I

ÖZET

XIX. yüzyıl divan şairlerinin büyük çoğunluğu devlet dairelerinde katiplik

yapmışlardır, yahut hayata böyle atılmışlardır. Bu dairelerin başında bulunan

memurların çoğu da şairdir. Bazı şairlerin çalıştıkları dairelerde mahlas aldıkları da

bilinmektedir. İşte bunlardan biri de katiplik görevinde bulunmuş, asıl adı Hasan olan

Âkif mahlaslı şairimizdir.

Kaynaklarda doğum tarihi hakkında bilgi bulunmayan ve H.1243 - M.1827

/1828'de vefat eden Âkif, XIX. yüzyıl şairlerinden olup Selânikli Ali Ağa'nın

oğludur.

Divan 74 varaktan meydana gelmekte olup talik yazıyla yazılmıştır. Ali Emiri

Efendi, Manzum Eserler, Millet Kütüphanesi, 269'da kayıtlı tek nüshası vardır. İşte

bu çalışmada 7 kaside, 38 tarih, 31 musammat, 131 gazel, 10 kıta, 1 nazım, 37

müfred olan Âkif Divanı şekil ve muhteva açısından incelenmiş ve divan metni

transkripsiyonlu olarak verilmiştir. Çalışmanın başında dönemin siyasi durumu

hakkında bilgi verilmiş olup şairin hayatı, Divan'ı ve edebî şahsiyeti mevcut

kaynaklar ile divana dayanılarak incelenmiş, söz konusu eserin nüshası tanıtılmaya

çalışılmıştır.

II

SUMMARY

Most of the divan poets of the 19. century worked as clerks in officces or they

began to gain their lives. Most of the clerks in those offices are poets. It is known

that some poets took pennames(nicknames) at the offices they worked. One of the

them is Akif, whose real name is Hasan he had worked as a clerk.

Eventhough there is no information about his birth date, it is known that he is

one of the 19. century poets who is the son of Ali from Selanik, and he died at 1243

(Hijra calendar) -1827/1828 A.C.

Divan consists of 74 sheet and it is written in a style Arabic script. According

to studies it is found that there is on copy registred at number 269 at the Ali Emiri

Efendi, works written in verse(National Library). It is this study, The Divan of Akif

which has 7 kaside, 38 tarih, 31 musammat, 131 gazel, 10 kıta, 1 nazım, 37 müfred is

analyzed with the aspect of form and content and the divan text was given

transcriptionally. At the beginnig of the study, there is information given about the

political condition of the period. The poet's life, his literary personality and his work

are analysed depending on the available sources and the Divan. The copy of the work

is tried to be given.

III

İÇİNDEKİLER

TÜRKÇE ÖZET.......................................................................................................... I

İNGİLİZCE ÖZET..................................................................................................... II

ÖN SÖZ.................................................................................................................. XXI

KISALTMALAR................................................................................................. XXIII

GİRİŞ

A. ÂKİF'İN YAŞADIĞI DEVİR.................................................................................2

I. Devrin Siyasî Durumu................................................................................. 2

II. Devrin Divan Şiirinin Özellikleri.................................................................3

III. Devrin Önemli Şairleri................................................................................4

BİRİNCİ BÖLÜM

ÂKİF'İN HAYATI,

ESERLERİ, DİVANI, EDEBÎ ŞAHSİYETİ

A. HAYATI..................................................................................................................6

B. ESERLERİ...............................................................................................................6

C. DİVANI....................................................................................................................8

I. Şekil Özellikleri.............................................................................................8

1. Tertip Şekli........................................................................................8

2. Nazım Şekil ve Türleri......................................................................9

3. Vezin...............................................................................................10

4. Kafiye ve Redif...............................................................................17

II. Dil ve İfade Özellikleri...............................................................................21

Ç. EDEBÎ ŞAHSİYETİ……………………………………………………..………40

İKİNCİ BÖLÜM

DİVANIN MUHTEVA ÖZELLİKLERİ

A. DİN ve TASAVVUF...........................................................................................46

I. Din...............................................................................................................46

1. Allâh................................................................................................46

a. Âdil......................................................................................47

b. Celîl.....................................................................................47

IV

c. Hakk.....................................................................................47

ç Hâlık ....................................................................................48

d. Hayy....................................................................................48

e. Kerîm...................................................................................48

f. Latîf.................................................................................... 48

g. Menân .................................................................................48

ğ. Rahîm................................................................................. 48

h.Settâr.....................................................................................49

ı. Vedûd...................................................................................49

i. Veliyy...................................................................................49

2. Melekler..........................................................................................49

a. Kudsiyân..............................................................................50

b. Melekût................................................................................50

c. Hârût....................................................................................50

ç. İblis ....................................................................................50

3. Kitaplar (Kitâb-ı Mukaddes) ..........................................................51

a. Kur’ân-ı Kerîm....................................................................51

b. İncîl.....................................................................................51

4. Âyetler, Hadîsler, Dualar, Yemin Sözleri .....................................52

a. Kün......................................................................................52

b. Belî......................................................................................52

c. Sûre-i Velleyl, Sûre-i Nûr, Sûre-i Şems............................52

ç. Ve'd-duhâ ............................................................................53

d. Sûre-i Seb‘a'l-mesânî...........................................................53

e. El-hamdü li'llah, Hamdü li'llah ...........................................53

f. Ahsen-i Takvîm....................................................................54

g. Tebbet-i vârûn.....................................................................54

ğ. Cennâtü ‘adn........................................................................54

h. Salavât ................................................................................55

ı. Lâ havl..................................................................................55

i. Levlâk ..................................................................................56

V

j. Kenz-i Mahfî .......................................................................56

k. Ve le-‘amruk........................................................................56

l. Nefsî ve Ümmetî .................................................................57

m. ‘Iyâzen bi'llâh.....................................................................57

n. Hâşe li'llâh ..........................................................................57

o. Bârek'allâh...........................................................................57

ö. Levhaş'allâh ........................................................................58

p. Bi'llâh ..................................................................................58

r. Va'llâhü a‘lem bi's-savâb.....................................................58

5. Peygamberler...................................................................................58

a. Hz. Âdem ............................................................................58

b. Hz. İbrahim (Halîlullâh)......................................................59

c. Hz. Yakup (Şah-ı Kenân, Kenân)....................................... 59

ç. Hz. Yûsuf ............................................................................59

d. Hz. İsâ (Îsî, Mesîhâ)............................................................60

e. Hz. Lokman ........................................................................60

f. Hz. Hızır .............................................................................61

fa. Mâ’-i hayât, Âb-ı hayât, Âb-ı hayvân ....................61

fb. Zulmât....................................................................62

g. Hz. Muhammed...................................................................62

6. Ashâb Âli ve Ümmet ......................................................................63

7. Halifeler...........................................................................................63

a. Hz. Fârûk.(Hz. Ömer)..........................................................63

b. Hz. Osman (Zî'n-nûreyn)....................................................64

c. Hz. Ali (Hz. Haydar)...........................................................64

8. Hayr ve Şer......................................................................................64

9. Kıyamet ve Ahiretle İlgili Mefhûmlar............................................65

a. Deccâl..................................................................................65

b. Kıyâmet…...........................................................................65

c. Mahşer ................................................................................66

ç. Amel, Amel defter...............................................................67

VI

d. Cennet .................................................................................67

e. Hûrî......................................................................................68

f. Gılman..................................................................................68

g. Tûbâ ....................................................................................68

ğ. Cehennem ...........................................................................69

h. Kevser..................................................................................70

10. İbadetle İlgili Mefhûmlar .............................................................71

a. Namaz (Ehl-i sücûd)............................................................71

b. Dua, Tevbe, Şefkat, Mağfiret..............................................71

c. Oruç (Rûze, Rûze-dâr, İmsâk) ............................................71

ç. Kurban.................................................................................72

d. Gaza, Şehid .........................................................................72

e. Ka‘be ...................................................................................73

f. Zemzem................................................................................73

11. Dinle İlgili Diğer Mefhûmlar........................................................73

a. Dîn......................................................................................73

b. İslâm ...................................................................................74

c. Müselmân, Müslim, Münkad, İmân....................................74

ç. Sevâb....................................................................................74

d. Savâb...................................................................................74

e. Kâfir, Küffâr........................................................................75

f. Müşrikîn, İnkâr, Münkir, Münkirân.....................................75

g. Küfr......................................................................................75

ğ. Günâh, Günehkâr, Âsî, Âsiyân, İsyân, Hata, Cürm, Mücrim,

Müznib, Ma‘âsî, Ma‘siyet...........................................................................................76

h. Hîle, Mekr............................................................................76

ı. Helâl.....................................................................................76

i. Harâm...................................................................................76

12. Dini Aylar .....................................................................................77

a. Şevval, Şaban, Arabî aylar...............................................77

II. Tasavvuf ....................................................................................................78

VII

1. Mevlevîlik.......................................................................................78

a. Eyvallâh...............................................................................78

b. Çille ....................................................................................79

c. Külâh....................................................................................79

ç. Sikke....................................................................................79

d. Semâ ...................................................................................80

e. Musîkî .................................................................................80

f. Dönmek................................................................................81

g. Halvet .................................................................................81

2. Abdâl, Derviş .................................................................................81

3. Şeyh, Pîr .........................................................................................82

4. Sâlik ................................................................................................82

5. Zâhid, Zühhâd (Zahitler) ................................................................82

6. Vâiz.................................................................................................83

7. Hânkâh, Dergâh, Dergeh, Tekye ....................................................83

8. Köle (Çâker, Kemîne, Kul, Gedâ) .................................................83

9. Sûfî .................................................................................................83

10. Rind, Rindân(Rintler) ...................................................................84

11. Hâfız .............................................................................................85

12. Nâdân ...........................................................................................85

13. Ârif ...............................................................................................85

14. Keşkül, Tesbih , Sübhâ, Asâ, Abâ, Kabâ..................................86

15. Vahdet, Kesret .............................................................................86

16. Tecellî ...........................................................................................87

17. Cezbe.............................................................................................87

18. Hayrân...........................................................................................88

19. Belâ...............................................................................................88

20. Fenâ, Bekâ.....................................................................................88

21. Nefs ..............................................................................................89

22. Zikr................................................................................................89

23. Zühd, Takvâ..................................................................................89

VIII

24. Harabât .........................................................................................90

25. Tarîk..............................................................................................90

26. Menzil, Menzilet ..........................................................................91

27. Dünyâ, Âlem, Cihân, Dâreyn, Dehr .............................................91

28. Mutasavvıflar ...............................................................................92

a.‘Abdülkâdir Geylânî ............................................................92

b. İbrahim Edhem....................................................................92

c. Hallac-ı Mansur...................................................................92

ç. Hatem-i Tayy ......................................................................93

d. Muhyiddîn bin Arabî ..........................................................93

e. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî.................................................93

B. TOPLUM ve KÜLTÜR.......................................................................................95

I. Şahıslar........................................................................................................95

1. Tarihî Şahsiyetler............................................................................95

a. Sultan Ahmed......................................................................95

b. Mahmud Han.......................................................................95

c. Cevdet Paşa..........................................................................96

ç. Mustafa Reşid Paşa..............................................................96

2. Tarihî-Efsanevî Şahsiyetler ............................................................97

a. Dârâ......................................................................................97

b. Nerîmân...............................................................................97

c. Rüstem.................................................................................97

ç. Hüsrev..................................................................................98

d. Zal, Kahramân.....................................................................98

e. İskender................................................................................98

f. Âsaf......................................................................................99

g. Nemrûd................................................................................99

ğ. Züleyhâ..............................................................................100

h. Ehrimen.............................................................................100

ı. Hülâgû................................................................................101

3. Şairler............................................................................................101

IX

4. Kendi Alanında Ün Yapmış Şahsiyetler ......................................102

a. Resim Alanında.................................................................102

aa. Bihzâd..................................................................102

ab. Mânî.....................................................................102

b. Zenginlik Alanında ..........................................................103

ba. Kârûn....................................................................103

bb. Tomanbay............................................................103

c. Felsefe Alanında ...............................................................103

ca. Sokrat...................................................................103

cb. Felâtûn..................................................................103

cc. Aristo....................................................................104

cç. İbn-i Sina (Bû Âlî-tînet) ......................................104

cd. Farabî ..................................................................104

ce. Öklidis (Okladis) ................................................105

ç. Zalimlik Alanında ...........................................................106

ça. Haccâc..................................................................106

d. Aşk Alanında.....................................................................106

da. Leylâ ile Mecnûn ...............................................106

db. Hüsrev ü Şirin......................................................106

dc. Ferhâd ü Şirin ......................................................106

e. İçki Alanında ....................................................................107

ea. Cem......................................................................107

5. Divan'da Adı Geçen Diğer Şahsiyetler..........................................107

II. Eserler ......................................................................................................109

1. Mesnevî ........................................................................................109

2. Mantıkuttayr..................................................................................110

3. Şeh-nâme ......................................................................................110

III. Kavimler .................................................................................................110

1. Hindû ............................................................................................110

2. Fireng ...........................................................................................111

3. Arap..............................................................................................111

X

4. Acem ............................................................................................111

5. Tâtâr..............................................................................................112

6. Rûmî .............................................................................................112

IV. Ülkeler ve Şehirler .................................................................................112

1. Ülkeler ..........................................................................................112

a. Rûm....................................................................................112

b. Çin.....................................................................................113

c. Hıtâ, Huten.........................................................................113

ç. Arabistân............................................................................113

d. Kâfiristân...........................................................................113

e. Firengistân.........................................................................114

f. Mısır...................................................................................114

g. Keşmir, Hind, Şam............................................................114

2. Şehirler ........................................................................................114

a. İstanbul'daki Yer İsimleri..................................................114

b. Bâbil..................................................................................115

c. Selanik ..............................................................................115

ç. Mora...................................................................................115

d. Horasan..............................................................................116

e. Nişâbûr...............................................................................116

f. Isfahan................................................................................116

g. Sebâ ..................................................................................116

ğ. Kandiye.............................................................................117

h. Dimetoka...........................................................................117

ı. Bosna..................................................................................117

i. Akbâ...................................................................................118

IV. Dağlar .....................................................................................................118

1. Dürzi Dağı (Lübnan Dağı) ...........................................................118

2. Kaf Dağı........................................................................................118

3. Tur Dağı .......................................................................................118

4. Bisütun .........................................................................................119

XI

V. Nehirler ...................................................................................................119

1. Kızılırmak.....................................................................................119

2. Ceyhûn .........................................................................................119

3. Nîl .................................................................................................120

VI. Vadi ........................................................................................................120

1. Eymen Vadisi ...............................................................................120

VII. İçtimâî Hayat .......................................................................................120

1. Rezm.............................................................................................120

2. Bezm.............................................................................................121

3. Musikî...........................................................................................122

4. Av..................................................................................................122

5. Bayramlar .....................................................................................123

6. Hat Sanatı......................................................................................124

7. Oyunlar .........................................................................................124

a. Satranç ..............................................................................124

b. Tavla..................................................................................125

c. Çevgân .............................................................................125

ç. Güreş .................................................................................125

d. Bâzîçe................................................................................125

e. Lu‘b ...................................................................................126

8. Süslenme ......................................................................................126

a. Kıymetli Madenler ve Taşlar ............................................126

aa. Altın, Zer..............................................................126

ab. Sîm.......................................................................127

ac. La‘l.......................................................................127

aç. Dürr, İnci, Lü’lü, Le’âlî, Şehvâr, Gevher, Güher,

Mücevher..................................................................................................................128

ad. Zümrüd, Elmâs, Yâkût ........................................128

ae. Sadef.....................................................................128

af. Mercân .................................................................129

ag. Mermer, Fûlâd(Çelik), Ahen(Demir) ..................129

XII

b. Güzel Kokular ..................................................................129

ba. Misk, Müşg..........................................................129

bb. Anber; Abîr..........................................................129

bc. Kâfûr ...................................................................130

bç. Gül-âb .................................................................130

bd. Bû.........................................................................130

c. Süs Eşyaları ......................................................................130

ca. Sürme, Vesme, Tutiyâ..........................................130

cb. Şâne......................................................................131

cc. Yelpeze.................................................................131

cç. Hokka, Dürc ........................................................131

cd. Ayna, Ayîne, Mir’at.............................................132

9. Giyim-Kuşam................................................................................132

a. Kumaşlar ...............................................................132

b. Giyecekler .............................................................132

10. Padişah ve Çevresi .....................................................................133

a. Padişah ..................................................................133

b. Saray .....................................................................133

c. Taht........................................................................134

ç. Tâc .........................................................................134

d. Mühür ...................................................................134

e. Nevbet ...................................................................135

f. Kûs..........................................................................135

g.Vezîr ......................................................................135

ğ. Şehzâde..................................................................136

h. Düstûr-i mükerrem ................................................136

ı. Kâtib-i dîvân ..........................................................136

i. Defterdâr.................................................................136

j. Enderûn, Tîmâr ......................................................136

k.Fermân....................................................................137

l. Menşûr, Berât, Tuğra .............................................137

XIII

11. Yiyecekler ..................................................................................138

12. Mimarî........................................................................................138

13. Tabâbet .......................................................................................138

a. Hastalıklar..........................................................................138

b. Tıpla İlgili Bazı Kavramlar...............................................139

14. Alış-veriş.....................................................................................139

15. Yazı İle İlgili Hususlar ...............................................................140

16. Gemi İle İlgili Hususlar ..............................................................141

17. Bazı Tipler ve Meslek Erbabı .....................................................141

18. Sihir ............................................................................................141

19. Telakki ve İnanışlar ....................................................................142

20. Gelenek ve Görenekler................................................................143

21. Diğer Eşyalar ..............................................................................144

C. İNSAN..................................................................................................................146

I. Sevgili........................................................................................................146

1. Sevgilide Güzellik Unsurları ........................................................146

a. Saç .....................................................................................146

b. Alın ...................................................................................148

c. Kaş ....................................................................................148

ç. Göz (Çeşm, Dîde ) ............................................................149

d. Gamze................................................................................149

e. Kirpik (Müje, Müjgân) .....................................................150

f. Yüz (Yanak, Ruhsâr, Ruh, Rûy, İzâr) ...............................150

g. Ben (Hâl) ..........................................................................151

ğ. Ayva Tüyü (Hatt) .............................................................151

h. Ağız (Dehen, Leb, Fem) ...................................................152

ı. Diş (Dendân) .....................................................................152

i. Çene (Zenahdân, Zekân) ..................................................153

j. Boy (Kâmet, Bâlâ, Kadd) .................................................153

k. Bel (Mûmiyân) .................................................................153

l. Gerden …...........................................................................154

XIV

m. Beden (Ten, Endâm, Vücûd ) ..........................................154

n. Pazı (Bâzû) .......................................................................154

2. Sevgili İle İlgili Diğer Unsurlar ...................................................154

a. Bûse ..................................................................................154

b. Söz(Güftâr, Kelâm) ..........................................................155

c. Reftâr, Reviş .....................................................................155

ç. Kûy-ı Yâr ..........................................................................155

d. Gölge (Sâye) .....................................................................155

e. Gülüş (Hande) ...................................................................156

f. Nâz, Cilve, Şîve .................................................................156

g. Ayak Toprağı.....................................................................156

II. Âşık..........................................................................................................156

1. Âşıka Ait Vücut Aksamı ve İle İlgili Unsurlar ...........................157

a.Vücûd, Ten, Sîne ...............................................................157

b. Cân ....................................................................................157

c. Çehre .................................................................................158

ç. Göz, Çeşm, Dîde ...............................................................158

d. Gözyaşı (Eşk, Sirişk) ........................................................159

e. Müje (Kirpik) ....................................................................159

f. Boyun ................................................................................159

g. Ciğer................................................................................. 159

ğ. Üstühân .............................................................................160

2. Âşıkla İlgili Maddî ve Manevi Haller...........................................160

a. Hasta, Bîmâr, Derdmend, Deli..........................................160

b. Âh, Feryâd, Figân, Efgân, Nâle, Zâr, Enîn .......................160

c. Yara, Dâğ, Zahm, Şerha ...................................................161

ç. Gam, Keder, Renc, Derd, Belâ ........................................161

d. Cevr, Cefâ, Ezâ, Sitem, Mihnet, Kahr, Gazab ..................163

e. Hasret, Firâk, Firkât, Hicrân, Hicr....................................163

f. Vuslat, Vasl, Vâsıl, Vasîl, Visâl, Kavuşma....................... 164

g. Kan, Hûn, Dem .................................................................165

XV

ğ. Baht ...................................................................................165

h. Aşk, Kara Sevdâ................................................................166

3. Gönül, Dil, Kalp............................................................................166

III. Rakîb, Ağyâr...........................................................................................167

Ç. TABİAT .............................................................................................................169

I. Kozmik Âlem...........................................................................................169

1. Gökyüzü, Felek ...........................................................................169

2. Bazı Yıldızlar ve Yıldız Kümeleri ...............................................169

a. Necm, Encüm, Ahter, Kevkeb..........................................169

b. Kehkeşân...........................................................................170

3. Burçlar...........................................................................................170

a. Akreb Burcu......................................................................170

4. Seyyâreler ....................................................................................170

a. Ay, Meh, Mâh, Kamer.......................................................170

b.Utârid..................................................................................171

c. Zühre..................................................................................171

ç. Güneş.................................................................................171

d. Mirrîh.................................................................................172

e. Müşterî...............................................................................172

f. Hilâl....................................................................................172

5. Işık.................................................................................................172

6. Karanlık, Deycûr ..........................................................................173

7. Sâye (Gölge)..................................................................................173

8. Diğer Kozmik Unsurlar ................................................................173

a. Ra‘de, Şihâb......................................................................173

II. Zaman ve Zamanla İlgili Mefhûmlar.......................................................173

1. Zaman ...........................................................................................173

2. Sâl, Sene........................................................................................174

3. Mevsimler .....................................................................................174

a. İlkbahâr..............................................................................174

b.Yaz......................................................................................174

XVI

c. Sonbahâr ...........................................................................175

d. Kış......................................................................................175

4. Aylar..............................................................................................176

a. Temmuz.............................................................................176

5. Gün................................................................................................176

6. Akşam, Gece, Mesa.......................................................................176

7. Sabah............................................................................................ 177

III. Anasır-ı Erbaa (Dört Unsur ) .................................................................178

1. Toprak ..........................................................................................178

a. Toprak, Türâb, Hâk ..........................................................178

b. Gubâr ................................................................................178

c. Kûhsâr, Sahrâ, Deşt, Beyâbân, Berr..................................178

ç. Sengîn, Taş, Mermer, Fûlâd, Ahen....................................179

2. Su...................................................................................................179

a. Su, Âb, Mâ, Zülâl..............................................................179

b. Deryâ, Bahr, Yem, Ummân, Kulzüm, Zehhâr,

Girdâb, Mevc, Mevvâc, Lücce..................................................................................180

c. Cûy, Cûy-bâr, Nehir..........................................................180

ç. Ebr (Bulut) ........................................................................180

d. Şebnem, Jâle .....................................................................180

e. Buz, Kar.............................................................................181

f. Katre, Katar .......................................................................181

g. Tûfân..................................................................................181

ğ. Habâb.................................................................................181

3. Ateş ...............................................................................................182

a. Ateş, Nar, Sûz, Sûziş, Sûz-nâk, Şerer, Şerâr, Od..............182

b. Dûdmân (Duman) .............................................................182

