĥalîm ü â‘lâ
Zıvanasından işi çıķmadan eyler îfâ
Yansa tütse çü duħân ĥâlini etmez ifşâ
O mülâyim-meniş ol şâh-ı edîbân nicedir
11 Ħidmetinde tekâpû üzre çıbuķ çaldırmaz
Sert ŧutar her işini öyle yavaşça ŧutmaz
Râstdır kârına mâr-pîç gibi ķıvrılmaz
Sebaķ-âmûz-ı rıżâ bende-i fermân nicedir
12 Mûsiķî ħˇâcesi yâ ĥâfıž-ı şeydâ ‘acabâ
Burnu enfiye ŧolu kirli gezer mi ĥâlâ
Ĥüsn-i śavtına edâsına sözüm yoķ ķaŧ‘â
O siyâdetli şeŧâretli ħoş-ilĥan nicedir
292
13 Beste baġlar mı ġazâ güftelerine dâ’ir
Yâ o vâdîde nevâsâz mıdır ol mâhir
Bü'l-hevesdir bilürüm yoħsa ‘aceb ol kâfir
Anda da var mıdır aġnâmı o çûbân nicedir
14 Nedir ol kirli yaķa boķ bulaşıķ üst ile baş
Aġzı burnı bulaşur enfiyeye tâ göz ü ķaş
Lîk âġâzesi şâyân u ŝenâ vü şâpâş
Mûsiķîde hem o Fârâbî-i devrân nicedir
15 Yabce yabce girelim baĥŝ-i Dede ‘Oŝmân'a
Kibri yoķdur severim ħûb ŧaşur yârâna
Mûcib-i revnaķ olur bezmgeh-i ‘irfâna O nümâyişli žârîf pezevengân nicedir
16 Ķanlı necsinden eline sürerek bir iki reng
Yaralandım der imiş baħşîş içün ol pezeveng
Pek ķayıdsızdır olur cünbiş içün gâhî Fireng
Lâ’übâlî nemek-i bezm-i žarîfân nicedir
17 Nice dervîş ise de bir o ķadar kâfirdir
Severim ŧoġrı göñül almada pek mâhirdir
Pezevengligini der kim žürefâ žâhirdir
Rûĥumuñ sevdigi ol ķaşmer-i devrân nicedir
18 Gelelim ‘Âkif o sâ’ir ķapu yoldaşlarına
Eylerim ‘arż-ı du‘â tâ ki başdan serine
Ede ıķ‘âd Ħudâ cümleyi yerlü yerine
Bizi de Tañrı ķavuşdıra o iħvân nicedir
293
2
BU MANŽÛMENİÑ ŹEYLİNE ‘ARŻ-I ĤÂL MA‘RİŻİNDE
YAZDIĠI MURABBA‘DIR
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün
1 Ey ‘âlî-himmet ‘âlî-şân efendim
Nem olsun źâtıña şâyân efendim
Şi‘irdir şâ‘iriñ vârı cihânda
Ķabûl eyle bunı źî-şân efendim
3
TERCΑ BÂ-ĠAZEL-İ MUĦLİŚ YÛSUF PAŞA
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Olmada pür-gû şeker-ħandıñ ile ħâmûşlar
Maķdemiñle hep ayaķlandı begim serħûşlar
Bezme teşrîfiñ ile geldi egerçi cûşlar
Bir iki śahbâ śununca gitdi ammâ hûşlar
2 Śoĥbeti kesdiñ niçün ‘uşşâķdan ey ġonca-leb
Pek ħafâ-yı nâza çekdi perçemiñ n'oldı sebeb
Çâk çâk olsun girîbânı fütâdeñ gibi hep
Kâkül-i ‘anber-feşânıñ sırr eden ser-pûşlar
3 Ħâk-sâr olsam da ‘aşķıñda seniñ etmem keder
Eyleseñ tek sâĥa-i śâd-çâk sînemden güźer
Pây-mâl-i Edhem-i ķahrıñ daħı olsam eger
Dâmen-i nâzıñ girerse destime kim boşlar
294
4 Dil kemend-i zülfine bir bende-i dîrînedir Sâye-veş-i ‘uşşâķ-ı üftâdeñ degildir de nedir
Bâde-i la‘l-i revân baħşına diller teşnedir
Diş biler nuķl-ı zenaħdâna velî mey-nûşlar
5 Ġayridir gülzârda keyfiyyet-i ‘îş u śafâ
Ħayret-efzâdır bahâr eyyâmı ammâ ‘Âkifâ
Başķa bir ĥâlet verir vaķt-i şitâda Muħliśâ
Yâr ile tenhâca źevķ-â-źevķ nûş-â-nûşlar
4
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Âh ey ŧıfl-ı civân-pâre pesendîde-edâ
Berg-i gülden mi yaratmış seni Mevlâ ‘acabâ
Sevdi cânım seni ben eylemem inkâr u riyâ
‘Âşıķım âşıķ efendim dil ü cân ile saña
2 Sen de ey ŧıfl-ı terim böyle revişciklerine
Gâh biñ nâz u edâlarla gülüşcüklerine
Ki teġâfülle ġażab gâh bilişciklerine
‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña
3 Eylediñ ‘aķlımı yaġma a civân-pârecigim
Bir nigâh et baña bârî a gözi ķaracıgım
Artdı derdiñle ciger-pâredeki yaracıgım
‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña
295
4 Beni aġlatma amân dîde-i pür-ħûnuñ içün
Pây-mâl etme meded ķamet-i mevzûnuñ içün
Velî zâr etme çü bülbül leb-i gül-gûnuñ içün ‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña
5 Nedir o ŧatlu kelâmıñ o şeker ħandeleriñ
O ķaba baķışıñ ol ruħlarıñ ol çeşm-i teriñ
Âh ‘Âkif'den ‘aceb yoķ mıdır aślâ ĥaźeriñ
‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña
5
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Fikr-i zülfüñle gece feryâdıma sensiñ sebeb
‘Aşķ-ı la‘liñle meye mu‘tâdıma sensiñ sebeb
Bu ħarâb-âbâde-i âbâdıma sensiñ sebeb
Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb
2 Târ-ı gîsû-yı ķafâdârıñla el bir eylediñ
Bu dil-i dîvâneyi der-bend-i zencîr eylediñ
Çeşm-i câdûlarla bilmem ki ne tedbîr eylediñ
Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb
3 Ġamzeye ħançeri o sürüp sînem âl ķan eylediñ
Ŧaġıdup gîsûlarıñ ‘aķlım perîşân eylediñ
Ĥâśılı yaġmaya verdiñ śabrı tâlân eylediñ
Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb
296
4 Dil şehîd-i nîze-i ‘aşķıñdır ey ķaşı kemân
Eylemek ĥâcet degildir tîr-i müjgâna nişân
Ħâl u gîsû dîde vü ebrû bir âletdir hemân
Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb
5 Bunca feryâdım işitdiñ raĥm edüp dâd etmediñ
Var benim bir ‘Âkif-i zârım diyü yâd etmediñ
Neyleyim yaķdıñ sarây-ı göñlüm âbâd etmediñ
Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb
6
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ey gül-i bâġ-ı edeb ķâmet-i serv-i nâzım
Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım
V'ey gülistân-ı śabâĥatde gül-i mümtâzım
Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım
2 Gül-i terden daħı terdir ruħuñ ey yâr seniñ
Bûy-ı gülden teniñe câme olur yâr seniñ
Çeşm-i bülbülden ise sâdeleriñ var seniñ
Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım
3 Gülgüli câmeleriñ ķat ķat ayaġınca dehen
Nice zer-beft ŝiyâbında var ey sîmîn-ten
Ķamet-i nâzıña layıķ śorar iseñ benden
Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım
297
4 Nesc olunsa berg-i gülden de saña bir sâde
Ķabâdır ķaddine nisbet o gül-i âzâde
Buldı ‘Âkif gezerek bâġçe-i ĥulyâda
Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım
7
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Bu göñül ne gülde ne gülşendedir
Sendedir dîvâne göñül sendedir
Kimseye ne bende ne efgendedir
Sendedir dîvâne göñül sendedir
2 Gülsitân-ı göñlümüñ sensiñ güli
Neyleyim gülzâr u bâġ u bülbüli
Baġbân başına çalsun sünbüli
Sendedir dîvâne göñül sendedir
3 Var iken ħaŧŧıñ çemenzâr istemem
Ruħlarıñ yanında gülzâr istemem
Ben efendim ġayri bir yâr istemem Sendedir dîvâne göñül sendedir
4 Bûy-ı gülden mi ħamîr olmuş teniñ
Berg-i sünbülden midir pîrâheniñ
Dilberâ ma‘lûmuñ olsun bu seniñ
Sendedir dîvâne göñül sendedir
298
5 ‘Âkifâ bir ġayra döndürmem yüzüm
Mâh-ı ‘âlem olsa da görmez gözüm
Dilberâ tâ ĥaşre dek budur sözüm
Sendedir dîvâne göñül sendedir
8
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ŧoldı cânâ şöhreti kevn ü mekâna perçemiñ
Sünbülistân içre olmuşdur yegâne perçemiñ
Baħtı bir zencîr olur gelmez beyâna perçemiñ
Verseler vermem hele ben bu cihâna perçemiñ
2 Şöhret-i küfri taġıldı Kâfiristân'a ķadar
Nûr-ı es‘addır ki neşr oldı şebistâna ķadar
Gitdi bûy-ı ‘anberîni sünbülistâna ķadar
Ķoķlasam bir kerre bârî ķana ķana perçemiñ
3 Ķâ’il olmam ‘ıŧr-şâhîler sürünsün mûyuña
İstemem sâyeñ refîķ olsun o servi boyuña
Râżı olmam dest-dırâz olsun śabâ şebbûyuña
Ŧaġılur ‘aķlım ŧaġıdıķça o şâne perçemiñ
4 Ķıl ķalemle yazmış emr-i fitneniñ ŧuġrâsına Başına teller ŧaķınup dûş olan sevdâsına
Yalıñız ‘Âkif mi dil-bend ŧurre-i ŧarrâsına
Bir ķażâ’-i der-ķafâdır ‘âşıķâna perçemiñ
299
9
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Çekinme târ-ı gîsûña begim dil bâġlayanlardan
Ķaçınma âteş-i ‘aşķıñla sîne daġlayanlardan
Biri de bendeñim işte ġamıñla aġlayanlardan
Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan
2 Saña ey nev-nihâlim aķdı göñül cûylar-âsâ
Görünmez ķadd-i ħoş-naħlıñ yanında çeşmime Ŧûbâ
N'ola ġarķ-âb-ı reşk-i ĥayret olsa cûylar zîrâ
Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan
3 Seniñle şîr-ħˇârım Sütlice'den eylesek yelken
Bahâriyye śafâsın sünbül-i zülfiñle etsem ben
Be-câdır soñra Kâġıd-ħâneye varsaķ da seyr etsen
Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan
4 Zülâl-i la‘liñ içündür seniñ bu mâcerâ bu dâd
Ĥasedden çoķ mı atsa baĥre kendin nehr-i Sa‘d-âbâd
Çoġaldı reşk ile cûlarda cânâ cûşiş-i feryâd
Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan
5 Beşiktaş'da alup mehd-i ħayâle ŧıflı cânânım Lebiñ bûs eyleyince geldi ‘Âkif aġzıma cânım
Eder bu mâcerâ-yı ĥâlim işrâb çeşm-i giryânım
Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan
300
10
TAŻMÎN BE-MIŚRA‘-I CENÂB-I ŞEYĦ ĠÂLİB-İ MERĤÛM
Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlün fâ‘
1 Rindiz mey ü maĥbûb ile gûyâyız
Iķlîm-i ħarâbâtda biz dârâyız
Şûrîdeyiz âvâreleriz şeydâyız
İķrârda hele ammâ pâ-ber-câyız18
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
2 Düşdük heves-i zülfe hevâdârız biz
Âşûbda-gîsûya ķafâdârız biz
Śûfîce ... mâ’il-i dildârız biz
Gerçi dedigiñ gibi günehkârız biz
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
3 Etdi varaķ-ı zühdümi berbâd hevâ
Yoķ nüsħa-i âmâlda lafž-ı taķvâ
Hep bedreķa-i nefs ile dâ’im hem-pâ
Şer işlere biz pîş-rev olduķ ammâ
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
4 Bu câm-ı müdâm mey ile mi hep ŧolsun
Çehrem elem-i yâr ile mi hep śolsun
Zülfiyle mi geçsün günümüz bu n'olsun
Biz böyleceyiz gerçi velî ĥamd olsun
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
18 Bu mısraın vezni “Mef‘ûlü mefâ‘îlün mefâ‘îlün fâ‘”dır.
301
5 Bâzâr-ı dil-ârâda geçürdük kârı
Śarf eyledik ol kâlelere hep vârı
Rindânıñ ezelden bu olurmuş dârı
Vâreste-i çirk-âb-ı riyâyız bârî
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
6 Biz semt-i ħarâbâta olduķ çün źâhib
Hem şâhid-i bâzârına olduķ râġıb
Naķş-ı śuvere olduķ ise de ŧâlib
‘Âkif bu yeter çünki buyurmuş Ġâlib
Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız
11
TAĦMÎS BÂ-ĠAZEL-İ MUĦLİŚ YÛSUF PAŞA
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Güldür o ġonca-fem ü ķabâ ise ħârıdır
Ruħsârı üzere ħaŧ-ı nev bir bahârıdır
Cevr eylemek o şûħuñ ezelden şi‘ârıdır
Yâriñ cefâsı ‘âşıķına eski kârıdır
Seng-i sitemleri de baña yâdgârıdır
2 Žann etme duħter-i rezi rindi be-kâm eder
Hemşîresin ĥarîf-i neşât-ı ĥarâm eder
Bir cür‘a gösterüp dili mest-i müdâm eder
Sâġar-keşân-ı vuślatı rüsvâ-yı ‘âm eder
Bintü'l-ineb dedikleri bir ķoca ķarıdır
302
3 Pek âfet oldı ol perî-zâdım amân amân
Ķırdı geçürdi dilleri ol çeşm-i ķahramân
Mesħûr oldı dîde-i câdûsına cihân
Lemĥü'l-baśarda ‘âlemi tesħîr eder hemân
Dil verdigim o şûħa benim ıżŧırârîdir
4 Sâġar vesâtetiyle olup yâra leb-be-leb
‘Arż eyledim ĥikâyet-i derd-i derûnı hep
Ĥâżır idi cifâna müheyyâ idi ŧarab
Aĥbâbı bezm-i bâde-perest eyleyen bu şeb
Câm-ı leb ile çeşm-i siyâhıñ ħumârıdır
5 Gîsûlarında geçdi günüm ķîl u ķâl ile
‘Ömrüm tükendi âmed ü reft-i kelâl ile
Bildim merâm-ı ġamzelerinden su’âl ile
Şâhîn baķışlı murġ-ı dil ķapdı âl ile
Bend etdi târ-ı zülf-i siyâha şikârıdır
6 ‘Âkif ne ħûbter olur eş‘ârı Muħliś'iñ
Meşhûrdur o nažm-ı füsûnkârı Muħliś'iñ
Birdir güherle nüsħa-i efkârı Muħliś'iñ
Bu nażm-ı tâze-kilk-i güher-bârı Muħliś'iñ
Erbâb-ı ŧab‘a başķaca bir bergüźârıdır
303
12
TAĦMÎS-İ MUŦARRAF BÂ-ĠAZEL-İ ESRÂR DEDE
Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün
1 Yâ Rab bu benim baĥt-ı siyâhım ne belâdır
Derler śavâb etdigime a‘yân-ı ħaŧâdır
Hem çekdigim ol cevr ü cefâlarda śafâdır
Yâ Rab bu ne ŧâlî‘ ne tecellî-i fenâdır
Ħûrşîd-i cihâna nažar etsem de ķaradır
2 Yâ Rab ne tükenmez bu muśîbet bu melâmet
Bu derd-i felâket bu sefâlet bu ĥaķâret
Yetmez mi bu ĥâlât-ı meśâ’ib bu küdûret
Yoķ mı bize bir cây-ı śafâ semt-i selâmet
Ten yandı göñül ķalmadı cism ise fenâdır
3 Yâ Rab bu ħalķa ne ki ķıldımsa dem-â-dem
Vermekde baña şerbet-i bihbûda bedel sem
Eylik ki ne etdim bulurum hep yerine kem
Uġurlarına başımı ķoyduķlarım âdem
Her birisi bir śûret ile ŧâ‘ne sezâdır
4 Dervîş ola da düşmeye mi âteş-i ‘aşķa
‘Âşıķ degil ol vermeye mi meh-veş-i ‘aşķa
Dûçâr gerek ĥâli anıñ sûziş-i ‘aşķa
Etmezse siper sînesini tîr-keş-i ‘aşķa
Bi'llâh anıñ sikkesi âlât-ı riyâdır
304
5 Ben nûr-ı Muĥammed görürüm rûy-ı śanemde
Nâmım ki müsavî ŧutarım medh ile źemde
Ülfete mizâcım degilim pîş ile kemde
Envâ‘-ı ĥużûrı görürüm sâgar-ı Cem'de
Sen söyle ki śoñı bu küfürdür bu ħaŧâdır
6 Ĥayf aña demezmiş baña bir kez o cefâkâr
Çün ‘âşıķım olmuş olayım ben de aña yâr
Yâr olmasa da eylese ‘âşıķlıġım iķrâr
‘Âkif dese luŧf ile n'olurdı o sitemkâr
Esrâr benim ‘âşıġım olmaġa sezâdır
13
MUŦARRAF TAĦMÎS BÂ-ĠAZEL-İ CELÂL PAŞA
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Felek tennûre-pûş abdâlıdır ol şûħ-ı devrânıñ
Şafaķ dâmân-gîr-i ilticâsında o cânânıñ
Kemer-bendi elif lâmındı olmuş kehkeşân anıñ
Döner pervâne-veş neyyir umar dergâh-ı iĥsânıñ
Ŧutuşmuş dâmen-i şem‘-i ruħında mâh-ı tâbânıñ
2 Ne bilsün reng-i la‘li çihre-i ħûrşîd-i ‘âlemde
Ķamer pür-lekkedir teşbîh olunmaz olsa tev’emde
O keyfiyyet ki var la‘linde yoķdur sâġar-ı Cem'de
Ne śarķar mihr ü mâh âfâķı seyre böyle her demde
Gelüp görsün şafaķ rengini devrinde o cânânıñ
305
3 Yaraşmış âl âl üzre ķabâlar penbe ruħsâra
Śanasıñ bir gül-i zîbâdır ol ser-ĥîle yek-pâre
Döner bir şu‘le-i cevvâledir kim gelmiş iķrâra
Dehânı sırr-ı ġaybü'l-ġaybdır ki gelmez iķrâra
Ruħı ‘aksinden almış revnaķı gül-reng ħaftânıñ
4 Ķoyup śad-nâle vü naġra dil-i pür-sûz-ı ‘âşıķdan
Şerâr-ı âteşîn çıķmaz da neyler baġrı yanıķdan
O gül ten nûra dönmüş çıķmış eşķâl-i ķabâlıķdan
Ne ĥâcet muŧrib âġâza nevâ-yı dil-güşâlıķdan
Semâ‘-ı nâyı baśdırdı ķudûmı şâh-ı devrânıñ
5 Ķudûm iñler döner dilber-i ħande śaf-be-śaf derler
Döger gögsün def ol şevķ ile ziller ŧaķınup yer yer
Gelüp neyzenlere ĥâl-i âteş ‘uşşâķı üflerler
Girift-i çille-i hicrân olan bilmem ki nişlerler
Ney-âsâ gel enîniñ gör hele ‘uşşâķ-ı nâlânıñ
6 Śanasıñ ķubbe-i aŧlâs döner pervâne eŧrâfıñ
Be-câdır seb‘a-i seyyâre seyyâĥ olsa eknâfıñ
‘Uŧârid ħâme-i zerrîn ile yazmaķda evśâfıñ Ŧutuşmuş âteş-i ĥasretle eźyâl-i dili Ķâf'ıñ
Yaķar bâl ü per-i ĥâli şu‘â‘-ı şem‘-i gerdânıñ
7 Boyandı ħûn-ı zaĥm-ı tîġ-ı hicriñle ten-i ‘uşşâķ
Śarardı reng-i rûy-ı ĥasretiñle sîne-i müştâķ
Ne reng etdiñ ki pür-ħûn oldı böyle dâmen-i âfâķ
Çü murġ-ı bismil ‘uşşâķ ıżŧırâb-âlûd-ı istiġrâķ
Ne allar eylediñ ķıldıñ şehîd-i merd-i meydânıñ
306
8 Ne renge uġradı bilmez bu abdâl-ı ‘abâ-pûşın
Ne âl etdiñ ki öldi yek-nažarda mest-i medhûşın
Bu söz taĥķîķdir olsun efendim zîb-i menķûşın
Ki hicr-i câm-ı la‘liñle olan sersâm-ı bî-hûşın
Sevâd-ı ‘aynına girmez libâs-ı ħûr u ġılmânıñ
9 Diler dergâhını dervîş diler iseñ celâl ammâ
Külâh olmaķda pek melhûždur çün ‘Âkif-i rüsvâ
‘Azîzim bâr-ı küstâħı niyâzıñ gûş et icmâlâ
Firâķ-ı ħânķâhıñla gezer seyyâĥdır ĥâlâ
Hele geldikde de dûr etme andan luŧf u iĥsânıñ
14
TAĦMÎS BÂ-ĠAZEL-İ YÛSUF PAŞA
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Yine bir ķadd-i dil-cû dîdesi âhûdadır göñlüm
Nigâh-ı raġbetim yoķ mâha bir meh-rûdadır göñlüm
Degil şebbûda şimdi zülf-i ‘anber-bûdadır göñlüm
Şikenc-i zülf-i ruħsârıñ ile fersûdedir göñlüm
Śaķın sen śanma kim ey mâh-veş âsûdedir göñlüm
2 Bu gün geşt eyler iken bâġzâr-ı dehri bî-pervâ
Dehânıñ gibi baķdım görmedim bir ġonca-i zibâ
Güźergâh-ı ħayâlimden geçürdüm ‘Adn'ı ser-tâ-pâ
Nihâlistân-ı fikretde ederken cüst-cû cânâ
Olup reftârına mâ’il ķad-i dil-cûdadır göñlüm
307
3 Ħadeng-i-i tîr-i müjgânından aślâ olmadım sâlim
Yine ey ķaşı yây cevriñle budur demedim ĥâlim
Yazıķ seng-i ‘ıŧâb u ķahırıñ ķırdıñ per ü bâlim
Ŧoķunma sîne-i pür-dâġıma bârî yeter žâlim
Ki çarħ-ı tîr-i ġamzeñ ile ħûn-alûdedir göñlüm
15
TAŻMÎN-İ LEBÎB-İ CENÂB-I ĤAŻRET-İ PÎR
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Şu‘lelenüp dilde yine nâr-ı ‘aşķ
Yaġmaladı vârımı Tâtâr-ı ‘aşķ
Etdi beni ĥâśılı bî-zâr-ı ‘aşķ
Âh mine'l-‘aşķu ve ĥâlâtihî
Aĥraķa ķalbî bi-ĥarârâtihî
2 ‘Aşķ bir ‘ummâna bıraķdı beni
Dûzaħ-ı derd-i ġama ķaķdı beni
Neyleyim âteşlere yaķdı beni
Âh mine'l-‘aşķu ve ĥâlâtihî
Aĥraķa ķalbî bi-ĥarârâtihî
3 Bendeyi dîvâne eden ‘aşķdır
Göñlümi vîrâne eden ‘aşķdır
‘Âleme bî-gâne eden ‘aşķdır
Âh mine'l-‘aşķu ve ĥâlâtihî
Aĥraķa ķalbî bi-ĥarârâtihî
308
4 Başladı azara o mâh âh âh
‘Aķl u dilim etdi tebâh âh âh
Ķaldı çü sermâye bir âh âh âh
Âh mine'l-‘aşķu ve ĥâlâtihî
Aĥraķa ķalbî bi-ĥarârâtihî
5 ‘Âkif edince dile ‘aşķı hücûm Ĥasret ile sînemi etdi ķudûm
Böyle buyurdı bunı Molla-yı Rûm
Âh mine'l-‘aşķu ve ĥâlâtihî
Aĥraķa ķalbî bi-ĥarârâtihî
16
TAĦMÎS BE-ĠAZEL-İ FUŻÛLÎ
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Alma âhım dûd-ı serd-i pür-şerârımdan śaķın
Pek yıķıķdır ĥücre-i di-il inkisârımdan śaķın
El-ĥaźer seyl-i sirişk-i bî-ķarârımdan śaķın
Yaķma cânım nâle-i bî-iħtiyârımdan śaķın
Dökme ķanım âb-ı çeşm-i eşk-bârımdan śaķın
2 Reşk eder her śubĥ-ı Nişâbûr śubuĥgâhıma
Eyler âteşler sipend-efşân giyâh-ı âhıma
Söz ķatabilmez nevâ-yı bülbül âh u vâhıma
Śu verir her subĥ-dem gözyaşı tîg-i âhıma
Çoķ beni incitme tîġ-i âb-dârımdan śaķın
309
3 Ben neler çekdigimi firķatle śorma ey göñül
Ħaste-i ‘aşķım ben efsân ile yorma ey göñül
Nâr-ı hicr ile ciger-pârem ķavurma ey göñül
‘Aşķ odı yaķdı beni yanımda durma ey göñül
Bir ŧutuşmuş âteşim ķurb-ı civârımdan śaķın
4 Men ki baĥrım seyl-mânend çaġlamam aķmam düze
Yoķ nişânım çünki ‘Anķâ'yım çıķabilmem yüze
Śavrılup men gird-bâd-âsâ ķarışmam her ŧoza
Gerçi bir ħâk-i rehim kimse beni almaz göze
Çoķ ĥaķâretle nažar ķılma ġubârımdan śaķın
5 Ħˇâce-i bâzâr-ı ‘aşķım kâlem ‘envâ‘-ı elem
Seyl-mânendi ‘aķârâtım benim dîdemde nem
Bende-i Mollâ-yı Rûm'um bende birdir medĥ ü źem Şâh-ı mülk-i miĥnetim ħayl-i sipâhım derd ü ġam
Ħayl-i bî-ĥadd ü sipâh-ı bî-şümârımdan śaķın
6 Şâ‘ir eyler ol ķad-i mevzûna elbet i‘tibâr
Ķamet-i dil-cûya anıñ-çün bu dil śu-veş aķar
‘Âkifâ olmaz deme hîç bir gözi şefķat-şi‘âr
Ey Fužûlî ķanġı maĥbûbı ki sevseñ raĥmı var
Ķıl ĥaźer ancaķ benim bî-raĥm yârımdan śaķın
310
17
ĠAZEL-İ MUĦAMMES
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Saña kim dedi felek böyle sitemkâr olasıñ
Ehl-i dil düşmenini nâdâna vefâdâr olasıñ
Bu mıdır şîve-i ĥükm ile tebehkâr olasıñ
Çarħıñ âħir ķırılur bir gün olur zâr olasıñ
Ehl-i dil gibi felek sen de dil-i zâr olasıñ
2 Ne bulursuñ ayırup cânı cigergâhından
N'olur etmekde cüdâ mihr-i dili mâhından
Yoħsa ħavfıñ mı yoķ erbâb-ı ķulûb âhından
Gelür ol dem ki felek nâle-keş-i zâr olasıñ
Âh serv-i dil-i zârım gibi ber-bâd olasıñ
3 Saña ġadr etme ġıdâ mı yâ śafâ mı âyâ
Yoħsa yâver gül olur śanmada ‘aşķa eźâ
Sen śun‘ınla ķalursuñ bulur ‘uşşâķ rehâ
Bir gün etdikleriñe cümle peşîmân olasıñ
Ħâŧır-ı bâġbân gibi sen de perîşân olasıñ
4 Ehl-i derdiñ bu mezâyâsına ‘illet sensiñ
Sözde bu ħalķa mü’eddî-i felâket sensiñ
Ķaderiñ cümle velî arada âlet sensiñ
Senden ol şîve ile şükr-i şikâyet ederiz
‘Âkifâ neyleyeyim def‘-i ĥarâret ederiz
311
18
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Gözlerim ħîrelenür görmege ey mâh-liķâ
Ne cemâldir bu ki Ĥaķ eylemiş iĥsân saña
Bârek'allâh zihî ĥüsn ü mübârek sîmâ
Lîk hicriñ güzelim ŧâķat u sâmân-fersâ
Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña
2 Gül-i terden daħı terdir ruħuñ ey yâr seniñ
Ġonca bî-rûĥdur ey şûħ degişmem deheniñ
Bir śoġuķ sözdür eger ķar desem sîm-teniñ
Şâm u Hind ü Ĥabeş'e vermem efendim o beniñ
Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña
3 Beni bir derde düşürdüñ ki a şûħ-ı mümtâz
Çekme güç gizleme müşkil açıķ etmek olmaz
Yüzüme gül a cefâ-pîşe ne olurdı biraz
Bir günüm ŧoġdı benim diyeyim ey gül-i nâz
Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña
4 Beni al yanıña sâyeñ gibi ey gülbün-i ter
Saña bu ĥüsn ile Yûsuf baña ‘abdiñ diyeler
Şarķdan ġarba vara ‘aşķ ile nâmım yek-ser
Âh ŧâķat mi ķalur âteş-i hicr ile meger
Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña
5 Felegi yaķmaz ise âteş-i sûzânıma yuf
Ġarķa vermezse ger ‘âlemi giryânıma yuf
Çâk çâk olmaz ise şunda girîbânıma yuf Daħı etmezse eŝer zârıma efġânıma yuf
Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña
312
6 Yalıñız ‘Âkif-i zârında mı bu ġavġâlar
Çekilür ‘aşķıñ ile gizli ne âh u vâlar
Ey ananıñ ķuzusı dilde yatur babalar
Saña ne âh eŝer eyler ne de istid‘âlar
Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña
19
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Dilerim bir güzeliñ ‘aşķına dûçâr olasıñ
Düşesiñ perçeminiñ ķaydına ber-dâr olasıñ
Derd-i hicri ile dîden gibi bîmâr olasıñ Sen de bir sen gibi ġaddâra giriftâr olasıñ
Etdigiñ gibi beni vâlih ü bîzâr olasıñ
2 A cefâ-pîşe vefâ yoķ mı kitâbıñda seniñ
‘Âşıķ öldürme midir ķâ‘ide bâbında seniñ
Yoħsa ser-dâdeleriñ yoķ mı ĥesâbıñda seniñ
Sen de bir sen gibi ġaddâra giriftâr olasıñ
Etdigiñ gibi beni vâlih ü bîzâr olasıñ
3 A mürüvvetiz olur mı bu ķadar cevr ü eźâ
‘Âşıķ oldumsa günâh etmedim ey şûħ saña
İnkisâr eylemem ammâ dilerim ki cânâ
Sen de bir sen gibi ġaddâra giriftâr olasıñ
Etdigiñ gibi beni vâlih ü bîzâr olasıñ
313
4 ‘Âkif ölmekle ‘aceb çeşmiñe sıĥĥat mi gelür
Yoħsa üftâdeliginden saña rif‘at mi gelür
Söyle cânâ bu cefâ cismiñe râĥat mı gelür
Sen de bir sen gibi ġaddâra giriftâr olasıñ
Etdigiñ gibi beni vâlih ü bîzâr olasıñ
20
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Tel tel olmuş dökilüp gerdenine ol gîsû
Śaçı sünbül mi ŧaķınmış o güzel yâ şebbû
Aña olmaz ne benefşe ne de ‘anber hem-bû
Süzilüp murġ-ı dili śayda o çeşm-i âhû
Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû
2 O levendâne edâlar o revişciklerine
Yâ o ŧıflâne-ħırâmân o nemişciklerine
Gelmeyişcikler eder de o gelişciklerine
O teġâfüller edüp ĥâli bilişciklerine
Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû
3 Ala Mâtyâm diyerek alsam anı âġûşa
La‘l-i nâbın emerek dönsem idi serħûşa
Vaśf-ı ĥüsni ile deryâ gibi gelsem cûşa
Pek be-câ idi vedâ‘ eylesem ‘aķl u hûşa
Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû
314
4 Çün bahâr mevsimidir bu a göñül neyleyelim
Böyle bir ġonca-dehen dilbere meyl eyleyelim
Ħâlleri vaśfına ‘anber mi ne söz söyleyelim
Dehen-i nâzına nisbet nice mażmûn diyelim
Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû
5 Nuŧķa gelmez fem-i nâzik-teri sırr-ı mektûm
Noķŧa śıġmaz yâ o ĥâller nice râz-ı mevhûm
Ķıl ķadar gelmez o gîsûlarına cizye-i Rûm
‘Âkifâ mûy-ı miyânına be-hükm-i ma‘dûm
Sizi ey ‘aķl-ı ħıred ba‘de-zîn artıķ yâ hû
21
BÂZÂR TEKYESİ ĤAĶĶINDA SÖYLEDİGİ MEDĤİYYEDİR
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Râh-ı Ĥaķķ'ı münkir olma zâhidâ iķrâra gel
Baş kesüp ‘aşķ ile bu meydân-ı ĥâcet-vâra gel
Münkirândan el-ĥaźer merdân-ı Kirdigâr'a gel
Ķaçunup aġyârdan cân ile semt-i yâra gel
Bundadır kâlâ-yı ĥâcât-ı beķâ yalvara gel
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
2 Târik-i semt-i sûyu'llâh ol erenler kârıdır
Sâlikiñ terk-i sivâ derd-i devâ düşvârıdır
Rûzedârı ‘aşķıñ eyva'llâh rıżâ iħtârıdır Śanma ‘uşşâķıñ eden baş fedâ nâçârıdır
Bildigiñ şevķ-i śafâ bu cânbâzıdır
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
315
3 ‘Ârî-i çirk-âb-ı ġafletdir ŧarîķ-i Ħalvetî
Çirk-şû-yı keŝret ol kesb eyle feyż-i vaĥdeti
Külħan-ı sîneñde yaķ ħâşâk-ı ĥubb u raġbeti
Vaĥdeti keŝretde derc et bul âzâde râĥatı
Ķoy bu bendergâhda kâlâ-yı naķş-ı śûreti
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
4 Bunda gel bâkûre-i bâġ-ı ĥaķîķat-vârdır
‘Âşıķâna pîşkeş hep tuĥfe-i dildârdır
Ol ħulûś ile ŧalebde ne alursañ kârdır
Lîk žâhirbîn olup deme bu nâ-hem-vârdır
Dil verenler ‘aşķ alur bu bir ‘aceb bâzârdır
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
5 Ol gül-i maķśûd-ı gülzâr-ı ĥaķîķat bundadır
Bülbül-i naġme-serâ-yı bâġ-ı vaĥdet bundadır
Ĥubb u celvet bunda raġbet bunda ni‘met bundadır
Sikke-i cünbân rıżâya mažhariyyet bundadır
Nîstî bir Kenz-i maħfî'dir ķanâ‘at bundadır
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
6 Şâhbâz-ı evc-i ķudsîdir semâ‘-ı Mevlevî
Her rumûz-ı çarħı bir murġ-ı hümâ-yı ma‘nevî
Mün‘akis şeklinde tevĥîd-i rumûz-ı Meŝnevî
Mevlevî'dir râh-ı Ĥaķķ'ıñ ‘Âkif eñ çâbük-revi
Ħânķah-ı Ħalvetî'dir ol dilerseñ münzevî
Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel
316
22
ĠAZEL-İ MÜSEDDES
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Reh-neverd-i kûhsâr-ı firķatim śaĥrâ nedir
Ben o Mecnûn'um ki bilmem Ķays-ı bî-pervâ nedir
Dûstum farķ-ı ruħuñda mihr-i pertev-zâ nedir
Ĥasret-i la‘liñ unutdurdı mey-i ħamrâ nedir
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir
2 Ķoymam elden yüz çevirseñ de şikâf-ı dâmeniñ
Alurum Ken‘ân ise bûy-ı ter-pîrâheniñ
Eyledim hicriñde âyîne ħayâl-i gerdeniñ
Ĥâśılı germ-ülfet-i câm-ı firâķıñla seniñ
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir
3 Şâm-ı hicriñde ħayâl etdikçe mâh-ı ŧal‘atıñ
Bildim ey meh-rû felekde neydügin mâhiyyetiñ
Bî-vefâ fehm eylerim ben ki degildir ĥâcetiñ
Nûş oldun ben ise dârû-yı bezm-i firķatiñ
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir
317
4 Âh edersem kûşe-i hicriñde çoķ mı dilberâ
Bilmez idim tâ bu rütbe düşdügin göñlüm saña
Sâķî-i devr etdi âħir câm-ı vaślından cüdâ
Mest-i maĥmûram neyem bilmem ne ĥâl oldı baña
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir
5 Bilmez idim ben zehir-âb oldıġıñ câm-ı firâķ
Aşdı başımdan çenâr-âsâ şerâr-ı iştiyâķ
Serv-i nâzım sâye-i luŧfuñdan oldum çün ıraķ
‘Âkifa bu râzı ķıl vâ-beste-i rûz-ı telâķ
Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir
Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir
318
23
TÂŻMÎN-İ MAŦLA‘-I NÂBÎ-İ MERĤÛM
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Erdim śabâĥ-ı vaśla şeb-i firķat olmadan
Etdim şikest sâġar-ı hicrân ŧolmadan
Geçdim śırâŧ-ı berzaħ-ı ‘aşķı ķurulmadan
Geldi bahâr-baħş ... sermâ ŧuyulmadan
Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan
Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan
2 Bir gün uġurladım bu felekden ki sa‘âti
Bir ‘îd-ı sa‘d-ı ekber olup yoķ nuħûseti
Ġâfil bulundum źevķe degişdim meşaķķati
Hîç bâġbân eylememişdi bu ġafleti
Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan
Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan
3 Gösterdi yüz şikâf-ı tenefden ‘arûs-ı kâm
Verdim nuķûd-ı ‘aşķı alup ârzû-yı tâm
Bir śubĥ-dem esince nesîm-i seĥer tamâm
Nâgâh açıldı revzene-i gülşen-i merâm
Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan
Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan
4 Mir’ât ġayb eylemiş iken ħayâlini
Âyîne-veş nezârede buldum cemâlini
Seyr eyledim seĥerde şeb-i zülf ü ħâlini
Gezdim raķîbe körlük o bâġ-ı viśâlini
Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan
Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan
319
5 ‘Âkif bu nükte maŧmaĥ-ı ķâlim midir benim
Yâħûd gümân-ı žann-ı me’âlim midir benim
Bilmem ki ĥasbiĥal-ı maķâlim midir benim
Nefsü'l-emir mi yoħsa ħayâlim midir benim
Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan
Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan
24
TAŻMÎN-İ BEYT-İ MUĦLİŚ YÛSUF PAŞA
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Veren âfâķa böyle şu‘le ‘aks-i rûy-ı âliñdir
Bu târîkî-i zülf-i arża bâ‘iŝ hicr-i ħâliñdir
Tecellî-baħş olan Ŧûr-ı dile şem‘-i ħayâliñdir
Remîz-i Ve'd-duĥâ ‘ünvân-ı bürhân-ı kemâliñdir
Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir
Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir
2 Ķızardı çihre-i âfâķ ĥüsn-i şu‘le-nâbından
Görüp ħûrşîd rûyın yerlere girdi ĥicâbından
Felekler teng olup tel ķırdı Zühre ıżŧırâbından
‘Uŧârid çâk-ı sâmân ede yazdı pîç ü tâbından
Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir
Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir
320
3 Felekde mihr ü meh seyyâĥ iki abdâldır gûyâ
İki keşkül edüp deryûze-i luŧfuñ içün peydâ
Ümîd-i dergehiñle seyr eder seyyâreler ĥâlâ
Deriñ ĥayŧü'ş-şu‘â‘-ı şems ü feyże bestedir zîrâ
Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir
Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir
4 ‘Ulüvv-i ķadrini îrâda ‘âciz kilk-i isti‘dâd
Meger kim ede perr-i fikrete şehbâz-ı ķuds imdâd
Degil peyk-i ħayâliñ kârı ol semt-i bülend-âbâd
Ederse şânıñı bu ĥûbter mażmûn eder îrâd
Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir
Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir
5 Veliyy-i ni‘metim Yûsuf Beg'iñ kilk-i güher-bârı
Getürmüş śafĥ-ı dilden levĥ-i îcâde bu âŝârı
Zülâl-i mažhariyyet çeşme-sâr-ı ŧab‘ına cârî
Demiş bu gevher-i mażmûnı kim ‘âlem ħırîdârı
Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir
Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir
6 O źât-ı pür-‘aŧâ kim mebĥaŝinde lâldır ħâmem
Muķaddem bir ħaberdi mübtedâ-yı luŧfına Ħâtem Eķâlim-i kerem ‘Âkif kef-i iĥsânına munžam
Bu gûne tâze mażmûn u ma‘ânî ŧab‘ına maĥrem
Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir
Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir
321
25
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ey gül-i bâġ-ı letâfetde gül-i nev-peydâ
Bir mi ħalķ etdi seni bâġ-ı cihânda Mevlâ
Bu letâfet hele yoķ çeşm-i beşerde cânâ
Sen perî-zâdesiñ ey zîb-i sarây-ı mînâ
Ķâ’ilim her ne ki cevr eyler iseñ eyle baña
Saña üftâdeligim kesb-i yedimdir zîrâ
2 Sen nice âfet imişsiñ ki edüp dürlü füsûn
Etdiñ evvel görüşümde beni böyle meftûn
Lîk ķaldıñ elem-i ‘aşķ ile zâr u zebûn
Yüz verüp ġamzeñe žâlim cigerim etdiñ ħûn
Şimdi ķurbânıñ olam çâre nedir söyle baña
Ĥaķ baña vere taĥammül meger inśâf saña
3 Öyle bir derde düşürdüñ dil-i zârım ki şehâ
Çekme güç gizleme müşkil açıķ etmekse belâ
Ħalķa pervâne-veş aĥvâlimi etmem ifşâ
Yanarım şem‘-i şeb-ârâ gibi bî-śavt u riyâ
Bunı bir sen bil efendim daħı bir ben bileyim
Gizlice aġlayayım yaşımı tenhâ sileyim
4 Var idi gevher-i źâtıñda mürüvvet bilürim
Źerre olsun var idi bendeñe raġbet bilürim
Ki verirdiñ dil-i nežžâreme ruħśat bilürim
Felegindir bize bu şîve-i firķat bilürim
Gerçi kim bu dil-i bîçâre de ŧâķat yoķdur
Lîk senden baña ölsem de ferâġat yoķdur
322
5 Śıġmaz iken tenime rûĥ-ı revânım sensiz
Neylesün şimdi tehî sînemi cânım sensiz
Mey ĥarâm oldı baña ġayrı civânım sensiz
Ķaldı bâġ-ı emelim tâze fidânım sensiz
Geh ħayâliñ gehi efkârıñ ile eglenirim
Derd-i hicriñ ile dîvâne gibi söylenirim
6 Felek ayırdı bizi ey şeh-i ‘âlî-zâdım
Ĥasret-i zülfüñ ile artdı gece feryâdım
Oldı ġam çekme şarâbıñ yerine mu‘tâdım
‘Âkifâ şimdi budur mâ-ĥaśal evrâdım
Yâ Rab öldürme ķavuşdur yine ol yâra beni
Tek helâk eylemeye hicr ile bu yara beni
323
26
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Eyâ veliyy-i ni‘am ‘âfiyetle ol her bâr
Ki etmiş idi bizi nâ-mizâclıġıñ bîzâr
Hele erişdi seĥer bir nevîd-i ħoş-güftâr
Hemân dem oldum o şevķ-i cedîd ile bîdâr
Bu beyti güllere tebşîr ederdi bülbül-i zâr
O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr
O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr
2 Ne müjdedir ki göñüller açıldı güldi cihân
Ne müjdedir ki nefiĥ oldı ħalķa tâzece cân
Ederdi lâle-niŝâr müjdegâna hep mercân
Olunca ben daħı cûlar gibi o semte revân
Oķurdı gördüm iki ķumrî-i süħan Sübĥân
O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr
O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr
3 Vücûduñ ‘âfiyet üzre görünce ben ol ân
Ġazâl-i mihr ele girse eder idim ķurbân
Hele sirişk-i ġamı seyle verdim oldı revân
Ĥayât geldi yeñiden baña efendim inan
Bu nev-neşîde ile vârid oldı müjde-resân
O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr
O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr
324
4 Bu günleri hele gösterdi Ĥażret-i Allâh
O cünbiş ile sefîd oldı rûy-ı leyl-i siyâh
Mübeddel oldı nevâ-yı hezâra vâlih ü âh
O vaż‘-ı dehre hele etmiş iken istikrâh
Gelüp mübeşşir-i ġaybî dedi bunı nâgâh
O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr
O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr
5 Hele sipihri çevirdim murâdıma zûrı
Bu kerre ben de dü-tâ eyledim o ķanburı
Verüp o nâleyi aldım nevâ-yı sentûrı
Çeküp o neş’e ile dest-i câm-ı billûrı
Kemâl-i şevķ ile dedim bu beyt-i meşhûrı
O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr
O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr
6 Du‘âya başla ki ‘Âkif odur ehemm-i umûr
Odur farîża-i źimmet çün ânda etme ķuśûr
İle'l-ebed ķıla Ĥaķ ‘ömr ü devletiñ mevfûr
Sirişk-i reşk ile ‘udvânı cümle olsun kûr
Bu nuŧķı kilk-i ‘Uŧârid yazarsa da pek zûr
O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr
O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr
325
27
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Göñül bir derde düşdi kim devâ-sâz olmadan ķaldıķ
O tengnâda hem-derd ile hem-râz olmadan ķaldıķ
Ħafî nâleyle de tenhâda dem-sâz olmadan ķaldıķ
Degil rü’yet o yârı şekve-endâz olmadan ķaldıķ
Ħayâl ile bile ķalbe cilâ-sâz olmadan ķaldıķ
Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu
Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu
2 Gidüp śabr ü sükûn sermâyemiz bir âha ķalmışdır
Ser-â-pâ sürûdum nâle-i cângâha ķalmışdır
O ‘îş u nûş demler şimdi şîvengâha ķalmışdır
Beyân-ı ĥâl ne hem-râza ne de hem-râha ķalmışdır
Bu ħâr-ı ħâr-ı ġamla her işim Allâh'a ķalmışdır
Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu
Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu
3 Göñül ne âteş imiş bu firâķ-ı yâri bilmezdik
Bu ‘ışret-ħânede zehr-âbe-i serşârı bilmezdik
Çekilmez böyle bir derd-i devâ-düşvârı bilmezdik
Ġam-ı dünyâ içün bî-hûde bu efkârı bilmezdik
Bu bendergehde böyle tersine bâzârı bilmezdik
Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu
Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu
326
4 Şikenc ü renc-i dehr-i dûn ile nâ-şâddır göñlüm
Śafâya hû dedi şimdi cefâ-mu‘tâddır göñlüm
Muħâlif rûzgâra dûş olup ber-bâddır göñlüm
Ne çâre pençe-i şîr-i ġama münķâddır göñlüm
Begüm el-ķıśśa dûçâr-ı yed-i bî-dâddır göñlüm
Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu
Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu
5 Bu miĥnetgâha kim düşdüñ ne ġam-ħˇârı ne yâri var
Ne bâzârı ne kârı ĥayf kim ne ġam-güsârı var
Ne bir ferdiñ yedinde ķıl ķadar bir iħtiyârı var
Bu bir baĥr-ı belâdır hîç ne sâĥil ne kenârı var
Ne def‘-i śâ’il-i bî-dâda ħalķıñ iktidârı var
Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu
Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu
6 Geçüp tîr-i cefâ tenden dil-i nâ-şâda dek gitdi
Degil cism-i nizâra çenber-i fûlâda dek gitdi
Çekildi kârbân ‘îş-ı ‘adem-âbâda dek gitdi
Bu derd-i kûh-kenlik tîşe-i Ferhâd'a dek gitdi
Bürîde âh-ı serdim Ĥaķ'dan istimdâda dek gitdi
Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu
Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu
7 Bu ne şıĥne olur derdâ ki bî-cürme ‘ıķâb eyler
Ne śatdıġın bilür ne aldıġın aśla ĥesâb eyler
Hem âteş ķor ķulûba âb-ı tâbı hem serâb eyler
Ħudâ ķâdirdir ‘Âkif gerçi bir gün fetĥ-i bâb eyler
Velî ħavfım budur kim mülket-i śabrı ħarâb eyler
Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu
Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu
327
28
ĠAZEL-İ SÂĶÎ-NÂME
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Sâķî emânı bilme misiñ câm-ı nâb ver