4. Hava..............................................................................................182

a. Havâ...................................................................................182

b. Bâd.....................................................................................182

c. Nesîm, Nesîm-i seher.........................................................183

XVII

ç. Sabâ...................................................................................183

d. Gird-bâd.............................................................................184

e. Rüzgar................................................................................184

IV. Hayvanlar................................................................................................184

1. Kuşlar ...........................................................................................184

a. Murg(Kuşlar), Murgân, (Kuşlar).......................................184

b. Bülbül, Hezâr, Andelîb......................................................185

c. Şehbâz, Şâhbâz, Şâhîn.......................................................186

ç. Tâvûs..................................................................................186

d. Tûtî....................................................................................186

e. Karga.................................................................................187

f. Bûm, Murg-ı meş’ûm .......................................................187

g. Tezerv................................................................................187

ğ. Kumrî.................................................................................188

h. Beftere...............................................................................188

ı. Anka...................................................................................188

i. Hümâ..................................................................................188

j. Hüdhüd..............................................................................189

2. Dört Ayaklılar...............................................................................189

a. Şîr (Arslan) .......................................................................189

b. Âhû, Âhuvân, Gazâl(Ceylan) ...........................................189

c. Koç, Koyun, Kuzu, Agnâm...............................................190

ç. Kilâb(Köpekler) ................................................................190

d. Kümeyt, Semend, Esb, Eşheb, Düldül..............................190

e. Tavşan...............................................................................191

f. Gürg(Kurt) .........................................................................191

g. Har (Eşek) .........................................................................191

ğ. Kömüş(Manda) .................................................................192

h. Ayı.................................................................................... 192

3. Böcekler .......................................................................................192

a. Pervâne(Kelebek) .............................................................192

XVIII

b. Zünbûr(Arı) ......................................................................192

c. Cerâd (Çekirge) ................................................................192

4. Sürüngenler ..................................................................................193

a. Mûr(Karınca) ....................................................................193

b. Semender ..........................................................................193

c. Ejder, Ejderhâ....................................................................193

ç. Mâr (Yılan)........................................................................193

V. Bağ, Çemen, Çiçeklik İle İlgili Unsurlar.................................................194

1. Bağ, Bağzar, Bağçe......................................................................194

2. Sebz..............................................................................................195

3. Çemen, Çemenzar ........................................................................195

4. Gülzar, Gülşen, Gülistân ..............................................................196

5. Lalezâr .........................................................................................197

6. Sünbülistân ...................................................................................197

7. Mezra‘a(Tarla)..............................................................................197

8. Nihalistân (Fidanlık).....................................................................198

VI. Bitkiler....................................................................................................198

1. Ağaçlar..........................................................................................198

a. Riyâz, Şecer, Eşcâr ..........................................................198

b. Servi...................................................................................198

c. Şimşâd ...............................................................................199

ç. Çenâr, Sanevber.................................................................199

d. Ar‘ar .................................................................................200

e. Fidân..................................................................................200

f. Nihâl..................................................................................200

g.Tûbâ....................................................................................201

ğ. Ud(Öd) Ağacı....................................................................201

h. Nahl (Hurma Ağacı) .........................................................201

2. Çiçekler.........................................................................................202

a. Çiçek, Ezhâr.......................................................................202

b. Gül.....................................................................................202

XIX

c.Verd-i hamra ......................................................................203

ç. Gül-i ra‘nâ..........................................................................204

d. Gonca ................................................................................204

e. Benefşe (Menekşe) ...........................................................205

f. Nergis.................................................................................205

g. Nilüfer................................................................................205

ğ. Reyhân, Fesleğen...............................................................206

h. Semen................................................................................206

ı. Lâle ....................................................................................206

i. Sünbül ................................................................................207

j. Şebbûy ..............................................................................207

VII. Meyveler................................................................................................207

1. Meyve............................................................................................207

2. Şeftali............................................................................................208

3. Bâdâm............................................................................................208

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

METİN TESPİTİYLE ALÂKALI HUSUSLAR,

METNİN KURULMASINDA TAKİP EDİLEN SES BİLGİSİ

ÖZELLİKLERİ,

TEKNİK ÖZELLİKLERİ

A. METİN TESPİTİYLE ALÂKALI HUSUSLAR...............................................210

I. Nüsha Tavsifi.............................................................................................210

B. METNİN KURULMASINDA TAKİP EDİLEN

SES BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ ................................................................................210

I. Türkçe Kelimeler ......................................................................................210

II. Arapça-Farsça Kelimeler......................................................................... 216

C. TEKNİK ÖZELLİKLERİ...................................................................................220

XX

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

DİVAN METNİ

Takriz ...........................................................................................................223

Kasîdeler.......................................................................................................225

Tarihler..........................................................................................................241

Musammatlar................................................................................................289

Gazeller.........................................................................................................347

Kıt‘alar..........................................................................................................458

Nazım…........................................................................................................464

Müfredler......................................................................................................466

SONUÇ…………………………………………………………………………….476

KAYNAKÇA...........................................................................................................478

İNDEKS....................................................................................................................481

XXI

ÖNSÖZ

Edebiyatsız bir millet dilsiz bir millete benzer. Türk milletinin altı asır

boyunca bütün zevklerini yansıtmış olan Divan edebiyatı, İslam medeniyetinin etkisi

altında gelişmiş, zamanla dönemin zirvesine çıkmış ve sonunda yavaş yavaş Batı

edebiyatları etkisinde devam etmiş bir edebiyat haline gelmiştir.

Divan edebiyatı her dönemde etkili olabilmeyi başarmıştır. Divan şairleri

etkisinde kalmış olduğu dönemin kültürünü, dilini, siyasi özelliklerini şiirleriyle

anlatmaya çalışmış bundan dolayı da kültürel mirasımızın birer halkası olmaktadır-

lar. İşte bunların bir zincir haline gelebilmesi için bu halkaların bilinmesi gerekmek-

tedir, çünkü geçmişimize ışık tutmaları açısından önemlidir. Bu halkalardan biri de

XVIII. yüzyılın son çeyreği ile XIX. yüzyılın ilk çeyreği arasında yaşadığını kabul

ettiğimiz ve XIX. yüzyıl divan edebiyatı şairlerinden olan Selânikli Âkif'tir.

Âkif Divanı tek nüshalı bir eserdir. Nüshası Ali Emirî Efendi, Manzum

Eserler, Milet Kütüphanesi numara 269'da kayıtlıdır. Tez, giriş ve dört bölümden

oluşmaktadır. Giriş bölümünde Âkif'in yaşadığı dönemdeki Osmanlı Devleti'nin

siyasî durumu hakkında bilgi verilmiş, akabinde XIX. yüzyıl divan şiirinin özellikleri

anlatılmış ve döneme damgasını vuran bazı şairlerin isimleri yazılmıştır.

Birinci bölümde Âkif'in hayatı kaynaklara ve divana dayanılarak anlatılmış-

tır. Eserleri alt başlığında ise kaynaklarda Divanı'ndan başka bir tarihi olduğu

yazılmışsa da dipnotta böyle bir eserin yapılan çalışmalarda ele geçirilemediği

yazılmıştır. Divan alt başlığında eserin tertip şekli ile dil ve ifade özellikleri metinden

örnekler seçilerek anlatılmıştır. Âkif'in edebî şahsiyeti hakkındaki bilgiyi Divan'daki

manzumelere dayanılarak anlatılmaya çalışılmıştır.

İkinci bölümde Divan'ın muhteva özellikleri anlatılmıştır. Divan'ın muhtevası

Din ve Tasavvuf, Toplum ve Kültür, İnsan, Tabiat olmak üzere dört ana başlıkta

teferruatlı incelemesi yapılmış ve divanda yer alan beyitlerden örnekler verilmiştir.

Üçüncü bölümde şairin söz konusu eserin nüshası tanıtılmıştır. Daha sonra da

metnin ses bilgisi ve teknik özellikleri anlatılmıştır.

XXII

Son bölümde ise Divan metni transkripsiyonlu olarak yazılmıştır. Farsça

metinler olduğu gibi metinde yer almış ve okunamayan kelimeler ile Divan'da bazı

dizeler yazılı olmaması hasebiyle üç nokta konularak boş bırakılmıştır. Daha sonra

da şairin genel bir değerlendirilmesi yapılıp, çalışma esnasında yaralanılan kaynaklar

ile indeks yapılmıştır.

Çalışmam boyunca yardımcı olan çok değerli hocam Prof. Dr. Hüseyin

Akkaya'ya, yetişmemde emeği geçen bölüm hocalarıma, maddî ve manevî destekte

bulunan aileme çok teşekkür ederim.

AYSEL ADMIŞ

Sivas - 2007

XXIII

KISALTMALAR

Age : Adı geçen eser.

C. : Cilt.

c. : Cüz.

G. : Gazel.

K. : Kaside.

Kt. : Kıta.

Ktp. : Kütüphane(si), Kitaplığı.

M. : Musammat.

Mat. : Matbaa(sı).

Mf. : Müfred

nr. : Numara.

N. : Nazım

s. : Sayfa.

st. : Satır

T. : Tarih.

Tp. : Toplam.

Yay. : Yayınları.

vb. : Ve benzeri.

vs. : Ve saire.

vz. : Vezin.

ÂKİF DÎVÂNI (İNCELEME - TRANSKRİPSİYONLU METİN)

Aysel ADMIŞ

Cumhuriyet Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin

Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı

Bilim Dalı İçin Öngördüğü

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Olarak Hazırlanmıştır

TEZ DANIŞMANI

Prof. Dr. Hüseyin AKKAYA

SİVAS

2007

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne,

Aysel ADMIŞ tarafından hazırlanan bu çalışma jürimiz tarafından Türk Dili ve

Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ

olarak kabul edilmiştir.

Başkan

Prof. Dr. Hüseyin AKKAYA

Üye

Prof. Dr. Mehmet ARSLAN

Üye

Doç. Dr. Şeref Boyraz

Onay

Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.

.... / .... / 2007 Prof. Dr. Nevzat GÜLDİKEN

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü

GİRİŞ

1

A. ÂKİF'İN YAŞADIĞI DEVİR

Âkif, XVIII. yüzyılın son yarısı ile XIX. yüzyılın ilk yarısında yaşamıştır. Bu

sebeple onun hayatını, eserlerini ele almadan önce, yaşadığı devrin kısa bir siyasî du-

rumunu, XIX. yüzyıl Divan şiirinin özelliklerini genel hatlarıyla ve devrin önemli

şairlerin isimleri anılmıştır:

I. Devrin Siyasî Durumu

Bir devrin edebiyatı, o devrin tarihinden ayrı düşünülemez. Tarihî olayların,

toplum hayatının, düşünce sisteminin ve değer yargılarının edebiyatı etkilediği inkâr

edilemeyecek bir gerçektir. Bu yüzden de bir dönemin edebiyatı anlatılırken, önce o

devrin tarihi hakkında bilgi vermek gerekir.

XIX. asrın başında III. Selim, sonunda ise II. Abdülhamid padişahtır. Bu yüz-

yılda hüküm süren padişahlar ve saltanat süreleri şöyledir: III. Selim (1789-1807),

IV. Mustafa (1807-1808), II. Mahmud (1808-1839), Abdülmecid(1839-1861), Abdü-

laziz (1861-1876), V. Mura d(1876), II. Abdülhamid (1876-1909).

Bu yüzyıla gelinceye kadar Osmanlı padişahları şiir ve edebiyatla ilgilen-

dikleri halde, yüzyılın başında bulunan ve İlhamî mahlasıyla şiirler yazan III. Selim

dışındaki padişahların şiir ve edebiyatla ilgileri pek yoktur.

İmparatorluk, başta Rusya olmak üzere Batılı devletlerin tehdidi altındadır.

XVIII. yüzyılda başlayan gerileme bir türlü durdurulamamakta; devletin üst kademe-

lerinde bulunanlar, bu kötü gidişe dur diyebilmek için, her şeyden önce Batı tekni-

ğinden yararlanmak gereğine inanmaktadırlar.

Öte yandan Fransız İhtilali'nden sonra, İmparatorluk sınırları içindeki farklı

gruplar arasında milliyetçilik akımlarının güçlenmesi, bu toplulukların birer birer

İmparatorluktan kopması, Mısır'da olduğu gibi bazı valilerin merkezî idareye karşı

isyan etmeleri, içerideki bunalımların en önemli bölümünü teşkil ediyordu.

XVIII. yüzyılda çeşitli alanlarda başlayan yenileşme hareketleri ise, hemen

daima iki önemli engelle karşı karşıyaydı: yeniçeriler ve medreseler. Birincisi, ken-

disini ilgilendiren ve ilgilendirmeyen her yenilik karşısında ayaklanıp padişahın, sad-

razamın, vezirlerin başını isteyecek, yangınlar çıkartacak kadar disiplinsiz bir halde

idi. İkincisi ise, ne kendisini yenileyebiliyor ne de yapılan yenilikleri kabul ediyordu.

Müderrisliğe atanma ve meslekte yükselmede bilgi ve liyakat aranmaz olmuştu. Ha-

2

tırlı kişilerin küçük yaştaki çocuklarına müderrislik payesi verilmesi ise, medrese-leri

yaptıran önemli bir etkendi. Hatta bunların alaylı bir söyleyişle “beşik ulemâsı” diye

anılması, bu acıklı durumu karikatürize eder.

İmparatorluğun ekonomik durumu da bu çöküşün dışında değildi. Kapitülas-

yonlar ekonomiyi çökertmiş, yerli mallar yabancı mallarla rekabet edemediği için

yerli üretim büsbütün yok olmaya mahkûm gibiydi. Maliyenin işi, yalnızca nereden

ve nasıl borç alınabileceğini düşünmek olmuştu.

Memleketin başındaki bu dertlerden kurtulabilmek için, bir dizi ıslahata ihti-

yaç duyuluyordu. Yalnız, bu ihtiyacı duyup bu konuda düşünenler, başta padişahlar

olmak üzere bazı devlet adamlarından ibaretti.

XVIII. yüzyıldan beri sancıları çekilen ıslahat hareketlerinin gerçekleşen ilk

adımı, II. Mahmûd döneminde 1826 yılında yeniçeriliğin kaldırılmasıdır. Böylece

yenileşme hareketleri karşısındaki en önemli engel ortadan kaldırılmış oluyordu.

Medresenin direnmesine rağmen, memlekette yeni okullar açmak da bir ihti-

yaç haline gelmişti. 1773'te açılan Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyûn, III. Selim za-

manında genişletilmiş ve 1794 yılında Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn açılmıştı.

II. Mahmûd zamanında ise 1827 yılında Mekteb-i Tıbbiyye, 1834 yılında Mekteb-i

Harbiyye bunlara katıldı. Bazı ilkokullar orta öğretim kurumları haline getirildi. Ku-

rulması düşünülen modern yüksek okullarda okutulacak kitapları telif ve tercüme yo-

luyla hazırlamak üzere Encümen-i Dâniş kuruldu (1850). Eğitim ve öğretim işlerini

yürütmek üzere Maârif-i Umûmiyye Nezâreti adıyla yeni bir bakanlık kuruldu.

II. Devrin Divan Şiirinin Özellikleri

XVIII. yüzyılda Nedîm'de ifadesini bulan “mahallîleşme” akımın sürdürme

eğili-mi, bir kısım XIX. yüzyıl şairlerinde görülen en belirgin özelliktir. Ancak, halk

söyleyişini şiire sokmada aşırıya kaçan ölçüsüzlüklerin bulunması; şiirlerin duygu

derin-liği ve hayal zenginliğinden yoksun olması; eski şairlerin “aşk”ta cinselliğin

ağır basması, sadece yazmış olmak için vezne uydurulmuş kafiyeli sözler izlenimini

veren beyitlerdeki zevksizlikler, bu yoldaki şiirlerin genel özellikleridir. Bu gruptaki

şiirleri günümüz mûsikîsindeki arabesk parçalara benzetmek mümkündür.

Divan edebiyatının her döneminde olduğu gibi XIX. yüzyılda da dinî ve

tasavvufî şiirlerin belli bir ağırlığı vardır. Bu dönem şairleri arasında herhangi bir

3

tarikate mensûp olmayan şair yok gibidir. Dolayısıyla her şairin divanında bu tür

şiirler yer almıştır. Öte yandan tasavvufla ilgisi bulunmayan şairler, tasavvufun

alışılagelmiş telmih ve mecazlarından bol bol yararlanmışlardır. Ancak ne mutasav-

vıf şairler ne de şiirlerin çeşni kabilinden tasavvufa yer verenler kendilerinden önceki

şairlere ulaşabilmişlerdir. XIX. yüzyıl bir Şeyh Gâlib yetiştirememiştir. Bu dönemde

yazılmış nazireler, tahmis, taştir ve tesdisler eski ustalarla yenileri karşılaştırıldığında

sonrakilerin aleyhine sonuçlanır.

Bu yüzyılda kullanılan nazım şekilleri eskiye göre farklı olmamakla birlikte,

bazılarında belli bir azalma, bazı nazım şekillerinin kullanılmasında da artış görül-

mektedir. Bu dönemde en az kullanılan nazım şekli mesnevidir. Geçmiş yüzyıllarda-

ki çeşitli alanlarda beyit sayısı binleri bulan mesneviler, bu dönemde görünmez

olmuştur. Daha çok kullanılan nazım şekilleri arasına bendli biçimlerin özel bir ağır-

lığı vardır. Terkîb ve tercî-i bendler, şarkılar ve tarih kıt‘aları bu cümledendir. Birkaç

şairin birlikte ortak şiir söylemeleri yine bu dönemde daha sık karşılaşılan bir du-

rumdur.

III. Devrin Önemli Şairleri

XIX. yüzyılda Divan şairlerinin sayısı oldukça kabarıktır. İstanbul Kütüp-

haneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu'nda, kitaplıklarda divanlarının yazma nüs-

haları bulunan 114 şair bulunmaktadır. Aynı dönemde yazma olarak kitaplıklara gir-

mediği halde, basılmış birçok divan da vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:

Nûrî(1767-1815), Nebîl(?-1820), Nâsır Abdulbâkî Dede(1765-1821), Halim Giray

(?-1823), Re'fet(1784-1823), Hâtif(?-1824), Salacıoğlu(?-1824/25), Âkif(?-1827/28),

Fâ'ik(?-1829/30), Sûzî(1765-1830), Müştak Baba(?-1831), Azmî(?-1831/32), Cevdet

(?-1831/32), Sâdık Paşa(?-1834), Safâyî Dede(?-1834'ten sonra), Hızırağazâde

Sa‘îd(?-1836), Rüstem Paşa(?-1835), İffet(?-1842), Mâhir(?-1843), Selâm(?-1844),

Sermed(?-1847), Kuddûsî(1760-1849), Es‘ad Mahmûd Paşa(?-1851), Zâ'ik(1793-

1852), Hamdî(?-1852/53), Rızâ(1786-1855), İzzet(?-1855/56), Şefîk(1808-1857),

Ferdî(?-1857/58), Meşhûrî(1784-1857/58), Nâ'il Abbâs Paşa(?-1859), Şâkir(1829-

1860), Zîver Paşa(1793-1862), Nâtikî(1785-1863), Rûmî(?-1863), Sa‘dî(1803-1865),

Ulvî(?-1866'dan sonra), Aczî(1805-1866/67), Türâbî Baba(?-1868), Nihad Bey

(1799-1869/70), Mislî(?-1870'ten sonra), Hamdî(?-1871'den sonra), Zîver(1812-

4

1873), Abdülhalîm Gâlib Paşa(?-1876), Ra‘îf(?-1876'dan sonra), Sırrî Râhile(1815-

1877), Sıddîk(1830-1878), Fâzıl Paşa(?-1882), Mahmûd Nedim Paşa(1818-1883),

Rahmî(1802-1884), Nigârî(1805-1886), Hâfız(1804-1887), Âsım(1803-1887/88),

İrfân Paşa(?-1888), Celâleddin Bey(1838-1890), Sa‘îd Paşa(1832-1891), Râşid

(1812-1892), Nakiyye Hanım(1846-1899), Mahmûd Celâleddin Paşa(1839-1899),

Andelîb(1873-1902), Dâmad Mahmûd Celâleddin Paşa(1853-1903), Memdûh Paşa

(1839-1925), Üsküdarlı Tal‘at(1858-1926).

5

BİRİNCİ BÖLÜM ÂKİF'İN HAYATI, ESERLERİ

DİVANI, EDEBÎ ŞAHSİYETİ

6

A. HAYATI

Âkif, XVIII. yüzyılın ikinci yarısı ile XIX. yüzyılın ilk yarısında yaşamıştır.

Selânik'te doğmuştur. Kaynaklarda ne zaman doğduğu hakkında bilgi yoktur. Mev-

cut kaynaklarda yer alan bilgiler de birbirinin tekrarı mahiyetindedir.

Selânikli Ali Ağa'nın oğlu olup1 asıl adı Hasan'dır. Âkif ise şiirde kullandığı

mahlasıdır. Tahsilini tamamladıktan sonra Evrenos-zâdeler'den Abdurrahman Bey,

Selim Sırrı Paşa ve Sirozlu Muhlis Yusuf Paşa'nın yanında katiplik görevinde bulun-

muştur. 2 Muhlis Yusuf Paşa, kaynaklarda belirtilmeyen başka bir vilayete naklen

atandığı zaman Âkif Efendi'nin maaşını kesmeyerek onu Selânik'te bırakmıştır3 Âkif,

bir ara Mevlevîliğe girmiştir. 4 Hattat olduğuna dair kaynaklarda bilgi vardır.

Selânik'

'in Vardar Kapısı haricinde iki çeşme yaptırmış ve bir sebze bahçesini bu çeşmeler

için vakfetmiştir. H.1243-M.1827/1828'de vefat etmiştir. Selânik Mevlevîhanesine

defnedilmiştir. Selânikli şairlerinden Meşhûrî Efendi,

Söyledim fevtine Meşhûrî mücevher târîħ

Eylesün ‘Âkif'e Ĥaķ kevŝer-i cennet iĥsân (1243)

beyiti ile ölümüne tarih düşürmüştür.

B. ESERLERİ

Kaynaklarda, mürettep divanı ve bazı muharerratı yazılıdır. Yazma

Divan'ından başka, Selânik Mevlevî tekkesi hakkında yazmış bir tarihi olduğu

bildirilmiştir.5

1 İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, c. I., İstanbul, 1969, s. 78-79; Şemseddin Sâmi, Kamûsu'l-alâm, C. IV., İstanbul, s. 3047; Mehmet Nâil Tuman, Divan Şairleri'nin Muhatasar Biyografileri, C. II.,Ankara, 2001, s. 264; 2 İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Age, s. 78-79; Şemseddin Sâmi, Age, s. 3047; 3 İbnülemin Mahmut Kemal İnal, s. 78-79; 4 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Devirler / İsimler /Eserler / Terimler, C. I., 1977, s. 92. 5 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Age,s.92.(Yaptığımız çalışmada Selanik Mevlevi tekkesi adlı mamnzumeyi tespit edemedik)

7

C. DİVANI

I. Şekil Özellikleri

“Şekil Özellikleri” başlığında, Âkif'in divanının önce dış görünüşü tertip şekli

başlığı ile incelenmiş; burada nazım şekilleri açısından divandaki bölümler, bu bö-

lümlerdeki şiir ve beyit sayısı tespit edilmiştir. Daha sonra nazım şekli ve türleri alt

başlığın da ise divanda kullanılan nazım şekilleri ve türleri verilmiş, akabinde vezin

ve kafiye gibi ahenk unsurları ele alınıp işlenmiştir.

1. Tertip Şekli

Âkif'in Divan'ı klâsik edebiyatımızdaki anlayışa göre tam olarak mürettep bir

divan hüviyyeti arz etmez. Divan'da sırasıyla Kasideler, Tarihler, Musammatlar,

Gazeller, Kıt‘alar, Nazım, Müfredler bölümleri yer almaktadır. 7 kaside, 38 tarih, 31

musammat, 131 gazel, 10 kıta, 1 nazım, 37 müfred olmak üzere 255 manzume bulun-

maktadır.

Divan Selânik mutasarrıfı İbrahim Paşa'nın divan katiplerinden ve divan-ı

hümâyun hacegân katiplerinden Mehmed Nuri'nin Arapça takrizi ile başlar.

Kasideler bölümünde 7 adet manzume vardır. Toplam beyit sayısı 132'dir.

Birinci kasidenin 37. beyiti Farsça'dır.

Tarih bölümünde 38 manzume vardır. Toplam beyit sayısı 386'dır. 6. tarihin

ikinci dizeleri ile 9. tarihin bütün dizeleri Farsça yazılmıştır.

Musammatlar bölümünde 1 murabba, 6 mütekerrir murabba, 2 müzdevic

murabba; 7 tahmis, 5 muhammes, 1 müsedes, 1 mütekerrir müseddes, 3 mütekerrir

tesdis; 2 mütekerrir müsebba; 1 müsemmen; 1 terkb-i bend; 1 mesnevi olmak üzere

31 manzume bulunmaktadır.

Divan'da gazel sayısı ise 131'dir. Divan'da 3 beyitlik 2 gazel, 4 beyitlik 6

gazel, 5 beyitlik 34 gazel, 6 beyitlik 21 gazel, 7 beyitlik 40 gazel, 8 beyitlik 8 gazel,

9 beyitlik 7 gazel, 10 beyitlik 4 gazel,11 beyitlik 5 gazel, 12 beyitlik 2 gazel, 13

beyitlik 2 gazel olmak üzere 877 beyitten meydana gelmiştir. Divan'daki gazeller

Arap alfabesine göre sırayla yazılmış olsa da her harfi bulunmamaktadır. Elif

harfinden 9 gazel, Be harfinden 5 gazel, Cîm harfinden 2 gazel, Dâl harfinden 1

gazel, Re harfinden 20 gazel, Ze harfinden 8 gazel, Şîn harfinden 5 gazel, Tı

8

harfinden 1 gazel, Fe harfinden 3 gazel, Kâf harfinden 4 gazel, Kef harfinden 6 gazel,

Lâm harfinden 8 gazel, Mîm harfinden 19 gazel, Nûn harfinden 11 gazel, Vâv

harfinden 3 gazel, He harfinden 16 gazel, Ye harfinden 10 gazel bulunmaktadır.

Birinci gazel Farsça yazılmış ve 8 beyitliktir.

Kıta bölümünde ise 10 manzume vardır. 5, 6, 9 ve 10. kıtalar hariç diğerleri

beyitler halinde yazılmıştır.

Nazım bölümünde 8 beyitlik 1 manzume vardır.

Son bölümünde ise müfred yer almaktadır. Bu bölümde 37 manzume vardır.

Toplam beyit sayIsı 74'tür. 21. kıta Farsça'dır.

Divan'nda 98. gazel Muhlis'e, 99. gazel Necîb'e, 100. gazel Meşhûr'a, 101.

gazel Hâmî'ye ve 102. gazel Râsim'e aittir. Bu gazeller müşaaredir; fakat Divan'dan

çıkarılmamıştır.

2. Nazım Şekil ve Türleri

Âkif Divan'ında Divan şiiri nazım şekillerinden kaside, tarih, murabba, mu-

hammes, tahmis, müseddes, müsebba, müsemmen, terkib-i bend, mesnevi, gazel,

kıta, nazım ve müfred kullanılmıştır.

Kasideler bölümünde Peygamber Efendimiz için yazdığı 3 naat, Mevlânâ,

Abdülkerîm Dede ve efendisi için yazdığı 3 medhiyesi ve 1 bahariyye yer almakta-

dır.

Tarihler bölümünde Mevlevîhane'ye, Hazret-i Abdülkerîm Dede Efendi'nin

örtüsüne, İki Lûle Dergahı'na, Selânikteki büyük saate, Ömer Paşa'nın inşa eylediği

tabyaya, Selânik'te defnedilmiş Hortacı Baba'ya, Aşçı Dede'nin vefatına, Selim Bey'

in çeşmesine, Seyyid İsmail Ağa'nın doğumuna, Sirozlu Yusuf Paşa'nın doğumuna,

Müftü Efendi'nin oğullarına, Ali Arif Efendi'nin padişah sarayına, Osman Paşa Efen-

di'nin oğulları Bey Efendi'nin sakalına, Yusuf Bey'in sakalına, Mir'in oğullarına, Si-

rozlu İsmail Bey'in çeşmesine, Kavaklıdaki binalara, Yusuf Bey'e, Reşid Mustafa

Paşa'nın çeşmesine, Sırrı Selîm Paşa'nın çeşmesine, İsmail Bey'in doğumuna, Sultan

Ahmed'in doğumuna, Mustafa Bey Efendi'ye, İsmail Bey'e, şehzade Sultan Süley-

man'ın doğumuna, Abdullah Paşa'nın oğlu Cevdet Bey'in doğumuna, Abdullah Bey'

9

in konağına, Selim Bey Efendi'nin çeşmesine, Seyyid İsmail Ağa'nın çeşmesine, Der-

viş Ali'nin doğumuna, Emin Bey'in yaptırdığı köprüye, Rum Milleti'ne, Şeyh Salih

Efendi'ye ve Lebut Paşa'ya tarih düşürülmüştür.

Musammatlar bölümünde Muhlis Yusuf Paşa'ya yazdığı müzdevic murabba;

Şeyh Galip, Muhlis Yusuf Paşa, Esrar Dede, Celal Paşa, Hazret-i Pir, Fuzûlî'nin

gazellerine yazılan tahmis; Fuzûlî ve Nâbî'nin gazeline yazılmış mütekerris tesdis yer

almaktadır. Divan'da terkb-i bend nazım şekliyle yazılmış mektup ile baharın gelişini

anlatan mesnevi ve 1 tane de nakıs muhammes bulunmaktadır.

Divan'da 23, 62, 65 ve 78. gazeller 4 beyitliktir. 49 ve 129. gazeller ise 3

beyitlik olmasından dolayı da gazel-i nakıstır.

Kıtalarda mahlas beyiti bulunmadığı halde şair 1, 2, 3 ve 8. kıtalarda mahla-

sını söylemiştir. İki beyitten fazla yazılmış kıt‘a-i kebireler de bulunmaktadır. Bun-

lar: 1, 3, 4 ve 7. kıtalardır.

Arap aylarında yedi günün uğursuz olduğunu anlatan manzume nazım şekliy-

le yazılmıştır. Bu uğursuz günler her ayın 3'ü, 5'i, 13'ü, 16'sı, 21'i, 24'ü ve son 4. gü-

nü olduğu ve bu günlerde dikkat edilmesi gerektiği anlatılmıştır.

Âkif Divanı'nda na‘at, mehdiye, mersiye, hicviye, bahariye, sakiname, man-

zum mektup, ıydiyye, nevruziye gibi pek çok şiir türü bulunmaktadır.

3. Vezin

Divan şiirin en önemli ahenk vasıtası olan aruz vezni, klâsik şiirimizin vazge-

çilmezlerindendir. İmam Halil tarafından sistemleştirilmiş ve zamanla İlm-i aruz

adıyla bir ilim dalı haline gelmiştir. İmam Halil'den günümüze kadar üzerinde pek

çok eser yazılmıştır. Bu sebeple aruz bilgisi ve mümkün olduğu kadar hatasız kulla-

nılması Divan şairleri için önem taşımaktadır.

Âkif'in şiirlerinde ahreb kalıbı ile birlikte aruz vezninin 15 kalıbı kullanılmış-

tır. Bunlar arasında en fazla rağbet ettiği kalıp 67 ayrı şiirde kullandığı Remel bahri-

nin fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün kalıbıdır. Bunu 54 ayrı şiirde kulanılan Remel

bahrinin fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün, 53 ayrı şiirde kullanılan Muzari bahrinin

mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün kalıbı ile 37 ayrı şiirde kullanılan Hezec bahrinin

mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün kalıbı takip eder.

10

Divan'da kullanılan aruz kalıplarının nazım şekli ve türlere göre dağılımı tab-

loda gösterilmiştir:

Bahirler Kalıplar K T M G Kt. N Mf. Tp.

1. Remel fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün 1 8 9 36 5 1 7 67

2. Remel fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün - 13 6 28 - - 7 54

3. Remel fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün - 3 3 1 - - - 7

4. Remel fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün - - 1 3 2 - - 6

5. Hezec mefâ‘îlün(4) 3 5 5 17 - - 7 37

6 Hezec mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün - 1 1 6 - - - 8

7. Hezec mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün - - 1 - - - - 1

8. Recez müstef‘ilün(4) - 1 - - - - - 1

9. Müctes mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün 1 2 1 11 - - 3 15

10. Ahreb mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlün fâ‘ - - 1 - - - - 1

11. Ahreb mef‘ûlü mefâ‘îlün mefâ‘îlün fâ‘ - - 1 - - - - 1

12. Muzari mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün 2 5 3 28 3 - 12 53

13. Muzari mef‘ûlü fâ‘ilâtün mef‘ûlü fâ‘ilâtün - - - 2 - - - 2

14. Hafif fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün - - - 1 - - - 1

15. mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fâ‘ilün - - - - - - 1 1

Divan'da kullanılan aruz kalıpları kullandıkları nazım şekilleri ve şiir numara-

larıyla birlikte aşağıda verilmiştir:

fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün: K.1; T.13, T.17, T.18, T.27, T.28, T.29, T.33,

T.37; M.1, M.4, M.6, M.17, M.18, M.19, M.20, M.25, M.29; G.5, G.7, G.9, G.22,

G.25, G.33, G.37, G.39, G.42, G.44, G.48, G.54, G.55, G.56, G.57, G.59, G.65,

G.68, G.71, G.75, G.80, G.81, G.82, G.85, G.90, G.91, G.93, G.106, G.111, G.112,

G.116, G.117, G.120, G.127, G.128; Kt.1, Kt.3, Kt.4, Kt.6, Kt.9; N.1; Mf.7, Mf.9,

Mf.11, Mf.16, Mf.22, Mf.23, Mf.29.

fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün: T.6, T.7, T.9, T.14, T.15, T.20, T.21, T.22,

T.23, T.24, T.26, T.32, T.35; M.3, M.5, M.8, M.16, M.21, M.22; G.1, G.2, G.6,

11

G.13, G.24, G.27, G.30, G.32, G.41, G.46, G.58, G.62, G.64, G.89, G.97, G.98,

G.99, G.100, G.101, G.102, G.108, G.110, G.113, G.114, G.115, G.123, G.129,

G.130; Mf.5, Mf.6, Mf.8, Mf.19, Mf.21, Mf.35, Mf.36.

fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün: T.8, T.16, T.31; M.7, M.15, M.31; G.103.

fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün: M.30; G.53, G.79; Kt.7, Kt.8.

mefâ‘îlün(4): K.2, K.3, K.7; T.4, T.5, T.10, T.25, T.38; M.9, M.13, M.14, M.24,

M.27; G.14, G.15, G.16, G.26, G.29, G.38, G.49, G.50, G.72, G.83, G.87, G.92,

G.95, G.122, G.124, G.126, G.131; Mf.1, Mf.3, Mf.14, Mf.15, Mf.28, Mf.32, Mf.33.

mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün: T.2; M.12; G.23, G.40, G.43, G.60, G.77,

G.84.

mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün: M.2.

müstef‘ilün(4): T.36.

mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün: K.4; T.19, T.34; M.26; G.8, G.12, G.20,

G.35, G.45, G.66, G.69, G.70, G.73, G.86, G.96, G.119; Mf.4, Mf.17, Mf.34.

mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlün fâ‘: M.10.

mef‘ûlü mefâ‘îlün mefâ‘îlün fâ‘: M.10'nun son 2 dizeleri

mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün: K.5, K.6; T.1, T.3, T.11, T.12, T.30; M.11,

M.23, M.28; G.3, G.4, G.10, G.11, G.17, G.18, G.19, G.21, G.28, G.31, G.34, G.36,

G.51, G.52, G.61, G.63, G.67, G.74, G.76, G.78, G.87, G.94'ün ilk beyiti dışındaki

ilk dizeleri, G.104, G.105, G.107, G.109, G.121, G.125; Kt.2, Kt.5, Kt.10; Mf.2,

Mf.10, Mf.12, Mf.13, Mf.18. Mf.20, Mf.24, Mf.25, Mf.26, Mf.31, Mf.37.

mef‘ûlü fâ‘ilâtün mef‘ûlü fâ‘ilâtün : G. 94'ün ilk dizesi ile bütün 2. dizeleri.

fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün: G.118.

mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fâ‘ilün: Mf.27.

Aruz vezni ile yazan her şairin şiirinde az veya çok tesadüf olunan bazı aruz

kusurlarına Âkif'in şiirlerinde de rastalanır:

Dâmâd etdi bint-i ‘ineb hûş merdümin

Seyr et göñül neler ŧoġurur analar bu şeb

G. 11/5

beyitinin ikinci mısraındaki a- hecesi kısa okunması gerekirken vezin gereği uzun

okunmuştur.

12

Klâsik şiirimizde “elif-nun” harfleri ile biten heceleri imale-i memdud yapa-

rak bir buçuk hece değerinde okumak kusur sayılırdı. Aşağıdaki beyitlerde hemân ile

şâdmân kelimelerinin -mân hecesinde imale-i memdud yapıldığı görülmektedir:

Seniñ ‘inâyetiñe yoķ ķuluñda isti‘dâd

Kemâl-i luŧfuña ķaldım hemân Mevlânâ

K. 4/7

Ķapuñda başım açıķ ben de bir gedâ ķuluñum

Neyinde luŧf ile ķıl şâdmân Mevlânâ

K. 4/9

Aşağıdaki şiirin ilk mısraındaki ol- hecesi uzun okunması gerekirken vezin

gereği kısa okunmuştur:

Biz semt-i ħarâbâta olduķ çün źâhib

Hem şâhid-i bâzârına olduķ râġıb

Naķş-ı śuvere olduķ ise de ŧâlib

‘Âkif bu yeter çünki buyurmuş Ġâlib

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

M.10/6

Klâsik şiirimizde en büyük aruz kusuru zihaftır. Divan'da yer yer bu aruz

kusuruna rastlanılmaktadır. Aşağıdaki beyitteki –cûd hecesi bir buçuk hece okunması

gerekirken vezin gereği bir hece okunmuştur:

Ħoşâ bu dergâh-ı güzîn bu ħânķâh-ı cân-fezâ

Hem câmi‘-i ehl-i sücûd hem kân-ı merdân-ı Ħudâ

T. 36/1

Beyitte “güher etsem” ile “gün itlâf” kelimelerinde ulama yapılmıştır:

Etdi ħâmem leb-i dürc-i dür-i dilberden baĥŝ

Ħalķa beźl-i güher etsem bu gün itlâf degil

G. 65/2

13

Klâsik edebiyatımızda ayın harfi ile biten bir kelimeyi ünlü ile başlayan bir

kelime takip ettiğinde vasl yapmak kusur sayılır, bu çeşit ulamalara vasl-ı ayn deni-

lir:

Ĥüsn-i śun‘-ı ezelî ħûbdadır

Göñül ‘âlemleri maĥbûbdadır

M.30/37

Sensiz ‘âlemde şarâb içmek ĥarâm olmaķ degil

Nûş-ı zehr-i mârdan ey şûħ bed-terdir baña

G.6/3

Ķayd yoķ çûn u çirâ nâ-bûd anda bîm ‘adîm

Başķa bir ‘âlemdir ‘Âkif ‘âlem-i bâlâ-yı ‘aşķ

G. 58/9

Ke'n-naķş ber-âb oldıġını añla cihânıñ

Âb üzredir ‘âlem veted-i muĥkemi gördük

G. 60/7

Źevķ-i mey ü maĥbûb gibi var mı bir ‘âlem

Sen ey dil-i seyyâĥ gezüp ‘âlemi gördük

G. 60/8

Bir gözüm aġlar ġamıñla bir ħayâliñle güler

Dilde şevķ ü gam hücûmıyla bir ‘âlemdir gider

Mf. 35

14

Bazı beyitlerde Türkçe bir kelime bir hece okunması gerekirken bir buçuk

hece okunmuştur. Aşağıdaki beyitlerde yer alan -maz, -lan, yaz- ve or- hecelerinde

bir buçuk hece yapıldığı görülmektedir:

Seĥerde söyleşürler ķuş dili açmazdan ya‘nî

Rumûz-ı Manŧıķu'ŧ-ŧayr-ı dile hem-râzdır bülbül

G. 72/4

Cünûd-ı maĥşere etme amân beni rüsvâ

Nihân-ı cürmüme vâķıf olan Mevlânâ

K. 4/10

Ben o düstûr-i mażâmînim ki kilk-i ma‘rifet

Yazmış menşûruma śâĥib-livâ-yı nev-zemîn

G. 98/5

İş görür žann ile düstûr-ı mükerrem diyerek

Atdılar ortaya Paşa diyü zorbayı

T.37/5

Bazı beyitlerde vezin gereği “bezm” yerine bezim, “çeşm” yerine çeşim ve

“zülf” yerine zülüf yazılmıştır:

Göñül keşâkeşi ķoy dâħı çoķ śu götürür

Bezimde sâķî ile mâcerâ-yı ‘âlem-i âb

G. 12/5

Bir öyle Âśaf-ı encüm-çeşim ki olmuşdur

Derinde bende ‘aŧâ çâker-i kemîne seħâ

T.19/2

Çeşim kâfir zülüf kâfir şi‘âr u ħâl ü ħaŧ kâfir

15

O kâfir beççeniñ ĥüsnin Firengistân'a beñzetdim

G. 88/4

Vezin gereği tamlamalarda değişiklik yapılmıştır. Aşağıdaki tamlama “âlî-

nejâd” olması gerekirken vezin gereği âlî-i nejâd olmuştur:

Bir kerîm ibn-i kerîm ol źât-ı ‘âlî-i nejâd

Pek be-câdır olsa derbânı ‘aŧâ ħuddâmı cûd

T. 21/5

Vezne uymayan beyitler hangi mısraı da ise dipnotta gösterilmiştir. Aşağıdaki

beyitin ilk mısraın vezni bozuktur. Vezni düzeltmek için dil-i nâm yerine “dil-i nâ-

kâm” yazılabilir:

Ħadeng-i tîr-i âh ile dil-i nâ-kâm o dem âħir

Raķîb-i düşmene buldı žafer el-ĥamdü li'llâh

K.7/6

Beyitteki Rabb kelimesi yerine “Rabbî” ve müsta‘idd kelimesi yerine de

“müsta‘iddi” yazılırsa vezin düzelir.

Ola yâ Rabbî ta‘aşşuķ Ĥażret-i Mollâ-yı Rûm

Ŧûl-i ‘ömr ile ŧarîķ-i nâzenîniñ kümmeli

T. 32/3

Beste-i zencîr-i zülfüz müsta‘idd cinnetiz

Sünbülistândır bize dârü'ş-şifâ nev-rûzdur

G. 32/4

İlk mısraıdaki Ĥaķ yerine “Ħûdâ” yazılırsa vezin düzelir:

Ma‘mûr edüp Cenâb-ı Ħûdâ ħânedânını

Ŧarĥ eylesün hemîşe nice böyle nev-serâ

T.12/12

16

Beyitin ikinci mısraında bir hece eksiktir. Diyü yerine “diyerek” yazılırsa

vezin düzelir.

İş görür žann ile düstûr-ı mükerrem diyerek

Atdılar ortaya Paşa diyü zorbayı

T. 37/5

Vezine uydurmak için “ķadd” kelimesi ķad (G. 117/5) ve “ħalŧıyyât” kelimesi

de ħalŧıyât (M. 28/10) olarak yazılmıştır.

4. Kafiye ve Redif

Divan edebiyatında kafiye ve redif vezinle beraber şiirin dış ahengini sağla-

yan en önemli unsurlardandır.

Divan'da Türkçe ile Arapça ve Farsça kelimelerin kafiyeli olarak kullanıldığı

görülmektedir: gûyâ - saña - eźâ (K. 1/1, 2); şâdmân - olan (K. 4/9, 10); ‘aŧâ - aña

(T. 3/12, 13).

Matladan sonra gelen beytilerin ilk cüz‘ü aralarında kafiyeli 4. cüz ise matla

beyiti ile kafiyelidir yani matladan sonraki beyitlerde birer orta kafiye vardır. Bu

mısra içindeki kafiyelere “iç kafiye” denir. 36. tarih olan “Târîħ-i Berây-ı Ħânķâh-ı

Cenâb-ı Pîrî Baba Der-Sîrozî bâ-Himmet-i Şeyħ Śâliĥ Efendi” adlı manzume bu

türdendir: tecellî-ħânedir/kâşânedir/yâ nedir (T.36/2); revzen midir/muķaddesden

mi-dir/Eymen midir (T.36/3); pâdşâh/intibâh/sipâh (T.36/4);

şâhıdır/âgâhıdır/dergâhıdır (T. 36/5); vâķı‘â/žâhirâ/aña (T.36/6); çâre-res/kes/‘Îsî-

nefes (T.36/7); nažar/eder/eger (T.36/8); Şeyħ-i mâ-iķtidâ-aña(T.36/9);

hemân/kudsiyân/kerrûbiyân (T.36/10); Kir-digâr/var/bahâr (T.36/11);

İlâh/refâh/intibâh(T.36/12); reşâd/mezâd/murâd (T.36/13);

yeter /hüner /eger (T. 36/14); ger/eŝer/er (T. 36/15)

Kelimelere aynı vazifeli ekler getimek suretiyle yapılan ve klâsik kafiye

anlayışında kusur sayılan kafiye-i şâygân örneğine Âkif'in 33. gazelinde rastlamak-

tayız: celâdet/ leźźet/ ķudret/ ķıymet/ ŧarâvet /celâdet/ leŧâfet.

17

Âkif'in 8. tarihi olan “Târiħ-i Çeşme” adlı manzumesinin ilk beyitindeki

kafiye diğer beyitlere uymamaktadır: neylemez iç/sükker iç/ ‘anber iç/ister iç/Kevŝer

iç.