Ġam vermeden sipihr-i denî sen kebâb ver
Nûr-ı mey ile çeşm-i dile fer ü tâb ver
Mest olsam âb ister isem de şarâb ver
Pek teşneyim bir iki deme bî-ĥesâb ver
Luŧf et velîkî münker-i ‘aşķa cevâb ver
Bu bezme kim ıśınmaya gitsün cehenneme Tâ kim śoġuķluķ etmeye ‘îş-ı dem-â-deme
2 Sâķî düşürme bendeñi bî-gâne ayaġına
El ver baña fetîle-fürûz ola çerâġına
At bî-nevâyı mey-gedeniñ bir bucaġına
Ķulķul o sırrı daħı ede cân ķulaġına
Ver iħtilâl naķş-perestiñ dimâġına
Çek gûş-ı ‘îş sâġar-ı dehriñ yasâġına
Böyle śudûr etdi ħitâb-ı cenâb-ı ‘aşķ
Ġamdır bu bezmgehde kebâb-ı şarâb-ı ‘aşķ
3 Sâķî mey ile meclisi pür-zîb ü zîver et
Engüşt-i kâma sâġar-ı yâķût-ı aĥmer et
‘Adl et piyâdegân ile şâhı berâber et
Nûr-ı ĥabâbı başımıza tâc-ı gevher et
Bir ķaŧre câmı fülk-i dile baĥr-ı Kevŝer et
Lîmânçe-i esâfileden fülk-i lenger et
Maķśûd çünki ķulzüm-i ‘aşķıñ verâsıdır
Śal ver ġazâl-i baĥrî-i ‘aşķıñ hevâsıdır
328
4 Sâķî o câmı ver ki neşâtı müdâm ola
Derd-i ħumârı neş’e-res-i bezm-i kâm ola
Nâdân-ı ‘aşķa ķaŧresi ‘ayn-ı ĥarâm ola
Her nuķl-ı bezm mîve-i bâġ-ı merâm ola
Ķanzil-śıfat içen anı rüsvâ-yı ‘âm ola
Ŧâvûs-ı ķudsiyân ile lîk hem-ħırâm ola
Aġyâr u yâr ĥaž edecek rütbe-mest olam
Mestâna belki kûy-ı dil-ârâya yol bulam
5 Sâķî amân ŧurma şarâb-âver ol baña
Def‘ et cüyûş-ı derd ü ġamı yâver ol baña
Bu tengnâda pîr ü Ħudâ-perver ol baña
Şol taĥtgâh-ı ‘âleme tâc-ı ser ol baña
Pervâz-ı evc-i rif‘ate bâl ü per ol baña
Ya‘nî ŧarîķ-i Ĥaķķ'a götür rehber ol baña
Tâ kâle-i piyâle bula şöyle kim revâc
Ķalmaya bâġbân-ı cihâna bir iħtiyâc
6 Sâķî ħarâba vardı göñül gel mir’ât et
Ben ŧâlib olmadan ver o câmı kerâmet et
Ķaldır bu pây-mâl-ı ħarâbâtı himmet et
Etme dirîġ feyżiñi luŧf et ‘inayet et
Renc-i ħumârı başıma bir tâc-ı devlet et
Kibrît-i aĥmeri [baña] nûr-ı baśîret et
Tâ öyle mest olam ki gide aradan ĥicâb
Ĥaķķ'a edem şarâb ile rengîn-i intisâb
329
7 Sâķî getür o bâdeyi kim câna cân olur
Cânân u cân-ı ‘âleme anda ‘ayân olur
Aĥvâl-i yâra ‘arżı ‘aceb tercemân olur
Eñ aĥķar ehli pîş-rev-i ķudsiyân olur
Reftârı reşk-âver-i ĥûr-ı cenân olur
Ĥâlim ‘inâyet olmaz ise pek yamân olur
Yâ Rab o duħter-i rez-i âmâli maĥrem et
Bu bî-nevâ-yı müflisi bezminde mün‘am et
8 Sâķî bu gün o sâġarı çoķ añdım aġladım
Dildâr elinden anı içer śandım aġladım
Ħûn-ı dil-i nizâre ise ķandım aġladım
Tâb-ı temûz-ı hicre yeter yandım aġladım
Naķş-ı sivâya neyleyim aldandım aġladım
Nâr-ı hevâ-yı kâküle baġlandım aġladım
Ammâ ayâġ-ı ĥażret-i sâķî olunca yâd
Dest-i emelle ‘uķde-i ye’se gelür güşâd
9 Sâķî ķanı o muŧrib-i mey kim śalâ oķur
Rindân-ı ‘aşķı mey-gedeye bî-nidâ oķur
Nâdân-ı ‘aşķ bu baĥŝde illâyı lâ oķur
Śûfî daħı mebâĥiŝe çûn-ı çerâ oķur
Ķulķul sımâĥ-ı sâġara ‘ilm-i ħafâ oķur
Bir ‘andelîbdir ki nevâ-yı beķâ oķur
Zâhid bu râh râh-ı Ħudâ'nıñ śapâsıdır
Bu mey-gede medâris-i ‘ilmiñ verâsıdır
330
10 Sâķî getür o âbı ki baħş-ı ĥayât eder
Yâr ile ‘aķd-i bezm-i śafâ-yı ŝebât eder
Ol mey ki lekke-şûy-ı dem-i seyyi’ât eder
Zâhid ki ĥürmetinde nice ħalŧıyât eder
Nâdân žann eder ki içen türrehât eder
Her remzi ĥall-i ‘aķd-i dil-i müşkilât eder
Vâ‘iž seniñ kitâbıña uymaz fünûn-ı ‘aşķ
Bir başķa baĥŝ eder bize Monlâ-cünûn-ı ‘aşķ
11 Sâķî o câmı ver ki bu derdiñ devâsıdır
Ya‘nî şehîd-i ‘aşķ olanıñ ķan bahâsıdır
Sâġar o bâġzâr da bülbül yuvasıdır
‘Anķâ-yı dil olana kühen âşinâsıdır
Ĥıżr-ı diliñ bu nükte ‘acîb mâcerâsıdır
Bu rûzgârı śanma o semtiñ havâsıdır
Ol dem ki bâdbân-ı cenâba nesîm ere
Śal keştî-i piyâleyi Allâh yol vere
12 Sâķî ķalur mı Ĥıżr ile cârî bu mâcerâ
Yoħsa bulur mı câmıñ ile mürde-dil beķâ
Hep ilticâ sañadır efendim saña saña
Etmem ķoyup ayaġını ben ellere ricâ
Bu nüktede ħuśûla gelür cümle müdde‘â
Ya‘nî Cenâb-ı Ĥażret-i Monlâ'nıñ ‘Âkifâ
Dergâhına niyâz ile teslîm eden seri
Eflâka nâz ederse yeridir yeri yeri
331
29
NÂME-İ MANŽÛME Kİ YÛSUF PAŞA ĤAŻRETLERİ'NE TAĶDÎM
ŞÜD
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1
1 Bârek'allâh zihî nâme-i i‘câz-nümâ
Levĥaş'allâh ne zîbende berîd-i ra‘nâ
2 Nâmedir ber-gül-i ser-beste-i gülzâr-ı vefâ
Nâmedir sünbül-i ser-sebz-i gülistân-ı śafâ
3 Nâmedir melhem-i iĥsân-ı ķulûbân-ı ħûbân
Nâmedir bâ‘iŝ-i taķrîb-i ĥużûr-ı küremâ
4 Nâmedir bezm-i dil-ârâda nedîm-i ħâmûş
Bî-zebânlardır olan maĥrem-i bezm-i kübrâ
5 Tercemân-ı dil-i ‘uşşâķa odur kim eyler
Resm-i üftâdeligi Ĥażret-i yâra îfâ
6 Seni ey nâme seĥer dest-i nesîme vereyim
Ħâk-i pây-ı der-i dildârıma dek göndereyim
2
1 Yazayım her sözini gözden aķan ķanımdan
Vaż‘-ı ma‘nâ edeyim hep luġat-ı cânımdan
2 Nice gevher dizeyim eşk-i ter-i dîdemden
Ŧatlu sözler dökeyim ŧab‘-ı nemekdânımdan
332
3 Saña terfîķ edeyim âh-ı seĥergâhlarım Śaķın ayrılmayasıñ ķâśid-i efġanımdan
4 Baġlayım aġlayaraķ târ-ı müjemle bendiñ
Saña kîse yapayım çâk-ı girîbânımdan
5 Bir emânet vereyim hem de ciger-pâremden
Götürüp bir ħaber al tek baña cânânımdan
6 Mihr ü mehden śıra düşdükde derine varasıñ
Ruħśat almaġa sükân-ı derine yalvarasıñ
3
1 Bir nažîri bir eşi yoķ vüzerâda ĥâşâ
Ĥüsn-i ħulķıyla odur Ĥażret-i Yûsuf Paşa
2 Ŧarafımdan der-i iclâline yüzler süresiñ
Ne demekdir göresiñ şân-ı şükûh-ı vüzerâ
3 Giricek bezm-i dil-ârâ-yı felek-pâyesine
Elin öp yüzüñ ayaġına sürüp eyle du‘â
4 Sîneñ aç başıñı dergâh-ı Ħudâ'ya çevirüp
Edesiñ ħidmet-i da‘vâtını böyle îfâ
5 Diyesiñ cân ile ey Rabb-ı Ħudâvend-i Vedûd
Neye meyl eylese tevfîķ u refîķ eyle aña
6 Diyesiñ hem ey ‘inâyet-res-i cümle-fuķarâ
Âh ey dûst-ı cihân düşmen-i ceyş-i a‘dâ
333
7 Bu ġazâlarla ki peyġamberi ħoşnûd etdiñ
Ķılıcıñ olmada âvîze-i ‘arş-ı a‘lâ
8 Ħışm ile el urıcaķ şu‘le-i şemşîrinden
Ŧutuşur leşker-i a‘dâ ħâr u ħâşâk-âsâ
9 ‘Arśa-i cenge sen at sürmege ĥâcet yoķdur
Dehşetiñ fikri ile kendi ķırılur a‘dâ
10 Sen idiñ kendiñi deryâ gibi küffâra atan
Cümleden evvel eyâ fâriġ-i ebvâb-ı veġâ
11 Mora'nıñ fâtiĥ-i ŝânîsi desem az sözdür
Sebeb-i müstaķil etdi seni Mevlâ zîrâ
12 Sen açup evvel-emirde reh-i kâr u zârı
Eylediñ ŧu‘me-i şemşîr nice eşrârı
4
1 Berķ hâtif gibi etdikde ‘adûya ılġar
Rûz-ı rûşen nažar-ı düşmene oldı şeb-i târ
2 Dürlü ħâśiyet ile nüsħa-i ekbersiñ kim Seni źî-seyf ü ķalem etdi Cenâb-ı Settâr
3 Ķalemiñ dâġ-zen-i tîre-i ķalb-i ĥussâd
Ķılıcıñ ħˇâr-ı dem u maġz-ı rü’ûs-ı küffâr
4 Lem‘a-i bâriķa-i tîġ-ı zümürrüd-fâmıñ
Kör eder düşmen-i dîni heme-çün dîde-i mâr
334
5 Öyle śanmış ki seniñ şu‘le-i şemşîriñden
Nâmına Śâ‘ıķa Paşa dedi ķavm-i eşrâr
6 Sende bu śavlet-i saŧvet ü bu ĥaşmet var iken
Bilemem Rüstem'i yanıñda Nerîmân ne arar
5
1 Zâl yanınca belî ġâşiye berdûşundur
Ķahramân olsa da ‘acziyle ‘abâ-pûşundur
2 Diyesiñ ki daħı ey nâme śorarsañ luŧfâ
‘Âkif-i zârıña endâħte-i berdûşundur
3 Sen gidelden berü ey vaśl-ı ĥayât-ı câvid
Bâde-i hicr ü firâķıñ ile serħûşundur
4 Verdi yaġmaya dil ü ‘aķlını Tâtâr-ı firâķ
Şimdi sersâm gezer bende-i bî-hûşundur
5 Vuślatıñla o süħandân ki pür-cûşuñ idi
Firķatiñ derdi ile şimdi o ħâmûşundur
6 Ħastedir âh işidir âh bilür bîçâre
Elem-i ĥasretiñ ile daħı nâ-ħoşundur
7 Sen o nâ-kâmını ĥayfâ kim unutduñ gitdi
Ħaberiñ yoķ felek ol bî-kese ne cevr etdi
6
1 Üşürüp başına dâyînlerini hem-çü cerâd
Yeşil iken yediler her ne var ise îrâd
335
2 Kîmyâ-yı nažarından olalı böyle ba‘îd
Buldı dâd-ı dûstda aķmişesi farŧ-ı kesâd
3 Rûzgâr öyle ki her dem de muħâlif eserek
Etdi bîçâreniñ evrâķ-ı ĥużûruñ berbâd
4 ‘Îş u nûş etmek idi ‘âdeti ol demler de
Şimdi zehr-âbe-i âlâmı edindi mu‘tâd
5 Vaśl-ı dildâr ile şarķılar oķurdı o zamân
Şimdi firķat sözidir verdi hem âh u feryâd
6 Sen hemân śaġ ol efendim de yeter ķurb u ba‘îd Nažra-i ‘âŧıfetiñ bendeñe sermâye-i zâd
7 Bundan ancaķ ġarażım ‘arż-ı ‘ubûdiyyetdir
Rûşen-i şi‘rde îrâd-ı ħuśûśiyyetdir
7
1 Bir beyândır felegiñ cevr ü firâvânından
Degil ümmîd-i kerem dergeh-i iĥsânından
2 Gerçi muĥtâcınım ez-her cihet ammâ bunda
Degil ümmîd-i suķâŧa nemek ü nânıñdan
3 Gelür ol dem ki dil-i mürdemi iĥyâ edesiñ
Dökilen luŧf yeter bendeñe dâmânıñdan
4 Hem daħı maķśadım ey naħl-ı çemenzâr-ı ‘aŧâ
Beni sâyeñ gibi ayırmayasıñ yanıñdan
336
5 Yaramaz oldı işe güce diyü yâbâna
Atmaķ ey Âśaf-ı źî-şân degil şânıñdan
6 Gelür ol dem ki âyâ dâver-i Dârâ-ĥaşmet
Ederiz ‘âŧıfetiñle yine ‘îş u râĥat
8
1 Umarım sâye-i luŧfuñla Cenâb-ı Allâh
Göstere âħir-i ‘ömrümde daħı rûy-ı refâh
2 Sen śafâlar süresiñ devlet ü iķbâl ile
Ben de yanınca edem ħayr-du‘âlar her gâh
3 Ħâŧırım gibi ķırıķ bir be hey ile beni de
Gâh yanınca ŧaşı ķoy dem-i râĥatda gâh
4 Ben çavuşlar gibi alķışlayayım ĥaşmetiñi
Sen çeküp ŧabl u ‘alem pîş ü riķâbında sipâh
5 Beni ol vech ile ķoyduķça gehî râĥatda
Ya‘nî âzâde olam ol dem-i şeyħûħetde
9
1 ‘Ömrüñe devletiñe eyleyeyim böyle du‘â
Dest-perverde-i dergâh-ı Cenâb-ı Mevlâ
2 Diyeyim ey kerem-i ķudreti ile böyle
Veren ârâyiş-i tertîb-i nižâm-ı dü-serâ
3 Şâh-ı Ken‘ân-murâd eyle Yûsuf Paşa'yı
Görmeye çeşmi çeh-i cevr-i sipihri aślâ
337
4 Bula her ķayddan ey Rabb-i Raĥîm-i müte‘âl
Nâħun-ı ‘uķde-keş-i ķudret ü luŧfuñla rehâ
5 Ħâk-i pây-ı der-i iclâline yüzler sürerek Ola bir ben gibi nâ-kâmları kâm-revâ
30
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 A göñül geldi bahâr eyyâmı
Ya‘nî ol ‘îş u śafâ hengâmı
2 Saña bir pâre müdâvât edelim
Semt-i gülzâr-ı bahâra gidelim
3 Çemeni çigneyerek śaĥrâda
Ne śafâdır gezelim âzâde
4 Edelim śun‘-ı İlâhî'ye nažar
Tâzelenmiş kühen-i arż yek-ser
5 Rûĥ bulmuş yeñiden mürde-cihân
Žâhir olmuş nice śun‘-ı Yezdân
6 Her bir ezhârda bir keyfiyyet
Levn ü bûda müteħâlif ĥâlet
7 Reng biñ dürlü o elvân-ı hezâr
Bâġbân der bu ne sırr-ı Settâr
338
8 Neş’elenmiş mi şebnemle hezâr19
Ķalmış ol ħayret ile serv ü çenâr
9 Bir şetâretde ki ebnâ-yı çemen
Çıķmış ol seyr ile dîvâra semen
10 ‘Âlemiñ seyr ile bu cennetidir
‘Âşıķıñ ise dem-i cennetidir
11 ‘Âşıķız cennete çün müsta‘idiz
Nişleriz şimdi ‘aceb ey dil biz
12 Neye varsa gerek aĥvâl âyâ
Var mı anda bize bir semt-i rehâ
13 Lîk az sözü o zencîr nedir
Zülf-i dildâr-ı girih-gîr nedir
14 ‘Âşıķıñ ceźbe şi‘ârındandır
‘Aķlın aldırmada kârındandır
15 Hele bir seyr-i çemenzâr edelim
Geşt-i ma‘mûre-i gülzâr edelim
16 Bâ-ħuśûś ola levendâne-edâ
Göñül eglencesi bir mâh-liķâ
17 Geh güli gâh liķâsın görelim
Baśdıġı yerlere yüzler sürelim
19 Vz. bozuk.
339
18 Ķoķalım gâhîce şebbûlarını
Ya‘nî gîsû-yı ‘anber-bûlarını
19 Reşk-i rûy ile ķızarsun güller
Yana feryâdım ile bülbüller
20 Ķızarup ħâli ile fülfüller
Reng ata perçemine sünbüller
21 Göricek nâz u ħırâmın şimşâd Ede ĥûrî ile Ŧûbâ'yı yâd
22 Seyr eden dîde-i câdûlarını
Unuda cennetiñ âhûlarını
23 Göz atanlar müjesi ķarasına
Tâze merhem arasun yâresine
24 Neylerim ruħları yanında güli
Lebin emsem ķırarım câm-ı müli
25 Bâġbân başına çalsun gülini
Pek uçurmaya bize bülbülini
26 İstemem ħaŧŧı yanında çemeni
Vermezem ħâline müşg-i Ħuten'i
27 Eyleyüp ħâline diķķatle nažar
Reşk ile âteşe yansun ‘anber
28 Çatlasun ġonca ĥasedden her gâh
340
Fem-i zîbâsına etdikçe nigâh
29 Ruħı derdine düşüp bülbüller
Ķızarup ķan tere batsun güller
30 Kim eder nergis-i şehlâya nigâh
Var iken anda yâ ol çeşm-i siyâh
31 Verelim el ele anda gezerek
Bendesi aġlayup ol göz süzerek
32 Bir güzel sâye bulup iclâsa
Oŧurup da nažar etseñ nâsa
33 Gezelim geh de leb ü deryâda
Śun‘ı- Ĥaķķ'ı getürelim yâda
34 Bir temâşâdır o kim ‘aķl ermez
Nice ķudretdir o zihne girmez
35 Var baĥırda nice dürlü esrâr
Nice ‘ibret alacaķ ĥikmet var
36 Nice olsa ĥikem-i bî-pâyân
Olamaz hem-çü liķâ-yı ħûbân
37 Ĥüsn-i śun‘-ı ezelî ħûbdadır
Göñül ‘âlemleri maĥbûbdadır
38 Ser-i ser-beste lebinden mektûm Mühr-i ĥikmetle dehânı maħtûm
39 Yâl ü bâl ol ķad ü reftârındır
341
O şeker-ħande o güftârındır
40 Nedir ol ceźbe ki bir râz-ı ħafî
Eŝer-i ĥüsn-i Ĥaķ anda maħfî
41 Yâ ħırâmında nedir ol ĥâlet
Câm-ı la‘linde yâ ol keyfiyet
42 Revişinde nedir ol ĥüsn-i edâ
Ħandesi eyler ‘aķıllar yaġma
43 Öyle bir ħûb ile seyre gidelim
Cünbiş ü ‘îş-ı śafâlar edelim
44 Diyelim ey cigerim pârecigi
Tende cânım yüregim yârecigi
45 Mevsim-i tevbe-şiken budur bu
Vaķt-i gülzâr-ı çemen budur bu
46 Gel gülistânda mey nûş edelim
Ġâm-ı dünyâyı ferâmûş edelim
47 Mest olup seyl gibi cûş edelim
Merdüm-i tevbe-i serħûş edelim
48 Diyerek râm edelim cânânı
Bir kenâra çeküp ey dil anı
49 Söyleşürken dil ile böyle ħafî
Âh serv olmuş idi lîk celî
50 Dolanup gülşeni dîvâne gibi
342
Bir şem‘-i ŧal‘ata pervâne gibi
51 Etdi tâ ki bir âteş-pâre žuhûr
Geldi envâ‘-ı meşâķ gitdi ĥużûr
52 İbtidâ ben anı rü’yâ śandım
Śanki uyħuda idim uyandım
53 Bilmedim ben anı cânânım imiş
Meger ol sînedeki cânım imiş
54 Geldi nâz ile oŧurdı yanıma
Ķoydı âteş yeñi başdan cânıma
55 Lîk ķulaķ ŧutmadı efġânıma hîç
Yaķmadı çâk-ı girîbânıma hîç
56 Dedim ey şûħ-ı cihân-ı nâ-dîde
Mîve-i bâġ-ı ruħuñ nâcîde
57 Sen misiñ bendemi dîvâne eden
Dil-i ma‘mûremi vîrâne eden
58 Nerede ķaldıñ eyâ rûĥ-ı revân
Śanki bîcân gezerdim el-ân
59 Felek ayırdı bizi dedi o yâr
Yazıķ etdi bize ĥayf ol ġaddâr
60 Dedim ol derdi getürme yâda
Baķalım her ne ise âmâde
61 Mâ-sebaķdan güzelim etme beyân
343
Cânımı yaķma yeñi başdan amân
62 Dil-i dîvâneme tedbîr edesiñ
Kâkülüñ boynuma zencîr edesiñ
63 Gezdirüp gülşen-i bâġı śu śu
Diyesiñ işte ġulâmımdır bu
64 Bir ķulumdur âzâd olmaz diyesiñ
Nice ķul oldıġımı söyleyesiñ
65 Var idi bir iki mey nûş etdiñ
Ġamı endâħte-i ber-dûş etdiñ
66 Mey-gede la‘line im‘ân ederek
Ķudret-i Ħâlıķ'ı iź‘ân ederek
67 Bir şîşe gül var idi yanımda
‘Aşķ ise ŧopŧolu vicdânımda
68 Rûĥ-ı źîbâsına etdikde nažar
Gül-i terden de daħı nâzik-ter
69 Reng bir başķa leŧâfet ġayri
O ŧarâvet o nezâket ġayri
70 Śun‘-ı Bârî'ye edince diķķat
Ķudretinden baña geldi ħayret
71 İħtiyârım gidüp elden ol ân
Ŧaşa urdum şîşe’i gülle hemân
72 Şîşe’i ŧaşa çalar ‘âşıķ olan
344
Rü’yete ķâni‘ olur śâdıķ olan
73 Bildi ol dem ne deger güllerini
Añladı ķıymet-i sünbüllerini
74 Âh ķoķlatmadı ammâ gülini
Śaķladı zîr-i fese sünbülini
75 Śoñra çoķ gördi anı da gerdûn
Ayırup etdi cigergâhımı ħûn
76 Atdı cevr ile bizi yâbâna
Anı bir yana beni bir yana
77 Böyledir işte mecâzıñ ĥâli
Her bir aĥvâli kederden mâlî
78 ‘Âkifâ elde ise terk edelim
Ba‘de-zîn râh-ı su‘âda gidelim
79 İħtiyârî degil ammâ ol ĥâl
Var o mebĥaŝda nice ķîl ile ķâl
80 Bülbül isterim ki nâlân olsun
Ĥasret-i gülle perîşân olsun
81 Kendi destiñde mi yâ pervâne
Gece âteşlere öyle yana
82 Lîk cebr etmek ile ķâbil olur
Ki murâd ile murâd ĥâśıl olur
83 Böyledir çünki ķażiyye ġayri
345
Dökelim râh-ı Ĥaķ'a eşk-i teri
84 Sinde pencâhı bulup hem aşdı
Seyl-i ‘iśyân ise başdan ŧaşdı
85 Çâr u hâle yeter çarpılmaķ
Zülf çevgânına hem ķapılmaķ
86 Yeter oldı heves-i kâkül-i yâr
Nice bir ‘aşķ-ı mecâz-ı dildâr
87 Luŧf-ı Ĥaķ'a yoķ ise isti‘dâd
Kereminden eder Allâh imdâd
88 Sen hemân yalvara gör Allâh'a
Yüzini ŧut ol ulu dergâha
89 Kim murâdını veren küffâra Seni maĥrûm mı ķor ey bîçâre
90 Luŧfına nisbet olunsa ‘iśyân
Ķaŧre yanında hemân bir ‘ummân
91 Yâ Ĥabîbî o şefâ‘atkânı
O ‘inâyet o mürüvvetkânı
92 Var iken öyle şefâ‘at-mu‘tâd
Ne bu sûziş ne bu âh u feryâd
93 Va‘d var ehl-i kebâ’ir olana
Źenb ü cürmi mütekâŝir olana
94 Eyler ol şâh-ı ‘aŧâ va‘de vefâ
346
Ħulf eder mi O Kerîm'dir ĥâşâ
95 Rûĥ-ı pâkine hezârân śalavât
Her nefes tâ ola bu ķayd-ı ĥayât
96 Hem ola âline itĥâf-ı selâm
Mevc-i deryâ gibi tâ rûz-ı ķıyâm
31
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
Aldı ‘aķlım yine bir nev-res nihâl
Reşk eder ebrûlarına nev-hilâl
Yoķ miyân-ı mûyına bir ķîl u ķâl
Bir güzellerden güzel ĥûrî miŝâl
Miŝlini bulmaķ anıñ emr-i muĥâl20
20 Matla beyiti olmayan nakıs bir muhammestir.
347
2
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Geldi her ħâliñ ħayâl etdikçe bir ĥâlet baña
Verdi hicr-i câm-ı la‘liñ başķa keyfiyyet baña
2 Ŧurfa bir Mecnûn-ı feyfâ-yı ġarîb-i ‘aşķınım
Çeşm-i âhû-yı ħayâliñdir hem-ünsiyyet baña
3 Eylemez te’ŝîr tîr-i ŧa‘n-ı düşmen çeşmime
Muttaśıl peykânıñ oldı zırĥ-ı ĥâśiyyet baña
4 Çeşm-i şehbâzıñ ħayâl etdikçe evc-i nažmda
Ürperüp her mûyum olmaķda per-i fikret baña
5 Şeyħim el vermez baña bî‘at içün varmaķ müdâm
Pîr-i mey kendi ayaġıyla eder himmet baña
6 Eylesem kûy-ı dil-ârâ-yı sebük-bâr ârzû
Tende her mûyum olur bir ‘uķde-i külfet baña
7 Bü'l-‘acebdir daġıdınca kâkülin ‘Âkif o şûħ
Kim gelür ħâŧır-perîşânlıķda cem‘iyyet baña
350
3
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Feyż-i dehân-ı tengini cân söylerim saña
Çeşm-i laŧîf-i rûĥ-ı revân söylerim saña
2 Baķ çeşm-i meste tîġ-ı cevr-i dest-i bî-niyâm21
Cellâd-ı bî-amân-ı zamân söylerim saña
3 Her bir nigâhı biñ kez atar pehlevân imiş
Baķ ebruvâna çifte kemân söylerim saña
4 Mû mı miyânı baĥŝi degil bu daķîķ söz
Sırr-‘acîb-i rişte-i cân söylerim saña
5 Ben şimdi söylemem saña zülfüñ belâsını
Sen de o ķayda düş o zamân söylerim saña
6 Baķ ‘âşıķâne ŧavra o ser-keş edâyı gör
Bir yośma bir belâlı civân söylerim saña
7 Çeşmi zebân-ı ‘aşķa ‘aceb tercemân olur
Her bir nigâhı nuŧķ-ı zebân söylerim saña
8 Žann etme râygân olur âdâb-ı vuślatı
Bî-nuŧķ u bî-ĥurûf-ı zebân söylerim saña
9 ‘Âkif cenâb-ı Muħliś'iñ eş‘âr-ı pâkini
21 Vz. bozuk.
351
Eş‘âr-ı ŧarzı siĥr ü beyân söylerim saña
4
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Ol serv-i nâzı naħl-ı revân söylerim saña
Zînet-fezâ-yı ravża-i ân söylerim saña
2 Sâġar-keşân-ı ‘aşķ ile tenhâca etdigim
Tertîb-i bezm-i vaśl-ı nihân söylerim saña
3 Gül açılur olunca ĥicâb ile ħande-rîz
Bir naħl-ı şîve ġonca-dehân söylerim saña
4 Esrâr-ı noķŧa-i femi gelmez beyâna lîk
Ħaŧŧ-ı lebi gelince ‘ayân söylerim saña
5 Dersem eger vefâsını gördüm o âfetiñ
Ben şâ‘irim inanma yalan söylerim saña
6 Ķırdı geçirdi ‘âlemi tîġ-ı nigâhdan
Baķ çeşm-i ħûn-feşân yamân söylerim saña
7 Geldi götürdi vuślata dâ’ir ħaber seĥer
Peyk-i śabâ-yı müjde-resân söylerim saña
8 Dem-sâz olunca nây-ı derûnum fiġân ile
Sînem verir śadâ-yı kemân söylerim saña
9 Esrâr-ı ‘aşķı söylemem ol şûħa fâş eder
Muħliś ħafâ-yı ‘aşķ hemân söylerim saña22
22 Gazel, Muhlis Bey'e ait olabilir. (?)
352
5
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 İstemem olsa ķabâ aŧlas-ı eflâk baña
Câme-i faħr-i ezeldir bir evc-i çâk baña
2 Baķamam ayna-i İskender'e śâf olsa daħı
Yüz o mir’âta deger bu dil-i śad-çâk baña
3 Kârbân-ı sefer-i ‘aşķa gerekmez meş‘al
Deheni dürr-i şerer şu‘le-i idrâk baña
4 Ceres olmaz ķaŧar-ı bâr-ı firâķ-ı hicre
Pîş-rev nâle vü derd ‘uķde-i fitrâk baña
5 Ben o deryâ-yı dür-âlûde-i śâf-ı ‘aşķım
Dökemez seyl-i sirişkim ħar u ħâşâk baña
6 Aldı göñlüm iki göz arası derd-i ġamzeñ
Gör neler etdi gözüm nûrı o çâlâk baña
7 Hem içer hem içirir ķanı n'ide duħt-ı reziñ
‘Âkif ‘azv etme diler sâķî-i seffâk baña
353
6
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Bâġ-ı dilde ruħlarıñ bir verd-i aĥmerdir baña
Reng-i ħâliñ micmer-i göñlümde ‘anberdir baña
2 Söyleden ŧûŧî dilim mir’ât-ı rûyuñda seniñ
Ŧatlı ŧatlı sözleriñ ķand-i mükerrerdir baña
3 Sensiz ‘âlemde şarâb içmek ĥarâm olmaķ degil
Nûş-ı zehr-i mârdan ey şûħ bed-terdir baña
4 Ben cihânı görmezem sen olmayınca sevdigim
Kûşe-i külħân ile gülşen berâberdir baña
5 Derd-i firķat var iken bu dilde gülzâr olsa da
Lâleniñ her biri bir ser-tîr-i ħançerdir baña
6 Bir ġubâr-ı ħâtır ile geçdi pür-çîn-i ġażab
‘Âkif ol nev-ħaŧ güzel varsa mu‘anberdir baña
7 Ey veliyyü'n-ni‘metim Allâh teb‘îd etmesün
Kim ġubâr-ı dergehiñ kibrît-i aĥmerdir baña
354
7
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Bir güzeller güzelin gördüm amân vâ-veylâ
Allâh Allâh zihî ķudret-i Ĥayy u Mevlâ
2 Görmemiş çeşm-i cihân böyle meh-i tâbânı
Bu ne ŧal‘at ne leŧâfet nice ĥüsn-i sîmâ
3 Gülde rûĥ olsa da teşbîh edemem ruħlarına
Gülde yoķdur o ŧarâvet o leŧâfet ĥâlâ
4 Göricek sünbül o gîsûlarını reng etdi
‘Âleme çıķmadı ķaddi ĥasedinden Ŧûbâ
5 Ħamına reşk ile çâk etdi ķabâsın ġonca
Ķan tere batdı ĥicâbından o verd-i ĥamrâ
6 Çeşm-i câdûsını şehbâz ile âhû göricek Biri śaĥrâları ŧutdı biri ser-der-be-hevâ
7 ‘Âkifâ rûĥ-ı muśavvver ola yâ nûr-ı maĥż
Bu leŧâfet olamaz çeşm-i beşerde zîrâ
355
8
YEÑİCE-İ VÂRDÂR'DA ŞEYĦ İLÂHÎ ĤAŻRETLERİ'NİÑ
ZİYÂRET-İ ŞERÎFLERİNDE SÖYLEDİGİ
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Eyâ vücûd-ı şerîfi bu mülke ‘ayn-ı ‘aŧâ
Ey âb-ı feyżi dil-i ‘ârife zülâl-i śafâ
2 Yanup yaķılmaġa geldim hemân dergehine
Dilimde âteş-i firķat elimde bâd-ı hevâ
3 Hevâ o rütbe esîr eyledi ben ‘âcizi kim
Günâhdan bulamam istifâżaya daħı câ
4 Be-ġâye mücrim o mürde-dilim İlâhî ben
Zülâl-i ‘aŧıfetiñle olam meger iĥyâ
5 Emân u çâre-res-i ehl-i iĥtiyâcsıñ sen Deriñde sâ’il u muĥtâcdır ‘Âkif-i rüsvâ
9
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Leb-i şîrîniñ üşütse o şehiñ n'ola şitâ
Verir ‘uşşâķa ķar ĥelvâsı gibi başķa śafâ
2 Ruħlarından ne ‘aceb gitmiş o germiyyet ü tâb
Pek üşütmüş gece ĥamyâze-i bezm-i sermâ
356
3 Bildim ol ŧıfl-ı teriñ dûstlıġı buz üzre imiş
Dün ķızaķ ķayması bu nükteyi remz etdi baña
4 Dil-rübûde idügim bilmiş o zülf-i çevgân
Ķar ŧopı atdı baña eyledi ya‘nî îmâ
5 Var ise erdi şitâ döndi medâr-ı ŧab‘ıñ
Śoġucaķ geldi baña bu ġazel ‘Âkif zîrâ
BE
10
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Baħş-ı śafâ degil mi temâşâ-yı la‘l-i nâb
Def‘-i ġam eylemez mi şarâb u kenâr-ı âb
2 Yaķdıñ ‘itâb-ı ķahr ile derĥâl göñlümi
Bârî cevâb-ı luŧf ile gel yap yab yab
3 Çek tîr-i cevri ġayri ciger-pâreden yeter
Bir maślaĥat gerek ki ne şiş yana ne kebâb
4 Bil bârî žâlim eyledigiñ şol cefâları
Gel ben sirişkimi dökeyim eyle sen ĥesâb
5 ‘Âlem yayılsa faśl-ı bahâr olsa ‘Âkifâ
Girmez gözime źerrece mâ-dâm göñül ħarâb
357
11
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Teller ķopardı şâne açup ŧurreler bu şeb
Zencîr ķırdı bir nice dîvâneler bu şeb
2 Ŧaġıtdı ‘aķlımı ŧarayup târ-ı kâkülin
Geldi şu başıma neler ammâ neler bu şeb
3 Yâd-ı lebiñle cûşa gelüp çeşme-sârımı
Ġarķ oldı mevc-i la‘liñle meyħâneler bu şeb
4 Aldım cemâl-i şem‘ini fânûs-ı fikrete
Üşdi çerâġ bir mehe pervâneler bu şeb
5 Dâmâd etdi bint-i ‘ineb hûş merdümin
Seyr et göñül neler ŧoġurur analar bu şeb
6 Ħançer üşürdi sîneme ħûn-rîz ġamzeler
Şeb-ħûn etdi ķanıma tek ķanalar bu şeb
7 ‘Aşķ ile ser-güźeştemi etmiş meŝel nesîm
Söylerdi yâra ħˇâb içün efsâneler bu şeb
8 Sevdâ-yı gîsuvânıñ ile ‘Âkifâ gibi Zencîr ķırdı bir nice dîvâneler bu şeb
358
12
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Ne dil-güşâ olur âb u havâ-yı ‘âlem-i âb
Ġıdâ-yı rûĥ degil mi śafâsı ‘âlem-i âb
2 Beķâsı yoķ bu fenâ ‘âlemi gibi çü ĥabâb
Śudandır arż u esâs-ı binâ-yı ‘âlem-i âb
3 Śafâ-yı śubĥa varınca ne ‘işveler ŧoġurur
Meşîme-i şeb-i ferħunde-zây-ı ‘âlem-i âb
4 Çü selsebîl mâ-dâme ŧolar ŧaşar boşalur
Zücâc-ı bâde-i ĥâlet-resâ-yı ‘âlem-i âb
5 Göñül keşâkeşi ķoy dâħı çoķ śu götürür
Bezimde sâķî ile mâcerâ-yı ‘âlem-i âb
6 Sürûd-ı ķulķul-ı mînâda başķa ĥalet var
Śadâ-yı bülbüle uymaz nevâ-yı ‘âlem-i âb
7 Yıķıldı gitdi ħarâbâta ‘Âkif elde sebû
Olunca ‘aşķıñ ile mübtelâ-yı ‘âlem-i âb
359
13
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Dil ĥarîm-i vuślata bir bâbdır ammâ ħarâb
Ķalb bir ħacletgeh-i nâ-yâbdır ammâ ħarâb
2 Bu mezâyâ-yı tecellî-zâde rûy-ı maŧlaba
Ħâŧırım âyîne-i sîm-âbdır ammâ ħarâb
3 Ceźbe isti‘âd vardır âb ü tâb-ı himmeti
Çeşme-sâr-ı ķabża dil mîzâbdır ammâ ħarâb
4 Dil-firîb-i gerdiş-i iķbâli olmaz hûşmend
Gerçi bu gerdûn bir dolâbdır ammâ ħarâb
5 Câmi‘-i ĥüsnüñ baśup yaġmalamış Tâtâr-ı ħaŧŧ
Kûşe-i ebrûları miĥrâbdır ammâ ħarâb
6 İnzivâya ŝıķlet-i aġyârdan ‘Âkif saña
Kûşe-i dil bir ħafî serdâbdır ammâ ħarâb
14
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Revâ mı bir vefâñ olmaz cefâ mu‘tâdıñ olsun hep
Göñül bir kerre şâdân olmasun nâ-şâdıñ olsun hep
2 Benim destimde bir câm-ı mey-i gül-reng olsun da
Cihânda sübĥa-i mercânlar zühhâdıñ olsun hep
360
3 Ben ol sengîn-dil-i Şîrîn-zebânı râm edeydim de
Yine ol kûh-kenlik şöhreti Ferhâd'ıñ olsun hep
4 Baña ta‘n eyleyenler bu dil-i ser-der-hevâm-âsâ
Hevâ-yı târ-ı gîsûna düşüp ber-bâdıñ olsun hep
5 Vefâlar ile ķaldır cevri bir ķânûn-ı nev ile
Şehâ ħûbâna dâd etmek seniñ îcâdıñ olsun hep
6 Baña bir nîm-nigâh et bârî žâlim cümle ‘uşşâķıñ
Sezâ mı küştegân-ı dîde-i cellâdıñ olsun hep
7 Göñül ĥayrân-ı naķş-ı śun‘-ı ĥüsn ü ândır ‘Âkif
Nuķûş-ı nâmdâr-ı ‘ârıżı Bihzâd'ıñ olsun hep
CÎM
15
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Demek vârid der-‘uşşâķa dil ü zâra serinden geç
Müfîd olmaz velî biñ söyleseñ de dilberinden geç
2 Hüner ma‘lûm geçmez bir pula ħûbâna zer lâzım
Sen ey cânbâz-ı ‘aşķ ister sipihriñ çenberinden geç
3 Degildir bildigiñ lu‘b el-ĥaźer sen ey dil-i zûr-bâz
Ne baġlan mû-miyân-ı yâra pek ne ħançerinden geç
361
4 Giriftârî-i dâm-ı zülf-i pîç-â-pîç ĥâżırdır
Göñül ol dâne-i ħâl-i siyâh-ı ‘anberinden geç
5 Bu žâhirdir kim etmez ol büt-i sengîn-dile te’ŝîr
Velev sen ey ħadeng-i âh deyriñ mermerinden geç
6 Geçürmezsiñ śırâŧı sözde vâ‘iž rind-i ‘uşşâķa
Hele ħûbânıñ evvel sen yel ebrûlarından geç
7 Neden ‘Âkif bizimle mâcerâ bu şeker-âb olmaķ
Dedim mi ben saña sâķî-i nâzıñ sâġarından geç
16
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Baķ ol her-dem bahâr-ı ħaŧŧ-ı dildâre çemenden geç Ġıdâ-yı rûĥ bûy-ı ħûb-gerdende semenden geç
2 Gene kendi libâs-ı ‘ârın eyler çâkâçâk ‘âşıķ
İlişme ħâr-ı cevr ü ta‘n-ı a‘dâya geçenden geç
3 Seni âlât-ı mekr ü şer edüp rüsvâ-yı ‘âm eyler
Severseñ tâze sev Mecnûn olma ĥubb-ı zenden geç
4 O gül-gûn câmeyi kim kesdigin baķ ol gül-i tâze
Ŧolaşma şevķ-i bâġ-ı ĥüsnüni ķayd-ı dikenden geç
5 Ķoyunda yaķışur körpe ķuzılar vaķt-i sermâda
Liĥâf-ı sîneme gir şîr-hˇârım pîrehenden geç
362
DÂL
17
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Geldi yine şeref-res-i vaķt ü zamân-ı‘îd
Dîrîne derdi tâzeledi dilberân-ı ‘îd
2 Her kûşe meh-liķâlar ile cilvegâh olup
Yâ Rab ne burcda sâkin idi meh-veşân-ı ‘îd
3 Ķurbânıñ oldıġım ķanı va‘d-i vefâlarıñ
Gelmez ķoyuna gel ķuzucaġım her ân-ı ‘îd
4 Etsün seĥerde bâde-keşân ‘azm-i mey-gede
La‘liñ bize yeter mey ü hem mâkiyân-ı ‘îd
5 Şimdi viśâl-i yâr içün ‘Âkif sözüñ nedir
Gelse der idiñ âh amân-ı el-ân-ı ‘îd
RE
18
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Gerçi sitemleriñ baña ey yâr acıdır
Ammâ raķîbe ŧatlı sözüñ cânım acıdır
2 Pek de ķaçınma gel i şeh-i bender-i cemâl
Kâlâ-yı ĥüsnüñ ‘âşıķa bir bûse bacıdır
363
3 ‘Uşşâķ-ı râza çekmiş iki tîġ-ı ebruvân
Germiş miyân-ı ĥâl-i siyehkâr aracıdır
4 Pertev veren o câmi‘-i ĥüsninde śanma ĥâl Miĥrâb-ı ebruvânıñ aśamma sıracıdır
5 Tîmâra çıķdı śanma ħaŧıñ Enderûn'dan
Gelmiş berât-ı ĥüsni içün yoķlamacıdır
6 Maŧlûbı naķd-i cândır o bâzâr-ı şûħuñ
Gelmez göñül pazârlıġa pek bahâcıdır
7 Pek ŧatlı ŧatlı söyledi leźźât-ı cenneti
Vâ‘iž bu sözle var ise şeyħ baķlavacıdır
8 Her dem ĥayâtıñ ‘aks ile âyîne olmuşum
Sînem seri fu’âd ĥazînem zücâcıdır
9 Sâķî ayâġ-ı câmı hemân ŧut el üstüne
Rindâna der-ser-i ezelî baş tâcıdır
10 Ben bildigimse ol büt-i tersâ-yı nev-resiñ
Semmûr borcı mı dîgeri Rûm ħarâcıdır
11 ‘Âkif Cenâb-ı Vâśıf'a peyrevlik eyle kim
Şâ‘irleriñ o tâc-ı ser-i ibtihâcıdır
364
19
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Zîr-i ġıdâ-yı yârda ħaŧŧ-ı ħafâsı var
Üftâdegâna tâze görünmez belâsı var
2 Bir zu‘m eden ĥaŧ-âver ile sâde-rûları
Bir ķıla żâhib olmuş o kim çoķ ħaŧâsı var
3 Śahbâya mâye-rûzda ĥasretle zâhidiñ
Zünnâr-ı sâġarı gibi pek ıġnâsı var
4 Dil śaldı fülk-i ‘aşķını baĥr-ı tevekküle
Ne bâdbân-ı himmeti ne mâ’ ħudâsı var
5 Çün nažm-ı âb-dârıma mâ’-i ĥayât denür
Ĥıżr'ıñ zülâl-i ŧab‘ım ile mâcerâsı var
6 Bir dil-rübâya beñzemez ol şûħ-ı nâzenîn
Bir ŧavr-ı başķa kendine maħśûs edâsı var
7 Te’ŝîr var terâne-i nažmıñda ‘Âkifâ
Kilk-i terinde var ise bülbül yuvası var
365
20
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Ne ‘îd geldi diyü elde bir śaķalım var Ne şevķ-i ‘îd edicek bir ķaşı hilâlim var
2 Ħayâl-i ħâline dâ’ir ne ĥasb-i ĥâlim var
Ne târ-ı kâkül-i yâr ile ķîl u ķâlim var
3 Benim ne derdime dermân olur ne yâre yarar
Ġarîb ħayrete düşdüm bir özge ĥâlim var
4 Beni baña ķo tîr-i derd-i dil-rübâ ey dil
Bu firķate düşeliden ferâġ-ı bâlim var
5 Bu dem de ķulķul-ı mînâyı söylet ey sâķî
Amân amân beni söyletme pek melâlim var
6 Ne feyż-i ceźb-i dil-ârâna ŧâķat-ı firķat
Ne kûy-ı dilbere pervâza perr ü bâlım var
7 Ne yâra var sözüm ‘Âkif ne ġayra bir buġżum
Sipihr-i kûne-vere şunda infi‘âlim var
366
21
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Zîr-i şu‘â‘-ı ruħdadır ol ħaŧ ħafâdadır
Ħûrşîd içinde ebr zihî ĥarîķ-‘âdedir
2 İşrâb-ı ĥaķķ-ı şerbet-i la‘linde ħaylîden
Mîzâb-ı ħâme ŧab‘ım ile mâcerâdadır
3 Bâzîçegâh-ı ‘işvede şâhım diyen güzel
Ey şeh-süvârım atıñ önünce piyâdedir
4 Lâ-büd olur müşâhede-i şâhid-i merâm
Mînâ-yı çeşm-i eşk ile iş incilâdadır
5 Pîş ü pesinde ħâk sürünsün ķo sâye-veş
Ey serv-i nâz ‘Âkif-i zârıñ fütâdedir
22
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Şerħ-i cevriñ varaķ-ı dilde defâtir gibidir