Bazı beyitlerde kelime tekrarına gidildiği görülmektedir:

Baķ çeşm-i meste tîġ-ı cevr-i dest-i bî-niyâm

Cellâd-ı bî-amân-ı zamân söylerim saña

Ben şimdi söylemem saña zülfüñ belâsını

Sen de o ķayda düş o zamân söylerim saña

G. 3/2, 3

Çeşmi zebân-ı ‘aşķa ‘aceb tercemân olur

Her bir nigâhı nuŧķ-ı zebân söylerim saña

Žann etme râygân olur âdâb-ı vuślatı

Bî-nuŧķ u bî-ĥurûf-ı zebân söylerim saña

G. 3/7, 8

Ben o Ķays-ı yek-vücûd-ı Leylî-i hicrim ki bu

Müdde‘âma ħûn-ı dil ‘âdil güvâhımdır benim

Ey büt-i nâžım seniñ ħayrân-ı çeşm-i mestiñim

Müdde‘âma ebruvân iki güvâhımdır benim

G.89/7,9

18

Orijinal metinde “ķıyâmet ķopsun” yazılı olduğu halde; kafiye şemasına

uygun olması hasebiyle ķıyâmet olsun yazılmıştır:

Źât-ı vâlâ-güheri Ĥaķķ'a emânet olsun

Yine ‘azm eyler ise nâ’il-i nuśret olsun

Dâmeniñ boşlamam isterse ķıyâmet olsun

Bendesi oldıġım ol ma‘den-i iĥsân nicedir

M.1/4

78. gazelden önceki gazel “ -ım efendim” redifiyle yazılmıştır. Oysaki 78.

gazelin ilk beyitinin ilk mısraı hariç “-ım efendim” redifiyle yazılmış olsa da şairimiz

aynı redifli gazel yazmayacağı düşünülerek o kelimenin yerine “-ım ol benim”

kelimesinin yazılması uygun görülmüştür:

Gel ey cefâ-cû bir gece mihmânım ol benim

19

Zîrâ ... sîneme gir cânım ol benim

Derd-i ħumâr-ı dehrini derdli eyledi

Ey câm bâri sen yüri dermânım ol benim

Ey ķadd yâra söyledigim mıśra‘-ı laŧîf

Bâġ-ı nažımda serv-i ħırâmânım ol benim

Gel verelim seniñle çemen ĥükmüñ ey güzel

Ben ‘andelîb sen gül-i ħandânım ol benim

G.78/1, 2, 3, 4

25. gazelin kafiyede düzeni tam bir uyum içinde yazılmamıştır: âhû budur

/câdû budur /o budur/śu o budur /şebbû o budur /budur.

Divan'da kullanılan kafiye ve redif şekillerini örnekleriyle gösterebilirz:

a. Sadece kafiyeden oluşanlar: gûyâ-saña (K.1/1); ħaślet-servet (T.13/1); śu-bu

(M.30/63); ‘aŧâ-śafâ (G.8/1); kelâl-viśâl (G.68/1); belâ-ola (Kt. 8/1); fużalâ-imżâ

(N.1/1); hezâr-rûzgâr (Mf.5)

b. Kafiye ile ek + bir kelime rediften oluşanlar: vefâsı efendimiñ-resâsı efendimiñ

(K.6/1); revânım sensiz-cânım sensiz-civânım sensiz-fidânım sensiz (M. 25/5); pi-

yâleden bilürüm-lâleden bilürüm (G.73/1).

c. Kafiye ile ek + iki kelime rediften oluşanlar: ħaŧâyım yâ Resûlu'llâh-hevâyım yâ

Resûlu'llâh (K.2/1); feryâdıma sensiñ sebeb-mu‘tâdıma sensiñ sebeb- âbâdıma

sensiñ sebeb-ber-bâdıma sensiñ sebeb (M5/1) ; ŧurreler bu şeb-dîvâneler bu şeb

(G.10/1); mu‘tâdıñ olsun hep-nâ-şâdıñ olsun hep (G.14/1); ŧal‘atñ olmuş seniñ-

ħaśletiñ olmuş seniñ (G.62/1).

ç. Kafiye ile bir kelime rediften oluşanlar: bendegân Mevlânâ -‘inâyet-resân

Mevlânâ (K.4/1); ħaber el-ĥamdü li'llâh -sefer el-ĥamdü li'llâh (K.7/1); iclâl ile-‘ âl

ile (T.15/1,2); emânet olsun-nuśret olsun-ķıyâmet olsun (M1/4); çemenzâr istemem-

gülzâr istemem-yâr istemem (M.7/3); lâf degil-śâf degil (G.65/1); giriftâr oldum-

dûçâr oldum (G.79/1); bir olmadı-müŝmir olmadı (Mf.25).

20

d. Kafiye ile üç kelimede rediften oluşanlar: micmerde ķodı cilve-i ‘aşķ-terde ķodı

cilve-i ‘aşķ (G.56/3,4); celâdet şıpır şıpır ŧamlar-leŧâfet şıpır şıpır damlar (G.35/5,6)

e. Kafiye ile iki ek+bir kelime rediften oluşan: terden mi imiş-ķaderden mi imiş

(G.48/1).

f. Kafiye ile sadece ekten oluşan redifler: yüzüm-gözüm-sözüm (M.7/5); ‘anķâlan--

ŧuġrâlanmagı (G.129/1); sâmânımızı-îmânımızı (G.127/1); bülbüli-güli (G. 125/1);

reftârda-yârda (G.110/1,2).

g. Sadece ekten oluşan redif: güler-gider (Mf.35).

II. Dil ve İfade Özellikleri

Kuruluş yıllarında dil bakımndan nispeten sade ve külfetsiz olan Divan şiiri,

XVI: yüzyılda Arapça ve Farsça'dan etkilenerek dil ağırlaşmaya başlamıştır. XVII.

yüzyılda anlaşılmaz hale gelmiştir. Divan şiiri XVIII. yüzyıla iki güçlü şiir tarzının

tesiri altında girmiştir. Bunlardan birincisi en büyük temsilcisini Nâilî-i Kadîm'de

bulan Sebk-i Hindî tarzı, diğeri ise hikemî bir üslûbu benimseyen Nâbî tarzıdır. Bu

yüzyılın başında yetişen Nedîm bir yandan Sebk-i Hindî tarzından etkilenirken, diğer

yandan daha önceki yüzyıllarda zayıf bir bir çizgi halinde devam eden Mahallîleşme

akımını en güçlü temsilcisi olmuştur. Köşkleri, bahçeleri, mesire yerleri ile İstanbul'u

çeşitli tezahürleriyle yerli hayatı şiirleririnde işlemiş, Bâkî ve Şeyhülislâm Yahya ta-

rafından şiire sokulan İstanbul Türkçesini bütün inceliğiyle şiir dili haline gelmiştir.

Sebk-i Hindî tarzının mücerret ve müşahhas nesne ve varlıkların ilşikisine dayanan

yabancı kelimeler ve uzun tamlamalarla yüklü çetrefil üslubu, Nâbî'nin açık, anlaşılır

bir ifadeye sahip hikemî tarzı, Nedîm'in İstanbul Türkçesine dayanan şuh ve akıcı

dili XVIII. yüzyıl boyunca tesirini sürdürmüş ve bu yüzyılın şiir dilinde ikilik

meydana gelmesine sebep olmuştur. Bir yandan Arapça ve Farsçadan aktarılan yeni

kelimeler ve terkipler; bir yandan halk dilinden alınma kelimeler, tâbirler ve söyle-

yişler şiir diline girmiştir. Bu sebeple aynı şairin divanında hem sade bir Türkçe ile

hem son derece süslü ve ağdalı bir dille kaleme alınmış beyitleri yan yana bulmak

her zaman mümkündür. XIX. yüzyıl bir önceki dönemden farklı olmamıştır.

Mahallişme akımı da bu dönemde etkili olmuş ve dini ve tasavvufî tarzda şiirler

yazılmıştır. Yenilik aşamasında divan şiirimizde herhangi bir yenilik olmamıştır.

21

Âkif hem XVIII. yüzyıldan beri etkili olan “mahallîleşme” akımı ile din ve

tasavvuftan etkilenmiştir. Çok sade bir dille Divan'ını ele almış olsa da üçlü, dörtlü

zincirleme isim ve sıfat tamlamalarıyla yüklü, anlaşılmaz beyitler Divan'da yer

almaktadır.

Âkif'in şiirlerinde halkın kullandığı sade ve samimi Türkçe ile yazılmış

beyitler, mısralar çoktur:

Göreydim o ananıñ ķuzusın babasızca Ķoyuna alsam anı oħşasam śadâsızca

G. 119/1

Bu göñül ne gülde ne gülşendedir

Sendedir dîvâne göñül sendedir

Kimseye ne bende ne efgendedir

Sendedir dîvâne göñül sendedir

M. 7/1

Yâri aġyâr ile görmek ne belâ

Görmeden ise śavuşmaķ ola

Kt. 8/1

Beni yoldan çıķardı bu hevâ nâçâr ķaldım ben

Baña senden olur ancaķ selâmet yâ Resûlu'llâh

K.3/4

Sen hemân yalvara gör Allâh'a

Yüzini ŧut ol ulu dergâha

M.30/88

Ġamzeniñ yarası su’âllerine

Nice acı cevâb var dilde

G.118/3

22

Oldı ħazân erişmeden evvel bahârımız ‘Âkif havâya gitdi bizim rûzgârımız

Mf. 31

Âkif şiirlerinde genellikle açık, anlaşılır bir dil kullanmıştır. Ayrıca Âkif'in

sohbet havasını içerisinde yazılmış samimi manzumelerine de rastlamaktayız.

Bir bûse ver lebinden efendim dedim dedi

Sâ’il bir olsa besler idim gül-şeker ile

Mf. 24

Atdı cevr ile bizi yâbâna

Anı bir yana beni bir yana

M. 30/76

Çek tîr-i cevri ġayri ciger-pâreden yeter

Bir maślaĥat gerek ki ne şiş yana ne kebâb

G.10/3

Çekmez idim bu firâķ âteşini cânânıñ

Kâşki taş ŧoġuraydı ŧoġuran ana beni

G. 128/3

Âh ey ŧıfl-ı civân-pâre pesendîde-edâ

Berg-i gülden mi yaratmış seni Mevlâ ‘acabâ

Sevdi cânım seni ben eylemem inkâr u riyâ

‘Âşıķım âşıķ efendim dil ü cân ile saña

M. 4/1

Var iken ħaŧŧıñ çemenzâr istemem

Ruħlarıñ yanında gülzâr istemem

Ben efendim ġayri bir yâr istemem Sendedir dîvâne göñül sendedir

23

M. 7/3

Saña dil verdigimi sen bil efendim daħı ben

Perçemiñ gibi śaķın žâhire çıķmaya bu râz

G. 44/7

Divan'ında konuşma dilinden alınmış a şûħ-ı mümtâz, a göñül, a cânım, a, a

žâlim gibi zarafet ve incelik ifade eden hitap cümlelerine rastlanır:

Beni bir derde düşürdüñ ki a şûħ-ı mümtâz

Çekme güç gizleme müşkil açıķ etmek olmaz

Yüzüme gül a cefâ-pîşe ne olurdı biraz

Bir günüm ŧoġdı benim diyeyim ey gül-i nâz

Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña

M. 18/3

Çün bahâr mevsimidir bu a göñül neyleyelim

Böyle bir ġonca-dehen dilbere meyl eyleyelim

Ħâlleri vaśfına ‘anber mi ne söz söyleyelim

Dehen-i nâzına nisbet nice mażmûn diyelim

Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû

M. 20/4

Śıġmaz mı bir tebessüm efendim dedim dedi

Pek tengdir dehânım a cânım śıġışmıyor

G. 36/3

‘Avf et a cefâ-pîşe bu kim elde degildir

Dil verdigim ise saña ‘iśyânım efendim

G. 77/3

24

Seng-i cevr ile yeter yaķdıñ a žâlim ķalbim

Bârî öldürmege ķaśd eyleme ey dil-şikenim

G. 91/3

Divan'da yer alan bazı deyimler şunlardır:

Ağzını bıçak açmamak: Üzüntüsünden söz söyleyecek durumda olamamak.

Kilkimiñ aġzın bıçaķ açmaz hele bu bendeyi

Öyle lâl etmişdi bu cevr-i sipihr-i kec-ħırâm

T.24/6

Âh almak: Zulmettiği kişinin bedduasını almak.

Alma âhım dûd-ı serd-i pür-şerârımdan śaķın

Pek yıķıķdır ĥücre-i di-il inkisârımdan śaķın

El-ĥaźer seyl-i sirişk-i bî-ķarârımdan śaķın

Yaķma cânım nâle-i bî-iħtiyârımdan śaķın

Dökme ķanım âb-ı çeşm-i eşk-bârımdan śaķın

M.16/1

Aklını almak: Güzelliği ile büyülemek.

Derd-i ġamze iki göz arası ‘aķlım aldı

Kûşe-i çeşm-i füsûnkârını me’vâlanarak

G.59/5

Ayak basmak: Bir yere varmak.

Ġalibâ mey-gedeye zâhid ayaķ baśmışdır

Śoġıcaķ geldi baña âb u havâsı zîrâ

Kt.3/8

Bağrı yanık: Çok dert, acı, sıkıntı çekmiş.

Giryân gerekdir dîdeler baġrı yanıġıñ

‘Âkif ĥarîķa çünki saķâlar edinmeli

G.105/5

25

Baş açmak: Bir işi yapmaya büyük bir istekle koşmak:

Ķapuñda başım açıķ ben de bir gedâ ķuluñum

Neyinde luŧf ile ķıl şâdmân Mevlânâ

K.4/9

Başına çalmak: Bir şeyi birine öfke ile, sert davranışla vermek.

Bâġbân başına çalsun gülini

Pek uçurmaya bize bülbülini

M.30/25

Başına üşürmek: Başına toplamak.

Üşürüp başına dâyînlerini hem-çü cerâd

Yeşil iken yediler her ne var ise îrâd

M.29/6-1

Başını alıp gitmek: Kimseye danışmadan ve nereye gideceğini kimseye bildirmeden

çevresindekilerle ilgisini kesip bulunduğu yerden uzaklaşmak.

Tezerv-i ħoş-ħırâmı sevmedi göñlüm şu feyfâda

Alup başın yine ol dîdesi âhûya dek gitdi

G.131/10

Baş komak: Bir amaca varmak için ölümü göze almak.

Feyż ise ķaśıdıñ eger ķoy eşigine başın

‘Âkifâ aħîr-i ebrâr Ķapu tekyesidir

G.37/7

Baştan aşmak: Bunaltacak kadar çok olmak.

Eyle kerem öçinde çü ħalķ-ı kerîmsiñ

Zîrâ başımdan aşdı bu ‘iśyân Kerîm Dede

26

K.5/14

Baştan savmak: İstekle bulunan kimseyi bir bahane ile yanından uzaklaştırmak, zor

bir işi yapmanın ya da başkasına yüklemenin yolunu bulmak.

Śavdı başdan seni mânend-i külâh

Şeyħzâde dedi yâ hû ‘Âkif

G.53/4

Canı çıkmak: Ölmek, yaptığı zor bir işten dolayı çok yorulmak, bitkin bir hale

gelmek.

Beni çıķmaz der imiş mey-kededen zâhid-i ħar

O da girsün de eger var ise cânı çıķsun

Mf.11

Canını yakmak: Canını acıtmak.

Žâlim saña dil verdim ise söyle dedim mi

Yaķ cânımı yıķ göñlüm aķıt ķanım efendim

G. 77/7

Can vermek: Güçlendirmek ya da yaşar duruma getirmek.

Câna cân vermede aġyâra o cânân ‘Âkif

Sen bir âh etseñ eger ‘arbede ĥâżır gibidir

G. 22/6

Ciğeri kebap olmak: Büyük bir acıya uğramak, bir acıdan içi yanıyor gibi olmak.

İki ŧolmuş piyâle dîdelerim

Cigerimden kebâb var dilde

G. 118/2

Derdini deşmek: Derdini, acısını anımsatıp yeniden üzülmesine yol açmak.

27

Geldi yine şeref-res-i vaķt ü zamân-ı ‘îd

Dîrîne derdi tâzeledi dilberân-ı ‘îd

G.17/1

Derdini dökmek: Derdini sıkıntılarını ayrıntılı olarak anlatmak.

Sen sebû isterse ŧut ķarnında dökme derdini

Dûħt-ı rez keyfiyyetin söyletdi sâġar ġulġule

G.108/6

Eğri bakmak: Kötü düşünce ile bakmak.

Egri baķmaķ mün‘adim ‘aśrında kimse kimseye

Nâyına muŧribde neyzenler meger kim kec baķar

T.22/9

El ele vermek: İşbirliği yapmak, güçlerini birleştirmek.

Verelim el ele anda gezerek

Bendesi aġlayup ol göz süzerek

M.30/31

Elinden bir şey gelmemek: Bir şeyi yapma olanağı bulamamak, bir şeyi yapmayı

bilmemek.

Elimden gelmez etsem de eger kim niyyet-i ŧâ‘at

O rütbe ben hevâya mübtelâyım yâ Resûlu'llâh

K. 2/2

Eli varmamak: Yapmaya gönlü razı olmamak, kıyamamak.

Ne yüzüm var varacaķ ya ne sözüm yalvaracaķ

Ne elim var ŧutacaķ źeyl-i niyâzı aślâ

K.1/26

El üstünde tutmak: Bir kimseye çok sevgi, saygı göstermek.

Sâķî ayâġ-ı câmı hemân ŧut el üstüne

28

Rindânedir ser-i ezelî baş tâcıdır

G.18/9

El vermek: Mürşit, artık yetişmiş olan müridine mürşitlik izni vermek.

Şeyħim el vermez baña bî‘at içün varmaķ müdâm

Pîr-i mey kendi ayaġıyla eder himmet baña

G.2/5

Feleğin çemberinden geçmiş: Başından çok iş geçmiş, çok deneyimler edinmiş, her

işin altından kalkar.

Hüner ma‘lûm geçmez bir pula ħûbâna zer lâzım

Sen ey cânbâz-ı ‘aşķ ister sipihriñ çenberinden geç

G.15/2

Gönül açmak: Neşelendirici şeylerle sıkıntıyı gidermek.

Ne müjdedir ki göñüller açıldı güldi cihân

Ne müjdedir ki nefiĥ oldı ħalķa tâzece cân

Ederdi lâle-niŝâr müjdegâna hep mercân

Olunca ben daħı cûlar gibi o semte revân

Oķurdı gördüm iki ķumrî-i süħan Sübĥân

O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr

O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr

M.26/2

Gönül almak: Gücenmiş olsun olmasın bir kimseyi, güzel sözle, uygun davranışla,

bir armağanla hoşnut etmek, sevindirmek.

Nice dervîş ise de bir o ķadar kâfirdir

Severim ŧoġrı göñül almada pek mâhirdir

Pezevengligini der kim žürefâ žâhirdir

Rûĥumuñ sevdigi ol ķaşmer-i devrân nicedir

M.1/17

29

Gönül vermek: Sevgi ile bağlanmak.

Saña dil verdigimi sen bil efendim daħı ben

Perçemiñ gibi śaķın žâhire çıķmaya bu râz

G.44/7

Gönlü çekmek: Canı çekmek, istek duymak.

Raĥm eyle yoħsa eyledim endîşe-i diger

Ya‘nî bulam nigâr-ı cefâ pîşe-i diger

Śardıķça mû-miyânını göñlüm neler çeker

Gâh ince fikr ü gâhîce endîşe-i diger

Kt.10

Göz atmak: Uzun uzadıya üzerinde durmayıp şöyle bir bakmak.

Göz atanlar müjesi ķarasına

Tâze merhem arasun yâresine

M. 30/23

Göze almak: Yapmaya karar verdiği iş dolayısıyla karşılaşabileceği tehlikeyi kabul

etmek.

Men ki baĥrım seyl-mânend çaġlamam aķmam düze

Yoķ nişânım çünki ‘Anķâ'yım çıķabilmem yüze

Śavrılup men gird-bâd-âsâ ķarışmam her ŧoza

Gerçi bir ħâk-i rehim kimse beni almaz göze

Çoķ ĥaķâretle nažar ķılma ġubârımdan śaķın

M.16/4

Göz kamaştırmak: Güzellik ya da başarı, görenleri hayran bırakmak.

Gözler ķamaşır naķşını etdikde temâşâ

30

Var ise ‘aceb necm ile zîbende semâdır

T.2/3

Göz süzmek: Göz kapaklarını birbirine yaklaştırarak nazlı nazlı bakmak.

Verelim el ele anda gezerek

Bendesi aġlayup ol göz süzerek

M.30/31

Hatırına gelmek: Hatırlamak, aklına gelmek, anımsamak.

Her ne dem ki leb-i cânâne gelür ħâŧırıma

Nažm-ı cân-baħş-ı Mesîĥâ ne gelür ħâŧırıma

G.106/1

Hatırını kırmak: Kalbini kırmak.

Ħâŧırım gibi ķırıķ bir be hey ile beni de

Gâh yanınca ŧaşı ķoy dem-i râĥatda gâh

M.29/8-3

İşe yaramak: Bir şey yapmak ya da yaptırmak için ondan yararlanabilmek.

Ketħüdâ Beg o keremkâr u mekârim-pîşe

Her umûrında baśîretle ħayır-endîşe

İstiķâmetle odur hep yarayan her işe

O ‘inâyetli o devletli o źî-şân nicedir

M.1/5

İşi Allah'a kalmak: Kimsenin kendisine yardım etmediği bir durumda, çaresiz

kalmak.

Gidüp śabr ü sükûn sermâyemiz bir âha ķalmışdır

Ser-â-pâ sürûdum nâle-i cângâha ķalmışdır

O ‘îş u nûş demler şimdi şîvengâha ķalmışdır

Beyân-ı ĥâl ne hem-râza ne de hem-râha ķalmışdır

31

Bu ħâr-ı ħâr-ı ġamla her işim Allâh'a ķalmışdır

Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu

Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu

M.27/2

Kan ağlamak: Bir zulümünden , bir afetten, bir sıkıntıdan, büyük üzüntü duyup çok

yakınmak.

Dönse Ķızılırmaġ'a firâkiñle ‘aceb mi

Ķan aġlamadan dîde-i giryânım efendim

G. 77/9

Kancayı atmak: Musallat olmak, bir kimseye kötülük yapmaya girişmek.

Dil bir ķayıķçı tâzesine atdı ķancayı

Keşt-viśâle çatma belâsın çeker ŧurur

Mf.13

Kan dökmek: Yaralanmak ya da ölmek, yaralamak ya da öldürmek.

Ben aġlardım gülerdi yâr ile hem-dem iken aġyâr

Beni güldürdi Ĥaķķ ol ķan döker el-ĥamdü li'llâh

K.7/5

Kanını içine akıtmak: Acı ve üzüntüsünü kimseye söylememek.

Ķanın içine aķıdacaķ fitne-cû imiş

Bilmez hemân baśar ayaġın ħayr ü şer sebû

G.104/9

Kan revan içinde: Her aynı kana bulanmış olarak.

Ġamzeye ħançeri o sürüp sînem âl ķan eylediñ

Ŧaġıdup gîsûlarıñ ‘aķlım perîşân eylediñ

Ĥâśılı yaġmaya verdiñ śabrı tâlân eylediñ

Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb

M.5/3

Kan ter içinde kalmak: Sırılsıklam ter içinde kalmak.