Arada ĥarf-i vefâ olsa da nâdir gibidir
2 Ravża-i ‘ârız-ı dildâr ħayâlimde iken
Revzen-i dîde-i dil cennete nâžır gibidir
3 Duħter-i rezle beni muġbeçe bî-hûş etdi
Reng-i hemşîresi de şîve-i kâfir gibidir
367
4 Sîne gûyân olaraķ ‘aşķ niyâz eylediler Def ü ney dâ’ire-i ‘îşe misâfir gibidir
5 Đarb-ı dest-i siteminde śıġınup dildârıñ
Def daħı ditremede sînem ile bir gibidir
6 Câna cân vermede aġyâra o cânân ‘Âkif
Sen bir âh etseñ eger ‘arbede ĥâżır gibidir
23
Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün
1 Ol ŧıfl-ı ħûn-pârecigim pek küçücekdir
Mehd-i ser-i zânû-yı ħayâlimde bebekdir
2 Evvelki gibi beftere sîne-i vaśla23
Gelmez büyüdi şimdi o şehbâz tülekdir
3 Vâ-beste edüp ħaŧŧ-ı neve bûs u kenârıñ
‘Uşşâķıñ işi bitdi bu ne bitmez emekdir
4 ‘Âkif döne ‘ahdiñden o meh-pâre inanma
Meşrebde o cevvâle-meniş hem-çü felekdir
23 Vz. bozuk.
368
24
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Hîç śorma dil gene bir nev-rese mecbûrdur
Şöyle kim terlikde dilberlikde dûr-â-dûrdur
2 Lâldir ħâmem beyânıñda dehân-ı nâzigi
Nuŧķa gelmez nuŧķa śıġmaz bir şerâr-ı nûrdur
3 Bü'l-‘aceb mehtâb eder žulmetde ‘uşşâķıñ seniñ
‘Ârıżıñ mihr-i münîr zülfüñ şeb-i deycûrdur
4 Hîç durma sâķiyâ câm-ı sabûĥı çek çevir
Rindler bezm-i mey-i dûşîneden maħmûrdur
5 Mużŧaribseñ derd-i serden düş ayâġ-ı bâdeye
Ķalķar âdem düşdügi yerden bu söz meşhûrdur
6 Vaż‘-ı nâ-sâzına baķma ‘Âkif-i dil-ħasteniñ
‘Aşķ ile dîvânedir rencûrdur ma‘źûrdur
25
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 İşte ey dil dedigim gözleri âhû budur
Seni tesħîr eden dîdesi câdû budur
2 Gâh žâlim gehî cângâhda cânân gehî şûħ Geh de şâhen-şeh-i ħûbân denilen o budur
369
3 Nice ķansun bu dil-i teşne der-âġûş ile
O leŧâfetde vücûdı bir içim śu o budur
4 Az ma‘nâdır o gîsûlara reyĥân demek
O ‘ıŧır-sâz śaçı sünbül ü şebbû o budur
5 ‘Anberîn-zülfini aġyâra eliyle ķoħudup
Der o žâlim ki elimden gelen ‘Âkif budur
26
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Nedir ol âteşîn-tîġ-ı ķażâ-yı nâgehân gözler
Nedir ol düşmen-i śabr u ħıred cellâd-ı cân gözler
2 Ne ol müjgân-ı tîr-endâz ol ķavs-i ķaża ķaşlar
Ser-â-ser ħûbter illâ amân gözler amân gözler
3 Metâ‘-ı ‘aķlı śabrı eyledi tâlâf el-ĥâśıl
Göñül ıķlîmini ķırdı geçirdi ķahramân gözler
4 Hele ben gördigim yoķ dîde-i gerdûn görmüşüm
‘Aceb ‘âlemde böyle âfet-i devr ü zamân gözler
5 Deme vermez helâke mülket-i cism ü dili ‘Âkif
Verir ol ġamze ammâ göz göre vermez zamân gözler
370
27
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Görmesem bir ân canânım seni cânım çıķar
Firķatiñle nâleden bu çeşm-i giryânım çıķar
2 Öyle nevmîdim ki ħˇâbımda daħı dil-gîr diyü
Nereye śalsam elim çâk-i girîbânım çıķar
3 Ben bu gün yek-tâ süvâr-ı esb hicr ü ‘aşķınım
İşte meydân var ise bir başķa aķrânım çıķar
4 Rûzede gerçi mey-i maĥbûbdan geçdim dedim
Lîk ķorķarım ki bayram üsti yalanım çıķar
5 İşte var gîsuvânım kim çıķar derse o yâr
Durmaz ‘Âkif baġla sen zencîr ile cânım çıķar
28
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Hem-sâyemizde bir ‘işveger gül-‘iźâr var Bu murġ-ı dilde anıñ içündür ki zâr var
2 Bir ķonşu pâyı luŧfına hîç nâ’il olmadıķ
Bilmez mi yoħsa ol perî ĥaķķ-ı civâr var
3 Bî-gâne aldı śatdı bize ķaldı bu firâķ
Bilmem ki bî-vefâ saña bunda ne kâr var
371
4 Aġyâra hep mürüvvetiñ ey şûħ demez misiñ
Şunda bizim de ġam-zede bir dil-figâr var
5 Dildâr söyle neyle edem ġayri def‘-i ġam
Bir bâde ķaldı anda da ‘Âkif ħumâr var
29
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Lisân-ı ĥâl ile bülbül güle germiyyetin söyler
Müsellemdir ki herkes kendiniñ ĥayŝiyyetin söyler
2 Śarîr-i ħâme-i sun‘-ı ‘Uŧârid'dir degildir ra‘d
Felek de mihre ol meh-pâreniñ mâhiyyetin söyler
3 Bezimde ķulķul-ı mînâ daħı ser-germ-i la‘liñdir
Egilmiş sâġara sâķî lebiñ keyfiyyetin söyler
4 Yine bir fitne vardır kîne-cû perçemde kim śarķup
Ķulaķ ur dilbere ‘uşşâķ içün kim niyyetin söyler
5 Degil ‘arż-ı hüner Müştâķ ħâmem tercemân olmuş
Diliñ eş‘âr ile dildâra mecbûriyyetin söyler
372
30
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Her ne dem ki bezme ol sâķî-i germ-ülfet gelür
Ħâŧır-ı nâ-şâda feyż-i şevķ-germiyyet gelür
2 Nâz-perver dem firâķıñla ne ĥâl oldı baña
Her ħayâl etdikçe ħâliñ başķa bir ĥâlet gelür
3 Her nigâh etdikçe neş’e-baħş la‘l-i nâbıña
Rûĥa râĥat ŧab‘a bir rengîn keyfiyyet gelür
4 Nerede tenhâ düşürsem ol nihâl-i nev-resi
Çün giyâh anda beter bir nâ-ħalef elbet gelür
5 Baķ riyâ-âlûd ŧavrıyla gelişin zâhidiñ
Śan tecessüm eylemiş lafžında bed-ŝıķlet gelür
6 Eyle meyl üftâde ki ey mâh-ı evc-i nâz kim Ħâke raġbet etdiginden şebneme rif‘at gelür
7 Vâśıf-ı ħoş-gû ile ‘Âkif teġazzül etmede
Kilk-i istîhâlime bir başķa mâhiyyet gelür
373
31
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Eyler çemende hicr ile dâ’im hezâr zâr
Vaśl-ı gül ile eylemede iftiħâr ħâr
2 Gülzârı baśmasun diyü Tâtâr ...
Nergis o fikr-i bîm ile çeşmiñ açar çâr
3 Gitdi nesîm zülfi peyâmıñ getürmege
Ey dil o yâra sen de revân ol ne var var
4 Śubĥ u mesâ cüyûş-ı ħayâl etmede ŧavâf
‘Uşşâķ-ı zâra Ka‘be degil mi diyâr-ı yâr
5 Žannım bu şeş-der-i cihânda nerrâd olursa da24
Bir nâ-be-câ düşeşle nižâmıñ bozar zâr
6 Śûretde râst sîreti kec-rev olanlarıñ
Bir gün serinde žâhir olur çün menâr-ı nâr
7 Naķd-i sirişki beźl eden elbet bekâm olur
Ey şûħ gerçi eyleyemez âşkâr kâr
8 Da‘vâ-yı Ĥaķķ zülfüñ edelden berü seniñ
Manśûr şekli oldı dile pâydâr dâr
9 Mûy-ı sefîdi serde sa‘âdet degil midir
24 Vz. bozuk.
374
Bâlâ-yı kûhsâra degil mi vaķâr ķar
10 ‘Âkif ķo lâfı eşheb-i kilkiñ ‘inânıñ al
Bu ‘arśa-i nažımda ne yek-tâ süvâr var
11 Lü’lü-yı nažmı Ĥażret-i Nâžım Efendi'niñ
Âvîze-i śımâħ olunur gûş-vâr vâr
12 Bâlâ-nişîn-i mesned-i şer‘-i şerîf olup
Olmaya źeyl-i pâkine aślâ ‘ibâr bâr
13 Naħl-ı vücûd-ı gülşen-i iķbâl u fażlını
Ĥıfž ede Bârî etmeye bed-rûzgâr kâr
32
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Gel açıl źevķ-i cedîd ile şehâ nev-rûzdur Şerbet-i la‘liñ ķıl ‘uşşâķa ‘aŧâ nev-rûzdur
2 Ķand-i ma‘cûn-ı leb-i baħş-ı ĥayâtıñdan seniñ
Eyle ħaste-dillere luŧf-ı devâ nev-rûzdur
3 Bâr oldı cismine aŧlâs ķabâ ey gül beden
Çeşm-i bülbül câmedir enseb saña nev-rûzdur
4 Beste-i zencîr-i zülfüz müsta‘idd cinnetiz25
Sünbülistândır bize dârü'ş-şifâ nev-rûzdur
25 Vz. bozuk.
375
5 Ķâlıb-ı pejmürde-i śaĥrâya nefĥ-i rûĥ ile
‘Îsî-i cân-baħş-ı ‘âlem gûyiyâ nev-rûzdur
6 Bir ŧaraf ĥûrî-liķâlar bir ŧaraf naķş-ı bahâr
Fi'l-meŝel âyîne-i mînû-nümâ nev-rûzdur
7 Bir degil nâlânı gülşende o gül-ruħsârınıñ
Var hezâr-ı zâr etmekde nevâ nev-rûzdur
8 Yanmaġa yaķılmaġa gûl-ruħlar içün sû-be-sû
Etmede bülbüller ‘uşşâķa śalâ nev-rûzdur
9 Câmem olmuşdur çemen-pîrâ-yı bâġ-ı ma‘rifet
Neşr-i ezhâr-ı hüner ķıl ‘Âkifâ nev-rûzdur
33
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Nev-bahâr oldı göñül sûy-ı çemenzâra çeker
Bülbül-i ŧab‘ ise bir ruħları gül yâra çeker
2 Bu o demdir ki göñüller leb-i ĥavż-ı cûda
Ķad-i dil-cûlar ile sâġar-ı serşâra çeker
3 Ħoş degil başım o gülşendeki şebbûlar ile
Ħâŧırım kâkül-i ħoş-bû-yı ‘abîr-bâra çeker
4 Pek aśılma heves-i târik-i dil-gîsûya
Ķorķarım ey dil-i Manśûr seni dâra çeker
5 Çekilür mi güzeliñ saħt-ı kemân-ı cevri
Mübtelâdır anı nâçâr dil-i bîçâre çeker
376
6 Bâr-i minnet çekilür mi küberâdan ‘Âkif
Iżŧırârîdir anı bu dil-i śad-pâre çeker
34
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Fersâ-yı dil ki ķulzüm-i ‘aşķıñ verâsıdır Ŧab‘ım o lücce-i emeliñ nâ-ħudâsıdır
2 Zülfüñ ķażâ-yı ‘âşıķınıñ der-ķafâsıdır
Nev-ħaŧŧ-ı la‘liñ ise görünmez belâsıdır
3 ‘Anķâ-perim ki murġ-ı ma‘ânîme ermez el
Fikrim ħayâl-i nažmda şâhîn yuvasıdır
4 Ser-tâc-ı şâh-ı nažm ise çoķ mı güherlerim
Ŧab‘-ı bülendim evc-i ma‘ârif Hümâsıdır
5 Dil çün o ķaşı yâya kiriş oldı göz göre
Çeksün ķo şimdi çille-i cevriñ cezâsıdır
6 Bizden selâm et ehl-i ġam-âbâda ey śabâ
Dil ol gürûh-ı bü'l-‘acebiñ âşnâsıdır
7 Pek ĥûrde baķma zümre-i rindâna zâhidâ
Zâl-ı felekle nice kişi eñ gedâsıdır
8 Maĥrûm eden śafâ-yı dü-‘âlemden ‘Âkifâ
Žâhir bir ... kesb-i bedîd u riyâsıdır
377
9 Güçdür Cenâb-ı Vâśıf'a peyrevlik etme ol
Şâ‘irleriñ kemâl ile fevķa'l-‘alâsıdır
35
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Yüzinde nûr-ı śabâĥat şıpır şıpır ŧamlar
Lebinden âb-ı celâdet şıpır şıpır ŧamlar
2 Tereşşuħ etmede la‘linde reng-i bâde-i şevķ
Sözinden ‘işve-i leźźet şıpır şıpır ŧamlar
3 Sevâd-ı śun‘ çekilmiş o ķaşlara ĥâl26
Midâd-ı ħâme-i ķudret şıpır şıpır ŧamlar
4 Zülâl śanma degildir o la‘li yâķûtdur
Ki âb-ı pertev-i ķıymet şıpır şıpır ŧamlar
5 Ne şemme ne ezelî rengidir ruħında henûz
Gül-âb-ı bûy-ı ŧarâvet şıpır şıpır ŧamlar
6 Şehîd-i ġamzesiyim baķ o çeşm-i cellâdıñ
Yedinde ħûn-ı celâdet şıpır şıpır ŧamlar
7 Dehân-ı vaśfına ‘Âkif zebân-ı ħâmemden
Zülâl-i nazm-ı leŧâfet şıpır şıpır ŧamlar
26 Vz. bozuk.
378
36
Mef‘ûlü fâilâtü mefâîlü fâilün
1 Sensiz ten-i nizârıma cânım śıġışmıyor
Bu tengnâya rûĥ-ı revânım śıġışmıyor
2 ‘Aks eyler ise çoķ mı cihânıñ verâsına
Bu künbed-i sipihre fiġânım śıġışmıyor
3 Śıġmaz mı bir tebessüm efendim dedim dedi
Pek tengdir dehânım a cânım śıġışmıyor
4 Bir ŧavr-ı şeh-levend ile reftârı var kim
Śan ‘âleme o yośma cüvânım śıġışmıyor
5 ‘Anķâ-yı Ķâf-ı nažım-ı bülendim seniñ içün
Bu ‘arśagâha nâm u nişânım śıġışmıyor
6 Dîvâne göñlüm al da bu râz olsun âşkâr
Zîrâ derûna derd-i nihânım śıġışmıyor
7 ‘Âkif hevâya gitdi ĥayıf bâde-i bahâr
Şimdi bu bâġa berg-i ĥazânım śıġışmıyor
379
37
ĶAPU TEKYESİNE SÖYLEDİGİDİR
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Bâb-ı vaśl-ı ĥarem-i yâr Ķapu tekyesidir
Medħal-i ħalvet-i dildâr Ķapu tekyesidir
2 Maħrec-i merd-i İlâhî idügi müŝbetdir
Feyż-baħş olmada her bâr Ķapu tekyesidir
3 Anda žâhir nažar-ı Ĥażret-i ‘Abdülķâdir
Mažhar-ı aĥsen-i enžâr Ķapu tekyesidir
4 Ķâdirî cilvegehidir yed-i ķudretle döner
Dür-i feyż-i menba‘-ı esrâr Ķapu tekyesidir
5 Dil-i âgâh yeridir bâb degil nâdâna
Eyleyen ġâfil-i hûşyâr Ķapu tekyesidir
6 Bu Ķapu tekyesidir bâb-ı viśâl ‘uşşâķa
Merd-i nâçâra mededkâr Ķapu tekyesidir
7 Feyż ise ķaśıdıñ eger ķoy eşigine başın
‘Âkifâ aħîr-i ebrâr Ķapu tekyesidir
380
ZE
38
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Baķılsa ŧıfldır ol ġonca-fem dildârlıķ bilmez
Geçer hem ħâr cevri câna hem ġaddârlıķ bilmez
2 Ķafâdârlıķ edüp ol çeşm-i mest hep izledi varım
O düzd-i ŧurre kimdir ... cerrârlıķ bilmez
3 Ramaķ ķaldı nuķûd-ı cânım olsun merĥabâ derken
O ŧıfl-ı nev-resîdim gûyiyâ bâzârlıķ bilmez
4 Cüyûş-ı ħâŧırım şeb-ħûn eder zülfüñ ŧaġıtdıķca
Baña sorsañ diyen peyk-i śabâ ‘ayyârlıķ bilmez
5 Saña şa‘bân olaldan ey meh-i evc-i kerem ‘Âkif
Ser-â-pâ dîde nûr-ı vaśl iken bîdârlıķ bilmez
39
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Verme dil şâhid-i bâzâra vefâdâr olmaz
Öyle hercâyî güzel ‘âşıķına yâr olmaz
2 Yârdan ġayra nigâh etme velî mâh ise de
Devr-i ebvâb eden etbâ‘ emekdâr olmaz
381
3 Mâni‘-i ülfet olur söyleyemem dildârım Gencdir cevher-i ‘aşķı anı iķrâr olmaz
4 Çâr-ebrûya göñül vermem o ŧıfıl var iken
Bir olur dilde maĥabbet eŝeri çâr olmaz
5 Dâmeniñ ŧutsa n'olur sûz-ı niyâz-ı ‘Âkif
Maŧla‘-ı kevkebe-i şemse şafaķ yâr olmaz
40
Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün
1 Bir ‘âşıķ-ı nev-sâlik-i râh-ı dîgeriz biz
Bir iŝre olup böyle ölünce gideriz biz
2 Bir rind-i ġarîbiz mey ü maĥbûb-perestiz
Śûfî dedigiñ mes’eleden bî-ħaberiz biz
3 Zâhid mey ü maĥbûbda etsün ķo riyâyı
Ma‘źûrlarız çün anıñ ‘aksin ederiz biz
4 Gîsû-yı şifâ-ħâne-i dildâr bizimdir
Zencîr be-gerden nice dîvâneleriz biz
5 Hem şeh-per-i şehbâz-ı semâ‘-ı melekûtuz
Döndükçe şu ‘âlemde felekle döneriz biz
6 Ŝâbit-ķademiz dergeh-i Monlâ'da bir ‘Âkif
Zu‘mınca bu ‘âlem ķo desün der-be-deriz biz
382
41
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Şem‘-i rûyuñ öyle rûşen etdi kim gülzârımız
Ħâr zârî oldı bir pervâneden dîvârımız
2 Ma‘nî-i ber-ceste-i tîr-i nigâhıñda seniñ
Eyleyen böyle perişân-ı ħâŧır-ı tûmârımız
3 Ol siyeh-rûzum ki tâc-ı âftâba mažharım
Penbezâr-ı śubĥdandır teşne-i destârımız
4 Bî-sütûnum tîşe-i Ħüsrev'den almışdır śuyı
La‘l-i Şîrîn'i çü ġonca lâl eder kuhsârımız
5 Ĥaclegâh-ı fikret-i şevket daħı maĥrem degil
Öyle ter-dâmen degildir ma‘nî-i ebkârımız
6 Öyle śarmış târ-ı nežžârem ħayâlin ol bütün
Farķ olunmaz mû-miyânından geçen zünnârımız
7 Ŧurfa Mecnûn'um ki ‘Âkif tîre rûşendir baña Reng-i çeşm-i nâz-ı Leylî'dir mesâ-yı târımız
383
42
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Felek ehl-i dile bir mâh-liķâyı çekemez
Seng-i cevr ile ķırar câm-ı śafâyı çekemez
2 Sübĥasın dest-i riyâ ile çeken câm‘ide
Tekke-i śıdķda evrâd-ı bahâyı çekemez
3 Çekse germ-ülfeti vardır yine germ-âbâ çeker
Ħalvete kimse o şîrîn-edâyı çekemez
4 Çekdigim derd eger çarħ-ı sipihre ķonsa
Bükülür ķadd be-tekrâr o ... çekemez
5 Daħl eder reşk ile kem-mâyeleri ehl-i hüner
Fuķarâ bi'ŧ-ŧabı‘ aśĥâb-ı ġınâyı çekemez
6 Dil çeker bâr-ı girân-ı ġam-ı ‘aşķ-ı yârı
Lîk dirhemse de bâr-ı ruķabâyı çekemez
7 Ketħüdâsı yoķ o şûħuñ ki ola rüşvet-i ‘arż
Kendi de nâzik olur bâr-ı recâyı çekemez
8 Çekerim bâr-ı eĥibbâyı ĥafîfü'r-rûĥı
Lîk ‘Âkif dil edâ-yı ŝüķalâyı çekemez
9 Ĥażret-i Muħliś'e bâr olma göñül çün jâle
Ġonca-i ħâŧır-nâzikdir eźâyı çekemez
384
43
Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün
1 Meydân-ı vefâya o ķaşı yâ geze gelmez
Tîr-i emelim şasŧına düşmez geze gelmez
2 Tîr-i müjesiñ ħˇâbda sen ol ķaşı yâyıñ
Seyr et de deme şaśŧa düşüp ger geze gelmez
3 Târ-ı emelim ķaldı o minvâlde ĥayfâ
Her rişte denür gerçek imiş kim bize gelmez
4 Meclisde gehî câm ile sür nuķl-ı lebinde
Sâķî mey-i yâķûtî bize sürmeze gelmez
5 Nuķl-ı leb-i sâķîyi görünce meze ...
Ey zâhid-i ħar aġzına öyle meze gelmez
6 Gerçi uyur ejderdir o şûħuñ ħam-ı zülfi Lîk oħşamadır lâyıķı başın eze gelmez
7 Biñ murġ-ı dil ü cân ķapar bir süzülüşde
Şehbâz-ı ĥüsün dîdelerini süze gelmez
8 Hîç ķanı śoġuķ zâhid ile ülfet olur mı
Sermâda yed-i raġbete çün yelpeze gelmez
9 ‘Âkif şerefi naśbledir çünki ricâliñ
Sevme zen-i maĥbûbı velî sevmeze gelmez
385
10 Baĥŝ-i hüner Ĥażret-i Vâśıf uzar el-ĥaķ
Mu‘cizdir anıñ şi‘r-i teri mû ... gelmez
44
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Âh bir muġbeçe-i ‘işve-fürûş-ı mümtâz
Görmedim böyle göñül almada şûħ-ı ŧannâz
2 Ne dil almaķda olur böyle bir ülfete mizâc
Ne var üftâde-perestîde aña bir enbâz
3 Baġladı perçemi zünnârına gördükde hemân
Dil-i âvâreme hîç vermedi ârâm bir az
4 Nedir ol kendine maħśûś edâlar o ħırâm
Misk-i Rûmî der isem perçem-i ħoş-bûyına az
5 Nedir ol ceźbe o ĥâletle yanar śabr u riyâ
Edicek serseri ol ŧatlu kelâma âġâz
6 Hîç İslâm'a eźâ var mıdır âyîninde
Söyle ... bu nice cevr ü cefâdır nice nâz
7 Saña dil verdigimi sen bil efendim daħı ben
Perçemiñ gibi śaķın žâhire çıķmaya bu râz
8 Sen de yaķma beni bu âteş-i ‘aşķa ...
Sen ŧıfılsıñ çü seni nâr-ı cehennem yaķmaz
386
45
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Merâm-ı dil o büt-i nev-rese beyân olamaz
Zebân-ı ‘aşķa müsellem ki tercemân olamaz
2 Ķanı benim gibi zâl-ı felekle pençeleşür
Hemân her güleşen şunda pehelevân olamaz
3 Kiriş gerek o ķaşı yâya dil gibi yoħsa Temelluķ ‘arż ile her kec-meniş kemân olamaz
4 Erişmez âh elem ķaśr-ı vaśl-ı dildâra
Belî sipihr-i mu‘allâya nerdübân olamaz
5 Cenâb-ı Râtib'e peyrevlik eyle gel Müştâķ
Ki nažm-ı nâzda öyle siĥir-beyân olmaz
ŞÎN
46
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ġurre-i mâhı edüp taĥlîl ebrû eylemiş
Başına almış Firengistân'ı gîsû eylemiş
2 Bir ħayâl-fevvâre yapmış nâzı âb etmiş aña
Atılınca andan ol śu ķadd-i dil-cû eylemiş
387
3 Tîġ-ı Mirrîĥ'i yumurtadan çıķup biñ śun‘ ile
Śoñra siĥr etmiş nigâh-ı çeşm-i câdû eylemiş
4 Kişver-i Keşmîr ü Hind ü Şâm'ı pîç-â-pîç edüp
Genc-verde bir muŧalsam ħâl-i Hindû eylemiş
5 Cânlar üzmüş şemm-i şebbûy taķŧîr eylemiş27
Birini zer-târ-ı gîsû birini bû eylemiş
6 Evvel âb-ı sîmi mîzâb-ı tenâsübden döküp
Śoñra taħmîr eyleyüp nâz ile bâzû eylemiş
7 Sen hemân śabr u taĥammül eyleye gör ‘Âkifâ
Cevri zîrâ ol cefâ-cû kendûye ħû eylemiş
47
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Gördüm ol mâh-ı şeb-ârâ yine pür-nûr olmuş
Ķadd-i naħl-ı şecer-i şu‘ledir Ŧûr olmuş
2 Dili fânûs-ı şeb-i şem‘-i ħayâliñ edeli
Rûzgâr-ı ġam-ı endûh-ı cihân dûr olmuş
3 Leşker-i ħâl-i ruħuñ śaff-ı siyâh-ı âfet
‘Arśa-i dil ne ‘aceb cây-ı şer ü şûr olmuş
4 Dîde-i ‘ibret ile bir nažar etdim felege
Kendi derdiyle bükülmüş o da ķanbur olmuş
27 Vz. bozuk.
388
5 Zûr-ı bâzû-yı mecâl oldı şikest ey ķaşı yây Çille-i cevrini çekmek ne yamân zûr olmuş
6 Şimdi la‘linde gezer gül ruħunı terk etmiş
Murġ-ı dil bülbül idi var ise zünbûr olmuş
7 Görmez a‘dâ ede hep cevri eder ‘uşşâķa
Var ise merdüm-i bînâ felek-i kûr olmuş
8 ‘Âkifâ rütbe-i ...
Ĥażret-i Muħliś'e peyrevligi menşûr olmuş
48
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 ‘Acabâ neş’e leb-i sâķî-i terden mi imiş
Yoħsa ol feyż dile câm-ı ķaderden mi imiş
2 Ķalb-i cânâneye mecrâ-yı dîgerdendir feyż
Kûh-ı ‘aşķı ‘amel-i tîşe-hünerden mi imiş
3 Bildi dil çâh-ı zenaħdâna musaħħar düşeli
Çeh-i Bâbil-veş o da cây-ı ĥaŧardan mı imiş
4 Mâye-i leźźet-i güftârını bilmez ķannâd
Nîlüferden mi imiş gül-be-şekerden mi imiş
5 Baĥŝ-i dendânı dürer de ne gezer baķma anı
Dil-i gencûr bilür dür mi güherden mi imiş
6 Daħldır çirk-i ma‘âśîye ‘ilâc-ı sâbûn
‘Âşıķa ŧa‘ne-i a‘dâ da kederden mi imiş
389
7 ... ol dîde farķ etdi o mâh-ı maġrûr
Şâh-ı ĥüsne ħaŧ-ı levĥ kim seferden mi imiş28
8 Ĥażret-i Muħliś'e peyrev olalı farķ etdim
‘Âkifâ feyż-i süħan ĥüsn ü nažardan mı imiş
49
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Gece mey bulmamış dil bezm-i hicrinde keder çekmiş
Firâķ-ı câm-ı la‘liñle niçün ħûn-ı ciger çekmiş
2 Degildir târ-ı gîsû zîb-i şâh-ı tâc-ı ser olmuş
Edüp pervâz nâza murġ-ı ĥüsni mâl-i zer çekmiş
3 O mâhım meh-cebînlerle gece mehtâba ‘azm etmiş
Meh-i tâbân önünce tâb u fer vermiş fer çekmiş
50
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Deme ‘uşşâķ içün la‘li şarâb-ı nâb göstermiş Ĥarîķ-i ‘âdedir yâķût içinde âb göstermiş
2 Uçup burc-ı ħayâlimden şihâb-ı âteş-i ĥasret
Şerâr-ı dûd-ı âhım bir şeb-i mehtâb göstermiş
28 Vz. bozuk.
390
3 Dü-ebrû arası miĥrâb śanma câmi‘-i ĥüsne
Ĥarîm-i Ka‘be-i gîsûsına bir bâb göstermiş
4 Şikenc-i ŧurresin fesden çıķarmış śanma ol meh-rû
Kenâr-ı bâġ-ı ĥüsne sünbül-i nâ-yâb göstermiş
5 Ħayâle almış ol ġonca-femi bu nažmı ŧarĥ etmiş
Bahâr-ı şi‘re ‘Âkif bir gül-i şâd-âb göstermiş
ŦI
51
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Men‘ etdi nažrada meh-i ĥüsni ġubâr-ı ħaŧ
Eyvâh o gül-‘iźâra ĥalel verdi ħâr-ı ħaŧ
2 ‘Azm-i diyâr-ı ŧıfl idicek ġayri ħüsn ü ân
Teşyî‘e geldi cümle śiġâr ü kibâr-ı ħaŧ
3 Hem-çün boġaz-ı gerden-i śâfında ‘âşıķân
Mehtâb ederdi baśdı ĥayıf şâm-ı târ-ı ħaŧ
4 Evvel ben âb-ı rûy verirken diken gibi
Şimdi gözümde bitdi benim bed-şi‘âr-ı ħaŧ
5 Yüz verme böyle der idim ‘Âkif o şûħa sen
Gördüñ ne reng eyledi encâm-ı kâr-ı ħaŧ
391
6 Âyâ ķabûl olur mı eger eyleseñ ‘aŧâ
Bilmem Cenâb-ı Nûri'ye bu yâdgâr-ı ħaŧ
FE
52
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Gülşen laŧîf ü sebz ü çemen feslegen laŧîf
‘İndimde ħaŧŧ-ı yâr velî cümleden latîf
2 Gözden anıñ-çün oldı nihân ol perî-veşim
Ruħlar laŧîf ü mû-miyân u dehen laŧîf
3 Feyż-i nigâh-ı yâr ile cevherlenür sözüm Şemsiñ şu‘â‘ıdır güheri eyleyen laŧîf
4 Nâz-ı leŧâfet ister iseñ ķadd-i yâra baķ
Yoħsa çenâr serv śanevber neden laŧîf
5 ‘Âkif ne nükteler nice sır gördüm anda ben
Ħâl-i mu‘anber imiş ‘iźâr'eyleyen laŧîf
53
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Olma dil-beste-i gîsû ‘Âkif
Mest eder śoñra seni bu ‘Âkif
2 Śu gibi aldı ķarârıñ bilürüm
Bâġda ol ķad-i dil-cû ‘Âkif
392
3 Ķana bilsün mi der âġûş ile
Cism-i dilber bir içim śu ‘Âkif
4 Śavdı başdan seni mânend-i külâh
Şeyħ-zâde dedi yâ hû ‘Âkif
5 Śaķın aldanma döner hem-çü felek
Ŧurmaz ‘ahdinde o meh-rû ‘Âkif
6 Bilürüm bezm-i kibârda birdir
Yâve-gûlar ile ħoş-gû ‘Âkif
7 Seni Hârût-śıfat çâha śalar
Bir gün ol dîdesi câdû ‘Âkif
54
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Eŝer etmez dil-i dildâra bu efġânıma yuf
Dehr seyle veremez dîde-i giryânıma yuf
2 Yaķmadım gitdi bu sûz-ı dil ile hem felegi
Baña yuf âteş-i âh-ı dil-i sûzânıma yuf
3 Ĥayf kim naķş-firîb va‘de-i ferdây ile
Beni ħaŧŧıñda ķodı dehr şu ‘irfânıma yuf
4 Derd-i firķat ile bu biñ elem-i cân-kâha
Bî-hûde eyledigim śabr ile sâmânıma yuf
5 Ķızılırmaġ'ı ŧutup yârimi râm edemedi
Hicr ile dîdelerimden şu aķan ķanıma yuf
393
6 Ne verir âteşe ħârı ne alur gülzârı Şeb ü rûz ‘Âkif o bülbül gibi efġânıma yuf
ĶÂF
55
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Tengdir pek deheniñ noķtadan olmaz tefrîķ
Mû-miyânında ķılı ķırķ yarar etdim tedķîķ
2 Hicr-i gül-rûyuñ ile dilde yanar âteş-vâr
Ķaŧre-i eşk-i gül-âb olmada dedim inbîķ
3 Ķalbe bir târ-ı ferâĥ śıġmaz efendim sensiz
Oldı ķasvetle göñül dîde-i sûzenden żîķ
4 Mûydur ince miyanıñ dedigimde sözümi
Etdi yârân belî öyle deyüp hep taśdîķ
5 Hep getürdi dile sevdâ ħaberiñ dildârıñ
Ne vaķit âhımı etdimse śabâya terfîķ
6 Herkesiñ dûşına ķol atma yeñi dûst diyü
Yaķadan atmaya tâ kim seni bir rind-i ‘atîķ
7 ‘Âkifâ yoķla lebin şimdi ne der etmişdi
Ħaŧ žuhûrına o şûħ bûse-i la‘l-i ta‘lîķ
394
56
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Reng-i ĥüsni ruħ-ı dilberde ķodı şîve-i ‘aşķ
Göñlümi âl ile ol derde ķodı cilve-i ‘aşķ
2 Sâz-ı efkârımı der-beste-i gîsû göricek
Ķadd-i târ-ı emelim perde ķodı cilve-i ‘aşķ
3 ‘Anber-i ħâl-i dil-ârâ ile dûd-ı dilimiñ
Śûret-i ĥâlini micmerde ķodı cilve-i ‘aşķ
4 Gece şebnem neye aġlar bu felekden bilsem
Anı âġûş-ı gül-i terde ķodı cilve-i ‘aşķ
5 Feyż-i esrâr źücâc-ı gül-i śad-pâredir
Nâmı mir’ât-i Sikender'de ķodı cilve-i ‘aşķ
6 Bir bûy-ı serv-i ser-efrâza edüp üftâde
Yârı bâlâda beni yerde ķodı cilve-i ‘aşķ
7 ‘Âkif-i zârı da peyrevlik ile ĥamd olsun Silk-i erbâb-ı süħan-verde ķodı cilve-i ‘aşķ
8 Ne sa‘âdet serime sâye-i Mevlânâ'da
Sikke baħş etdi serâ-perde ķodı cilve-i ‘aşķ
395
57
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Sırr-ı ‘aşķım fem-i cânâna ķodı şîve-i Ĥaķ
Gûyiyâ ķaŧreyi ‘ummâna ķodı şîve-i Ĥaķ
2 Ruħlarından dökilen fażla-i reng ü bûyı
Düşürüp ŧarf-ı gülistâna ķodı şîve-i ‘aşķ
3 Mekr-i ĥâlinden alup cilve-i remz-i dâmı
Âdem'e ‘Adn'a bedel dâne ķodı şîve-i ‘aşķ
4 Ehl-i câhı edicek resm-i ħıredde tertîb
Beni Mecnûn ile yanyana ķodı şîve-i ‘aşķ
5 Degilim çünki o şem‘-i ruħına pervâne
Bu bezimgehde beni yana ķodı şîve-i ‘aşķ
6 Źeyl-i ĥikmetle edüp ehl-i riyâyı mestûr
‘Âkif'i ŧa‘ne-i meydâna ķodı şîve-i ‘aşķ
58
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Murġ-ı ŧab‘ım bâġ-ı dilde bülbül-i gûyâ-yı ‘aşķ
Dâġ-ı reng-â-reng sînemdir gül-i ra‘nâ-yı ‘aşķ
2 ‘Aşķ olsun neş’e-i bezm-i bülend-i ħâśına
Rûĥ-ı ķuds-ı ‘işvedir rindân-ı bî-pervâ-yı ‘aşķ
396
3 Eyledi śaĥrâ-neverd-i Ķays-ı derd-efzâ beni
Ħayret-i reng-i ħayâl-i dîde-i Leylâ-yı ‘aşķ
4 Eylerim pervâz-ı evc-i nâz u istiġnâ-yı ķuds
Bâl olaldan murġ-ı ŧab‘a şeh-per-i ‘Anķa-yı ‘aşķ
5 Ķudsiyân eyler çerâġân gülşen-i nažmımda kim
Oldı ħâmem naħl-ı vâdî-i tecellî-zâ-yı ‘aşķ
6 ‘Aşķdır zâhid sözüm sen bildigiñ buncaķ degil
Nükte-i mevhûm-ı dildir gevheri yek-tâ-yı ‘aşķ
7 Görmez ol Âdem Serendîb-i nedâmet kim ola
Dâne-çîn-i naħl-ı mînû-perver-i Ŧûbâ-yı ‘aşķ
8 Bî-zebân u nuŧķ eder ‘uşşâķa işrâb-ı śafâ Mebĥaŝ-ı rengîn nikât-ı ķulķul-i mînâ-yı ‘aşķ
9 Ķayd yoķ çûn u çirâ nâ-bûd anda bîm ‘adîm
Başķa bir ‘âlemdir ‘Âkif ‘âlem-i bâlâ-yı ‘aşķ
10 Ġarķ-ı âb-ı gevher-i ‘irfân-ı Monlâ'yız ki biz
Ķaŧre gelmez çeşm-i istiġnâmıza deryâ-yı ‘aşķ
397
KEF
59
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Geldi bezme o perî nâz u sitiġnâlanarak
Göñlümi açdı o gül-ruħları zîbâlanarak
2 Ķıl ķalemle ħaŧ-ı nev yazdı berât-ı ĥüsnüñ
Buldı menşûrı şeref ķaşları ŧuġrâlanarak
3 Bezm-i mâtem-gedemiz ‘Adn'a dönerdi bî-şek
Gelse ĥûrî-menişim ķâmeti Ŧûbâlanarak
4 Lücce-i firķate düşdi gibi fülk-i ħâŧır
Verdi ŧûfâna sirişkim velî deryâlanarak
5 Derd-i ġamze iki göz arası ‘aķlım aldı
Kûşe-i çeşm-i füsûnkârını me’vâlanarak
6 O gül-endâm temâşâda çemenzâr içre
Nâleler etmede dil bülbül-i şeydâlanarak
7 Geldi ol şûħ beni etdi perîşân-ħâŧır
Ŧaġılup sünbüli gül-rûya ‘abîr-sâlanarak
8 Buldı kâlâ-yı hüner şimdi revâcıñ ‘Âkif
Nažra-i Ĥażret-i Muħliś ile ŧamġalanarak
398
60
Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün
1 Dîdemden aķan yaş yerine bu demi gördük
Sen görmediñ ol eski demi bu demi gördük
2 Hep rîze elmâs eker yâreme ġamzeñ
Üftâdeye baħş eyledigi merhemi gördük
3 Cevriñi çeken ķuvvet-i bâzû-yı göñüldür
Şeh-nâmede gerçi ķaśaś-ı Rüstem'i gördük
4 Artmaķda seĥergâh demiñ var ise bülbül Güllerle seĥer hem-dem olan şebnemi gördük
5 Sen görmediñ ey ne ‘aceb Ka‘be-i ĥüsnüñ29
Düşdüñ źekan-ı yâra çeh-i zemzemi gördük
6 Güftârına geldiñ meger ey ŧûŧî-i ŧab‘ım
Mir’ât-ı ħayâlinde o sükker-femi gördük
7 Ke'n-naķş ber-âb oldıġını añla cihânıñ
Âb üzredir ‘âlem veted-i muĥkemi gördük
8 Źevķ-i mey ü maĥbûb gibi var mı bir ‘âlem
Sen ey dil-i seyyâĥ gezüp ‘âlemi gördük
9 Ħavf ile uyandıñ gece ey dil ħayır olsun
29 Vz. bozuk.
399
Rü’yâda meger mâr diyü perçemi gördük
10 Bûs eylediñ eliyle leb-i dilberi sâġar
Râz-ı dil-i ‘uşşâķ olan mübhemi gördük
11 Rûĥ vermege baķ ķâlıb-ı eş‘âra ki ‘Âkif
Sen Ĥażret-i Muħliś gibi mu‘ciz-demi gördük
61
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Billûr ħamîresi mi nedir gerdeniñ seniñ
Nûr-ı maĥıż mı bilmem efendim teniñ seniñ
2 Ey mâh-ı ŧal‘at ermedi dest-i niyâzımız
Ber-çîdedir çü zeyl-i felek dâmeniñ seniñ
3 Bûy-ı laŧîf cismiñ ile etmiş imtizâc
Berg-i gül ü semenle mi pîrâheniñ seniñ
4 Tâ böyle ĥûbter büyümüşsüñ śad-âferîn
Ey gül-nihâl nerededir gülşeniñ seniñ
5 ‘Âkif o şûħ dese kimiñ mübtelâsısıñ
Bi'llâh bî-muĥâbâ der idim seniñ seniñ
400
62
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Nûr-ı meh taħmîr olunmuş ŧal‘atıñ olmuş seniñ
Cevr ü nâz âşüftelenmiş ħaśletiñ olmuş seniñ
2 Şâ‘irim ben intiħâb etdim görünce doġrısı
Bir ħayâl-mıśra‘-ı mevzûn ķâmetiñ olmuş seniñ
3 Nice ser-mest olmayım sâķî mey-i la‘liñ ile Cûş-ı mey mevvâc olup keyfiyyetiñ olmuş seniñ
4 Tâ bu rütbe dîn ü dil ħaśmı ümîd cellâdısıñ
Hîç degil Mirrîĥ ile çoķ ülfetiñ olmuş seniñ
63
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Tîrin geçürdüñ ey ķaşı yây üstüħˇâna dek
Kâr etdi üstüħˇâna degil belki câna dek
2 Encüm degildir âteş-i ‘aşķıyla ol mehiñ
Çıķdı şerâr-ı dûd-ı derûn âsmâna dek
3 Bir nev-nihâl-i nâz-ı Ħorâsân'a dil verüp
Ceyħûn-veş ayaġına aķdım revâna dek
4 Bulmaz ġubâr-ı ħâk-i deriñ gibi tûtiyâ
Geşt eyler ise peyk-i ħayâl Iśfahân'a dek
401
5 Vaślıñ zamân-ı ĥaŧŧıña ta‘lîķ eder idiñ
Câna bu ķîl u ķâl nice bir zamâna dek
6 Bu nâz bu girişme bu reftâr ki sen de var
Bir dil-rübâda görmemişimdir bu âna dek
7 ‘Âkif Cenâb-ı Muħliś'e peyrevlik eyleyüp
Erdi ser-i müfâħaretim âsmâna dek
64
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 ‘Aķlımı aldı revişciklerle bir cânânecik
Mest-i bî-hûş etdi göñlüm ol gözi mestânecik
2 Olmasun âzâde cânâ kâkül-i ħam-der-ħamıñ
Nâzikâne eyledim târ-ı nigâhım şânecik
3 Hep saña maħśûśdur ey ŧıfl-ı nâz-ı şîr-ħˇâr
Böyle nâz u şîvecik bâzîçe-i ŧıflânecik
4 Bezm-i hüsnüñden yazıķ ürkütme murġ-ı göñlümi
Ķoy dolansun şem‘-i ruħsârında bir pervânecik
5 Çün ħarâb etdiñ Hülâgû-veş sarây-ı dilleri
Bâri yap göñlüm gibi bir ħâne-i virânecik
6 Hep ħayâl-i ħâliñ eyler ħirmen-i vaślıñ diyü
Çoķ mı ümmîd eyler ise mûr-ı dil bir dânecik
402
7 Çıķ śalın śaĥn-ı çemende ķadd-i dil-cûlarla sen
‘Âkifâ pesdir ġamıñla kûşe-i kâşânecik
8 Ķulzüm-i eş‘ârdan derc eyleyüp buldum yine
Ħâk-i pây-i Muħliś'e taķdîme bir dürdânecik
LÂM
65
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ŧûŧiyim ol yüzi mir’âta desem lâf degil
Fikr-i zülfiyle velî ħâŧırımız śâf degil
2 Etdi ħâmem leb-i dürc-i dür-i dilberden baĥŝ
Ħalķa beźl-i güher etsem bu gün itlâf degil
3 Çekemez cevrini ‘ifrît-meniş aġyârıñ
Ey perî sîne-i ‘âşıķ cebel-i Ķâf degil
4 Şerĥ-i ĥüsnüñde o şûħuñ yine çoķ söz bulduñ
Ŧab‘ıñ ‘Âkif hele dükkânçe-i śaĥĥâf degil
403
66
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Femiñ ‘ulûm-ı ħafâda nikât-zâ-yı ħayâl
Nuķûş-ı ħaŧŧ-ı lebiñ naķş-ı sîm-bâl-i ħayâl
2 Zülâl-i la‘liñ içündür tükenmedi gitdi
Sirişke dîdelerimle bu mâcerâ-yı ħayâl
3 Ħayâl-i mıśra‘-ı mevzûn mıdır ħayâl edemem
Miyân-ı mûyı ise mâverâ-yı cây-ı ħayâl
4 Dehânı noķŧa-i mevhûm-ı sırr-ı ġaybü'l-ġayb
Sevâd-ı ħâli süveydâya reng-sâ-yı ħayâl
5 Vefâsı fenn-i ŧaśavvurda muĥtaśar bir baĥŝ
Cefâsı mebħaŝ-i taśdîķe müntehâ-yı ħayâl
6 Şikâr-ı murġ-ı ma‘anîde evc-i nažm üzre
Per oldı fikretime şeh-per-i Hümâ-yı ħayâl
7 Ġubâr-ı ĥaŧŧ-ı nevi ħâŧıra gelince olur
Cilâ-yı çeşm-i dil ü câna tûtiyâ-yı ħayâl
8 Ķıyâmı mıśra‘-ı ber-cesteniñ terâdüfidir
Miyân ile femi mażmûnları be-câ-yı ħayâl
9 Bu źevķ-baħş ile nažm-ı terim gülistândır
Ĥarîr-i kilk-i hezâr ‘Âkifâ nevâ-yı ħayâl
404
67
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Ey dil o gîsuvân ile ġayri yeter cidâl
Zer-târ-ı zülfi yâra ŧoķundı bu ķîl u ķâl
2 Ol büt-i ... birle baġladı
Da‘vâ-yı śulĥ-ı vaśla velî eyleyüp bir âl
3 Cânâ yeter śabâĥ-ı Nişâbûr gerdeniñ
Ŧıfl-ı dil-i nizârıma gehvâre-i ħayâl
4 Ol ... meclâ dîn ü dil ü cân ħaśmıdır
Çarpar çalar emânetine verme iĥtimâl
5 Lâ ĥavl o çeşm-i sâĥir-i kâfir-nigâhdan
Zünnâr-ı târ nažrasıdır rişte-i đalâl
6 Tesħîr-i mülk-i dîn içün İncîl âyetin
Yazmış o büt ‘ıźârına žann etme ħaŧŧ u ħâl
7 Nažm-ı bülend-i İzzet'e peyrevlik eylemek ‘Âkif hümâ-yı fikretime oldı perr ü bâl
405
68
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Rûze-i hicrden ey mâh-veşim geldi kelâl
Daħı ķurbânıñ olam gelmeye mi ‘îd-i viśâl
2 Gerdiş-i câm iledir revnaķı bezm-i ‘îşiñ
Yoħsa devr etmek ile her meh olur mı Şevvâl
3 Rûzede rind ile imsâk-ı mey etmiş sâķî
Ża‘fdan ra‘şesi vardır ŧut ayaġın elin al
4 Ehl-i dil ħâk ise ķadri yine ‘âlîdir anıñ
‘Aks-i ħûrşîd yere düşse olamaz pây-mâl
5 Ben o nevmîd-i viśâlim ki çıķar ħarf-i firâķ
Muśĥaf-ı rûy-ı dil-ârâdan eger ŧutsam fâl
6 Mû-miyân baħŝini etmekdi raķîb ile ġaraż
Zülf-i yâra doķunup vardı dırâz oldı maķâl
7 Yâd-ı zülf-i siyehiñle gece Ve'l-leyl okurum
Sûre-i nûr oķudum ‘ârıżıñ etdikçe ħayâl
8 Zâhid-i ħarda bu u‘cûbe ķıyâfet var iken
Kim baķar şimdi žuhûr etse de farżâ Deccâl
9 Çökdi bir ŝıķlet ile mindere śûfî ki anı
Olsa da ķaldıramaz âlet-i cerr-i iŝķâl
406
10 Ĥażret-i Muħliś'iñ eş‘ârı leŧâfetde hemân
Dense ‘Âkif yaraşur nehr-i zülâl-i selsâl
69
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Miyân-ı mûyunı śarmaķ ħayâl olursa muĥâl
Şikenc-i zülfi yeridir ħayâl olursa maĥâl
2 O şâh-ı ĥüsnüñ iki ebruvânı ŧuġrâdır
Sevâd-ı ħaŧŧı be-câdır ħayâl olursa miŝâl
3 Gelürse yâda bile zülfi ķîl u ķâl ħâŧır
O târ-ı ŧurresi farżâ ħayâl olursa maķâl
4 Viśâliñ umma degil tevbe tevbe sulŧânım
Saña göñül daħı vermek ħayâl olursa vebâl
5 Degil duħûlı bezimgâha zâhid-i ħuşkuñ O türş-rû-yı ‘abûsı ħayâl olursa kelâl
6 ‘İźâr-ı sâde-i yâra denürse bedr-i kemâl
Žuhûr-ı ħaŧŧ-ı sevâdı ħayâl olursa zevâl
7 Cenâb-ı Muħliś'iñ ‘Âkif bu ŧarz-ı tâze ile
O nažm-ı siĥr-beyânı ħayâl olursa ĥelâl
407
70
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Edâ-yı firķat-ı cânân ħayâl olursa melâl
Śafâ-yı vuślatı ammâ ħayâl olursa muĥâl
2 Žuhûr-ı ħaŧŧ-ı ‘iźârı gelince ħâŧıra âh
Kemâl-i ĥüsn-i cemâli ħayâl olursa zevâl
3 Derûna ‘uķde olur ķîl u ķâl-i bend velî
Amân o mûy miyânı ħayâl olursa ħayâl
4 Ĥayât-ı tâze verir mürde-ķalb-i ‘âşıķına
Meźâķ-ı şerbet-i la‘li ħayâl olursa zülâl
5 Döküldi âb-ı firâķı açıldı lâle-i dâġ
Be-câ degil mi derûnum ħayâl olursa sifâl
6 Gelür mi dîde-i ‘uşşâķa âhuvân-ı Ħıŧâ
Nigâh-ı çeşm-i siyâhı ħayâl olursa ġazâl
7 Denilse tab‘ıma mecmû‘a-i hüner lâyıķ
Bu ŧarz-ı tâzeye Muħliś ħayâl olursa kemâl
408
71
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Derd-i ‘aşķ ile ey âşüfte vü şeydâ bülbül
‘Âleme bir gül içün ben gibi rüsvâ bülbül
2 Getürüp ħâŧıra nâleñ o gül-i zîbâyı
Seĥerî eylediñ ‘aķl u dili yaġma bülbül
3 Ben gibi nâ’il-i vuślat olamazsañ sen de
Etmeden fitneger-i ħâra müdârâ bülbül
4 Ĥasret-i gülle degil etdigi nâle seĥerî
Eyler ‘uşşâķı çemen seyrine iġrâ bülbül
5 Böyle maĥrûm mı ķalurdı o gül-i ra‘nâdan Etmese sırrını göñlüm gibi ifşâ bülbül
6 Nâleler etmek ile çirk-i riyâdan kendiñ
‘Âkif-i zâr gibi etdi mu‘arrâ bülbül
72
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Seĥerde âh u feryâdım saña dem-sâzdır bülbül
Baña nisbetle bu nâle saña pek azdır bülbül
2 Benim murġ-ı dilim gülzârı etmez sen gibi me’vâ
Gül-i ķuds ‘âşıķıdır ol Hümâ-pervâzdır bülbül
409
3 Gül-i maķśûd açılmaz śanma gülzâr-ı cihândır bu
Saña ol ġoncada ser-bestelik hep nâzdır bülbül
4 Seĥerde söyleşürler ķuş dili açmazdan ya‘nî
Rumûz-ı Manŧıķu'ŧ-ŧayr-ı dile hem-râzdır bülbül
5 Ķonar hem dalına hem źevķin eyler gülsitânında
Güle ĥasret geçer ĥâlince bir ŧannâzdır bülbül
6 Nevâsı dil-keşim her naġmesi bir dil-nişînimdir
Sürûr-ı sâz-kâr-ı dille hem âġâzdır bülbül
7 Ne naġme-senc iseñ de ‘Âkif'e peyrev olamazsın
Anıñ güftâr-ı nažmı nuħbe-i i‘câzdır bülbül
MîM
73
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Śafâ-yı bezm-i meyi ben piyâleden bilürüm
Leŧâfet-i çemeni reng-i lâleden bilürüm
2 Ħaŧ-âver olsa da etmem o şûħ ķılca keder
Śafâ-yı tâb-ı ruħ-ı mâhı hâleden bilürüm
3 Kemend-i zülfine ser-rişte-i rübûdeligim
Geceyle eyledigim âh u nâleden bilürüm
410
4 O ġonca-fem açılur mı bir iki çaķmayıcaķ
Güşâyiş-i güli her-dem de jâleden bilürüm
5 Bu ra‘şe-i dil-i pür-ıżŧırâbımı ‘Âkif
Kemâl-i dehşet-i çeşm-i ġazâleden bilürüm
74
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Dûş-ı belâ-yı hicr olurum vuślat istemem
Ĥâżır ‘itâb renc ü keder râĥat istemem
2 Śâķî-i devr-i saġâr-ı keyfim şikest eder
Bir dem bu bezmgâhda ger ‘işret istemem
3 Gözden çıķardı ķaŧre gibi bu felek bizi
Eşk gibi ħâk-sâr olurum rif‘at istemem
4 Eyler bu rûzgâr perîşân ħâŧırım benim
‘Âlemde ben de źerrece cem‘iyyet istemem
5 Ben ol esîr-i ħâlŧa-i derdim ki ‘Âkifâ
Ġam hem-dem-i celîsim olur ülfet istemem
75
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Dehen-i pâkine genc-i dür ü gevher mi desem
Ya leb-â-leb ŧolu bir ĥoķķa-i cevher mi desem
2 Etmedi gitdi saña sûziş-i âhım te’ŝîr
411
Bilmem âhen mi desem ķalbiñe mermer mi desem
3 Nice ta‘bîr edeyim dehşet-i çeşm ü deheniñ
Dest-i cellâdına bir tîġ-ı mücevher mi desem
4 Gül desem olmadı bir şemmesine nâ’il dil
Ben de bilmem ruħuña dürr-i muśavver mi desem
5 Nâzda ķız gibisiñ ŧavrıñ ise şâh-levend
Bilmem oġlan mı desem ben saña duħter mi desem
6 Edemem ŧoġrısı ta‘bîr meger râst gele
Ķadd-i bâlâna seniñ servi mi ‘ar‘ar mı desem
7 Bî-şeker mi ‘acabâ ħâme-i Mes‘ûd ‘Âkif
Nažmı bu leźźet ile ķand-i mükerrer mi desem
76
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Âġûş-ı vaśla aldım o ŧıflı ķucaķladım
Dökdüm öñüne nân-ı niyâzı ufaķladım
2 Śayd etme muĥtemeldir o ŧavşan-ı tâzesin
Dün gece anı gizlice vardım tabaķladım
3 Ey tîr-i ġamze cânıma ķaśd eyleme amân Luŧf et ben anı vuślat-ı cânâna śaķladım
4 Gördüm mürâyî ħamrî müŝelleŝ diyü śatar
Kâfir ĥarâma ĥîle ķatar diyü ĥaķladım
412
5 Bir câm verüp o ġamzesi fettâna dün gece
‘Âkif varup da göz göre fitne ayaķladım
77
Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün
1 Gûş et benim aĥvâl-i perîşânım efendim
Kim söyleyemem biñde birin cânım efendim
2 Çekdim çekecek çille-i hicrânını artıķ
Bir mûr ķadar ķalmadı dermânım benim
3 ‘Avf et a cefâ-pîşe bu kim elde degildir
Dil verdigim ise saña ‘iśyânım efendim
4 Ķâbil degil ey şûħ gerü alması yoħsa
Dil verdigime belki peşîmanım efendim
5 Dûş olma ķuśûr ise eger bende degildir
Dil sevdi seni ķabadı bu ķanım efendim
6 ‘Aynı bir içim śu gibidir cism-i laŧîfiñ
Ķansun mı temâşâña dil ü cânım efendim
7 Žâlim saña dil verdim ise söyle dedim mi
Yaķ cânımı yıķ göñlüm aķıt ķanım efendim
8 ‘Aķl u dil-i sâmânım alup etmediñ inśâf
Ķaldı daħı cân ile bir îmânım efendim
413
9 Dönse Ķızılırmaġ'a firâkıñla ‘aceb mi
Ķan aġlamadan dîde-i giryânım efendim
10 Ey kâfir-i ĥüsn etme müselmâna bu cevri
Śabrım tükenüp ķalmadı amânım efendim
11 Bil ey ķuzucaġım degilim yalñız ‘âşıķ
Hem cân ile ķoç başına ķurbânım efendim
12 ‘Âkif gibi gîsûlarına bend olalı dil