Ħamına reşk ile çâk etdi ķabâsın ġonca

32

Ķan tere batdı ĥicâbından o verd-i ĥamrâ

G.7/5

Karalar giymek: Bir felaket dolayısıyla siyah örtü bağlanmak, siyah elbise giymek

Ķaralar giydi şeb-i târ-ı hecirde olalı Rişte-i baĥt-ı siyehkârıma müdġam perçem

G.85/6

Kendinden geçmek: Heyecan vericic bir durum karşısında aklı ve duygu organları

işlemez olmak.

Źevķ-i vaĥidânî-i vaĥdetle gidüp kendimden

Kendimi ħayret ile kendim arardım bu gece

G.116/4

Kılı kırk yarmak: Çok dikkatle, en küçük ayrıntılarına kadar titizce incelemek.

Tengdir yek deheniñ noķtadan olmaz tefrîķ

Mû-miyânında ķılı ķırķ yarar etdim tedķîķ

G.55/1

Kırıp geçirmek: Yıkıp yakarak, öldürerek ya da baskı yaparak halka büyük zarar

vermek.

Ķırdı geçirdi ‘âlemi tîġ-ı nigâhdan

Baķ çeşm-i ħûn-feşân yamân söylerim saña

G.4/6

Kol atmak: Uğraşmakta olduğu konu ile yetinmeyerek başak bir konuyu da uğraşı

alanı içine almak.

Herkesiñ dûşına ķol atma yeñi dûst diyü

Yaķadan etmeye tâ kim seni bir rind-i ‘atîķ

G.55/6

Kulak vermek (tutmak): İyi anlamak üzere dinlemek.

33

Lîk ķulaķ ŧutmadı efġânıma hîç

Yaķmadı çâk-ı girîbânıma hîç

M.30/55

Kul kurban olmak: Bir kimseye karşı büyük bir saygı ve bağlılıkla fedakarlık

yapmaya hazır olmak.

Cümle dervîş ü muĥib uġrına ķul ķurbân idi

Öyle ħâdim bir daħı dergâha gelsün degmede

T.7/4

Kurban olmak: Canını feda etmek, yalvarmak.

Sen nice âfet imişsiñ ki edüp dürlü füsûn

Etdiñ evvel görüşümde beni böyle meftûn

Lîk ķaldıñ elem-i ‘aşķ ile zâr u zebûn

Yüz verüp ġamzeñ žâlim cigerim etdiñ ħûn

Şimdi ķurbânıñ olam çâre nedir söyle baña

Ĥaķ baña vere taĥammül meger inśâf saña

M.25/2

Laf vurmak: Laf söylemek.

Śardım ol mûy-ı miyânı diyü lâf urdum ise

Ķîldir bu sözümüñ sıĥĥati pek belli degil

Mf.7

Ramak kaldı: Az kalsın olacaktı.

Verdi yaġmaya dil ü ‘aķl u sükûn u śabrı

Bir ramaķ ķaldı daħı saķlıya Ĥaķ cânımızı

G. 127/5

34

Utancından yere geçmek: Çok utanıp sanki gizlenecek yer aramak.

Ķızardı çihre-i âfâķ ĥüsn-i şu‘le-nâbından

Görüp ħûrşîd rûyın yerlere girdi ĥicâbından

Felekler teng olup tel ķırdı Zühre ıżŧırâbından

‘Uŧârid çâk-ı sâmân ede yazdı pîç ü tâbından

Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir

Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir

M.24/2

Yabana atmak: Önem vermemek, önemsiz görmek.

Yaramaz oldı işe güce diyü yâbâna

Atmaķ ey Âśaf-ı źî-şân degil şânıñdan

M. 29/7-5

Yakasını kaptırmak: Bir kişiye ya da bir işe, kendini kolay kolay kurtaramayacak

biçimde bağlanmış olmak.

Herkesiñ dûşına ķol atma yeñi dûst diyü

Yaķadan etmeye tâ kim seni bir rind-i ‘atîķ

G. 55/6

Yanıp yakılmak: Derdini döküp sızlanmak.

Yanup yaķılmaġa geldim hemân dergehine

Dilimde âteş-i firķat elimde bâd-ı hevâ

G.8/2

Yere batmak: Pek çok utanmak, o anda kimsenin kendisini görmemesini istemek.

Ķızardı çihre-i âfâķ ĥüsn-i şu‘le-nâbından

Görüp ħûrşîd rûyın yerlere girdi ĥicâbından

Felekler teng olup tel ķırdı Zühre ıżŧırâbından

‘Uŧârid çâk-ı sâmân ede yazdı pîç ü tâbından

35

Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir

Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir

M.24/2

Yoldan çıkarmak: Kötü yola düşürmek.

Beni yoldan çıķardı bu hevâ nâçâr ķaldım ben

Baña senden olur ancaķ selâmet yâ Resûlu'llâh

K.3/4

Yol vermek: Geçmesine izin vermek.

Sâķî o câmı ver ki bu derdiñ devâsıdır

Ya‘nî şehîd-i ‘aşķ olanıñ ķan bahâsıdır

Sâġar o bâġzâr da bülbül yuvasıdır

‘Anķâ-yı dil olana kühen âşinâsıdır

Ĥıżr-ı diliñ bu nükte ‘acîb mâcerâsıdır

Bu rûzgârı śanma o semtiñ havâsıdır

Ol dem ki bâdbân-ı cenâba nesîm ere

Śal keştî-i piyâleyi Allâh yol vere

M.28/11

Yüz çevirmek: Bir kimseye karşı gösterdiği ilgiyi kesmek.

Ķoymam elden yüz çevirseñ de şikâf-ı dâmeniñ

Alurum Ken‘ân ise bûy-ı ter-pîrâheniñ

Eyledim hicriñde âyîne ħayâl-i gerdeniñ

Ĥâśılı germ-ülfet-i câm-ı firâķıñla seniñ

Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir

Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir

M.22/2

36

Yüz göstermek: Belirmek, ortaya çıkmak.

Gösterdi yüz şikâf-ı tenefden ‘arûs-ı kâm

Verdim nuķûd-ı ‘aşķı alup ârzû-yı tâm

Bir śubĥ-dem esince nesîm-i seĥer tamâm

Nâgâh açıldı revzene-i gülşen-i merâm

Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan

Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan

M.23/3

Yüz sürmek: Büyük sevgi, saygı gösterilen birinin katına çıkarken eşiğine, ayağına

doğru eğilmek.

Ser-be-zemîn-i dergeh-i vâlâña yüz sürüp

Geldim eyâ bihîn-güher-i tâc-ı evliyâ

Kt.2/1

Yüzü yok: Bir kusuru bulunduğu ya da daha önce çok şey istemiş olduğu kimseden

yeni bir istektekte bulunmaya utanmak.

Yüzüm yoķ dergehinde bendelik ižhârına zîrâ

Pek ‘âśîyim denîyim rû-siyâhım yâ Resûlu'llâh

K. 2/5

Yüz vermek: İlgi, yakınlık göstermek, bütün davranışlarını hoş görmek.

Yüz verme böyle der idim ‘Âkif o şûħa ten

Gördüñ ne reng eyledi encâm-ı kâr-ı ħaŧ

G. 51/5

37

Zıvanadan çıkmak: Taşkınca davranışlarda bulunmak, aklını oynatma, çığırından

çıkarmak.

Yâ tütinci başı ol ħalķı ĥalîm ü â‘lâ

Zıvanasından işi çıķmadan eyler îfâ

Yansa tütse çü duħân ĥâlini etmez ifşâ

O mülâyim-meniş ol şâh-ı edîbân nicedir

M. 1/10

Divan'ında yer alan bazı atasözleri şunlardır:

Kurt ile koyunlar bir yerde gezer

Cem‘-i ecdâd etme der-ŧab‘-ı bülend-i himmeti

Bü'l-‘acebdir gürg ile aġnâm bir yerde gezer

T.22/11

Güneşin aksi yer düşse ayak altı olmaz:

Ehl-i dil ħâk ise ķadri yine ‘âlîdir anıñ

‘Aks-i ħûrşîd yere düşse olamaz pây-mâl

G.68/4

İnsan düştüğü yerden kalkar:

Mużŧaribseñ derd-i serden düş ayâġ-ı bâdeye

Ķalķar âdem düşdügi yerden bu söz meşhûrdur

G. 24/5

Âkif de diğer divan şairlerinde olduğu gibi Arapça ve Farsça kelimelerle

hayalinde şekillenen bazı kavram ve tasavvurları üçlü, dörtlü, beşli zincirlerleme

terkiplerle anlatmaya çalışmıştır:

Yanmış idi firķatiyle śular sepdi cânıma

Bu ebr-i nîk-i cûd u ‘aŧâsı efendimiñ

K.7/3

38

Envâr-ı feyż-i Ĥażret-i Monlâ-yı Rûm ile

Ervâĥ-ı aķdes etdi bu dergâhı cilvegâh

T.1/1

Selânîk'e olaldan sâye-baħş-ı re’fet ü iclâl

Kör oldı görmez oldı rûy-ı râĥat dîde-i a‘dâ

T.5/4

Bir vezîr-zâde kerîm ibn-i kerîmü'l-ħaślet

Bir kibâr ibn-i kibâr âl-i Muĥammed-servet

T. 13/1

Türkçe kelime, Farsça tamlama kuralına göre tamlama yapıldığı görülmek-

tedir:

Nedir ol kirli yaķa boķ bulaşıķ üst ile baş

Aġzı burnı bulaşur enfiyeye tâ göz ü ķaş

Lîk âġâzesi şâyân u ŝenâ vü şâpâş

Mûsiķîde hem o Fârâbî-i devrân nicedir

M. 1/14

Türkçe ile Farsça kelime, Farsça tamlama kuralına göre yapılmıştır:

Be-ġâye mücrim ü muĥtâc-ı raĥm ü şefķatinim

Her ân u her dem ü her zamân Mevlânâ

K. 4/8

Olmuşdı śoñra ħâŧır-ı ‘uşşâķ-veş ħarâb

Etmek ile mürûr nice sâl u nice mâh

T. 1/5

39

Ç. EDEBÎ ŞAHSİYETİ

Âkif'ten bahseden kaynaklar, onun edebî şahsiyeti üzerinde bilgi vermemiş-

lerdir. XVIII. yüzyılın son çeyreği ile XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşadığını kabul

ettiğimiz şairimizin edebî şahsiyeti hakkında bilgi verecek olursak Divanı'ndaki şiir-

lerinden yararlanmamız gerekmektedir. Gerek şiirlerinden gerekse şiirlerinde kullan-

dığı dilinden de anlayabileceğimiz gibi Arapça ve Farsçayı öğrenmiş, devrin edebî,

dinî ve tasavvufî kültürünü hakkıyla almıştır.

XIX. yüzyılın divan şairleri arasında herhangi bir tarikate mensup olmayan

şair yok gibiydi. İşte Âkif de Mevlevî tarikatine bağlı şairlerimizden biri olduğunu

Mevlânâ'ya yazdığı 18 beyitlik medhiyesi ile gazel nazım şekliyle yazdığı 5 beyitlik

medhiyesinden anlamaktayız. “Der-Sitâyiş-i Ĥażret-i Mevlânâ” başlıklı manzume-

sinde Mevlânâ'ya devamlı yakarışta bulunmuştur:

Sükân-ı dergehiniñ ben de bir kemînesiyim

Baña da eyle ‘inâyet amân Mevlânâ

Beni de vaĥşet-i maĥşerden et amân emîn

Be-ĥaķķ-ı bâ‘iŝ-i ħalķ-ı cihân Mevlânâ

Eger ‘inâyetiñ olmazsa kendi luŧfuñdan

O günde ĥâlim olur pek yamân Mevlânâ

Be-ġâye mücrim ü muĥtâc-ı raĥm ü şefķatinim

Her ân u her dem ü her zamân Mevlânâ

K. 4/2, 4, 6, 8

Diğer medhiyesinde ise ona köle olduğunu şöyle dile getirmektedir:

Ĥamdü li'llâh ni‘am-perver-i Mevlânâ'yım

Kimseye ķul degilim çâker-i Mevlânâ'yım

40

G. 90/1

Zaman zaman Arapça ve Farsça isim ve sıfat tamlamalara rastlansa da Âkif'in

şiirleri sade Türkçe ile kaleme alınmış olup, samimi ve içten bir ifadeye sahiptir.

Genel olarak dinî ve tasavvufî konulu şiirlerinde dili ağırlaşmış olsa da konuşma

dilinden alınmış a civân-pârecigim, a gözi ķaracıgım gibi zarafet ifade eden mısraları

da bulunmaktadır.

Eylediñ ‘aķlımı yaġma a civân-pârecigim

Bir nigâh et baña bârî a gözi ķaracıgım,

Artdı derdiñle ciger-pâredeki yaracıgım

‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña

M. 4/3

Âkif, Muhlis Yusuf Paşa'nın katipliğinde bulunmuş ve ona nazireler yaz-

mıştır.

‘Âkif cenâb-ı Muħliś'iñ eş‘âr-ı pâkini

Eş‘âr-ı ŧarzı siĥr ü beyân söylerim saña

G. 3/9

Cenâb-ı Muħliś'iñ nažmı ne ma‘nîdâr olur ‘Âkif

Ki her beyt-i ġarrâsını bir dîvâna beñzetdim

G. 89/6

Eyledikçe ‘azm-i peyrevlik Cenâb-ı Muħliś'e

Ħâmem ‘Âkif döndi meydân-ı hünerde Düldül'e

G. 108/7

41

Âkif kendi döneminde etkili olan bazı şairlerin etkisinde kalmıştır. Bunlardan

ilki ise Şeyh Galip'tir. Şiirin son dizesi Şeyh Galib'in şiirinden alınmıştır:

Rindiz mey ü maĥbûb ile gûyâyız

Iķlîm-i ħarâbâtda biz dârâyız

Şûrîdeyiz âvâreleriz şeydâyız

İķrârda hele ammâ pâ-ber-câyız

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

M. 10/1

Ne zühd ü ne ‘ilm ile müŝteŝnâyız

Ĥayrân-ı ezel ‘âşıķ-ı bî-pervâyız

Feyż-i nefs-i Pîr ile gûyâ oluruz

Her neyse neyiz bende-i Mevlânâ’yız (Şeyh Galip)

Bu tahmisin 1. ve 5. mısraları Esrâr Dede'nin gazeline aittir:

Yâ Rab bu benim baĥt-ı siyâhım ne belâdır

Derler śavâb etdigime a‘yân-ı ħaŧâdır

Hem çekdigim ol cevr ü cefâlarda śafâdır

Yâ Rab bu ne ŧâlî‘ ne tecellî-i fenâdır

Ħûrşîd-i cihâna nažar etsem de ķaradır

M. 12/1

Şiirinin son iki mısraı Fuzûlî'nin Leylâ ile Mecnûn adlı eserinde geçen gaze-

lin matlaıdır. Mecnûn'nun dilinden söylenmiştir:

Reh-neverd-i kûhsâr-ı firķatim śaĥrâ nedir

Ben o Mecnûn'um ki bilmem Ķays-ı bî-pervâ nedir

Dûstum farķ-ı ruħuñda mihr-i pertev-zâ nedir

Ĥasret-i la‘liñ unutdurdı mey-i ħamrâ nedir

Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir

42

Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir

M .22/1

Dersem eger vefâsını gördüm o âfetiñ

Ben şâ‘irim inanma yalan söylerim saña

G. 4/5

Ger derse ki Fužûlî güzellerde vefâ var

Aldanma şâ‘ir sözü elbette yalandır (Fuzûlî)

Śıġmaz mı bir tebessüm efendim dedim dedi

Pek tengdir dehânım a cânım śıġışmıyor

G. 36/3

Bir nihânîce tebessümde mi śıġmaz cânâ

Söyle billâh deheniñ tâ o ķadar teng midir (Nedîm)

Nâzda ķız gibisiñ ŧavrıñ ise şâh-levend

Bilmem oġlan mı desem ben saña duħter mi desem

G. 75/5

Kızoġlan nâzı nâzın şeh-levend âvâzı avâzın

Belâsın ben de bilmem kız mısın oġlan mısın kâfir (Nedîm)

‘Âķibet etdiñ esîr bendeni gîsûlar ile

Baġladıñ bu ne siĥirdir dilimi mûlar ile

G. 117/1

‘Âķibet göñlüm esîr ettin o gîsûlarla sen

Hey ne câdûsun ki âteş baġladın mûlarla sen (Nedîm)

43

Asıl ismi Hasan olmasına rağmen, mahlas olarak Âkif ismini kullanmıştır;

fakat Müştâk mahlasını6 kullandığı şiirleri de bulunmaktadır:

Müştâķ du‘âya başla kim oldur ehem olan

Mikŝâra yoķ çü meźheb-i eş‘ârda rıżâ

T. 3/20

Bilindi ķadr-i źâtı ĥâśılı taĥśîldir bunlar

Du‘âya başla ey Müştâķ sen śıdķ-ı ŧaviyyetle

T.10/14

Degil ‘arż-ı hüner Müştâķ ħâmem tercemân olmuş

Diliñ eş‘âr ile dildâra mecbûriyyetin söyler

G. 29/5

Cenâb-ı Râtib'e peyrevlik eyle gel Müştâķ

Ki nažm-ı nâzda öyle siĥir-beyân olmaz

G.45/5

Şi‘r-i Vâśıf bedel-i sükker olursa Müştâķ

Bezm-i eş‘ârda geçmez mi bu ŧurşu yerine

G.112/7

‘Âkif miyân-ı nâz gibi mûya beñzedüp

Müştâķ eştdiginde dedi öyledir beli

G.125/7

6 Şemseddin Sâmi, Age, s. 3047.

44

İKİNCİ BÖLÜM DÎVÂNIN MUHTEVA ÖZELLİKLERİ

45

A. DİN ve TASAVVUF

I. Din

1. Allâh

Gerek tasavvufun gerek şer’î akidelerin tesiri altında teessüs etmiş olan Allah,

insan, kainat telakkisi Divan şairlerinin dünya görüşünü vücuda getirmiştir. Dünyayı

bu zaviyeden ibretle temaşa eden şair daima bir müsebbibü’l-esbâbın bir illet-i ulânın

vücudunu görür. Bütün hadiseler onda nihayet bulacaktır. Her şey takdîr-i ilâhî ile

taayün etmiştir. Bu değiştirmeye imkan yoktur.

Divan'da Allah'ı konu alan tevhîd, münacat gibi herhangi bir manzumeye

tesadüf edilmez; ancak şair Divanı'ında Allâh'ı bî-ĥad-i Ĥaķ, tevfîķ-i Ĥaķ, źikr-i Ĥaķ,

nuŧķ-ı Ĥaķ-ı ma‘nevî, Cenâb-ı Ĥażret-i Ĥaķ, râh-ı Ĥaķķ, bâ-luŧf-ı Ĥaķ, ‘avn-i Ĥaķ,

Ĥażret-i Ĥaķ, bâ-fażl-ı Ĥaķ, bâ-feyż-i Ĥaķ, ŧarîķ-i Ĥaķķ, śun‘ı- Ĥaķ, eŝer-i ĥüsn-i

Ĥaķ, luŧf-ı Ĥaķ, işrâb-ı Ĥaķ, da‘vâ-yı Ĥaķ, şîve-i Ĥaķ; İlâhî, İlâhî İlâh, Ĥażret-i İlâh,

śun‘-ı İlâhî; Ĥażret-i Yezdân, Bârî-i Yezdân, Cenâb-ı Yezdân, śun‘-ı Yezdân; Tañrı;

Bârî-i Yezdân, śun‘-ı Bârî; genc-i Ħudâ, va‘d-i ‘inâyât-ı Ħudâ, Cenâb-ı Ĥabîb-i

Ħudâ, Ħudâ, ħâdim-i merdân-ı Ħudâ, merdân-ı Ħudâ, sünûĥât-ı Ħudâ, dergâh-ı Ħudâ,

Rabb-ı Ħudâvend-i Vedûd, Cenâb-ı Ħudâ, Ħudâvend-i Vedûd, ‘inâyet-i Ħudâ,

Ħudâvend-i Celîl, luŧf-ı Ħudâ, kân-ı merdân-ı Ħudâ, tevfîķ-i Ħudâ, Ħudâ-perver,

râh-ı Ħudâ, ‘afv-ı Ħudâ; merdân-ı Kirdigâr, fażl-ı Kirdigâr; Rab, Rabb-ı Ħudâvend-i

Vedûd, Rabb-i Raĥîm-i müte‘âl, elŧâf-ı Cenâb-ı Rabb, Cenâb-ı Ĥażret-i Maĥmûd

Ħân-ı žıll-ı Rabbânî, luŧf-ı Rabbânî, Rabbim; ķudret-i Ħâlıķ, ķudret-i Ĥayy u Mevlâ,

yed-i ķudret, kerem-i ķudret, dest-i ķudret, kilk-i ķudret, medâd-ı ħâme-i ķudret;

Mevlâ, Râbbü'l-Mevlâ, dest-perverde-i dergâh-ı Cenâb-ı Mevlâ, Ĥażret-i Mevlâ,

vedî‘a-i Mevlâ, ķudret-i Ĥayy u Mevlâ; Sübĥân; Cenâb-ı Settâr, sırr-ı Settâr; şâh-ı

‘aŧâ, naħl-ı çemenzâr-ı ‘aŧâ gibi kelime ve tamlamlarla anmıştır.

Aşağıdaki beyitte şair, Allah'tan ömrünün sonunda rahat yüzü görmek

istemektedir:

Umarım sâye-i luŧfuñla Cenâb-ı Allâh

Göstere âħir-i ‘ömrümde daħı rûy-ı refâh

M. 29/8-1

46

Mevlâ, onun (Peygamber Efendimizin) şânını göklere bildirmek için cömert-

liğiyle her şeyi yoktan var etmiştir:

Hep seniñ şânıñı bildirmek içün âfâķa

Etdi îcâd ‘ademden keremiyle Mevlâ

K.1/13

Allâh'ın rütbesi ne kadar yüce ise, şair de bir o kadar asi rütbesindedir:

Seniñ ammâ ne ķadar ‘âlî ise menziletiñ

Ben de ol rütbe velî ‘âśiyim ey şâh-ı ‘aŧâ

K.1/14

Allâh dergahına sîne açıp, başını çevirirse davet hizmeti böylece yerine

getirilecektir:

Sîneñ aç başıñı dergâh-ı Ħudâ'ya çevirüp

Edesiñ ħidmet-i da‘vâtını böyle îfâ

M. 29/3-4

Allâh'ın güzel isimlerinden bazılarına beyitlerde rastlamak mümkündür:

a. Âdil: Adaletli.

Öyle şâhen-şâh ‘âdil kim zamân-ı şevķeti

Müslim ü münķâda cennet oldı ‘udvân-ı saķar

T. 22/6

b. Celîl: Büyük ve ulu olması.

‘Âkifâ çünki ġaraż bunda du‘âdır diyelim

Ebeveynine baġışlaya Ħudâvend-i Celîl

T. 27/4

kk: Varlığı değişmeyen. c. H a

Ma‘mûr edüp Cenâb-ı Ĥaķ ħânedânını

Ŧarĥ eylesün hemîşe nice böyle nev-serâ

T.12/12

47

ç. Hâlık: Kainatı yaratan, var edici.

Mey-gede la‘line im‘ân ederek

Ķudret-i Ħâlıķ'ı iź‘ân ederek

M. 30/66

d. Hayy: Daima hayat ile diri olup, her şeye gücü yeten.