Zihnim ŧaġılup ‘aķl-ı perîşânım efendim
78
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Gel ey cefâ-cû bir gece mihmânım ol benim
Zîrâ ... sîneme gir cânım ol benim
2 Derd-i ħumâr-ı dehrini derdli eyledi
Ey câm bâri sen yüri dermânım ol benim
3 Ey ķadd yâra söyledigim mıśra‘-ı laŧîf
Bâġ-ı nažımda serv-i ħırâmânım ol benim
4 Gel verelim seniñle çemen ĥükmüñ ey güzel
Ben ‘andelîb sen gül-i ħandânım ol benim
414
79
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Âh bir ĥâle giriftâr oldum
Ķara sevdâlara dûçâr oldum
2 Ya‘nî bir mûra bu merdâne göñül
Bend olup ben de şermsâr oldum
3 Pusuda çîde-i yek-dâne içün
Öyle bir dâma düşüp zâr oldum
4 Dil verüp ĥâl-i siyehkârına ben
O şehiñ gerdenine bâr oldum
5 Bir ‘Arab-beççe meger bekler imiş
Gece ħâlî śanup âzâr oldum
6 Bu gün âh etdigime incinmiş
Tevbe tevbe ki günehkâr oldum
7 Ĥâldir ķâle gelür mi ‘Âkif
Âh bir ĥâle giriftâr oldum
415
80
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 İbtidâ keşf-i niķâb eyledigi dem perçem
Baġladı göñlümi zencîr ile muĥkem perçem
2 Bir ucı telli siyâh şâla bürünmüş gördüm
Küşte-i ‘aşķı içün etmede mâtem perçem
3 Rûm'a ser-‘asker olup verdi nižâm-ı ĥüsni
Emr-i aĥkâmda düstûr-ı mükerrem perçem
4 Bir iken müşkil iki oldı göñül neyleyeyim Bizi yaġmaladı hem ħâl-i siyeh hem perçem
5 Dil-i bîçâreme bilsem niye śarķar ķâkül
Anı bend etdi kemend ile maķdem perçem
6 Baġlamış bir ucını her teliniñ cân u dile
Mû-be-mû derd-i dile cânıma maĥrem perçem
7 Ŧarf-ı ruħsârına tel tel ŧaġılınca ‘Âkif
Ħâŧırım etdi perîşân beni sersem perçem
416
81
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ħânemi eylese teşrîf eger cânânım
Belki ta‘žîm içün ķarşu çıķardı cânım
2 Lebiñ emdigini gördükde ķadeĥ sâķîniñ
İçime aķdı gece mey yerine hep ķanım
3 Ĥasret-i ķand-i leb-i la‘l-i nemek-rîziñdir
Söyleden ŧûŧî-i ħoş-ı ŧab‘-ı şeker-efşânım
4 ‘Îddır gel ķoyuna gir ķuzucaġım meleme
İħtirâz eyleme ķoç başıñ içün ķurbânım
5 Ra‘de śanma o mehiñ ĥasret-i dîdârı ile
‘Âkifâ göklere ‘aks etmekdedir efġânım
82
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Dehen-i tengiñe bir nükteli mażmûn bulamam
Ķadd-i bâlâña şebîh mıśra‘-ı mevzûn bulamam
2 Oķusam Muśĥaf-ı ĥüsnüñ dili tesħîr içün
Ħaŧŧ-ı la‘linde eyü Tebbet-i vârûn bulamam
3 Sırr-ı Loķmân'a da ger mažhar olursam cânâ
Dil-i dîvâne gibi ŧurfaca Mecnûn bulamam
417
4 Ser-te-ser ķulzüm-i zeħħârı şinâver olsam
Seniñ incü dişiñ üzre dür-i meknûn bulamam
5 Cüst-cû etsem eger sûķ-ı cihânı ‘Âkif
Çirk-i ma‘śiyyete tevbe gibi śâbûn bulamam
83
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Görüp ben remz-i ħâlin noķŧa-i îhâm ķıyâs etdim
Ħayâl etdikçe rûyın Sûre-i Şems iķtibâs etdim
2 Ben ol Ferhâd-ı nažmım ki ‘arûs-ı reng-i Şîrîn'i
Tutuķ-fermâ-yı źeyl-i nâŧıķamda iltibâs etdim
3 O nevmîdim ki ben bûy-ı ħayâl-i gül-ruħ-ı yârı
Çeküp inbîķ-i dilden ķaŧre-i eşk-i iyâs etdim
4 Düşürdüm ķayd-ı pîç-â-pîç-i fikre zülf-i Leylâ'yı
Ġarîb âvâre oldum Ķays-ı ķudse istînâs etdim
5 Ħayâl-i şevķete maĥrem degildir şâhid-i nažmım
Ĥarîm-i beyt-i dilde bikr-i ma‘nâyı ‘inâs etdim
6 Alup bir nev-zemîn ‘Âkif bu gün semt-i sa‘îdâda
Bu maŧbû‘âne ŧarĥ-ı dil-güşâ-resme esâs etdim
418
84
Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün
1 Dîdârıñ ... ede bir ‘arż etse o mâhım
Eflâka śu‘ûd eyler idi ŧarf-ı külâhım
2 Murġ-ı dili śayd etdi o şehbâz nigâhım
Zâr etdi hümâ-yı felege ‘aks edüp âhım
3 Mir’ât-ı ħayâle daħı alsam o nigârı
Göstermez aña ‘aks eder ol baĥt-ı siyâhım
4 Dildir ŧolaşan zülf-i girih-gîrine cânâ
‘Âkif baña bend oldı diyü alma günâhım
85
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ķîl u ķâli velî ĥall etmedi bir dem perçem
Mû-be-mû etmedi ol ‘uķdeyi muĥkem perçem
2 Dökilüp âteş-i ruħsârına dildârın da
Nice yanmaz ruħ-ı pür-tâbına bilsem perçem
3 Eyleyüp nažm-ı ruħ-ı yârı muŧarraf taħmîs
Oldı eş‘ârı muħayyelde müsellem perçem
4 Devr-i ĥüsninde žuhûr etmez idi bu fitne
Etmese ĥâle eger re’yini munžam perçem
419
5 Yederim ‘âşıķı bir ķılla diyü faħr ederek
Nice teller ŧaķınup olmada ĥurrem perçem
6 Ķaralar giydi şeb-i târ-ı hecirde olalı Rişte-i baĥt-ı siyehkârıma müdġam perçem
7 Ķuyruġın baśma ĥaźer ķıl uyur ejderhâdır
Zîr-i fesde bükülüp yatmış o bir ħam perçem
8 Sâde levĥ-i güzele Sûre-i Ve'l-leyl yazup
Eylemiş ħâl-i ĥurûfâtını mu‘cem perçem
9 Târ-ı gîsûlarıdır śanma dökülmüş ‘Âkif
Genc-i ĥüsnüñ gözedir mâr-ı muŧalsam perçem
10 Sâĥa-i Ĥażret-i Muħliś'de olaldan çârûb
Oldı böyle ser-i ħûbânda mükerrem perçem
86
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 O ŧıfl-ı nâzıñ elinden amân neler çekerim
Dilimde vird ile nâmın şeb ü seĥer çekerim
2 Ħayâl-i zülfüñ ucından seniñ efendicigim
Şikâyet olmasun ammâ ne çilleler çekerim
3 Rıża verir mi ‘aceb bilse ol şeh-i nâzım
Raķîb-i kelbin elinden nice keder çekerim
420
4 İlişdi kâküline şâne-veş göñül göricek
Ħumâr-ı ye’se düşüp ħaylî ded-i ser çekerim
5 Egerçi cevrini yoķ çekmedik o ŧıfl-ı teriñ
Velî cefâsını ben cümleden beter çekerim
6 O şâha söyle śabâ raĥm edüp bu bendesine
Çerâġ eylesün artıķ amân yeter çekerim
7 Ne çâre ĥükmine râżıyuz ‘Âkifâ o şehiñ
Ķaderde çün ne gelür ise ħayr ü şer çekerim
87
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Düşdüm şikenc-i ŧurre-i ŧarâra uġradım
Bilmezlik ile câygeh-i mâra uġradım
2 Nev-ħîz-i ĥaŧŧ-ı küfri görünmez belâ imiş
Şeb-ħûn olup kemîngeh-i küffâra uġradım
3 Verdim nuķûd-ı ‘aķl u dili aldım ‘aşķını
Bu kârhânede de yamân kâra uġradım
4 Derdâ ki düşdi dil ķara sevdâlara seĥer Uydum nesîme zülf-i siyehkâra uġradım
5 Yaġmaya verdi varımı gîsû vü çeşm ü ĥâl
Ġaretger-i mu‘asker-i Tâtâr'a uġradım
421
6 Çekdim ayâġı mey-gededen ĥürmet eyleyüp
Dün yabça yabça ħâne-i ħammâra uġradım
7 ‘Âkif Cenâb-ı Muħliś olaldan feyż-resim
Gencîne-i cevâhir-i eş‘âra uġradım
88
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Gül-i bî-ħârı gülşende ruħ-ı cânâna beñzetdim
Yoġ ise lâyıķ-ı vech-i şebeh cânâ ne beñzetdim
2 Gezüp ma‘mûre-i dehri dil-i vîrâna beñzetdim
Ħarâbâta nažar etdikde âbâdâna beñzetdim
3 Telâtum-rîz-i ħayret mevc-ħîz-i derd ü ķasvetdir
Bu cezr ü medd-i ġamla ħâŧırım ‘ummâna beñzetdim
4 Çeşim kâfir zülüf kâfir şi‘âr u ħâl ü ħaŧ kâfir
O kâfir beççeniñ ĥüsnin Firengistân'a beñzetdim
5 Girer her renge de bir reng vermez ol büt-i tersâ
Nüķûş-ı pür-ĥüsünüñ ben nigâristâna beñzetdim
6 Cenâb-ı Muħliś'iñ nažmı ne ma‘nîdâr olur ‘Âkif
Ki her beyt-i ġarrâsını bir dîvâna beñzetdim
422
89
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Naķş-ı her encüm şerâr-ı dûd-ı âhdır benim
Reng-i ebr ‘aks-i şeb-i baĥt-ı siyâhımdır benim
2 Hem-çü ŧıfl-ı bî-nevâ ġalŧîde-kâr-ı ġurbetim
Śubĥ-ı Nîşâbûr mehd-i ħˇâbgâhımdır benim
3 Etdi ol şeh mülkini vîrân kim göñlümdür ol
Gerçi bir žâlimdir ammâ pâdşâhımdır benim
4 Hep śabâ śanma perîşân eyleyen gîsûlarıñ
Nâzikâne şâne zer-târ-ı nigâhımdır benim
5 Şerĥalar zencîr-i firķat şeklin urmuş sînede
Dâġ-ı ĥasret şîve-i ĥâl-i siyâhımdır benim
6 Ħˇâce-i bâzâr-ı ‘aşķım kârbânım nâledir Tengî-i vâdî-i firķat şâh-râhımdır benim
7 Ben o Ķays-ı yek-vücûd-ı Leylî-i hicrim ki bu
Müdde‘âma ħûn-ı dil ‘âdil güvâhımdır benim
8 Şâh-ı mülk-i ħayretim olmaz ħıred hem-pâ baña
Kûs-ı enînim ceyş-i derd ü ġam sipâhımdır benim
9 Ey büt-i nâžım seniñ ħayrân-ı çeşm-i mestiñim
Müdde‘âma ebruvân iki güvâhımdır benim
423
10 Farķ olunsun ħˇâce-i bâzâr-ı ‘aşķıñ geldigi
Kârbânım etsün ‘azm evvelki âhımdır benim
11 Neyleyim ben bende-i pîrim cihânıñ şâhlıġın
Serde tâc-ı ibtihâc ‘Âkif külâhımdır benim
90
VE LEHÛ
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ĥamdü li'llâh ni‘am-perver-i Mevlânâ'yım
Kimseye ķul degilim çâker-i Mevlânâ'yım
2 Çoķ mı câm-ı Cemi nûş eylemege ‘âr etsem
Ben śaķaldaş-ı sükân-ı der-i Mevlânâ'yım
3 Ħâtem-i Ŧayy'a śatar ŧab‘-ı ġınâm istiġnâ
Bendegânân-ı kerem-güster-i Mevlânâ'yım
4 Sikke-pûşum baña yâ hû ne gerek žıll-ı hümâ
Sâyedâr-ı şeref-i sipher-i Mevlânâ'yım
5 Ħalķa beźl-i güher etsem degil itlâf ‘Âkif
Mâlik-i genc-i dür ü gevher-i Mevlânâ'yım
424
91
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Yaķdı âteşlere sînem bir âteş-pâre benim
Döndi yanġın yerine sûziş-i ‘aşķ ile tenim
2 Âb-ı luŧf ile dile soñra śular sepsün de
Ķâ’ilim çignese ħâkister-i zâr-ı bedenim
3 Seng-i cevr ile yeter yaķdıñ a žâlim ķalbim
Bârî öldürmege ķaśd eyleme ey dil-şikenim
4 Raĥm eder mi ‘aceb ‘arż etsem o şâh-ı ħûnî
Zaĥm-ı ġamze ile ħûn-âlûde olan pîrehenim
5 Rûzgârım bu revişle geçecek pîrâne
Kim ħazân oldı bahâr olmadan ‘Âkif çemenim
NÛN
92
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Uyandı ra‘d ħˇabında enîn-i cângâhımdan
Ŧutuşdı dâmen-i berk ol şerâr-ı dûd-ı âhımdan
2 Ħayâl etdikçe gül-ruħsâr-ı gîsûdâr-ı dildârı
Ne ter güller ne sünbüller biter ŧarĥ-ı nigâhımdan
425
3 Ġubâr-ı ħaŧŧ-ı la‘li sürme-sâz-ı ħayret olmuşdur
Bu gün leb-besteyim lâlım ki söz çıķmaz şifâhımdan
4 Ben ol nâ-yâb çeşm-i Ķâf-ı nažm-ı iştihârım kim
Uçar hep murġ-ı ‘Anķâ-yı ma‘ânî lânegâhımdan
5 O nevmîdim ki alsam yârı mir’ât-ı ħayâle âh
Olur bir jeng ‘aks-i ‘ârıż-ı baĥt-ı siyâhımdan
6 Dıraħş-ı reng-i nažmım bir şeb-i mehtâbdır ‘Âkif
Odur berk-encüm-i ma‘nî ħayâl-i ĥüsn-i mâhımdan
93
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ĥaźer etmez mi felek nâle vü efġânımdan
Ki ayırdı beni cânım gibi cânânımdan
2 Sâĥa-i dilde bitürmez ise naħl-ı emeli El yurum ben de bu seylâbe-i nâlânımdan
3 Seyle vermezse sirişkim melevân-ı dehri
Ne biter mezra‘a-i dîde-i giryânımdan
4 Pençe-i ķahrını ķırmazsa eger rûz-ı ĥaşr
Ŧutasıñ sen de felek çâk-i girîbânımdan
5 İntikâm almaz isem rûz-ı şâdî ey gerdûn
Ne olur ĥâśıl-ı śabr u dil-i sâmânımdan
6 Âteşe vermez ise źeyl-i sipihri ne biter
Âteşîn-mezra‘a-i ħâŧır-ı sûzânımdan
426
7 Âteşe yaķmaz ise źeyl-i sipihr-i dûnı
Śoġurum ŧoġrısı ‘Âkif dil-i sûzânımdan
94
1. dize Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
2. dize Mef‘ûlü fâ‘ilâtün mef‘ûlü fâ‘ilâtün
1 Ŧaķ oldı ŧâķatim benim aĥbâb istemeden30
Biryâna döndüm âteş-i tâb istemeden
2 Bir kerre gizli örselemişdim o şûħı ben
Eyler felek o şîvemi işrâb istemeden
3 Ġalŧîdekâr o merdüm-i feyfâ-yı miĥnetim
Žâhir olur nümûne-i pür-tâb istemeden
4 Şimdi o şûħı görmege rü’yâda ķâ’ilim
Girmez velîk gözlerime ħˇâb istemeden
5 ‘Âkif zülâl-i la‘l-i güzel âteşîn gerek
Olmaz şitâda nûş-ı mey-i nâb istemeden
30 Bu mısraın vezni “Mef ‘ûlü fâ‘ilâtün mef‘ûlü fâ‘ilâtün”dür.
427
95
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Meger incinmiş ol cânâna ķarşu bir gün âhımdan
Nedir bu çekdigim yâ Rab benim kendi günâhımdan
2 Şerâr-ı âhım evvel gitsün ‘azm-i yârdır ķaśdım
Śavulsun ħâr u ħâşâk-i ġamâyim şâh-râhımdan
3 Perîşân oldı diķķat eyleyince zülf-i cânâna
Meger kim şâne-veş bîzârdır târ-ı nigâhımdan
4 O Ķays-ı deşt-i bî-mâ-yı şeb-i târîk-i hicrim kim
Sevâd-ı zülf-i Leylâ reng alur dûd-ı siyâhımdan
5 O śaĥrâ-yı semender-zâ-yı âteşdir vücûdum kim Sipend-âzürde dü-tâb-ı şerer-pâş-ı giyâhımdan
6 ...31
Şafaķ berçîde-dâmân oldı âh-ı śubĥgâhımdan
96
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Erişdi ħâŧır-ı bîzârıma gezend-süĥan
O şûħa söyledigi-çün bir iki bend süħan
31 Bu mısra Divan'da yazılı değildir.
428
2 Bu gün maķâle dırâz oldı ķîl u ķâl uzadı
Gece dedigim içün zülf-i yâra çend süħan
3 Ne siĥr-i ... riştedâr-ı nažmım ki
Gülû-yı ĥâside olmaķdadır kemend süħan
4 Dehânına dedigim nažmı oķur idi o yâr
Ne ħoş yaraşur o ŧûŧî-zebâna ķand süĥan
5 Pesend eder sözümi gûş eden ‘umûm üzere
Saña mı ħâśdır ‘Âkif bu dil-pesend süħan
97
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Etdi efgende beni bir pâdşâ-yı nev-zemîn
Kişver-i ĥüsninde bende Bayķarâ-yı nev-zemîn
2 Midĥat-ı dildâr buldum vâdî-i eş‘ârda
Ĥüsn-i reftârı gibi bir ħoş-edâ-yı nev-zemîn
3 Ben o taĥrîr-i mażâmîn Zâl-i Ĥasân-ŧînetim
Ŧab‘ıma maħśûś nažm-ı bî-bahâ-yı nev-zemîn
4 Fâris-i meydân-ı nažmım kimse olmaz hem-‘inân
Almaz esb-i ħâmemi teng-i ķażâ-yı nev-zemîn
5 Kenz-i maħfî'dir ma‘ârif ben anıñ gencûrıyım
Bulmuşum ol gence bir râh-ı śapâ-yı nev-zemîn
6 Âb-ı ĥayvân-ı hüner nûş eyledim žulmâtda
Şu‘le-i idrâkim oldı reh-nümâ-yı nev-zemîn
429
7 Mîve-i vaślıñ baña ‘arż eyler aġyâra śunar
Yâr bulmuş şimdi bir böyle cefâ-yı nev-zemîn
8 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Paşa-yı vaśśâf-menķabet
Nažm ü neŝr ile odur kişver-güşâ-yı nev-zemîn
9 Öyle düstûr-ı mükerrem ki denilmiş nâmına
Mülket-i eş‘ârda fermân-revâ-yı nev-zemîn
10 Öyle Ĥaydar-śavlet ü ġâzî-i nâm-âver kim ol
Açdı küffâra nice dürlü veġâ-yı nev-zemîn
11 Śâĥib-i seyf ü ķalem hem źü'l-‘aŧâyâ ve'l-kerem
Âśaf-ı Dârâ-ĥaşem śâĥib-livâ-yı nev-zemîn
12 Çün veliyy-i ni‘metiñdir ol vezîr-i bî-nažîr
‘Âkifâ lâzım aña ġayr-ı du‘â-yı nev-zemîn
13 Dâ’imâ etsün mu‘ammer devlet ü iķbâl ile
Ĥażret-i Allâh ķaśr-ı dil-güşâ-yı nev-zemîn
98
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Daġıdınca zülf-i cânânı hevâ-yı nev-zemîn Sünbül-i ŧab‘ım küşâd etdi śabâ-yı nev-zemîn
2 Ŧayy eder leĥmü'l-baśarda Edhem-i ŧab‘ım eger
‘Âlem-i ġayb-ı hüner olsa verâ-yı nev-zemîn
430
3 Ben o üstâd-ı ĥikem-âmûz-ı nažmım Oķladis
Benden ögrensün gelüp coġrâfyâ-yı nev-zemîn
4 Kişver-i nažma edince ceyş-i endîşem hücûm
Kilk-i ħoş-reftârım olur reh-nümâ-yı nev-zemîn
5 Ben o düstûr-i mażâmînim ki kilk-i ma‘rifet
Yazmış menşûruma śâĥib-livâ-yı nev-zemîn
6 Seyf-i ħâmem ile tesħîr eyledim şimdi benim
Ħıŧŧa-i eş‘ârda fermân-revâ-yı nev-zemîn
7 Mülket-i eş‘ârı tesħîr eyleyüp Dârâ-miŝâl
Ħüsrev-i ŧab‘ıñ mı Muħliś pâdşâ-yı nev-zemîn
99
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Mihr-i ruħsârıñ şehâ pertev-fezâ-yı nev-zemîn
Âb ü tâbıñ bâ‘iŝ-i neşv ü nemâ-yı nev-zemîn
2 Tîşe-i śan‘at olup ġamzeñ yed-i tesħîre âh
Ravża-i sînemde ŧarĥ etmekde câ-yı nev-zemîn
3 Dâġ-ı hicriñle ne lâyıķ lâlezâr olmaķ göñül
Seyr-i gül-rûyuñla gülşen-sarâ-yı nev-zemîn
4 Genc-i ĥüsne perçemiñ bir mâh-ı muŧalsam anda dil
Maġribî-veş olmada daħme-güşâ-yı nev-zemîn
431
5 Vaķti geçmiş dilberiñ inkâr olunmaz ķıymeti
Gösterir cânlar deger başķa edâ-yı nev-zemîn
6 Eskiden etdikleri eŧvâra zîver-bend olup
Nev-edâlar ‘arż eder eyler cefâ-yı nev-zemîn
7 Ĥażret-i Mîr-i Selâm'a böyle peyrevlik Necîb
Ħâric-i ĥaddiñ iken žannım berâ-yı nev-zemîn
100
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ebruvânıñ şâh-beyt-i cân-fezâ-yı nev-zemîn
Ķâmetiñ bir mıśra‘-ı mevzûn-edâ-yı nev-zemîn
2 Gerçi ħaylî nükteverdir şîve-i ġamzeñ velî
Görmedim çeşmiñ velî śihr-âzmâ-yı nev-zemîn
3 Misk-i Rûmî'den mücessemdir desem her mûyını
Nisbetinde ķorķarım vardır Ħaŧâ-yı nev-zemîn
4 ‘Aks-i la‘liñ sîne-i śâfında görsün her seĥer
İsteyen seyr-i gül-i ħâŧır-güşâ-yı nev-zemîn
5 Âteşîn ruħsârınıñ bilmem şerâr-ı nârımı
Meh-cebîniñ üzre ĥâl-i dil-rübâ-yı nev-zemîn
6 Zülf ü müjgânıñ unutdursa ‘aceb mi ‘âşıķa
432
Gird-i la‘linde o ħaŧŧ-ı müşk-bâ-yı nev-zemîn
7 Gül gibi rengîn olursa câyıdır Meşhûriyâ
Vaśf-ı la‘linde bu nažm-ı dil-güşâ-yı nev-zemîn
101
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ŧal‘atıñ tâbiş-nümâ-yı müntehâ-yı nev-zemîn
Pertev-i rûyuñ fürûġ-efzâ-yı câ-yı nev-zemîn
2 Âteşîn-fâm-ı fer-i ruħsârıñ olmuş žâhiren
Meş‘al-efrûz-ı şebistân-ı cefâ-yı nev-zemîn
3 Hep musaħħardır cüyûş-ı ĥüsn ü ân-ı dilbere
Ser-te-ser ma‘mûre-i mülk-i verâ-yı nev-zemîn
4 Başķadır ŧavr-ı ħırâm uymaz bu yer ħûbânına
Cân-fezâ bir nev-edâdır dil-rübâ-yı nev-zemîn
5 Bir işâret var ser-i ebrû-yı dilberde ‘aceb
Oldıġını îmâ eyler reh-nümâ-yı nev-zemîn
6 Olmada imdâd-ı şevķ-i Ĥażret-i üstâd-ı kül
Şeh-süvâr-ı fikretim kişver-küşâ-yı nev-zemîn
7 Tîşe-i endîşe-i ŧab‘ım eder Ĥâmî bu gün Nev-zemîn-i ma‘nîde ŧarĥ-ı binâ-yı nev-zemîn
433
102
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Şîve-i ĥüsnüñ ‘aceb ĥâlet-fezâ-yı nev-zemîn
‘Âlem-i ‘aşķıñda var başķa śafâ-yı nev-zemîn
2 Oldı bir pertevle mir’ât-ı ruħ-ı tâb-âveriñ
‘Âşıķa âyîne-i ‘âlem-nümâ-yı nev-zemîn
3 Bu gidişle kişver-i dilde muķarrer olması
‘Âkibet Tâtâr-ı ġamzeñ fitne-zâ-yı nev-zemîn
4 Var vefâya ba‘żı meyli cünbişinden añladım
Gerçi îmâ etmede ŧavr-ı cefâ-yı nev-zemîn
5 Nev-edâ ŧavr-ı ħırâm-ı dil-keşin îmâ eder
Oldıġıñ remziyle şûħ-ı dil-rübâ-yı nev-zemîn
6 Verdi teşvîķ-i Cenâb-ı Ĥâmî-i üstâd-ı kül
Ŧab‘ıma bu resme bir şevķ-ı edâ-yı nev-zemîn
7 Şeh-süvâr-ı ‘arśa-i nažmım bu gün Râsim hele
Eşheb-i ŧab‘ıma teng oldı ķażâ-yı nev-zemîn
434
VÂV
103
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 ‘Aşķ ile âvâreleriz sû-be-sû
Böyle olunca gideriz sû-be-sû
2 Bâdeye peymûde-i ĥayret biziz
Râh-neverd ķadarız sû-be-sû
3 Zülf ile zencîr be-gerden gezer
Ŧurfaca dîvaneleriz sû-be-sû
4 Südlice'ye ‘azm ile bir şîr-ħˇâr
Ŧıfl ile şîr ü şekeriz sû-be-sû
5 Zaĥm-ı dil-i ĥâside nažm ile biz
Rîze-i elmâs ekeriz sû-be-sû
6 Pençeleşüp cevr ile döndükçe biz Şîr-i felekle döneriz sû-be-sû
7 Sâde-rûĥ-ı yâr gibi ‘Âkifâ
Böyle ġazel nažm ederiz sû-be-sû
435
104
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Śanmañ fesâne-i Cem'i işrâb eder sebû
Rindânı maĥrem ‘ad ile derdin döker sebû
2 Rind-i žarîf sâġar ile el bir eyleyüp
Ķoynından aldı duħt-ı rezi bî-ħaber sebû
3 Meclisde fitneler mi ayaķlandırır ‘aceb
Bilmem ķulaġ-ı câma egilmiş ne der sebû
4 Vermiş havâya fülk-i dilin bâdbân-ı ĥabâb
Âyâ ne ‘aķla yelken eder de gezer sebû
5 Bintü'l-‘ineble duħt-ı rezi izdivâc eder
Hemşîre ĥürmetin ne bilür sürħ-ser sebû
6 Biz ķâ’iliz ayaġına ol ne naĥît olur
Kim dest-i nâz-ı sâķîyi her dem öper sebû
7 Vermiş şarâb câma çeküp duħter-i rezi
Bir âl edüp de ķoynuna almaķ diler sebû
8 Her hem-dem ü celîsi olan ķanın içmede
Vermez yine ħulûśına ķaŧre keder sebû
9 Ķanın içine aķıdacaķ fitne-cû imiş
Bilmez hemân baśar ayaġın ħayr ü şer sebû
436
10 Söyletdi ķulķula gece sâķî ĥikâyetin
Ŧolmuş meger o derd ile benden beter sebû
11 Dergâh-ı luŧf-ı Ĥażret-i Muħliś'de ŝâbit ol
Gezme göñül öte beri çün der-be-der sebû
12 Dîdem gibi ŧolar boşalur gerçi ‘Âkifâ
Sûd eyler etmez eşk-i terim-veş żarar sebû
105
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Tenşîŧ-i ķalbe mâh-liķâlar edinmeli
Geldi ķapuya ża‘f ‘aśâlar edinmeli
2 Mümkin midir ki ehl-i dil âzâde-ser ola Zülfe düşüp de başa belâlar edinmeli
3 Oķ gibi śaplanup ol şûħ-ı kemân-keşe
Şaśŧı gözleyüp ķaşı yâlar edinmeli
4 Dârü'ş-şifâya düşmelü ey dil bahârdır
Dâ’-i cünûna anda devâlar edinmeli
5 Giryân gerekdir dîdeleri baġrı yanıġıñ
‘Âkif ĥarîķa çünki saķâlar edinmeli
437
HE
106
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Her ne dem ki leb-i cânâne gelür ħâŧırıma
Nažm-ı cân-baħş-ı Mesîĥâ ne gelür ħâŧırıma
2 Tâb-ı ĥüsni dili yaķdıķça şeb-i hicrinde
Sûziş-i şem‘le pervâne gelür ħâŧırıma
3 Ruħ-ı rengîniñe diķķatle nigâh etdikçe
Bilse ol şûħ-ı dil-ârâ ne gelür ħâŧırıma
4 Var iken dilde mey-i la‘l-i dehân-ı feyiż
Ne şarâb ne de peyemâne gelür ħâŧırıma
5 Ey ķadeĥ yoķla leb-i nâzını śor sâķîden
Çünki gelmez yanıma yâ ne gelür ħâŧırıma
6 Âb ile bâdeyi âmîħte ķılsaķ sâķî
Şöyle ‘îş-i ĥaķîmâne gelür ħâŧırıma
7 Vaśfıñ etdikçe belâ-ķadd o serkeş güzelin
Böyle mażmûn-ı levendâne gelür ħâŧırıma
8 Beydaķ-ı ĥâl-i ruħuñ ķapmaġa şâhım bilseñ
Nice manśûbe-i ferzâne gelür ħâŧırıma
9 Ne vaķit ĥâlet-i Mecnûn'ı ħayâl eyler isem
438
‘Âkifâ bu dil-i dîvâne gelür ħâŧırıma
10 Ey veliyyü'n-ni‘am devlet ü iķbâliñ içün32
Nice da‘vât-ı ħulûśâne gelür ħâŧırıma
11 Var mıdır yoħsa ħayâlim mi efendim bilmem Ya‘nî bir va‘d-i kerîmâne gelür ħâŧırıma
107
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Ey çeşm-i mest bir nigeh et aġlayanlara
Sîħ-ı ġamıñla laħt-ı ciger daġlayanlara
2 Gel gidelim de gör daħı cûşân degil midir
Bir baķ sirişk-i çeşmime bir çaġlayanlara
3 Bilmez mi kim esâs-ı ĥüsün bir ķıl üzredir
Taĥsînler o nev-ħaŧa dil baġlayanlara
4 Tûfân olursa da görinür sâĥil-i necât
Fülk-i dil-i tevekkül ile baġlayanlara
5 Bir śaġ sözin alup o solaķ şûħuñ âferîn
Kârın çürütmeden işini śaġlayanlara
6 Vaśıfdan isti‘ânedir ‘Âkif ehemm olan
Âb-ı hünerle tîġ-ı zebân zaġlayanlara
32 Vz. bozuk.
439
108
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ey lebi ġonca ruħ-ı âliñdir ‘aks etmiş güle
Eylemiş te’ŝîr reng-i ħâl-i rûyuñ fülfüle
2 Śanma ra‘d ey mâh-ı evc-i ân hicriñle seniñ
‘Aks-i âhımdır veren âfâķa öyle ġulġule
3 Seyr edince ĥâlimiz gülşendeki ġonca-dehen
Söyledi açmazdan ġonca güle gül bülbüle
4 Ŧâķ-ı ebrû śaff-ı müfgânıñla etmiş ittiĥâd
Şöyle bir vech ile gûyâ muttaśıldır bel bele
5 Bî-hüner rif‘at bulur ehl-i kemâl âşüfte-ĥâl
Şaķķ ile birdir cihân eyler teveccüh zelzele
6 Sen sebû isterse ŧut ķarnında dökme derdini
Dûħt-ı rez keyfiyyetin söyletdi sâġar ġulġule
7 Eyledikçe ‘azm-i peyrevlik Cenâb-ı Muħliś'e
Ħâmem ‘Âkif döndi meydân-ı hünerde Düldül'e
440
109
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Her śubĥ u şâm nâle ederdik zamân ile Bir bî-vefâyı ya‘nî severdik zamân ile
2 Düşdük sevâd-ı ħâl ü haŧıñ güft ü gûsına
Çoķ ķîl u ķâli gece geçirdik zamân ile
3 Ħâr-ı siyâh ķaplamış eŧrâf-ı la‘lini
O gülistânda ġonca dürerdik zamân ile
4 Elbet bu âftâb-ı kemâliñ zevâli var
Bil ķadr-i devr-i ĥüsnüñi derdik zamân ile
5 Oldı zebân-ı ‘aşķa fesâne cünûnumuz
Kim ser-güźeşt-i Ķays'a gülerdik zamân ile
6 Bir nîm-nigâh-ı çeşmine yoķ ŧâķat-ı nažar
Seyr-i Bebek'de ħoş gecelerdik zamân ile
7 El çekdi yâr şimdi ħumârıñ çeker göñül
‘Âkif ayâġ-ı bâde çekerdik zamân ile
441
110
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Bir edâ-yı tâze vardır miknet-i eş‘ârda
Şîve-i ârâm-ı dilber gibidir reftârda
2 Nažm-ı ħoş ibhâm u işbâ‘ ile şîrîn-ter gerek
Görmediñ mi leźźet-i küffârı la‘l-i yârda
3 Anasız bir tâzedir gûyâ ki nažm-ı sâde-rû
Ma‘nî-i reng ü nikât-ı ħûb gerek güftârda
4 Zîb-i mînâ-yı nažar olmaķ ne ķâbil her süħan
Güldeki reng ü leŧâfet var mı her ezhârda
5 Şâh-râh-ı müstaķîm-i Mevlevî'den dönmezem
Pây-ı pergâr-ı ŝebâtım merkez-i iķrârda
6 ‘Âkifâ nâ-refte bir râh-ı śapâ buldum bu gün
Cüst-cû-yı nažm ederken vâdî-i efkârda
111
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Bâġda giydi bu gün bir yeñi ħil‘at ġonca
Buldı şerîf-i bahâr ile leŧâfet ġonca
2 Ŧaķunup ħˇâceligi gül varaķ üzre eyler
Çemen eŧfâline ta‘lîm-i kitâbet ġonca
442
3 İşte çıķdı ķızlayın ben saña söylerdim hep Pek açılma gider evvelki şerâfet ġonca
4 Rûzgârın bu gün efsâne vü taĥrîķiyle
Bülbüle śaldı başın eyledi ĥiddet ġonca
5 Al eteklikle çıķup bezm-i çemende raķśa
Neş’elenmiş mey-i şebnemle be-ġâyet ġonca
6 ‘Âkifâ zâr u enîni ķo o gül gûş etmez
Eylemez bülbülüñ efġânına raġbet ġonca
112
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ben kime śayd olam ol dîde-i âhû yerine
Neyi miĥrâb edeyim kûşe-i ebrû yerine
2 Bâġ-ı seyrinde o nev-reste nihâli göricek
Bî-ķarâr oldı göñül aķdı hemân śu yerine
3 Ŧaşlar ile ķo beni dögsün o şûħ-ı ‘aŧŧâr
Baġlasam sînemi tek keff-i terâzû yerine
4 Rûĥ yoķ câźibe nâ-bûd yüzi pür-lekke
Aya ne yüzle nigâh edem o meh-rû yerine
5 Nîl-veş ŧurmayup ‘Âkif yine aķsun göñül
Bir içim śu gibi ol ķamet-i dil-cû yerine
443
6 Göñlümi gördüm o şûħ ķâküline bend etmiş
Baġlamış ol dil-i dîvâneyi uślu yerine
7 Şi‘r-i Vâśıf bedel-i sükker olursa Müştâķ
Bezm-i eş‘ârda geçmez mi bu ŧurşu yerine
113
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ma‘den-i esrâr ü ĥâlât-ı kerâmetdir külâh
Pûte-i iksîr-i âŝâr-ı hidâyetdir külâh
2 Bâ‘iŝ-i ‘izz ü śafâ vü râĥat-ı dâreyndir
Münkirân öyle ķıyâs eyler ki ŝıķletdir külâh
3 Berzaħ-ı mekr-i Züleyĥâ-yı sipihr-i dûndan
Yûsuf-ı müsterşide çâh-ı selâmetdir külâh
4 Mülket-i faķr ü sitiġnâ vü fenâya şâhdır
Re’s-i faħr-ı Mevlevî'de tâc-ı devletdir külâh
5 Dûst semtin eylese seyrân ‘aceb mi ‘Âkifâ Dûr-bîn-i merdüm-i ehl-i baśîretdir külâh
6 Ĥażret-i Mollâ-yı Rûm'a baş açıķ bir bendeyiz
Śûretâ serde ‘azîzim bir ‘alâmetdir külâh
444
114
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Bir civânıñ dil kiriş oldı kemân ebrûsına
Pek ķapıldım hem o çevgân-ı ħam-ı gîsûsına
2 Bâġda serv-i sehî mânendi reftârıñ görüp
Aķdı dil śular gibi ol ķamet-i dil-cûsına
3 Her nigâhı Tebbet-i vârûn oķur Hârût-veş
Dil musaħħar olmasun mı dîde-i câdûsına
4 Hîç gulüvv-i kelbe şîr-i merd eyler mi nigâh
Merd iseñ sen de ĥasûduñ baķma güft-gûsına
5 Dâ’imâ saħt-ı kemânı cevr-i dildârı çeker
‘Âkif'iñ śad-âferîn şol ķuvvet-i bâzûsına
115
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Ol hilâl ķaşıñ görüp bayrâm geldi ħâŧıra
Ya‘nî ķurbân oldıġım eyyâm geldi ħâŧıra
2 Ħaŧŧ ta‘lîķ etdügin va‘d-i vefâ yâdında mı
Ben unutmuşdum hele aħşâm geldi ħâŧıra
3 Güft-gû-yı bülbüli gülle çemende seyr edüp
Bezm-i yâr ile geçen hengâm geldi ħâŧıra
445
4 Nâ-gehân dûş oldı çeşmim zülf-i ‘anber-bûlara
Bir libâs-ı sâġar-ı gül-fâm geldi ħâŧıra
5 Ŧûŧî-i ŧab‘-ı ‘azîzi nâz ile söyletmege
Bu ġazel ŧarzı şeker-bâdâm geldi ħâŧıra
116
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ayaķ ayaķ der-i meyħâneye vardım bu gece
O bütüñ de’b ile ķandîlin uyardım bu gece
2 Muĥtemel görme bu günler o melek-sîmâyı
Gehî pür-şevķ ħayâl ile uçardım bu gece
3 Gece śardıysa eĥibbâ o miyân-ı mûyı Ben de destâr-ı perîşânımı śardım bu gece
4 Źevķ-i vaĥdânî-i vaĥdetle gidüp kendimden
Kendimi ħayret ile kendim arardım bu gece
5 Ķara sevdâya perîşânlıġa müjde ‘Âkif
Zülf-i dildârı menâmımda ŧarardım bu gece
446
117
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 ‘Âķibet etdiñ esîr bendeni gîsûlar ile
Baġladıñ bu ne siĥirdir dilimi mûlar ile
2 Nice bîçâreyi śaĥrâlara śaldıñ ‘acabâ
Âh ol sürmelice dîde-i âhûlar ile
3 Ķoķıdır illere gül-ruħlarını ol žâlim
Beni aldar göricek âl ile şu bûlar ile
4 Seni kim görse ‘aceb âşüfte vü zâr olmaz
A perî-peyker-i nâzım bu melek ĥûlar ile
5 Nev-nihâlim aķayım pâyına śular gibi ben
Çıķ śalıñ sen çemene ol ķad-i dil-cûlar ile
6 Göñlüm ol zülf-i ‘abîr-bûdadır ‘Âkif doġrı
Ħoş degil başım o gülzârdaki şebbûlar ile
447
118
Fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Ârzû-yı şarâb var dilde
Bir nihânî ‘aźâb var dilde
2 İki ŧolmuş piyâle dîdelerim
Cigerimden kebâb var dilde
3 Âhımıñ yaķmada şerâreleri
Öyle bir iltihâb var dilde
4 Ġamzeniñ yarası su’âllerine
Nice acı cevâb var dilde
5 Baĥŝ-i hicrân-ı cevriñe olmaz
Bir müdevven kitâb var dilde
6 Ķapdı ħam-der-ħamını zülf ile
‘Âkifâ pîç ü tâb var dilde
119
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
1 Göreydim ol ananıñ ķuzusın babasızca Ķoyuna alsam anı oħşasam śadâsızca
2 O ŧıfl-ı nâza ne söz ŧavrı hep mizâcımca
Egerçi meşrebi ħoşça velî vefâsızca
448
3 Śuyuna uydıraraķ ol ķabaķçı tâzesine
Çataydıķ ursa boca diyü nâ-hevâsızca
4 Görünce ol śulu şeftâlî-i ruĥ-ı yâri
Dehân-ı ħˇâhişimiz śulanur riyâsızca
5 O şeh-levend-i cefâ pîşeyi gece gördüm
Ħaŧâdır olmuş ise ‘Âkifâ ħaŧâsızca
120
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 O mehiñ ben hilâl ebrûsına baķdım bu gece
‘Îd ķandîllerini şevķ ile yaķdım bu gece
2 O ķadeĥ dîdeleri ‘aşķına sâķî-i teriñ
İki câm-ı mey-i gül-fâmını çaķdım bu gece
3 Bâdbân-ı hevesi açdı ĥabâb-ı bâde
Źevķ-i câm-ı meyiniñ śuyına aķdım bu gece
4 Geldi bir ķuş ķanadıyla ħaberi dildârıñ
Ser-i kûyına śafâdan uçacaķdım bu gece
5 Ĥażret-i Muħliś'iñ ‘Âkif bu ġazel ŧarzında
Bezmine tuĥfe bir ‘îdiyye bıraķdım bu gece
449
121
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Gelmez o şûħ semtime aślâ vefâ gibi
Var ise ķaśdı cânıma cevr ü cefâ gibi
2 Mir’ât elinde dâ’im o ħod-bîn dilberiñ
Kendüye ol daħı görinüş mübtelâ gibi
3 Yâriñ kemân ķaşı çekilmez cefâ iken
Zülfi de oldı başımıza bir belâ gibi
4 Ne źevķ eder ne zühde yarar kârı ehliniñ
Olmaz belâ kişiye cihânda riyâ gibi
5 Gizli ķapaķlı eylediler çoķ mu‘âmele
‘Âkif zebân-ı ġamzeye dil âşinâ gibi
YÂ
122
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Śabâ vardıñ seĥer cânânımı gördüñ begendiñ mi
Kemend-i zülfe ŧutķun cânımı gördüñ begendiñ mi
2 Firâķ-ı gerden-i kâfûrı fikr-i küfr-i zülfüñle
Gelüp şeb-tâ-seĥer efġânımı gördüñ begendiñ mi
450
3 Hele ben pek begendim mülket-i ma‘mûre-i ĥüsnüñ
‘Aceb sen de dil-i vîrânımı gördüñ begendiñ mi
4 Hem aġyâra ‘aŧâlar eyler ol žâlim baña raġmen
Döner hem der ki bu iĥsânımı gördüñ begendiñ mi
5 Görenler dediler semt-i sarây-ı dilde yanġıñ var
Bu dûd-ı sîne-i sûzânımı gördüñ begendiñ mi
6 Begendim ben seniñ feryâdıñı bülbül demiş ol şûħ
Yâ sen de ‘Âkif-i nâlânımı gördüñ begendiñ mi
123
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Nâle vü zârım görüp feryâd feryâd eyledi
Farŧ-ı derdim seyr edüp bîdâd feryâd eyledi
2 Dûstlar mı yalıñız kâfir seniñ cevriñ ile
Ĥâlime bîgâne düşmen yâd feryâd eyledi
3 Serv-i nâzım ķâmet-i nâzik-nihâliñ seyr edüp
Bâġda reşk ile dün şimşâd feryâd eyledi
4 Rûzgârıñ böyle ehl-i dillere žulmuñ görüp
Ħırmen-i śabrıñ śavurdı bâd feryâd eyledi
5 Seyr edüp nažm-ı belîġâ-yı belâġat-perveri
Vâdî-i tanžîrde inşâd feryâd eyledi
6 ‘Âkif-i yâriñ saña bâmgeh śabâĥü'l-ħayrını
Gûş edüp dilde ħurûş-ı şâd feryâd eyledi
451
124
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Bu gün nev-res-nihâl-ı nâzım ‘azm-i cûy-bâr etdi
Aķıtdı ķadd-i dil-cûsına göñlüm bî-ķarâr etdi
2 Göñül ser-riştesiz bir sâde-rû sevmişdi gizlice
Çıķınca ĥaŧŧ-ı nev râz-ı nihânım âşikâr etdi
3 Egerçi kendi ser-mest dîdesi maħmûr idi ammâ O ħûnî gözleri ķanım içüp def‘-i ħumâr etdi
4 Serendîb-i teġâfülde ķodı merdûddur şimdi
Raķîbi evvel ol ĥûrî-meniş âdem-şümâr etdi
5 Görünce gül-ruħuñ ey ġonca-fem bâġ içre pek nâlem
Hezârân bülbül-i şeydâyı lâl ü şermsâr etdi
6 Ŧolaşdı lânegâh-ı ‘âlemi bu murġ-ı dil âħir
Şikenc-i ŧurre-i zülf-i dil-ârâda ķarâr etdi
7 Ben ol śaĥrâ-neverd-i Ķays-ı ķuds-i iştihârım kim
Nice mecnûnlar şerm ile terk-i kûhsâr etdi
8 Edüp şehbâz-ı ŧab‘ım Ķâf-ı nažm-ı nâdire pervâz
Nice ser-der-hevâ ‘Anķâ-yı ma‘nâyı şikâr etdi
9 Cenâb-ı Vâśıf'a peyrevlik ile ‘Âkif-i bî-dil
Süħandân arasında iktisâb-ı iftiħar etdi
452
125
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Ħanden unutdurur baña feryâd-ı bülbüli
Terk etdirir śafâ-yı ruħuñ mevsim-i güli
2 Yâd-ı femiñle ġonca ķalup şöyle beste-leb
Gül ĥasret-i ‘iźârın ile ķıpķızıl deli
3 Dil-bende olan o rişte-i zer-târ-ı zülfüñe
Ŧaķsun benim gibi ser-i sâmânına teli
4 Ey dil nevâ-yı nâleyi ķoy sîm ü zer gerek
Maĥbûb diñlemez neġam-ı yelli yâleli
5 Cûlar gibi ayaġına yüz sürmede göñül
Ermez nihâl-i ķaddine üftâdegân eli
6 Seyr et o ebruvân-ı siyeh vesme istemez
Baķ ol ‘iźâr-ı ala amân dîde sürmeli
7 ‘Âkif miyân-ı nâz gibi mûya beñzedüp
Müştâķ eştdiginde dedi öyledir beli
453
126
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Urulmuş bu göñül tîr-i nigâh-ı yâra besbelli
Görünmez ħûn-ı dil žâhirde ammâ yara besbelli
2 Gene Manśûr-ı dil ĥaķķında yâriñ söz ķaçırmışdır Anıñ içün çekilmiş zülf ucından dâra besbelli
3 Nedir bu uyħusuzluķ ĥâli cânâ çeşm-i mestiñde
Ŧutulmuş sen gibi aħşâm mey-i serşâra besbelli
4 Gidüp evvelki nâz ü şîveler gelmiş perîşânlıķ
Yed-i âħar ŧoķunmuş ‘uķde-i şalvâra besbelli
5 Viśâl-i yâra dâ’ir sözleri kesmiş zebânından
Ye’is gelmişdir artıķ ‘Âkif-i nâçâra besbelli
127
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Etdi bir muġbeçe ġâret dil ü sâmânımızı
Küfr-i zülfinde ede ĥıfž Ĥaķ îmânımızı
2 Âyet-i resm-i ħaŧ u ħâl-i siyâh u zülfi
Ŧarz-ı İncîl'de remz eyledi Ķur’ânımızı
3 Çeşm-i bîmâr-ı ġamıyla bu dil-i ħastemiziñ
Ŧab‘-ı Soķraŧ bulamaz nükte-i dermânımızı
454
4 Bir ŧaraf ħâl-i siyeh bir yaña küfr-i zülfi
Śardı küffâr şeb-i târda her yanımızı
5 Verdi yaġmaya dil ü ‘aķl u sükûn u śabrı
Bir ramaķ ķaldı daħı saķlaya Ĥaķ cânımızı
6 Tîġ-i ser-tîz ile ħûn-rîz nigeh âmâde
Çeşm-i cellâdı hemân içse gerek ķanımızı
7 Oldı şîrâze-i mecmû‘a-i ħâŧır ‘Âkif
Rişte-i perçemi rabŧ eyledi dîvânımızı
128
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Yaķdı ol âfet-i cân âteş-i hicrâna beni
Sîħ-ı firķatde çevirdi hele biryâna beni
2 Ayırup yârdan ol cevr-i felâĥatle beni
Atdı bir yana anı berr ü beyâbâna beni
3 Çekmez idim bu firâķ âteşini cânânıñ
Kâşki taş ŧoġuraydı ŧoġuran ana beni
4 Vâśıl-ı sâĥil-i vasl olma muĥâle vardı
Atdı bu seyl-i firâķ öyle bir ‘ummâna beni
5 Vuślatıñ firķata tebdîl ederek derdâ kim Bî-devâ derde dûçâr etdi o cânâne beni
455
6 Sîneme ġamze-i hicri üşürüp ħançerlü
Boyadı zaĥm-ı hezârân ile al ķana beni
7 Evveli vaślı ile śoñra firâķ ile o şûħ
‘Âkifâ ‘aķlım alup eyledi dîvâne beni
129
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Kimden ögrendiñ efendim böyle ‘Anķâlanmagı
Yâ saña ġamzeñ mi ögretdi bu ŧuġrâlanmagı
2 ‘Arż-ı dîdâr etsün ol meh-peyker nâz ile de 33
Gör nedir ey mâh sen ‘âlemde ġarrâlanmagı
3 Dediler baħş-ı ĥayât eyler zülâl-i la‘lini
Cânım ister ŧoġrısı luŧfıñla iĥyâlanmagı
130
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
1 Śanmañız bir sâde kisvetdir külâh-ı Mevlevî
Ķımme-i tâc-ı hidâyetdir külâh-ı Mevlevî
2 Çeşm-i ‘ibretle baķan naķş-ı śuverden dûr olur
‘Ârife fânûs-ı ĥikmetdir külâh-ı Mevlevî
33 Vz. bozuk.
456
3 Şemme-i ķudsîsi ta‘tîr-i dimâġ-ı cân eder
Micmer-i ‘ûd-ı ĥaķîķatdir külâh-ı Mevlevî
4 Ķal‘ eder nâ-puħtegânı şevķ-i ĥubbu'llâh ile
Pûte-i ‘aşķ-ı hüviyyetdir külâh-ı Mevlevî
5 Kûy-ı yâriñ ‘Âkifâ râh-ı śapasın gösterir
Dûr-bîn-i ehl-i diķķatdir külâh-ı Mevlevî
131
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
1 Aķup seyl-i sirişkim bir ķad-i dil-cûya dek gitdi
Gözüm şebbûya baķmaz zülf-i ‘anber-bûya dek gitdi
2 Çekildi Vezneciler'den o altun ŧamlası ŧıflım
Levendâne-ħırâm ile Uzunçarşu'ya dek gitdi
3 Uçurdum murġ-ı ‘aķlı ħavf-ı şehbâz-ı nigâhından
O dehşetle varup dâm-ı ħam-ı gîsûya dek gitdi
4 Beşiktaş'dan binüp ol ŧıfl-ı dil-cû uydırup śuyın Bebek'den śarf-ı enžâr ile Küçükśu'ya dek gitdi
5 Śadef-âsâ femin gördükde … baśarım yâriñ
Çözildi ŧurresinden dişleri incüye dek gitdi
6 Dehânıñ oħşadı yâriñ raķîb-i Ehrimen gördüm
Ĥayıf mühr-i Süleymânî yed-i câdûya dek gitdi
457
7 Olunca âftâb-ı ŧal‘ati farķımda pertev-pâş
Çekildi jâle-i göñlüm o ħûrşîd-rûya dek gitdi
8 Tehî destîden abdâl-ı göñül keşkül be-dest oldı
Zekât-ı câm-ı nâb i‘ŧâ olur bir kûya dek gitdi
9 Süzüldi bir görüp şehbâz-ı çeşmi nâz ile berde
Anı gördüm ki murġ-ı ŧab‘-ı vaħşet-ħûya dek gitdi
10 Tezerv-i ħoş-ħırâmı sevmedi göñlüm şu feyfâda
Alup başın yine ol dîdesi âhûya dek gitdi
11 Edüp bâzâr-ı yârî ârzû ‘Âkif ceres-nâlem
Çekildi kârbân-ı iştiyâķ ol śûya dek gitdi
458
1
DERGÂH-I MEVLEVİYYE'DEN MAĤRÛSA-İ SELÂNÎK'DE MEDFÛN
EVLİYÂ-İ KİRÂMDAN ‘ABDÜLKERÎM DEDE EFENDİ
ĤAŻRETLERİ'NİÑ TÜRBE-İ ŞERÎFESİ CİVÂRINDA MUĤARRER
OLAN ĶIŦ‘A-İ MERĠÛBE
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Gel ħulûś ile yüzüñ sür bu felek-fersâya
Ki budur bâ‘is-i taķrîb-i ķurubgâh-ı Kerîm
2 Revzeninden nažar-ı pâk ile im‘ân edene
Ya‘nî žâhir mi degil ġarķa-i gülzâr-ı na‘îm
3 Ey olan cevher-i sermâye-i isti‘dâdı
Gel gel al bunda śatarlar ni‘am-ı feyż-i ‘amîm
4 ‘Âkifâ baş kesüp ‘aşķ ile gel eyle niyâz
Seni maĥrûm ķomaz elbetde olan ħalķ-ı Kerîm
2
DÎGER SÖYLEDİGİ ĶIŦ‘ADIR
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
1 Ser-be-zemîn-i dergeh-i vâlâña yüz sürüp
Geldim eyâ bihîn-güher-i tâc-ı evliyâ
2 Cürmüm niyâz eyle İlâhî İlâh'dan
460
Bu derdmend-‘Âkif-i nâçâra ķıl devâ
3
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ben gögüñ ‘aksi beyâż etdi yeri žann etdim
Dökmüş arż üzre bahârıñ meger eşcâr-ı havâ
2 Yâr ile da‘vâ-yı reftârı içün her serviñ
Ķar kürütmüş başına ķâđî-i eflâk-ı ‘alâ
3 Apaķ olmuş śaķalı ķahrı ile gerdûnuñ
Germ ü serd-i felek etmiş anı da istîlâ
4 Hem beyâż câme giyüp hem sürüp aķlıķ yüzine
Bü'l-‘aceb pîre-zene dönmüş ‘arûs-ı śaĥrâ
5 Bir śoġuķ naġme ile muŧrib-i sermâ bu gece
Etdi buz ŧamı gibi meclisimiz ser-tâ-pâ
6 Bir ŧabaķ kâġıda müsveddesi sa‘d-âbâdıñ
Dün beyâża çekilüp kendiye olmuş i‘ŧâ
7 Ķaymaķ elverdi bu gün Südlice'den Eyyûb'e
Görmüş ol gerden-i şîri ŧona ķalmış deryâ
8 Ġalibâ mey-gedeye zâhid ayaķ baśmışdır
Śoġıcaķ geldi baña âb u havâsı zîrâ
9 Allâh Allâh bu śoġuķluķ ne ola śûfîde
Oġlı yâ ķardaşıdır berdü'l-‘acûzüñ gûyâ
461
10 ‘Âkifâ ‘arż edegör pîşgeh-i üstâda
Bulmaķ isterseñ eger bu süħanıñ neşv ü nemâ
4
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Sûz-nâk eyler o çeşm-i nažar-ı feyż-eŝeri
Buz gibi ise de ta‘bîr ü maķâliñ farżâ
2 Rûĥ bulur her ne ķadar mürde ise eş‘ârıñ
Cân-baħş-ı dem-i nuŧķ ile çün olduñ gûyâ
3 Yoħsa ĥaddim mi efendim edeyim fetĥ-i dehân
Olmasam himmet-i ümmîd ile maġrûr saña
4 Şâ‘iriyyet nerede ben nerede sulŧâñım
Feyż-i luŧfuñdur eden bendeni pür-gû maĥżâ
5 Ķudretim neşr-i kelâma yoġ iken mümkin mi
Şi‘re âġâz edeyim olmasa luŧfuñ hem-pâ
6 Şem‘-i feyżiñle uyandı n'ola bir tâze çerâġ
Bezm-i eş‘âra vere ol daħı pür-pâre żiyâ
7 Bula her tâze maķâl u ķalem-i revnaķ ü fer
Feyż-i luŧfuñla efendim budur ümmîd ü ricâ
462
5
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Ebnâ-yı dehr śanma maķâdir-şinâs olur
Raġbet begim zamânede aķçayla gencedir
Rif ‘atle zell-i ħiffeti temyiz etmeyiñ
Ħalķa tabaśbuś etmede nâtûr-ı gencedir
6
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
Peştemâla diyemem baħt-ı siyehdir zîrâ
Ķoydı iķbâli bu gün bendeñizi ħayretde
Öyle âġûşa alup śarmış o dildârı kim Arasında śu daħı śıġmaz idi ħalvetde
7
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Ey veliyy-i ni‘am ‘ulüvv-i himem
Nažîriñ gelmemiş bu devrâna
2 Bir vezîr-i ‘adâlet-ârâsıñ
Çaldır ol nevbetiñi şâhâne
463
3 Benim de dâ’imâ ķapum çalınur34
Deyn edindim o deñlü yârâna
4 Bende bir şâh-ı mülket-i faķrım
Nevbetim çalınur emîrâne
8
Fe‘ilâtün .fe‘ilâtün fe‘ilün
1 Yâri aġyâr ile görmek ne belâ
Görmeden ise śavuşmaķ ola
2 Ber-murâd olma gibidir ‘Âkif
Bülbüle ķarşu gül ile ķarġa
9
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
Şem‘-i ĥüsnüñ gece vaśfın dediler tenhâda
Fetîli var ise yutmuş gibi Mumcı-zâde
Vâśıl-ı dergeh-i vaśl etmek içün çoķ çille
Çekdirüp soñra külâh etdi bize şeyħ-zâde
10
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Raĥm eyle yoħsa eyledim endîşe-i diger