Bir güzeller güzelin gördüm amân vâ-veylâ

Allâh Allâh zihî ķudret-i Ĥayy u Mevlâ

G. 7/1

e. Kerîm: Talebsiz ve sebebsiz olarak kullarına ikrâm ve ihsan buyurucu.

Eyler ol şâh-ı ‘aŧâ va‘de vefâ

Ħulf eder mi O Kerîm'dir ĥâşâ

M. 30/94

f. Latîf: Lutuf ve ihsan edici.

Çün bilürsüñ ki ye’s-i küfr idügin ne bu telâş

Luŧf-ı bî-ĥad-i Ĥaķ inkâr olunur mı ĥâşâ

K.1/47

g. Mennân: İhsan edici.

Bir du‘â-gûna dedi târîħiñ ‘Âkif göricek

Sırr ede seyl-i fenâdan anı dâ’im Mennân

T.33/9

ğ. Rahîm: Acıyıcı.

Bula her ķayddan ey Rabb-i Raĥîm-i müte‘âl

Nâħun-ı ‘uķde-keş-i ķudret ü luŧfuñla rehâ

M. 29/9-4

48

h. Settâr: Örten.

Dürlü ħâśiyet ile nüsħa-i ekbersiñ kim Seni źî-seyf ü ķalem etdi Cenâb-ı Settâr

M. 29/4-2

ı. Vedûd: Bağışlayıcı.

Diyesiñ cân ile ey Rabb-ı Ħudâvend-i Vedûd

Neye meyl eylese tevfîķ u refîķ eyle aña

M. 29/3-5

i. Veliyy: Nimet sahibi, iyilik ve bağışlarda bulunması.

Ol veliyyü'n-ni‘metim ya‘nî Cenâb-ı o ledün

Bendegânıyla bu gün bi'l-cümle şâdân eyledi

T. 23/2

Allâh kelimesine rastlanılan beyitlerin bir tanesinde şair, devrin sultanını da

bir zıll-ı Rabbânî yani yeryüzünde Allâh'ın gölgesi olarak anar:

Cenâb-ı Ĥażret-i Maĥmûd Ħân-ı žıll-ı Rabbânî

Ŧanîn-i kûs-ı ‘adli ķaplamıştır çâr-erkânı

T. 25/1

2. Melekler

a. Kudsiyân: Meleğin sözlük anlamı Allah ile insan arasında aracılık yaptığına ve

nurdan olduğuna inanılan manevî varlıktır. Melekler gece-gündüz Allâh'a ibadet edip

onun emri ile iş görür, ondan önce söz söylemezler. Allâh'ın kendilerine emrettiği

hususlarda asla asi gelmezler, zikir ve tesbih içindedirler.

Öyle bir şeref ki Mevlânâ'nın semaı ile melekler tâ ezelden beri lezzet al-

maktadır:

Bu ne şeref ki ezelde seniñ semâ‘ıñ ile

Teleźźüź eyler idi ķudsiyân Mevlânâ

K. 4/14

49

b. Melekût: Melekût ise ruhlar ve melekler âlemine denir.

Şair, şeref ve şân için yaratılana seslenerek bu dünya ve ahiret düzeni ile

melekler âleminin nakışları olduğunu söylemesini istemektedir:

Diyesiñ ey şeref ü şânı içün ħalķ olunan

Bu nuķûş-ı melekût u bu nižâm-ı dü-serâ

K.1/11

Şair, melekler âlemini mekan eyleyen Mevlânâ'ya seslenerek, insanın ne

haddine melek bile Mevlânâ'nın gücü karşısında aciz olduğunu anlatmaktadır:

Beşer ne ĥaddiñe ķadrin bile melek ‘âciz

Ey eyleyen melekûtı mekân Mevlânâ

K. 4/16

c. Hârût: Divan edebiyatında sihir denince ilk akla gelen Harut ve Marut'tur; fakat

Divan'da sadece Harut'un ismi zikredilmiştir. Harut Babil kuyusunda baş aşağı asıl-

mıştır.

Şair, o cadı gibi gözlü olan (sevgilinin), kendisini bir gün Harut gibi kuyuya

bırakacağını söylemektedir:

Seni Hârût-śıfat çâha śalar

Bir gün ol dîdesi câdû ‘Âkif

G. 53/7

Her bakışı Harut gibi ters dönmüş tebbet okur. Gönül, (sevgilinin) cadı gibi

gözüne bağlanmıştır:

Her nigâhı Tebbet-i vârûn oķur Hârût-veş

Dil musaħħar olmasun mı dîde-i câdûsına

G.114/3

50

ç. İblis:

Şair, nefs ile İblis'i karşılaştırırarak nefsin İblis'ten daha kötü olduğunu söy-

lemektedir:

Etdigim cürmi de ‘azv eyleyemem İblîs'e

Nefsim İblîs'i ederken baña dürlü iġvâ

K.1/19

Şair isyankar olduğunu; fakat bu isyanın İblis'ten değil nefsinden kaynaklan-

dığını şöyle ifade etmektedir:

Nice isnâd edem ben etdigim ‘iśyânı İblîs'e

Benim nefsimdedir cümle feżâĥat yâ Resûlu'llâh

K. 3/5

3. Kitaplar (Kitâb-ı Mukaddes)

Divan'da dört büyük kitaptan ikisi dile getirilmiştir:

a. Kur’ân-ı Kerîm: Kur’an, dört semavi kitabın en son indirilenidir. Vahiy yoluyla,

Cebrail vasıtasıyla Peygamberimize gönderilmiştir.

Şair, beyitte (sevgilinin) saçı, siyah beni ve ayva tüyünün resminin ayetini ve

Kur’ân-ı Kerîm'in ise İncil'de işaret edildiğini söylemektedir:

Âyet-i resm-i ħaŧ u ħâl-i siyâh u zülfi

Ŧarz-ı İncîl'de remz eyledi Ķur’ânımızı

G.127/2

b. İncîl: Hristiyanların kutsal kitabıdır. Hz. İsâ'ya indirilmiştir, ancak bugün İncil

bazı tahribata uğramış olup bozulmuştur.

O sevgili din mülkünü büyülemek için İncil ayetini, yanağına yazmıştır ve

bunlar ayva tüyü ve ben zannedilmemelidir:

Tesħîr-i mülk-i dîn içün İncîl âyetin

Yazmış o büt-i ġaddârına etme ħaŧŧ u ħâl

G. 67/6

51

4. Âyetler, Hadîsler, Dualar, Yemin Sözleri

a. Kün: Ayetten iktibas olarak beyitlerde geçmiştir: Manası “Ol” demektir. Allâh bir

şeyi dilediği zaman ol der, o şey de oluverir. Bununla ilgili Bakara suresinin 11., Âl-

i İmran suresinin 47. ve 59., Enam suresinin 73., Nahl suresinin 49., Meryem sure-

sinin 35., Yasin suresinin 82., Gafir suresinin 67. ayetlerinde zikredilmiştir.

T. 9/1

b. Belî: Ayetten iktibas olarak beyitte geçen bir ifade olup manası “Evet dediler.” de-

mektir. Bu ifade elest bezminde ruhların Allah'a kulluk için söz vermelerini anlatır.

Allah'ın “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” sorusuna insanların ruhları “Evet, Rabbi-

mizsin.” dediler. Kur’an-ı Kerim'de Araf suresinin 172. ayetinde geçmektedir.

“Belî” sözü sevgilinin belinin kıl gibi ince olduğunu dostların doğrulaması

maksadıyla kullanılmış ve böylece ayete de telmih yapılmıştır:

Mûydur ince miyanıñ dedigimde sözümi

Etdi yârân belî öyle deyüp hep taśdîķ

G. 55/4

c. Sûre-i Velleyl, Sûre-i Nûr, Sûre-i Şems: Sûre-i Velleyl Kur’an-ı Kerim'in 92.

suresi, Sûre-i Nûr 24. ve Sûre-i Şems ise 91. suresidir.

Şair, sevgilinin siyah saçını hatırladığı zaman Velleyl suresinin, yanağını ha-

yal ettiği zaman da Nûr suresinin okumuştur:

Yâd-ı zülf-i siyehiñle gece Ve'l-leyl okurum

Sûre-i Nûr oķudum ‘ârıżıñ etdikçe ħayâl

G. 68/7

Şair, sevgilinin yüzünü hayal ettikçe “Sûre-i Şems”i iktibas etmiştir:

Görüp ben remz-i ħâlin noķŧa-i îhâm ķıyâs etdim

Ħayâl etdikçe rûyın sûre-i Şems iķtibâs etdim

G. 83/1

52

ç. Ve'd-duhâ: Kur’an-ı Kerim'in 93. suresidir.

Veren âfâķa böyle şu‘le ‘aks-i rûy-ı âliñdir

Bu târîkî-i zülf-i arża bâ‘iŝ hicr-i ħâliñdir

Tecellî-baħş olan Ŧûr-ı dile şem‘-i ħayâliñdir

Remîz-i Ve'd-duĥâ ‘ünvân-ı bürhân-ı kemâliñdir

Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir

Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir

M. 24/1

d. Sûre-i Seb‘a'l-mesânî: Yedi ayetten meydana gelen ve Kur’an-ı Kerim'in ilk

suresi olan Fatihâ'ya verilen addır. Kelime olarak “tekraralanan yedi ayet” anlamına

gelir. Kur’an-ı Kerim'de Fatihâ için bu ad kullanılır. Hicr suresinin 87. ayetinde

“And olsun ki, sana tekrarlanan yedi ayeti yani seb‘a'l-meŝânîyi ve yüce Kur’an'ı

verdik.” denilmektedir:

Tefe’ül eyledim ser-sûre-i Seb‘a'l-meŝânî'den

İkinci ĥarfi çıķdı nâm-ı nâmî-i dil-ârâmız

Mf. 3

e. El-hamdü li'llah, Hamdü li'llah: Fatihâ suresinde geçen “el-ĥamdü li'llâhi

rabbi’l-‘âlemîn” ayetinden alınmış olup manası “Hamd Allah'a mahsustur.” demektir.

Divan'da “Mora'dan Çıķmaķ Emârâtı Žuhûrında Yûsuf Paşa'ya Gönderdigi Neşîdedir

Der-Vaķt-i Bahâr” başlıklı 16 beyitlik el-ĥamdü li'llâh redifli kasidesinde devamlı

şükürde bulunmuştur.

Şair, Allah'a şükürler olsun diyerek hem o güzellik şahından haber aldıklarını

hem de istenilen şehre sefer göründüğünü söylemektedir:

O şâh-ı ĥüsnden aldıķ ħaber el-ĥamdü li'llâh

Göründi semt-i maķśûda sefer el-ĥamdü li'llâh

K. 6/1

53

Safa ve eğlence zamanı yaklaşmaktadır, çünkü bahar olmuştur. Yine şair

Allah'a şükürler olsun diyerek korkunun yok olduğunu söylemektedir:

Erişmekde dem-i ‘îş u śafâlar çün bahâr oldı

Ki nâ-bûd olmada ħavf u ħaŧar el-ĥamdü li'llâh

K. 6/2

f. Ahsen-i Takvîm: “Biz insanı en güzel biçimde yarattık.” manasına gelmektedir.

Tîn suresinin 4. ayetinde geçmektedir.

Şair, memdûhun güzel hasletlerini ifade etmek için kullanmıştır:

Fetvâ verirdi ĥüsn-i ħiśâliñ görünce hem

Naśś-ı kerîm aĥsen-i taķvîm ile aña

T.11/15

g. Tebbet-i vârûn: Kur’ân Kerim'deki “Tebbet yedâ ...” yani “Ebû leheb'in eli

helak ve nâbûd oldu. Kendi dahi helâk oldu ...” manasında olan Tebbet suresine

işarettir. Beyitteki “Tebbet-i vârûn” ise ters dönmüş Tebbet demektir.

Beyitte dudağın üstündeki ayva tüyleri ile Tebbet-i vârûnla ilgi kurulma sebe-

bi ayva tüylerinin dudağın üstünde ters halde durmasından dolayıdır. Şair, (sevgili-

nin) güzellik Mushaf'ını büyülemek için okusa dudağın üstündeki ayva tüyünden iyi

ters dönmüş Tebbet bulamayacağını dile getirmektedir:

Oķusam Muśĥaf-ı ĥüsnüñ velî tesħîr içün

Ħaŧŧ-ı la‘linde eyü Tebbet-i vârûn bulamam

G. 82/2

ğ. Cennâtü ‘adn: Ayetten iktibas olarak beyitte geçen bir ifade olup manası “Adn

cennetleri” demektir. Kur’ân-ı Kerîm'in Meryem suresinin 60. , Tevbe suresinin 72. ,

Rad 23. , Nahl suresinin 31. , Kehf suresinin 31. ayetinde geçmektedir.

Şair, türbeye Adn cennetleri denilmesinin uygun olduğunu ifade etmektedir:

Öyle bir türbe bu kim dense olur

Hâźihî cennâtü ‘adnin pek be-câ

T.16/2

54

h. Salavât: Hz. Muhmmed'e ve onun soyundan gelenlere okunan duadır.

Allahümme Salli duası ve anlamı:

“Allâhümme salli alâ seyyidinâ Muhammedin ve alâ alî Muhammed kemâ

salleyte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hamîdün mecîd”

(Ey Allahım, İbrahim ve İbrahim'in ailesine rahmet verdiğin gibi, Muhammed'e ve

onun ailesine rahmet ver. Şüphesiz sen en çok övülensin, şanı yücesin.)

Allahümme Barik duası ve anlamı:

“Allâhümme bârik alâ Muhammedin ve alâ alî Muhammed kemâ bârekte alâ

İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hamîdün mecîd”

(Ey Allahım, İbrahim ve İbrahim'in ailesine bereket verdiğin gibi, Muhammed'e ve

onun ailesine bereket ver. Şüphesiz sen en çok övülensin, şanı yücesin.)

Şair, Peygamber Efendimizin ruhuna, soyuna ve ashabına mahşere kadar

okunan salavatın deniz dalgaları gibi olmasını istemektedir:

Ola emvâc-ı baĥır gibi her ânda śalavât

Rûĥına âline aśĥâbına tâ rûz-ı beķâ

K.1/50

ı. Lâ havl: Kelimenin aslı “La ĥavle ve lâ ķuvvete illâ billâhi'l-aliyyi'l-ažîm”dir. Bu

söz bir sıkıntı, bir bela vukuunda sabrın tükendiğini göstermek için okunan duadır.

“Günahtan korunmaya, Cenâb-ı Cell-i Alâ'ya ibadet etmeye kuvvet ve kudret ancak

Allah Te‘ala'nın tevfik ve yardımı iledir.” manasına gelmektedir.

Şair, o kafir bakışlı sihirli gözden korunmak için lâ havl demektedir:

Lâ ĥavl o çeşm-i sâĥir-i kâfir-nigâhdan

Zünnâr-ı târ nažrasıdır rişte-i ĥelâl

G. 67/5

55

i. Levlâk: Hadis-i kudsi olan Levlâke levlâk lemmâ halaktü’l-eflâk'tan alınmış bir

söz olup, “Sen olmasaydın sen olmasaydın yâ Muhammed eflakı yaratmazdım.”

manası-na gelmektedir.

Levlâk hitabının şanı Peygamber Efendimize hastır. Eğer o olmasaydı gök ve

yerin en yüksek yeri olmayacaktı:

Saña maħśûś idi şân-ı ħiŧâb-ı Levlâk

Olmasañ olmaz idi küngüre-i ‘arş u semâ

K.1/12

“Levlâke levlâk lemmâ halaktü’l-eflâk” lafzî iktibas yapılmamış, anlamı

alınmış olup hadis-i kudsiye telmih yapılmıştır:

Diyesiñ ey şeref ü şânı içün ħalķ olunan

Bu nuķûş-ı melekût u bu nižâm-ı dü-serâ

K.1/11

j. Kenz-i Mahfî: “Kenz-i Mahfî” gizli bir hazineyim manasına gelmekte olup hadis-

i kudsîden iktibas edilmiştir.

Bilimler gizli bir hazinedir. Kendisi ise onun bekçisidir. Şair, yeni tarz yolunu

o hazinede bulmuştur.

Kenz-i maħfî'dir ma‘ârif ben anıñ gencûrıyım

Bulmuşum ol gence bir râh-ı śapâ-yı nev-zemîn

G. 97/5

k. Ve le-‘amruk: “Ömrün hakkı için” demek olup bir kasem sözüdür. Bu kelime

Kur’an-ı Kerim'in Hicr suresinin 72. ayetinde “Habîbim, ömrün hakkı için ...” geç-

mektedir:

Ve le-‘amruk ķasemi śâdır iken ez-cümle

Źât-ı pâkiñ içün ey ‘âlî-güher genc-i Ħudâ

K.1/33

56

l. Nefsî ve Ümmetî: Hadisten iktibastır. Herkes öbür dünyada nefsim diyecek; fakat

Peygamberimiz “Ümmetim” diyecektir. Bu hadis-i şerife telmih yapılmıştır:

Âh ol günde ħuśûśıyla ki nefsî diyeler

Ümmetî nuŧķı ile sen ki olursuñ gûyâ

K.1/39

m. ‘Iyâzen bi'llâh: “Allah'a sığınarak.” anlamına gelmiş olan bir dua sözüdür.

Şairin hem güzel bir âmeli hem de ibadet ve rızası olmadığından Allah'a

sığınarak o günden korkmaktadır:

Benim ol günde n'olur ĥâlim ‘ıyâźen bi'llâh

Ki ne ĥüsn-i ‘amelim var ne de ŧâ‘ât u rıżâ

K.1/23

n. Hâşe li'llâh: “Allah göstermesin ” manasında olup dua sözüdür.

Şair, “Allah göstermesin” diyerek Allah'ın lutfundan mahrum olmayı isteme-

mektedir, çünkü Allah onu ümmetinden yaratmıştır:

Ĥâşe li'llâh ki maĥrûm olayım luŧfuñdan

Ümmetiñden çü yaratdı beni Râbbü'l-Mevlâ

K.1/44

o. Bârek'allâh: “Mübarek ola, Allah mübarek etsin, hayırlı ve bereketli eylesin.”

anlamına gelen dua sözüdür.

Şair, bir tam tarihi şevki ile söylemiştir. Kendi alnına kudret kalemiyle yazıl-

mış olduğundan “Allah mübarek etsin” demektedir:

Bendesi ‘Âkif dedi şevķ ile bir târîħ-i tâm

Kilk-i ķudretle yazıldı bârek'allâh vechine

T.14/5

57

ö. Levhaş'allâh: “Maşallah, aferin. ” anlamına gelen dua sözüdür.

Seyyid İsmail Ağa, bu gönül süsleyen çeşmeyi yenilemiştir. Şair de “Aferin”

demektedir:

Levĥaş'allâh bu dil-ârâ çeşmeyi

Etdi tecdîd Seyyid İsmâ‘îl Aġa

T. 31/1

p. Bi'llâh: “Allah için.” manasında olup yemin sözüdür.

Şair bu sevince efendisinin neşe olduğunu; fakat bunun riya olmadığını söyle-

yerek yemin içmektedir:

Zîrâ inan ki neş’e idiñ bu meserrete

Bi'llâh böyledir bu efendim bilâ-riyâ

T.11/23

r. Va'llâhü a‘lem bi's-savâb: “Allah için, Allah hakkı için.” manasında olup yemin

sözüdür.

Şair, memduhunun ömrünü Allah artırsın demektedir. Bu belde de hayra çalı-

şanın Allah için onun olduğunu söylemektedir:

‘Ömrüñ efzûn eylesün Allâh kim bu beldede

Ħayra sa‘y eden odur va'llâhü a‘lem bi'ś-śavâb

T. 20/4

5. Peygamberler

a. Hz. Âdem: Semavî dinlere göre Allah'ın yarattığı ilk insan ve peygamberdir.

İslam ehli üzerine Rum kavminin azgınlık ettiğini, böyle olay Âdem'in dev-

rinden beri gerçekleşmemiş olduğu anlatılmaktadır:

Ya‘nî vâķı‘ olmamışdı devr-i Âdem'den berü

Ehl-i İslâm üzre ķavm-i Rûm ŧûġyân eyledi

T. 35/4

58

b. Hz. İbrahim (Halîlullâh): Hz. İbrahim Nemrud tarafından ateşe atıldığında

Cebrail onu havada tutmuş, ne istediği sorulduğu zaman da o da ancak ne isterse

Allah'tan isteyeceğini söylemiştir. Bundan dolayı “Halîlullâh” denmiştir.

21. tarihte Şair İbrahim Bey'i yüceleştirmek için “Halîlullâh” sıfatını

kullanmıştır. Böylece Hz. İbrahim'e telmih yapılmıştır:

Böyle bir ferzend hem-nâm-ı Ħalîlu'llâh kim

Reşk ile yanmışdı âteşler gibi ķalb-i ĥasûd

T. 21/3

Bendesi ‘Âkif dedi mevlûdına târîħ-i tâm

Oldı İbrâhîm Beg ser-sebz-i gülzâr-ı şühûd

T. 21/8

c. Hz. Yakup (Şah-ı Kenân, Kenân): İbrahim peygamberin torunu ve İshak

peygam-berin oğlu olan Hz.Yakup'tur. Yakup peygamber ile Peygamberimiz

arasında gelen peygamberler onun soyundandır. Divan edebiyatında daima Yusuf

peygamberle anılır.

Aşağıdaki beyitte Yusuf'un ismi geçmiş olsa da buradaki isim peygamber

olan Yusuf değil katipliğinde bulunduğu Yusuf Paşa'dır. Onu yüceleştirmek amacıyla

şah-ı Kenan ismiyle anmıştır:

Şâh-ı Ken‘ân-murâd eyle Yûsuf Paşa'yı

Görmeye çeşmi çeh-i cevr-i sipihri aślâ

M. 29/9-3

ç. Hz. Yûsuf: İsrailoğulları peygamberlerinden Yakup peygamberin oğludur.

Divan'

da şemme-i Yûsuf, Yûsuf-ı ŝânî, Ĥażret-i Yûsuf, be-ĥüsn-i Yûsuf-ı śıddıķ, Yûsuf-ı

müsterşide gibi kelime ve tamlamlarla yer almıştır.

Şair, bu koku müjde kokusu ile Yusuf'un kokusu olduğundan kederli gözle-

rini hemen aydınlattığını anlatmaktadır:

Hemân dem dîde-i ġam-dîdemiz ferr ü cilâ buldı

Bu bûy şemme-i Yûsuf-miŝâl nefĥ-i beşâretle

59

T. 10/3

d. Hz. İsâ (Îsî, Mesîhâ): İsrailoğullarının son peygamberidir. Kendisine İncil indiril-

miştir. ‘Îsî-nefes, ‘Îsî-i cân-baħş-ı ‘âlem, nažm-ı cân-baħş-ı Mesîĥâ gibi kelime ve

tamlamalarla Divan'da yer almıştır. Hz. İsâ'nın mucizelerinden bir ölüleri dirltme-

sidir:

Şair, her ne zaman sevgilinin dudağını hatırlasa Mesiha'nın can bağışlayan

nazmının hâtırına geldiğini söylemektedir:

Her ne dem ki leb-i cânâne gelür ħâŧırıma

Nažm-ı cân-baħş-ı Mesîĥâ ne gelür ħâŧırıma

G. 106/1

Bahar geldiğinde her tarafın can bulmuşcasına canlanmasını, âlemin can bah-

şeden İsâ'sına benzetilmiştir:

Ķâlıb-ı pejmürde-i śaĥrâya nefĥ-i rûĥ ile

‘Îsî-i cân-baħş-ı ‘âlem gûyiyâ nev-rûzdur

G. 32/5

e. Hz. Lokman: Halk geleneğinde değişik kişiliklerle karşımıza çıkan tarihî bir

şahsiyettir. Eski Araplar arasında da ünlü olan Lokman'ın bir peygamber veya nebî

olduğu hakkında çeşitli rivayetler vardır. İlm-i ledün sahibi olarak bilinmekle birlikte

her derdin devasını bilen bir hekimdir.

Şair, sevgilisine seslenerek eğer Lokman'ın sırrına ulaşırsa, çılgın gönül gibi

nadir Mecnun bulamayacağını söylemektedir:

Sırr-ı Loķmân'a da ger mažhar olursam cânâ

Dil-i dîvâne gibi ŧurfaca Mecnûn bulamam

G. 82/3

60

f. Hz. Hızır: Âb-ı hayatı içip ölmezliğe kavuşmuş olan Hızır'ın peygamber veya velî

olduğu husu-sunda rivayetler vardır. İlm-i ledün sahibidir. Divan'da Cenâb-ı Ĥıżr-ı

himem, Ĥıżr, Ĥıżr-dem, Ĥıżr-ı dil gibi kelime ve tamlamalarıyla yer almaktadır:

Aşağıdaki beyitte Muśŧafâ Reşîd Paşa bir Hızır olarak övülmüştür:

Cenâb-ı Ĥıżr-ı himem Muśŧafâ Reşîd Paşa

Ki pâk-i nâśıyesinde bedîd mihr-i ‘aŧâ

T. 19/1

Hızır ölmezlik suyunu bulmak için maceraya çıkmıştır. Bunu bularak ölüm-

süzlüğe kavuşmuştur:

Âb-ı ĥayâta eyledigi-çün memât ile

Ĥıżr ile işte cârî olan mâcerâ budur

T. 30/3

Öyle bir er ki kimsesiz ve işsizlere çare ulaştırmaktadır. Bundan dolayı Hızır

ve İsa nefesli her bakışı bir kimyadır:

Öyle bir er ki çâre-res dermânde-i bî-kâr ü kes

Bir Ĥıżr-dem ‘Îsî-nefes her nažrası bir kîmyâ

T. 36/7

fa. Mâ’-i hayât, Âb-ı hayât, Âb-ı hayvân: Ölmezlik suyu, damlaları sonsuz hayat

bağışlayan tatlı ve lezzetli sudur.

Şair, taze şiirini hayat suyuna benzetmektedir:

Çün nažm-ı âb-dârıma mâ’-i ĥayât denür

Ĥıżrıñ zülâl-i ŧab‘ım ile mâcerâsı var

G. 19/5

61

fb. Zulmât: Ölümsüzlük suyunun bulunduğu üç aylık yolu olan karanlıklar ülkesinin

adıdır.

Şair, zulmat ülkesinde hünerli ve ölmezlik suyunu içmiştir. Böylece anlayışı-

nın meşalesi yeni zeminde yol göstermektedir:

Âb-ı ĥayvân-ı hüner nûş eyledim žulmâtda

Şu‘le-i idrâkim oldı reh-nümâ-yı nev-zemîn

G. 97/6

g. Hz. Muhammed: İslam peygamberi Hz. Muhammed Mustafa'dır. Hz.

Muhammed, miladi 571 senesinde, Rumî aylardan Nisan ayı içerisinde, kamerî

rebiülevvel ayının on ikinci pazartesi gecesi dünyaya teşrif etmiştir.

Divan'da, Peygamber Efendimize “Mâlîden-i Çeşm-i Siyeh-i Sirişk-i Ķalem

Be-Âsitân-ı Na‘t-ı Şerîf-i Seyyid-i ‘Âlem Śalla'llâhü Te‘âlâ ‘Aleyhi ve Sellem”,

“Güfte-i Dîger Na‘t-ı Şerîf” ve “Âħar-ı Na‘t-ı Resûl-i Kibriyâ Śalla'llâhü Te‘âlâ

‘Aleyhi ve Sellem” başlıkları altında naatlar yazılmıştır. Divan'da Peygamber

Efendimiz Âl-i Muĥammed, nûr-ı Muĥammed; Ĥażret-i Resûl, yâ Resûlu'llâh, rûĥ-ı

Resûlu'llâh; ħâŧır-ı mu‘teber-i Ĥażret-i Peyġamber, sünnet-i Peyġamber; Ĥabîbim,

Cenâb-ı Ĥabîb-i Ħudâ, yâ Ĥabîbî; Ĥażret-i Mîr Selâm; kân-ı şefâ‘at, şefâ‘at-kânı,

faħrü'l-enâm; mürüvvet-kânı; sünnet-i cedd-i ‘aŧâ gibi tamlama ve kelimelerle anlatıl-

mıştır:

Divanında yer alan ve edebiyatımız için en önemli hadis-i kudsîler “Levlâk”,

“Ve le-‘amruk” ve Peygamberimiz ve ashabı için okunan dua da (salavat) yer almış-

tır: “Güfte-i Dîger Na‘t-ı Şerîf” başlıklı naatında şair; hatalı, suçlu ve gaflet pen-

çesinde olup asi geldiğini ve bundan çok pişmanlık duyduğundan; “Âħar-ı Na‘t-ı

Resûl-i Kibriyâ Śalla'llâhü Te‘âlâ‘Aleyhi ve Sellem” başlıklı naatında ise Peygamber

Efendimizden inayet, şefaat, hacalet, şefkat ve rahmet istediğinden bahseder. Kısa-

cası Peygamber Efendimize muhtaç olduğunu her mısraında anlatmış ve onu

övmüştür:

Siyeh-rû bir ķuluñdur ümmetiñdir derdmendiñdir

Amân etme anı maĥrûm-ı şefķat yâ Resûlu'llâh

K.3/8

62

Yâ Resûlu'llâh ümîd-i keremiñle ŧururum

Yoħsa hep bendeñ içündür ceza‘ ü vâ-veylâ

K. 1/30

6. Ashâb, Âli ve Ümmet

Ashâb, arkadaşlar manasına gelmektedir. Peygamberimizin en yakın dostla-

rıdır. Peygamberimizin yüzünü görenler ve onun tarafından görülenlere denilmiştir.

424.000 kişi olduğu sanılmaktadır. Ümmet, bir dine inanıp ona bağlanan kimselere

denir. Divan'da Peygamber Efendimizin ümmetinden bahsedilmiştir.

O günde mahşer ehli kendisini maskara edecektir. Bundan dolayı şair, ümme-

tinin içinde rezil olmaktan korkmaktadır:

Beni ol günde temesħur ede ehl-i maĥşer

Ķorķarım ümmetiñ içre edecekdir rüsvâ

K. 1/17

Şair, Hz. Peygamberin ümmeti olduğundan teselli olmaktadır. Hakk'ın kendi-

sini inayetten mahrum etmeyeceğine inanmaktadır:

Var tesellî şu ķadar kim çü seniñ ümmetiñim

Eylemez Ĥaķ beni maĥrûm-ı ‘inâyet ĥâşâ

K. 1/41

7. Halifeler

a. Hz. Fârûk (Hz. Ömer): Faruk, kelime anlamı olarak ayırt eden ve ayıran

manasın-dadır. Haklıyı haksızdan ayırederek adâletli davranmakla ün kazandığı için

bu isimle anılmıştır. Divan'da Ĥażret-i Fârûķ, Semiyy-i Ĥażret-i Fârûķ

tamlamalarıyla yer almaktadır.

Mreşal Hazret-i Haydar şeref süsleyici vezir, Hazret-i Faruk ise adalet sahibi

imtiyazlı Mısır valisidir:

Semiyy-i Ĥażret-i Fârûķ müşîr-i Ĥażret-i Ĥaydar

Ħıdîv-i ma‘delet-güster vezîr-i mekrümet-pîrâ

T. 5/2

63

b. Hz. Osman (Zî'n-nûreyn): Peygamber Efendimizin Rukiyye ve Ümmügülsüm

isimli kızları ile evlenmiş olmasından dolayı Zî'n-nûreyn ismiyle anılmıştır. Zî'n-

nûreyn kelime anlamı iki nur sahibi demektir:

Şair, aynı namlı Zî'n-nûreyn'in hakkı için onun gönlünün rahatı ile ömür ve

ikbâlini Allah'ın artırmasını istemektedir:

Dilerim hem-nâmı Źî'n-nûreyn ĥaķķı-çün Ħudâ

‘Ömr ü iķbâliñ ziyâd etsün śafâ-yı bâl ile

T. 15/5

c. Hz. Ali (Hz.Haydar): Yiğitliğinden dolayı bu ünvan verilmiştir.

Şair, bütün iyliklerin ortaya çıktığı ceza gününde Kevser suyunu ailesiyle

Haydar'ın elinden içmesi temennisinde bulunmaktadır:

Dest-i Ĥaydar'dan içe rûz-ı cezâda Kevŝer

Ħânedânıyla mažhar-ı elŧâf-ı ķamu

T. 29/5

Hz. Ali mareşal ünvanı verilerek övülmüştür:

Semiyy-i Ĥażret-i Fârûķ müşîr-i Ĥażret-i Ĥaydar

Ħıdîv-i ma‘delet-güster vezîr-i mekrümet-pîrâ

T. 5/2

8. Hayr ve Şer

İmanın altı şartından biridir. Şair, hayrın ve şerrin Allah'tan geldiğine inanıp

kabul etmektir.

Şair, kendisine seslenerek elden bir şey gelmediği için o şehin hükmüne razı

olduklarını, çünkü kaderde olan hayır ve şerri çektiğini söylemektedir:

Ne çâre ĥükmine râżıyüz ‘Âkifâ o şehiñ

Ķaderde çün ne gelür ise ħayr ü şer çekerim

G. 86/7

64

Şarap kadehi, ayağını bastığı yerde hayr ve şer olduğunu bilmeyen insana

benzetilir, çünkü şair, kanını içine akıtacak fesat arayanların var olduğunu pek çok

insanın neyin hayır neyin şer olduğunu bilmeden ayaklarını bastıklarını anlatmak-

tadır:

Ķanın içine aķıdacaķ fitne-cû imiş

Bilmez hemân baśar ayâġın ħayr ü şer sebû

G. 104/9

9. Kıyamet ve Ahiretle İlgili Mefhûmlar

a. Deccâl: Kıyametin büyük alametlerindendir. Deccâl kıyametin kopmasından önce

dünyaya gelecek olup bir gözü kör olacaktır. Edebiyatta istenmeyen bir kişi olduğuna

göre, istenmeyen ya da hicvedilen kişi söz konusu olduğunda Deccâl'e benzetilir.

Eşek zahitte bu acayip kıyafet varken ola ki Deccal ortaya çıksa da kimse ona

bakmayacaktır:

Zâhid-i ħarda bu u‘cûbe ķıyâfet var iken

Kim baķar şimdi žuhûr etse de farżâ Deccâl

G. 68/8

b. Kıyâmet: Kelime anlamı olarak dünyanın sonu, bütün ölülerin dirilerek mahşerde

toplanacakları zamana denir. Divan'da ķıyâmet, rûz-ı ķıyâmet, rûz-ı cezâ, rûz-ı ķıyâm,

rûz-ı beķâ, rûz-ı ĥaşr gibi kelime ve tamlamalarla kıyamet anlatılmaya çalışılmıştır:

Şair, Peygamber Efendimize seslenmektedir. Bu rüsvaya Efendimizin lutfun-

dan inayet olmazsa kıyamette utanacağını dile getirmektedir:

‘İnâyet olmaz ise kendi luŧfuñdan bu rüsvâya

Benim-çündür ķıyâmetde ħacâlet yâ Resûlu'llâh

K. 3/2

65

c. Mahşer: Bir araya gelinip toplanılacak yer demektir. Bütün canlı varlıkların

ölümden sonra Allah'ın emriyle dirilip toplanacakları yerdir. Ehl-i maĥşer, vaĥşet-i

maĥşer, cünûd-ı maĥşer, ilâ-maĥşer-i cezâ, tâ ĥaşre dek gibi kelime ve tamlamalar

da yer almaktadır.

Şair, kendisinin gizli suçlarına vâkıf olan Mevlânâ'nın kendisini mahşer as-

kerlerine rüsvâ etmemesini istemektedir:

Cünûd-ı maĥşere etme amân beni rüsvâ

Nihân-ı cürmüme vâķıf olan Mevlânâ

K. 4/10

Şair, mahşer gününün vahşetinden emin olmak için yine Mevlânâ'dan aman

dilemektedir:

Beni de vaĥşet-i maĥşerden et amân emîn

Be-ĥaķķ-ı bâ‘iŝ-i ħalķ-ı cihân Mevlânâ

K. 4/4

Şair, Allah'tan memdûhunun ömrünün haşre kadar uzun olması temennisinde

bulunmaktadır:

Ĥaşre dek Allâh etsün ‘ömrini müzdâd kim

Nuŧķ-ı pâki-çün nice sa‘y-i firâvân eyledi

T. 23/4

Şairin deli gönlü haşre kadar sevgilide olacaktır:

‘Âkifâ bir ġayra döndürmem yüzüm

Mâh-ı ‘âlem olsa da görmez gözüm

Dilberâ tâ ĥaşre dek budur sözüm

Sendedir dîvâne göñül sendedir

M. 7/5

66

ç. Amel, Amel defteri: Amel, insanların dünyada yaptıkları iyi ve kötü işlerdir. Bu

işlerin yazıldığı deftere de amel defteri denir.

Aşağıdaki beyitte şair, âmel defteri ortaya çıkarsa isyan kokusunun her tarafı

istila edeceğini dile getirmiştir:

Bâ-ħuśûś defter-i a‘mâlim olunca ibrâz

Bûy-ı ‘iśyân ede ol ‘arśagehi istîlâ

K. 1/24

d. Cennet: Gölgelik bahçe anlamına gelip âhirette müminlerin gidecekleri yere denir.

Divan'da cennet, cennet-i ķabr, dem-i cennet, leźźât-ı cennet; ‘Adn, ķaśr-ı ‘Adn; bâ-

śafĥa-i Firdevs, Firdevs; kâle-i mînû-yı zer-endûz-ı beķâ gibi kelime ve tamlamalar-

la yer almaktadır.

Şair, hem onun cennete benzeyen kabrinin ziyaret edilmesini hem de su içi-

lerek temiz canı için (ona) dua edilmesini söylemektedir:

Cennet-i ķabrin ziyâret eyle hem

Hem śu iç ķıl rûĥ-ı pâki-çün du‘â

T. 16/7

Allâh, Cennet'te tecellî edecektir. Cennet bir tecelli evidir, nâdânlar ise onu

bir kâşâne zannetmektedirler:

Bu bir tecellî-ħânedir nâdâna bir kâşânedir

Cennet degildir yâ nedir ħayrân olur âdem aña

T. 36/2

67

e. Hûrî: Cennet kızına denir ayrıca gözlerinin akı karasından çok olan, ceylan gözlü

kız olarak da tanımlanmaktadır.

Selvi boylu, güzel huylu, gülden daha temiz kızlar olmasından dolayı güzeller

huriye benzetilir:

Aldı ‘aķlım yine bir nev-res nihâl

Reşk eder ebrûlarına nev-hilâl

Yoķ miyân-ı mûyına bir ķîl u ķâl

Bir güzellerden güzel ĥûrî miŝâl

Miŝlini bulmaķ anıñ emr-i muĥâl

M. 31

f. Gılman: Tüyü ve bıyığı çıkmamış delikanlı anlamına gelen kelime cennet hizmet-

karları yerine kullanılır. Bir yerde hûr ile birlikte geçmektedir.

Ne renge uġradı bilmez bu abdâl-ı ‘abâ-pûşın

Ne âl etdiñ ki öldi yek-nažarda mest-i medhûşın

Bu söz taĥķîķdir olsun efendim zîb-i menķûşın

Ki hicr-i câm-ı la‘liñle olan sersâm-ı bî-hûşın

Sevâd-ı ‘aynına girmez libâs-ı ħûr u ġılmânıñ

M. 13/8

g. Tûbâ: Sidre'de bulunan ve kökü yukarıda, dalları aşağıda olmak üzere bütün

cenneti gölgeleyen ilahî bir ağaçtır.

Sünbül, sevgilinin kahkülünü görünce renklendi. Tûbâ ağacı ise sevgilinin bo-

yunu kıskandığından boyu âleme çıkmamıştır:

Göricek sünbül o gîsûlarını reng etdi

‘Âleme çıķmadı ķaddi ĥasedinden Ŧûbâ

G. 7/4

68

Şairin gönlü fidana benzeyen sevgilinin gönlüne akarsular gibi akmıştır. Gö-

züne, sevgilinin hurma ağacına benzeyen boyu yanında Tûbâ ağacı görünmez olur:

Saña ey nev-nihâlim aķdı göñül cûylar-âsâ

Görünmez ķadd-i ħoş-naħlıñ yanında çeşmime Ŧûbâ

N'ola ġarķ-âb-ı reşk-i ĥayret olsa cûylar zîrâ

Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan

M. 9/2

ğ. Cehennem: Ahiretteki azab yurdudur.

Şair, ısınmak isteyen cehenneme gitsin diyerek cehennemin çok sıcak olduğu-

nu vurgulamaktadır:

Sâķî emânı bilme misiñ câm-ı nâb ver

Ġam vermeden sipihr-i denî sen kebâb ver

Nûr-ı mey ile çeşm-i dile fer ü tâb ver

Mest olsam âb ister isem de şarâb ver

Pek teşneyim bir iki deme bî-ĥesâb ver

Luŧf et velîkî münker-i ‘aşķa cevâb ver

Bu bezme kim ıśınmaya gitsün cehenneme

Tâ kim śoġuķluķ etmeye ‘îş-ı dem-â-deme

M. 28/1

Çocuklar cehennem ateşinde yanmayacaktır:

Sen de yaķma beni bu âteş-i ‘aşķa …

Sen ŧıfılsıñ çü seni nâr-ı cehennem yaķmaz

G. 44/8

Hz.Muhammed'in ümmetini müşriklerle birlikte cehennemde yakmanın

Cenab-ı Hakk'ın şânına yakışmayacağı dile getirilmiştir:

Şân-ı Bârî'ye düşer mi ki seniñ ümmetiñi

Müşrikîn ile bile nâr-ı caĥîminde yaķa

K. 1/43

69

Şair, kendisinin günahkar olduğunu cehennem ateşinde yanmayı hak ettiğini,

asî olduğu için cehennemdekilerin bile kendisine nefretle bakacağını aşağıdaki

beyitlerde dile getirir:

Śorsalar ĥâlimi kendim daħı inśâf ederek

Der idim müsteĥaķ-ı nâr-ı caĥîmim ĥaķķâ

K. 1/28

Görmedik böyle bir ‘âśî diyü ŧursun cennet

Baķa ebnâ-yı cehennem bile nefretle baña

K. 1/20

h. Kevser: Cennette bir suyun adıdır. Herkese sunulacaktır. Bir rivayete göre Hz. Ali

sunacaktır. Bundan içen bir daha susamayacaktır.

Şair kendisine seslenmektedir. Tarihi, bir gevherli ve süslüdür. Şu süslü

çeşmeden Kevser suyunun içilmesini istemektedir:

Bir güher-bâlâdır ‘Âkif târîħi

Şu muśanna‘ çeşmeden gel Kevŝer iç

T. 8/5

Cömertlik çeşmeliği susamışlar için çoşkun olmaktadır. Bu Kevser suyudur.

Su sanılmaması gerekmektedir:

Çeşme-sâr-ı cûdı mevc-engîz olup ‘aŧşân içün

Mâ’-i Kevŝer'dir ki icrâ etdi bunda śanmañ âb

T. 20/3

70

10. İbadetle İlgili Mefhûmlar

a. Namaz (Ehl-i sücûd): Sücûd kelime anlamı olarak ibâdet veya ta’zim

makdsadıyla yüzü sürme demektir. Ehl-i sücûd ise kelime anlamı olarak secde

edenler demektir.

Bu seçilmiş dergah ve gönle ferahlık vericic han yeridir. Hem secde edenlerin

ibadet yeri hem de Allah yiğitlerinin yeridir.

Ħoşâ bu dergâh-ı güzîn bu ħânķâh-ı cân-fezâ

Hem câmi‘-i ehl-i sücûd hem kân-ı merdân-ı Ħudâ

T. 36/1

b. Dua, Tevbe, Şefkat, Mağfiret:

Şaire göre duaya başlamak önemlidir. Şairlerin yolunda çok konuşmaya

rızanın olmadığı dile getirilmiştir:

Müştâķ du‘âya başla kim oldur ehem olan

Mikŝâra yoķ çü meźheb-i eş‘ârda rıżâ

T. 3/20

Şair, onun bu gün âh ettiğine incinmiş ve günahkar olduğunu söyleyerek

tevbe ettiğini ifade etmiştir:

Bu gün âh etdigime incinmiş

Tevbe tevbe ki günehkâr oldum

G. 79/6

c. Oruç (Rûze, Rûze-dâr, İmsâk): Rûze kelime anlamı olarak oruç ve rûzedar ise

oruçlu anlamına gelmektedir. İmsak ise oruca başlanıldığı zamandır.

Oruç, İslam'ın beş şartından biridir. Divan'da daha çok aşk üzerine yazılmıştır.

Âşığın sevgiliden ayrı olması oruç gibi düşünülmüştür. Âşık sevgiliye kavuşunca bir

bayram gelmiş gibi sevinir.

71

Şair, ay gibi olan sevgiliye seslenerek ayrılık orucundan yorulmuştur. Kavuş-

ma bayramı geldiği zaman da ona kurban olacağını dile getirmektedir:

Rûze-i hicrden ey mâh-veşim geldi kelâl

Daħı ķurbânıñ olam gelmeye mi ‘îd-i viśâl

G. 68/1

ç. Kurban: Kelime anlamı olarak, Allah'ın rızasını kazanmağa vesîle olan şey; eti,

fakirlere parasız olarak dağıtılmak niyetiyle farz, vacib veya sünnet olarak kesilen

koyun, keçi, sığır, deve gib hayvan; bir gaye uğrunda feda olma anlamlarına gelmek-

tedir.

Şair sevgiliye kurban olduğum diye seslenmektedir. Vefa sözünün nerde ol-

duğunu sormaktadır. İkinci dizede ise sevgiliye kuzucuğum diye seslenerek bayram

zamanın gelmesini istemektedir:

Ķurbânıñ oldıġım ķanı va‘d-i vefâlarıñ

Gelmez ķoyuna gel ķuzucaġım her ân-ı ‘îd

G. 17/3

d. Gaza, Şehid: Gaza, din uğruna savaşmak; şehid ise din veya yüksek bir ülkü

uğrunda ölen kimse demektir.