34 Vz. bozuk.
464
Ya‘nî bulam nigâr-ı cefâ pîşe-i diger
Śardıķça mû-miyânını göñlüm neler çeker
Gâh ince fikr ü gâhîce endîşe-i diger
NAZIM
465
1
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
1 ‘Ulemâ-yı ‘Arab'ıñ efsaĥı ba‘żı fużalâ
Eylemiş cümle vifâķ üzre bu ķavle imżâ
2 ‘Arabî aylarınıñ ya‘nî beher mâhında
Yedişer gün yedi şeyden ĥaźer etmek meŝelâ
3 Ķaŧ‘-ı eŝvâb-ı cedîde yola ‘azm etme gibi
Ĥayr-ı bî’r etme binâ yapma daħı bey‘ u şirâ
4 Ġars-ı eşcâr daħı olmaz imiş ol eyyâm
Ġayr-ı câ’iz dediler hem daħı tenkîĥ-i nisâ
5 Nice eyyâm-ı ĥusûm içre ĥaźer lâzım ise
İĥtirâz etme o günlerde de elzem farżâ
6 Her ayıñ üçi beşi hem on üçinci günidir
Daħı on altısını etmelü ilĥâķ aña
7 Daħı yigrimi birin hem daħı yigrimi dördin
Nüħusâtdan dedi bu cümlesini ol büleġâ
8 Naħs-ı muŧlaķ dediler eyle ĥaźer her mâhıñ Her aħîr erba‘âsın daħı ķıyâs eyle aña
466
1
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
Ser-â-pâ sâye-bânî olsa da pâ-mâl Hümâ farżâ
Ayâġ-ı sâķîyi ol çekmedikçe pâydâr olmaz
2
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Muŧrib mizâcıma göre bir pîş-rev çalup
Sâz-ı emel çıķardı se vü penc ħânesin
3
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
Tefe’ül eyledim ser-Sûre-i Seb‘a'l-meŝânî'den
İkinci ĥarfi çıķdı nâm-ı nâmî-i dil-ârâmız
4
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
Görünce ol güzeliñ dîde-i mükaĥĥalını
Taĥammül edemeyüp egilüp elin aldım
468
5
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
Nâm aldı çeşm-i dildâr bâ-hezâr
Pâydâr oldı anıñ-çün rûzgâr
6
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
Bu sarây-ı nisbetî de bu dil-i nevmîd ile
Nâ-murâd olmaķ ķadar ra‘nâ murâd olmaz baña
7
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe ‘ilâtün fe‘ilün
Śardım ol mûy-ı miyânı diyü lâf urdum ise
Ķîldir bu sözümüñ sıĥĥati pek belli degil
8
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
Kim bilür ķanġı dil-i mecrûĥdan düşmüş ola
Şevķ-i ‘uşşâķında buldum nâvek-i müjgânını
469
9
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
Kişiniñ eyledigi kâr-ı ħaŧânıñ soñra
Ser-i engüşt-i nedâmet çeker âzürdeligin
10
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Bend eyledik şemîm-i güle nâmemiz ki tâ Ersün dimâġ dilbere bûy-ı cünûnumuz
11
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
Beni çıķmaz der imiş mey-gededen zâhid-i ħar
O da girsün de eger var ise cânı çıķsun
12
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Oynardı aşıķ ile evâ’ilde gûdekân35
Ŧıflân-ı ‘aśr şimdi ise ‘âşıķ oynadır
35 Divan'da ‘âşıķ yazılıdır; fakat metne aşıķ yazılmıştır.
470
13
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Dil bir ķayıķçı tâzesine atdı ķancayı
Keştî-viśâle çatma belâsın çeker ŧurur
14
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
Ŧoġunca necm-i gîsûdâr-ı perçem cânib-i fesden
O mâh peykeriñ devr-i ruħında fitne ĥâżırdır
15
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
Beni pek bî-ĥużûr etdi göñül bu mübtelâlıķla
Anı bir mâh-pâre dilbere versem de ķurtulsam
16
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
Böyle bâlîn-śıfat herkese yüz verme dedim
Beni ol yâr ‘iŧâb ile ŧıķıp doldurdı
471
17
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
Ķalur mı bâġ-ı emel böyle pây-mâl ħazân
‘Aceb o dil-keş-i feyż-i bahâr gelmez mi
18
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Derler raķîbi ba‘żı gece yâr varır baśar Aĥbâb bizi de her gece lâ-büd aġır baśar
19
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
Aĥbâba nevbet ile gider ise o dil-rübâ
Geldi bizim de işte bu gün sıtma nevbeti
20
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Uyħum gelür ħayâlime aldıķça gerdeniñ
Ħˇâbıñ bahârda var imiş źevķi vâķı‘â
472
21
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
22
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
Beni ġamz eyle ... zîrâ
Eder elbette nifâķ üzre śadâķat ġalebe
23
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
Baķma ruħsâr-ı dil-ârâya ħaŧ etdikde žuhûr
Gece memnû‘dur âyîneye baķmaķ zîrâ
24
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Bir bûse ver lebinden efendim dedim dedi
Sâ’il bir olsa besler idim gül-şeker ile
473
25
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Çoķ dökdüm âb-ı rû o nihâle bir olmadı ‘Âkif yine o naħl-ı emel müŝmir olmadı
26
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Zûr-ı felek o mertebedir ‘Âkif ‘âşıķıñ
Kendi eliyle yârini aġyâra verdirir
27
Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Gül-ruħları śolmuşsa fer ü tâb yerindedir
Hedm olmuş ise câmi‘i miĥrâb yerindedir
28
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
Ħayâliñ olmamaķ ‘ayn-ı isâ’etdir fu’âdımda
Küfürdür etmemek da‘vâtın îrâd i‘tiķâdımda
474
29
Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün
Śayd- ı ħûbâna ĥarîśim śaķalım aķ olalı
Umarım ki edem ol mürġı ben aġ ile şikâr
30
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Taķvâsına ederse eger zâhid istinâd
Ben kûh-ı luŧf u ‘afv-ı Ħudâ'ya ŧayanmışım
31
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
Oldı ħazân erişmeden evvel bahârımız ‘Âkif havâya gitdi bizim rûzgârımız
32
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
Göñülde ol feraĥlar şevķler kim var idi evvel
Ġamıñla şimdi ŧaġıldı feraĥ-âbâda dek gitdi
475
33
Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün
Degil dil bildigiñ ma‘mûre şimdi pek ħarâb oldı
O cem‘iyyet hücûm-ı ceyş-i ġamla hep ŧaġılmışdır
34
Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün
Ħayâliñ ile sürûrum firâķıñ ile ġamım
Göñülde şimdi benim başķa ‘âlemim vardır
35
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
Bir gözüm aġlar ġamıñla bir ħayâliñle güler
Dilde şevķ ü gam hücûmıyla bir ‘âlemdir gider
36
Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün
Nâme geldikde cenâb-ı dûstdan ĥâlim budur
Gâh oķur gâhî öper geh yüz sürer gâh aġlarım
476
37
Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün
‘Âkif budur niyâz u temennâm efendimiñ
Yüz sürmeden ayaġına Ĥaķ cânım almasun
SONUÇ
Âkif XVIII. yüzyılın son çeyreği ile XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde yetişen,
Divanı'ndan başka bir eseri olmayan ve tasavvuf edebiyatı içerisinde önemli bir yere
sahip divan şairlerimizden birisidir. Devrin önemli sayılan kişilerin yanında katiplik
görevinde bulunmuş ve Mevlevî tarikatine de intisap etmiştir. Tasavvufî şiirlerinin
ağır basması onun iyi bir dinî eğitim aldığını da göstermektedir.
Âkif'in Divanı'nda yer alan şiirleri şekil açısından Divan şiiri, tür açısından da
Tasavvuf şiiri özellikleri göstermektedir. Tarafımızdan hazırlanan metne göre Divan'
da kısa bir Arapça takriz ile toplam 4135 mısralık 255 manzume bulunmaktadır.
Divan şiiri nazım şekillerinden kaside, murabba, mütekerrir murabba,
müzdevic murabba, tahmis, muhammes, müseddes, mütekerrir müseddes, mütekerrir
tesdis, müsemmen, terkib-i bend, mesnevi, gazel, kıta, nazım ve müfred, Âkif'in
Divanı'nda kullanılan nazım şekillerindendir. Kasideler Divan şiirinde 33-99 beyit
arasında değişir. Halbuki Divan'da sadece birinci kaside 50 beyittir. Âkif'i tasavvuf
edebiyatına içerisinde değerlendirsek de şair, tevhid ve münacat nazım türlerine yer
vermemiştir. Âkif Divanı'nda nazım türü olarak na‘at, mehdiye, mersiye, hicviye,
bahariye, manzum mektup, ‘ıydiyye, nevruziye gibi şiir türlerine rastlanılmaktadır.
255 manzumede 15 aruz kalıbı kullanılmıştır. Aruzun kısa kalıplarına şair çok
da rağbet etmemiştir. Divanında sadece 13 manzumesinde aruzun kısa kalıplarını
kullanmıştır. Manzumelerinde kafiye ve redifli şiirlerinin yanı sıra nakaratlı şiirlerine
de rastlanılmaktadır.
Muhteva açısından Âkif'in şiirleri dinî ve tasavvufî mahiyettedir. Hemen
hemen tasavvuf edebiyatına mensup şairlerin ele aldığı pek çok ortak konuyu Âkif'in
şiirlerinde de yer almaktadır. Başta ilahi aşk, vahdet, kesret, tecellî, bekâ, fenâ,
hayrân, belâ, cezbe, nefs vb. tasavvufî konular; Peygamber Efendimiz'e muhtaç
olduğumuzdan; dünyanın faniliğinden, nefisten kurtulmanın gerekliliği gibi konuları
anlatan manzumeleri yer almaktadır.
477
Âkif'in şiirleri sade bir Türkçe ile yazılmış olsa da yer yer ağırlaşan manzu-
melerine rastlamaktayız. Buna rağmen manzumelerinde samimî ve içten bir ifadeye
sahip olduğunu görmekteyiz.
Âkif şiirlerinde en fazla andığı kişi Muhlis Yusuf Paşa olmuştur. Ona çokça
nazire yazmasına neden olmuştur. Ayrıca Esrâr Dede, Şeyh Galip, Fuzûlî, Nedîm ve
Nâbî gibi şairlerin etkisinde de kalmıştır. Onlara yazılan tazmin, tahmis gibi şiirleri
de en büyük delilidir; fakat en fazla etkilendiği kişi Mevlânâ olmuştur. Âkif önemli
kişilerin tesiri altında kalsa da manzumelerinde kendi şahsiyetini başarılı bir şekilde
göstermeye çalışan şairlerimizden biri olmuştur.
478
AKKAYA, Hüseyin, Abdülahad Nûri ve Divanı, İstanbul, Kitabevi, 2003.
AKSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü C. I-II., Ankara, İnkilâp
Kitabevi Yay., 1988.
AKTAŞ, Hasan, Çağdaş Türk Şiirinde Tarihî Şahsiyetler ve Eserler, Konya, Çizgi
Kitabevi Yay., 2002.
AYDEMİR, Abdullah, İslâmî Kaynaklara Göre Peygamberler, Türkiye Diyanet
Vakfı Yay., Temmuz 1996.
BANARLI, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi C. II., İstanbul, Milli Eğitim
Basımevi, 1998.
Başlangıçtan Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri Tarih-Antoloji-Ansiklopedi
C. VIII., İstanbul Ötüken Neşriyat, Söğüt Yayıncılık, 1988.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmed, Necâti Bey Divânı'nın Tahlili, İstanbul, Milli Eğitim
Basımevi, 1971.
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, Aydın
Kitabevi Yayınları, 1999.
ERGUN, Saadettin Nüzhet, Türk Şairleri, İstanbul 1935-1945.
GÖLPINARLI, Abdülbâkî, Nedîm Dîvânı, İstanbul, İnkılâp ve Aka Kitabevleri Yay.,
1972.
İNAL, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, c. I. , İstanbul 1969.
İPEKTEN, Haluk, Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Türleri, İstanbul, Dergah
Yay., Şubat 2001.
İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, C. I., İstanbul 1959.
KORKMAZ, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara, Türk Dil
Kurumu Yay., 2003.
KORTANTAMER, Tunca, Eski Türk Edebiyatı Makaleler, Ankara, Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yay., 2004.
480
KURNAZ, Cemal, Hayâlî Bey Divânı Tahlili, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yay., 1987.
KURT, Yılmaz, Osmanlıca Dersleri I, Ankara, Akçağ Yay., 1999.
LEVEND, Agâh Sırrı, Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve
Mefhumlar, İstanbul, Enderun Yay., 1984.
LEVEND, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi C. I., Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay.,
1998.
OLGUNER, Fahrettin ,Fârâbî, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 1987.
ONAY, Ahmet Talât, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Ankara, Akçağ
Yay., 2000.
PALA, İskender, Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, İstanbul Ötüken Yay., 2000.
PAMUK, Arif, Resûlullah'ın Dilinden Sûrelerin ve Duaların Esrârı-Hikmeti-Fazîleti,
İstanbul, Pamuk Yay.
SAMİ, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2002.
SÂMİ, Şemseddin, Kamûsu'l-alâm C. IV., Mihran Mat., İstanbul 1316.
SEFERCİOĞLU, M.Nejat, Nev’î Divânı'nın Tahlili, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1990.
TİMURTAŞ, Faruk Kadri, Osmanlı Türkçesine Giriş, İstanbul, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yay., 1998.
TUMAN, Mehmed Nâil, Tuhfe-i Nâilî, Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri
C. II., Ankara, Bizim Büro Yayınları, 2001.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (Devirler, İsimler, Terimler) C. I., Dergah
Yay., 1997.
Türkçe Sözlük C. I-II., Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.
ULUDAĞ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Kabalcı Yayınevi,
2001.
YAZIR, Elmalılı Hamdi, Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Meâli, İstanbul, Temel Neşriyat,
2000.
Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara Üniversitesi
Basımevi, 1983.
481
A ‘Abdullâh: T.26/1, T.26/5.
‘Abdî: T.28/1.
‘Acem: T.2/2.
Âdem: T.35/4, G.57/3, G.58/7.
Aĥmed: T.22/17.
‘Akbâ: T.37/6.
‘Âkif: K.1/45, K.2/7, K.3/7, K.4/18, K.5/18, K.6/15, K.7/8, T.1/17, T.2/14, T.3/23,
T.4/10, T.5/19, T.6/6, T.8/5, T.9/3, T.11/20, T.12/13, T.13/14, T.14/5, T.15/6,
T.16/6, T.17/4, T.18/15, T.19/15, T.20/5, T.21/8, T.23/5, T.24/13, T.25/12, T.26/5,
T.27/4, T.28/12, T.29/6, T.31/5, T.32/4, T.33/9, T.34/3, T.36/14, M.1/18, M.3/5,
M.4/5, M.5/5, M.6/4, M.7/5, M.8/4, M.9/5, M.10/6, M.11/6, M.12/6, M.13/9,
M.15/5, M.16/6, M.17/4,M.18/6, M.19/4, M.20/5,M. 21/6, M.22/5, M. 23/5, M. 24/6,
M.25/6, M.26/6, M. 27/7, M.28/12, M.29/5-2, M.30/78, G.1/8, G.2/7, G.3/9, G.5/7,
G.6/6, G.7/7, G.8/5, G.9/5, G.10/5, G.11/8, G.12/7, G.13/6, G.14/7, G.15/7, G.17/5,
G.18/11, G.19/7, G.20/7, G.21/5, G.22/6, G.23/4, G.24/6, G.25/5, G.26/5, G.27/5,
G.28/5, G.30/7, G.31/10, G.32/9, G.33/6, G.34/8, G.35/7, G.36/7, G.37/7, G.38/5,
G.39/5, G.40/6, G.41/7, G.42/8, G.43/6, G.46/7, G.47/8, G.48/8, G.50/5, G.51/5,
G.52/5, G.53/1, G.53/2, G.53/3, G.53/4, G.53/5, G.53/6, G.53/7, G.54/6, G.55/7,
G.56/7, G.57/6, G.58/9, G.59/8, G.60/11, G.61/5, G.63/7, G.64/7, G.65/4, G.66/9,
G.67/7, G.68/10, G.69/7, G.71/6, G.72/7, G.73/5, G.74/5, G.75/7, G.76/5, G.77/12,
G.79/7, G.80/7, G.81/5, G.82/5, G.83/6, G.84/4, G.85/9, G.86/7, G.87/7, G.88/6,
G.89/11, G.90/5, G.91/5, G.92/6, G.93/7, G.94/5, G.96/5, G.97/12, G.103/6,
G.104/12, G.105/5, G.106/9, G.107/6, G.108/7, G.109/7, G.110/6, G.111/6, G.112/5,
G.113/5, G.114/5, G.115/5, G.116/5, G.117/6, G.118/6, G.119/5, G.120/5, G.121/5,
G.122/6, G.123/6, G.124/9, G.125/7, G.126/5, G.125/7, G.128/7, G.130/5, G.131/11,
Kt.1/4, Kt.2/2, Kt.3/10, Kt.8/2, Mf.21, Mf.25, Mf.26, Mf.31, Mf.37.
483
Allâh: T.2/1, T.11/24, T.12/7, T.12/10, T.14/3, T.20/4, T.22/5, T.22/13, T.23/4,
T.24/5, T.26/1, T.28/1, T.38, M.26/4, M.27/2, M.28/11, M.29/8-1, M.30/87,
M.30/88, G.6/7, G.7/1, G.97/13, Kt. 3/9.
‘Arab: G.79/5, N.1/1.
‘Arabî: N.1/2.
‘Arabistân: T.37/7.
‘Ârîf: T.12/9.
Arisŧo: T.3/2.
Âśaf: T.19/2, T.33/5, M.29/7-5, G.97/11.
Aşçı Dede: T.7/1.
B Bâbil: G.48/3.
Bârî: K.1/43, T.10/15, T.24/9, M.30/70, G.31/13.
Bayķarâ: T.12/11, G.97/1.
Bebek: G.109/6, G.131/4.
Beşiktaş: M.9/5, G.131/4.
Bihzâd: T.12/4, T.17/2, T.28/9, G.14/7.
Bî-sütûn: G.41/4.
Bosna: T.23/3.
Bû Âlî-ŧînet: T.5/1.
C Cem: K.7/4, M.12/5, M.13/2, G.90/2, G.104/1.
Cevdet: T.26/5.
Ceyhûn: G.63/3.
Ç
484
Çîn: T.12/5, T.18/4, T.28/10.
Çuħadâr Aġa: M.1/7.
D Dârâ: T.2/8, M.29/7-6, G.97/11, G.98/7.
Dede: T.7/3, M.1/15.
Dervîş ‘Alî: T.32/5
Dimeŧoķa: T.37/18.
Dürzî Ŧaġı: T.37/1
E Ebûbekr: T.27/1.
Ebüssu‘ûd: T.11/4.
Edhem: M.3/3, G.98/2.
Emîn Beg: T.33/2, T.34/1.
Enderûn: G.18/5.
Esrâr (Dede): M.12/6.
Etmekçi-zâde: K.5/4
Eyyûb: Kt.3/7.
Eymen: T.36/3.
F Fârâbî: M.1/14.
Fârûķ: T.2/8, T.5/2.
Felâŧûn: T.3/3.
Ferhâd: M.27/6, G.14/3, G.83/2.
Firdevs: T.2/4, T.36/3.
Fireng: M.1/16.
485
Firengistân: G.46/1, G.88/4.
Fużûlî: M.16/6.
H Ĥabeş: M.18/2.
Ĥabîb: K.1/42, K.4/3, M.30/91.
Ĥaccâc: T.37/7.
Ĥaķ: K.1/35, K.1/41, K.1/47, K.7/5, T.3/2, T.3/17, T.3/18, T.10/7, T.11/10, T.11/26,
T.12/1, T.12/9, T.15/2, T.20/1, T.23/3, T.24/3, T.32/1, T.34/1, M.1/4, M.18/1,
M.18/2, M.18/3, M.18/4, M.18/5, M.18/6, M.21/1, M.21/6, M.25/2, M.27/6, M.28/5,
M.28/6, M.30/33, M.30/40, M.30/83, M.30/87, G.31/8, G.57/1, G.127/1, G.127/5,
Mf.37.
Ħalîlu'llâh: T.21/3.
Ĥâmî: G.101/7, G.102/6.
Ĥaśan: G.97/3.
Ħaŧâ: G.100/3.
Ħâtem: T.2/9, M.24/6.
Ħâtem-i Ŧayy: G.90/3.
Ħavernaķ:T.2/5, T.18/2.
Ĥaydar: T.5/2, T.29/5, G.97/15.
Ħazînedâr Aġa: M.1/6.
Ĥażret: M.29/1-5.
Ĥażret-i ‘Abdülķâdir: G.37/3.
Ĥażret-i ‘Abdülkerîm Dede: T.1/3, T.1/12, T.2/13.
Ħıŧâ: G.70/6.
Ĥıżr: T.19/1, T.30/3, T.36/7, M.28/12, M.29/11, G.19/5.
Hind: M.18/2, G.46/4.
Hindû: G.46/4.
Ħorâsân: G.63/3.
486
Ħudâ: K.1/33, K.1/48, K.4/3, K.5/10, K.7/15, T.2/9, T.2/12, T.2/14, T.11/21, T.15/5,
T.22/5, T.26/2, T.29/1, T.35/8, T.36/1, T.36/9, M.1/18, M.27/7, M.28/5, M.28/9,
Mf.30.
Ħuten: M.30/26.
Hülâgû: G.64/5.
Hümâ: G.34/4, G.66/6, G.72/2, Mf.1.
Ħüsrev: G.41/4, G.98/7.
I Iśfahân: G.64/4.
İ İbrâhîm: T.21/8.
İlâh: T.1/2, T.10/15, M.30/4, G.8/4, G.37/2, Kt.2/2.
İncîl: G.67/6, G.127/2.
‘Îsî: T.36/7, G.32/5.
İskender: T.31/4, G.5/2, G.27/2.
İsmâ‘il: T.7/5, T.16/4, T.24/3, T.31/5, T.32/1.
İsmâ‘il Dede: T.7/15.
İzzet: G.67/7.
K Kâ‘be: G.31/4, G.50/3, G.60/5.
Ķâf: T.22/10, M.13/6, G.36/5, G.65/3, G.92/4, G.124/8.
Kâfiristân: M.8/2.
Kâġıd-ħâne: M.9/3
Kahramân: M.29/5-1.
Ķandiye: T.19/6.
487
Ķapu tekye: G.37/1, G.37/2, G.37/3, G.37/4, G.37/5, G.37/6, G.37/7.
Ķârûn: T.37/10.
Ķays: M.22/1, M.56/3, G.83/4, G.89/7, G.95/4, G.109/5, G.124/7.
Ken‘ân: T.10/4, M.22/2, M.29/9-3.
Kerîm: M.30/94.
Kerîm Dede: K.5/1, K.5 /2, K.5/3, K.5/4, K.5/5, K.5/6, K.5/7, K.5/8, K.5/9, K.5/10,
K.5/11, K.5/12, K.5/13, K.5/14, K.5/15, K.5/16, K.5/17, K.5/18.
Keşmîr: G.46/4.
Ketħüdâ Beg: M.1/5.
Kevŝer: T.8/5,T.20/3, T. 29/5, T.30/2, M.28/3.
Ķızılırmaķ: G.54/5, G.77/9.
Kirdigâr: T.36/11, M.21/1.
Ķur’ân: T.23/3, T.23/5, G.127/2.
Küçüksu: G.131/4.
L
Lebûŧ Paşa: T.37/19, T.38.
Leylâ: G.58/3, G.83/4, G.95/4.
Leylî: G.41/7, G.89/7.
Loķmân: G.82/3.
M Maĥmûd: T.22/3, T.25/1.
Mânî: T.18/3, T.28/9, T.12/83.
Manśûr: G.33/4, G.126/2.
Manŧıķu'ŧ-ŧayr: G.72/4.
Mâtyâm: M.20/3.
Mecnûn: M.21/1, G.2/2, G.16/3, G.41/7, G.57/4, G.82/3, G.106/9.
Meĥmed ‘Alî Dede: T.1/6.
488
Mesîĥâ: G.106/1.
Meŝnevî: M.21/6.
Mes‘ûd: G.75/7.
Meşhûrî: G.100/7.
Mevlâ: K.1/13, K.1/34, K.1/44, K.4/11, K.4/12, T.5/11, T.19/4, T.5/10, M.4/1,
M.25/1, M.29/3-11, M.30/91, G.7/1.
Mevlânâ: K.4/1, K.4/2, K.4/3, K.4/4, K.4/5, K.4/5, K.4/6, K.4/7, K.4/8, K.4/9,
K.4/10, K.4/11, K.4/12, K.4/13, K. 4/14, K.4/15, K.4/16, K.4/17, K.4/18, M.10/1,
M.10/2, M.10/3, M.10/4, M.10/5, M.10/6, G.56/8, G.90/1, G.90/2, G.90/3, G.90/4,
G.90/5.
Mevlevî: M.21/5, G.110/5, G.113/4, G.130/1, G.130/2, G.130/3, G.130/4, G.130/5.
Monlâ-yı Rûm: K.5/5, T.1/1, T.32/3, T.32/5, M.15/5, M.16/5, M.20/5, G.113/6.
Monlâ: K.5/7, M.28/10, T.1/10, M.28/12, G.40/6, G.58/10.
Mıśr: K.7/15, T.10/17, T.10/22.
Mîr: T.28/2, G.99/7.
Mora: K.6/16, T.35/6, M.29/3-11.
Muĥammed: T.13/1, T.26/5, M.12/5.
Muħliś: T.6/1, T.14/1, T.15/1, T.16/1, T.22/16, T.24/1, M.3/5, M.11/6, G.3/9, G.4/9,
G.42/9, G.47/8, G.48/8, G.59/8, G.60/11, G.63/7, G.64/8, G.68/10, G.69/7, G.70/7,
G.85/10, G.87/7, G.88/6, G.97/8, G.98/7, G.104/11, G.108/7, G.120/5.
Mumcı-zâde: Kt.9.
Muśĥaf: G.68/5, G.82/2
Muśŧafâ Beg: T.23/5.
Muśŧafâ Mažhar Beg: T.23/1.
Muśŧafâ Reşîd: T.19/1, T.19/8.
Müftî Efendi: T.11/10.
Müşŧâķ: T.3/20, T.10/14, G.29/5, G.45/5, G.112/7, G.125/7.
N Nâżım Efendi: G.31/11.
489
Nebevî: K.1/3
Necîb: G.99/7.
Necîb İsmâ‘îl: T.27/5.
Nemrûd: T.21/4.
Nerîmân: M.1/2, M.29/4-6.
Nîl: K.7/14, T.6/2, G.112/5.
Nişâbûr: M.16/2, G.67/3.
Nûrî: G.51/6.
O Oķladiś: G.98/3.
‘Oŝmân Beg Efendi: T.15/6.
‘Oŝmân Dede: M.1/15.
‘Oŝmân Paşa: T.33/1.
Ö ‘Ömer:T.3/1, T.3/27, T.5/1, T.5/12.
P Paşa: T.37/1, T.37/3, T.37/5.
Peyġamber: K.1/48, T.14/1, M.29/3-7.
Pîr: T.1/9.
Pîrî Baba: T.36/5, T.36/15.
R Rab: K.6/11, T.10/11, T.14/4, T.19/17, T.25/1, T.25/8, T.27/1, T.28/10, T.32/3,
M.12/1, M.12/2, M.12/3, M.25/6, M.28/7, M.29/3-5, M.29/9-4, G.17/2, G.95/1.
490
Râsim: G.102/7.
Râtib: G.45/5.
Resûlu'llâh: K.1/30, K.1/49, K.2/1, K.2/2, K.2/3, K.2/4, K.2/5, K.2/6, K.2/7, K.3/1,
K.3/2, K.3/3, K.3/4, K.3/5, K.3/6, K.3/7, K.3/8.
Rûm: T.35/4, T.35/9, G.7/10, G.44/4, G.80/3, G.100/3.
Rûmili: K.5/5, T.16/4, T.37/6.
Rüstem: T.3/6, M.1/8, M.29/4-9, G.60/3.
S Sa‘d-âbâd: M.9/4.
Sâ‘ıķa Paşa: M.29/4-5.
Śâliĥ: T.36/9.
Śebâ: T.25/13.
Selâm: G.99/7.
Selânîk: T.3/1, T.5/4, T.19/11, T.28/1, T.37/2.
Selîm: T.4/1, T.8/2, T.20/1, T.20/5, T.29/1.
Serendîb: G.58/7, G.124/4.
Seyyid İsmâ‘îl: T.31/1
Sikender: G.56/5.
Soķraŧ: G.127/3.
Sübĥân: M.26/2.
Südlice: G.103/4, Kt.3/7.
Süleymân: T.25/7, T.25/8, T.25/13, G.131/6
Sütlice: M.9/3.
Ş Şâm: M.18/2, G.46/4.
Şerîf Muśŧafâ: T.11/26.
Şerîf-zâde Emîn Beg: T.34/1.
491
(Şeyĥ) Ġâlib: M.10/6.
Şîrîn: G.14/3, G.41/4, G.83/2.
T Tâtâr: M.15/1, M.29/5-4, G.13/5, G.31/2, G.87/2, G.102/5.
Ŧomanbây: T.37/7.
Ŧûbâ: M.9/2, M.30/21, G.7/4, G.58/7, G.59/3.
Tûr: T.36/3, M.24/1, G.47/1.
U Uzunçarşu: G.131/2.
V Vâśıf: G.18/11, G.34/9, G.43/10, G.112/7, G.124/9.
Vezneciler: G.131/2.
Y Yezdân: K.5/11, T.10/15, T.24/9, T.33/8, M.30/5, M.30/70.
Yûsuf: K.7/9, T.6/1, T.10/3, T.10/9, T.10/15, T.10/22, T.14/1, T.15/1, T.16/1, T.17/1,
T.18/1, T.21/1, T.24/1, M.18/4, M.24/5, M.29/3-1, M.29/9-3, G.113/3.
Z Zâl: M.29/5-1, G.97/3.
Źî'n-Nûreyn: T.15/5.
Züleyĥâ: K.7/11, T.10/7, T.10/10, T.10/17, G.113/3.
492
Top Related