Şair, efendisi düşmanı ziyan ettiği zaman her zaman da kendisinin sevdiğini,

bundan dolayı da efendisinin gaza ve çalışmasının beğinildiğini söylemektedir:

Her dem de kendi sever ‘adûyı ziyân edüp

Meşkûr ola bu sa‘y u ġazâsı efendimiñ

K. 6/13

Şair, şehit gamzesidir. Bu yüzden cellata benzeyen göze bakılması gerekmek-

tedir, çünkü onun elinde yiğitlik kanı şıpır şıpır damlamaktadır:

Şehîd-i ġamzesiyim baķ o çeşm-i cellâdıñ

Yedinde ħûn-ı celâdet şıpır şıpır ŧamlar

G. 35/6

72

e. Ka‘be: Mekke'de Harem-i Şerîf'in içinde bulunan kutsal binadır. Mekke

civarındaki dağlardan alınan siyah taşlarla bina edilmiştir.

Şair sevgilinin diyârını, ağlayan âşıklar için Ka‘be olarak niteler. Gece ve

gündüz hayal askerleri Ka‘be'yi yani sevgilinin bulunduğu yeri tavaf etmektedir:

Śubĥ u mesâ cüyûş-ı ħayâl etmede ŧavâf

‘Uşşâķ-ı zâra Ka‘be degil mi diyâr-ı yâr

G. 31/4

Bir diğer beyitte ise güzellik unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Saç,

Ka‘be'nin örtüsüne benzetilmiştir. Siyah örtü Kabe'yi, saç da sevgiliyi örtmektedir:

Dü-ebrû arası miĥrâb śanma câmi‘-i ĥüsne

Ĥarîm-i Ka‘be-i gîsûsına bir bâb göstermiş

G.50/3

f. Zemzem: Mekke'de bulunan bir kuyu ve bu kuyudan çıkan kutsal sudur.

Şair, sevgilinin çene çukurunu zemzem kuyusuna benzetir:

Sen görmediñ ey ne ‘aceb-i Ka‘be-i ĥüsnüñ

Düşdüñ źekan-ı yâra çeh-i zemzemi gördük

G. 60/5

11. Dinle İlgili Diğer Mefhûmlar

a. Dîn: Allah'a inanmak ve bağlanmaktır.

Din ve devlette bu himmeti şüphesiz ve makbul olduğunu, Hazret-i Mevla ise

anında istediğini vermektedir:

Olup bu ħidmeti bî-şübhe maķbûl dîn ü devletde

Verir maķśudıñı anıñda bî-şek Ĥażret-i Mevlâ

T. 5/10

73

b. İslâm: Hz. Muhammed'in (S.A.V) tarafından tebliğine memur olduğu dindir.

Şair, onun aynasında hiç İslam'a eziyet olmadığını; fakat bu nice sıkıntı ve

nazın niye olduğunu sormaktadır:

Hîç İslâm'a eźâ var mıdır âyîninde

Söyle ... bu nice cevr ü cefâdır nice nâz

G. 42/6

c. Müselmân, Müslim, Münkad, İmân: İslam dininde olan kimseye denir.

Öyle şahların şahı adil ki, şevket zamanın da cehennemlik düşmanlar bile

İslam dinine girerek cennetlik oldular:

Öyle şâhen-şâh ‘âdil kim zamân-ı şevķeti

Müslim ü münķâda cennet oldı ‘udvân-ı saķar

T. 22/6

ç. Sevâb: Hayırlı bir davranış karşısında Allah tarafından verileceğine inanılan ödül;

Allah tarafından ödüllendirileceğine inanılan davranışa denir.

Şair, eğer zerre kadar sevabı yazılmışsa o da riya çirkinliklerine bulandığını

söylemektedir:

Var ise źerre ŝevâbım daħı ŝebt olmuş eger

Bilürüm ki o da âlûde-i çirk-âb-ı riyâ

K. 1/25

d. Savâb: Doğru görüş manasına gelen savâb “Allah doğrusunu bilir.” anlamındaki

“vallâhü a‘lem bi's-savâb” cümlesinde geçmektedir:

‘Ömrüñ efzûn eylesün Allâh kim bu beldede

Ħayra sa‘y eden odur va'llâhü a‘lem bi'ś-śavâb

T. 20/4

74

e. Kâfir, Küffâr(Kafirtler): Allah'ın varlığını inkar eden kimseye denir.

Şaire göre göz, saç, kıllar, ben, ayva tüyü kafirdir. O kafir çocuğun güzelliğini

Firengistan'a benzetmektedir:

Çeşim kâfir zülüf kâfir şi‘âr u ħâl ü ħaŧ kâfir

O kâfir beççeniñ ĥüsnin Firengistân'a beñzetdim

G. 88/4

f. Müşrikîn, İnkâr, Münkir, Münkirân: Allah'a ortak koşan, Allah'ın varlığına

inanmayanlara denir.

Şair zahide seslenerek Allah yolunu inkar etmemesini kabullenmesini, baş

keserek aşk ile bu ihtiyaçlar meydanına gelmesini, inkarcılardan kendisini koruyup

Allah mertlerine gelmesini, yabancılardan kaçınarak can ile sevgilinin semtine

gelmesini, sonsuzluk ihtiyaçların kumaşının burada olduğunu yalvarmasını ve emel

kumaşı isterse pazar tekkesine gelmesi gerektiğini anlatmaktadır:

Râh-ı Ĥaķķ'ı münkir olma zâhidâ iķrâra gel

Baş kesüp ‘aşķ ile bu meydân-ı ĥâcet-vâra gel

Münkirândan el-ĥaźer merdân-ı Kirdigâr'a gel

Ķaçunup aġyârdan cân ile semt-i yâra gel

Bundadır kâlâ-yı ĥâcât-ı beķâ yalvara gel

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

M. 21/1

g. Küfr: Allah'a ve dine ait şeylere inanmamak, Cenab-ı Hakk'a ortak koşmak

demek-tir.

Küfredilse bile telaşlanılmaması gerektiği, sınırsız lutfunun olduğundan bu-

nun inkar edilmemesi anlatılmıştır:

Çün bilürsüñ ki ye’s-i küfr idügin ne bu telâş

Luŧf-ı bî-ĥad-i Ĥaķ inkâr olunur mı ĥâşâ

K.1/47

75

ğ. Günâh, Günehkâr, Âsî, Âsiyân, İsyân, Hata, Cürm, Mücrim, Müznib, Ma‘âsî,

Ma‘siyet:

Âkif, cihan çarşını araştırsa isyanlık kirine tövbe gibi sabun bulamayacağını

anlatmaktadır:

Cüst-cû etsem eger śûķ-ı cihân ‘Âkif

Çirk-i ma‘śiyyete tevbe gibi śâbûn bulamam

G. 825

h. Hîle, Mekr: Birini aldatmak, yanıltmak için yapılan düzen, dolap, oyun; çıkar

sağlamak için bir şeye değersiz bir şeye katmak anlamlarına gelmektedir.

Şair, ikiyüzlüler şarabı, üç kez tasfiye olunmuş diye sattığını görmüştür ve

kafir harama hîle kattığından dolayı onu perişan etmiştir:

Gördüm mürâyî ħamrî müŝelleŝ diyü śatar

Kâfir ĥarâma ĥîle ķatar diyü ĥaķladım

G. 76/4

ı. Helâl: Dinin kurallarına aykırı olmayan, dince yasaklanmamış olan demektir.

Şair, kendisine seslenmektedir. Cenab-ı Muhlis'in bu yeni tarzı ile düzgün ve

tesirli nazmı hayal olursa helâldir:

Cenâb-ı Muħliś'iñ ‘Âkif bu ŧarz-ı tâze ile

O nažm-ı siĥr-beyânı ħayâl olursa ĥelâl

G. 69/7

76

i. Harâm: Kelime anlamı olarak haram, din kurallarına aykırı olan, dince yasak olan

demektir.

Şair, sevgilisiz kaldığından mey ona haram olmuştur:

Śıġmaz iken tenime rûĥ-ı revânım sensiz

Neylesün şimdi tehî sînemi cânım sensiz

Mey ĥarâm oldı baña ġayrı civânım sensiz

Ķaldı bâġ-ı emelim tâze fidânım sensiz

Geh ħayâliñ gehi efkârıñ ile eglenirim

Derd-i hicriñ ile dîvâne gibi söylenirim

M. 25/5

12. Dinî Aylar

a. Şevval, Şaban, Arabî aylar: Şevval, ay takviminin onuncu ayı olup, bu ayın ilk

üç günü ramazan bayramıdır. Şaban ayı ise, Arabî aylarının sekizinci olup,

ramazandan önce gelen aydır.

Eğlence meclisinsin aydınlığı kadehin dönüşü iledir. Yoksa her ay devretmek

ile Şevval olur muydu diye sormaktadır:

Gerdiş-i câm iledir revnaķı bezm-i ‘îşiñ

Yoħsa devr etmek ile her meh olur mı Şevvâl

G. 68/2

Arab aylarının yani her bir ayında yedişer gün yedi şeyden sakınmak gerek-

mektedir:

‘Arabî aylarınıñ ya‘nî beher mâhında

Yedişer gün yedi şeyden ĥaźer etmek meŝelâ

N. 1/2

77

II. TASAVVUF

1. Mevlevîlik

Mevlânâ Celaleddin-i Rumî'nin vefatından sonra oğlu Sultan Veled tarafından

teşkilatlandırılan bir tarikattır.

Allah'a ulaşmanın en kolay yolu Mevlevîliktir:

Şâhbâz-ı evc-i ķudsîdir semâ‘-ı Mevlevî

Her rumûz-ı çarħı bir murġ-ı hümâ-yı ma‘nevî

Mün‘akis şeklinde tevĥîd-i rumûz-ı Meŝnevî

Mevlevî'dir râh-ı Ĥaķķ'ıñ ‘Âkif eñ çâbük-revi

Ħânķah-ı Ħalvetî'dir ol dilerseñ münzevî

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

M. 21/6

Mevlevîlikle alâkalı birçok terimleri görmek mümkündür. Divan'da geçen

bazıları şunlardır:

a. Eyvallâh: Tasavvuf erbabınca cevap, tasdik, soru, kabul, teşekkür ve yemin yerine

kullanılır. Kelime anlamı olarak evet, peki; Allah'a ısmarladık, teşekkür ederim

demektir. Özellikle Mevlevî ve Bektaşiler arasında yaygındır.

Târik-i semt-i sûyu'llâh ol erenler kârıdır

Sâlikiñ terk-i sivâ derd-i devâ düşvârıdır

Rûzedârı ‘aşķıñ eyva'llâh rıżâ iħtârıdır Śanma ‘uşşâķıñ eden baş fedâ nâçârıdır

Bildigiñ şevķ-i śafâ bu cânbâzıdır

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

M. 21/2

78

b. Çille: Eziyet, sıkıntı, dünyaya ait her şeyden el çekerek bir yere kapanıp 40 günlük

nefis terbiyesine ve ibadetine denir. Mevlevîlikte çile 1001 gün hizmet şeklinde

sürer.

Kavuşma dergahına ulaşmak için çok çile çekmek gerekmektedir:

Şem‘-i ĥüsnüñ gece vaśfıñ dediler tenhâda

Fetîli var ise yutmuş gibi Mumcı-zâde

Vâśıl-ı dergeh-i vaśl etmek içün çoķ çille

Çekdirüp soñra külâh etdi bize şeyħ-zâde

Kt. 9

c. Külâh: Mevlevîlerin başına taktıkları başlığa denir.

Şair, Mevlânâ'ya baş açık bir köle olduklarını görünüşte başta aziz ve külahın

bir alamet olduğunu söylemektedir:

Ĥażret-i Mollâ-yı Rûm'a baş açıķ bir bendeyiz

Śûretâ serde ‘azîzim bir ‘alâmetdir külâh

G. 113/6

ç. Sikke: Mevlevî dervişlerinin giydikleri yüksek ve tepesi düz keçe külaha denir.

Şair, Mevlânâ gölgesinde baş saadetine aşk cilvesinin saray perdesini koydu-

ğunu ve sikkenin de ihsan ettiğini söylemektedir:

Ne sa‘âdet-i serime sâye-i Mevlânâ'da

Sikke baħş etdi serâ-perde ķodı cilve-i ‘aşķ

G. 56/8

79

d. Semâ: Mevlevî ayinlerinde dönmek, oynamak, güzel ses ve müzikle vecde

gelmek demektir. Semada dönüş sağdan sola doğrudur, sol ayak yerde sabit kalır.

Sağ ayakla sol yana çark atılır, sol ayak geriye doğru sürülerek, yine sola doğru

yürünür.

Zaman şahının kudûmu ney semasını bastırmıştır:

Ķoyup śad-nâle vü naġra dil-i pür-sûz-ı ‘âşıķdan

Şerâr-ı âteşîn çıķmaz da neyler baġrı yanıķdan

O gül ten nûra dönmüş çıķmış eşķâl-i ķabâlıķdan

Ne ĥâcet muŧrib âġâza nevâ-yı dil-güşâlıķdan

Semâ‘-ı nâyı baśdırdı ķudûmı şâh-ı devrânıñ

M. 13/4

e. Musîkî: Ayin esnasında musikî esastır.

Sine, söyleyici olarak aşk(a) yalvardılar. Def ve ney meclis dairesine misafir

gibidir:

Sîne gûyân olaraķ ‘aşķ niyâz eylediler Def ü ney dâ’ire-i ‘îşe misâfir gibidir

G. 22/4

Meclis arkadaşı, asrında kimse kimseye eğri bakmaz. Meğer ki neyzenler

neyine eğri bakmaktadır:

Egri baķmaķ mün‘adim ‘aśrında kimse kimseye

Nâyına muŧribde neyzenler meger kim kec baķar

T. 22/9

Mevlevî ayininde yer alan çalgı ile ilgili bazı terimler yer almıştır:

Ķudûm iñler döner dilber-i ħande śaf-be-śaf derler

Döger gögsün def ol şevķ ile ziller ŧaķınup yer yer

Gelüp neyzenlere ĥâl-i âteş ‘uşşâķı üflerler

Girift-i çille-i hicrân olan bilmem ki nişlerler

Ney-âsâ gel enîniñ gör hele ‘uşşâķ-ı nâlânıñ

M. 13/5

80

f. Dönmek: Mevlevî “Herşey kendi etrafında dönerken ben neden dönmeyeyim.”

diyerek en önemli felfelerini dile getirmişlerdir:

Şu âlemde döndükçe felekle döneceklerdir:

Hem şeh-per-i şehbâz-ı semâ‘-ı melekûtuz

Döndükçe şu ‘âlemde felekle döneriz biz

G. 40/5

g. Halvet: Yalnız kalma, yalnız kalınan yer demektir. Tasavvufta dünyadan el çekip,

masivadan sıyrılarak Allah'la başbaşa kalmaktır. Halvete giren kişi ibadet ve

riyazetle meşgul olur.

Şair, peştemala siya bahttır diyememektedir zira bu gün kendisini hayrette

bırakmıştır. O sevgiliyle öyle bir kucaklaşmış ki halvette arasında su dahi sığmamak-

tadır. Halvette amaç sevgiliyle beraber olmaktır:

Peştemâla diyemem baħt-ı siyehdir zîrâ

Ķoydı iķbâli bu gün bendeñizi ħayretde

Öyle âġûşa alup śarmış o dildârım kim Arasında śu daħı śıġmaz idi ħalvetde

Mf. 6

2. Abdâl, Derviş

Abdal, birinin yerine geçmek, değiştirmek, karşılık anlamlarına gelen bedel

kelimesinin çoğuludur. Sayıları yedi, yetmiş ya da kırk olarak gösterilen bir evliya

zümresidir. Dünyadan habersiz kalacak kadar kendini ahrete, gönlünü Hakk'a veren

saf derun insanlardır.

Tennüre gibi talihin eteği olsa çok değildir. Ay ve güneşi elinde keşkül iki

abdal sanılmalıdır:

Tennüre-vârî źeyl-i sipihr olsa çoķ degil

Keşkül be-dest śan iki abdâl mihr ü mâh

T.1/16

81

Derviş, Allah yolunda alçak gönüllüğü ve fakirliği kabul eden kimsedir.

Cümle derviş ve sevgili sevgili uğruna kul kurbandır. Şaire göre, öyle hizmet

eden dergaha her zaman gelinmesini istemektedir:

Cümle dervîş ü muĥib uġrına ķul ķurbân idi

Öyle ħâdim bir daħı dergâha gelsün degmede

T. 7/4

3. Şeyh, Pîr

Şeyh, bir tekke veya zaviyede reislik eden ve müritleri bulunan kimse

demektir. Pir ise bir tarikatın ilk kurucusudur.

Şairin şeyhi, devamlı kabul görmek için şaire el vermemektedir. Meyin piri

kendi ayağıyla şaire himmet etmektedir:

Şeyħim el vermez baña bî‘at içün varmaķ müdâm

Pîr-i mey kendi ayaġıyla eder himmet baña

G. 2/5

4. Sâlik

Bir yola giren ve o yolda giden, bir tarikatın âdâbını yerine getiren kimseye

denir. Salik gerçek yolun yolcusudur.

Onlar, diğer yeni salik yolunun âşıklarıdır. Böyle ölünce bir iz bırakıp

gitmektedirler:

Bir ‘âşıķ-ı nev-sâlik-i râh-ı dîgeriz biz

Bir iŝre olup böyle ölünce gideriz biz

G. 40/1

5. Zâhid, Zühhâd (Zahitler)

Zahit, Allah'ın buyruklarını yerine getirmekle birlikte, şüpheli şeylerden de

kaçınan kişidir.

Şair, zahidi eşeğe benzeterek onu eleştirmiştir:

Nuķl-ı leb-i sâķîyi görünce meze ...

Ey zâhid-i ħar aġzına öyle meze gelmez

82

G. 43/5

6. Vâiz

Dini öğütlerde bulunan kişidir.

Vaiz cennetin lezzetlerini pek tatlı tatlı söylemiştir. Bu sözle ise şeyh

baklavacıya benzetilmiştir:

Pek ŧatlı ŧatlı söyledi leźźât-ı cenneti

Vâ‘iž bu sözle var ise şeyħ baķlavacıdır

G. 18/7

7. Hânkâh, Dergâh, Dergeh, Tekye

Tarikat mensûblarını topluca ibadet ve törenlerini yaptıkları yerlerdir.

Şair, dergahta oturanlarının kölesidir ve Mevlânâ'ya seslenerek ihsan eyleme-

sini istemektedir:

Sükân-ı dergehiniñ ben de bir kemînesiyim

Baña da eyle ‘inâyet amân Mevlânâ

K. 4/2

8. Köle (Çâker, Kemîne, Kul, Gedâ)

Şair, şükürde bulunmaktadır. Mevlânâ'ya nimet besleyenlerden olduğunu,

Mevlânâ'nın kölesi ve kimseye kul olmadığını söylemektedir:

Ĥamdü li'llâh ni‘am-perver-i Mevlânâ'yım

Kimseye ķul degilim çâker-i Mevlânâ'yım

G. 90/1

9. Sûfî

Tasavvuf yolunda olan kişidir.. Bazen de mutaassıp, ham ruhlu, dinin

özünden habersiz, şekilci ve katı kişi de śufî olarak tanımlanır.

Sûfî o kadar soğuk ki söyleyenlere göre ayın en soğuk ayı olan kocakarı

soğuğunun ya oğlu ya da kardeşidir:

Allâh Allâh bu śoġuķluķ ne ola śûfîde

Oġlı ya ķardaşıdır berdü'l-‘acûzüñ gûyâ

Kt. 3/9

83

Şair, garip rint olduklarını ve sevgliye taptıklarını fakat sufî dedikleri mesele-

den habersiz olduklarını anlatmıştır:

Bir rind-i ġarîbiz mey ü maĥbûb-perestiz

Śûfî dedigiñ mes’eleden bî-ħaberiz biz

G. 40/2

Sufî mindere ağır bir şekilde çökmüştür. Onu ağırlık kaldıran alet bile kaldı-

ramayacaktır:

Çökdi bir ŝıķlet ile mindere śûfî ki anı

Olsa da ķaldıramaz âlet-i cerr-i eŝķâl

G. 68/9

10. Rind, Rindân (Rintler)

Halkın hakkındaki söylediklerine aldırmadan gönlünce hareket eden, keyfince

davranan, içi irfanlı süslü, ilimle dolu olduğu halde halktan biri gibi sade yaşayan

hakîm, bilge kişi, rıza mertebesine erdiği için her şeyin takdire göre meydana

geldiğini bilen, bunu şuur ve idrakine eren kamil insana rind denir. Rindler dünya

işlerini hoş gören kişilerdir. Onlara göre dünyanın pul kadar değeri yoktur.

Gönül rintleri kavga meclisinde gam şarabı çekmektedirler, (fakat) şükürler

olsun ki şimdi değişmiştir, Cem'in kadehini .çekmektedirler:

Sülâf-ı ġam çekerdi rind-i dil ol bezm-i heycâda

Degişdi şimdi câm-ı Cem çeker el-ĥamdü li'llâh

K. 7/4

84

11. Hâfız

Kur'ân-ı Kerim'i bütünüyle ezbere bilen ve okuyabilen kişiye denir.

O, temizlik yapan ve çamaşır yıkayandır. Baştan ayağa huyunu hep temiz

tutmaktadır. Hele hafız gibi kirlileri asla sevmemektedir. O zihin açıklı, baş tacının

temizi nasıl diye sormaktadır:

Câme-şûy-ı adaşım yâ o nežâfet-pîrâ

Hep temiz ŧutmadadır maślaĥatıñ ser-tâ-pâ

Hele ĥâfıž gibi kirlüleri sevmez aślâ

O faŧânetli ser-i tâc-ı nazîfân nicedir

M. 1/9

12. Nâdân

Bilmez, cahil, kaba, terbiyesiz kişilerdir. Tasavvufta tarikata yabancı kişiler

için de kullanılır.

Bu bir tecellihanedir, bilmeyene bir köşktür. İnsan ona hayran olur. Şair,

cennet değildir ya nedir diye sormaktadır:

Bu bir tecellî-ħânedir nâdâna bir kâşânedir

Cennet degildir yâ nedir ħayrân olur âdem aña

T. 36/2

13. Ârif

Ârif, kelime anlamı olarak bilen ve irfan sahibine denir. “Nefsini bilen

Rabb'ini de bilir.” hadis-i şerîf de vardır. Allahu Teala'nın kendi zatını, sıfatlarını,

isimlerini ve fiilerini müşahede ettirdiği kimsedir.

Şair, ibret gözüyle bakanların suretlerin nakşından uzak olduğunu Mevlevî

külahının ise ârife hikmet fanusu olduğunu söylemektedir:

Çeşm-i ‘ibretle baķan naķş-ı śuverden dûr olur

‘Ârife fânûs-ı ĥikmetdir külâh-ı Mevlevî

G. 130/2

85

14. Keşkül, Tesbih, Sübhâ, Asâ, Abâ, Kabâ

Keşkül, dervişler ve dilenciler tarafından kullanılan Hint cevizi veya

abanozdan yapılmış çanak demektir. Anadolu'da abdallar, Kalenderler ve Bektaşiler

tarafından kullanılmıştır. Bu çanakta sadaka toplanırdı. Bazı tarikatlarda nefs

terbiyesi için buna izin verilmişti. İçine her çeşit gıda maddesi ve para konulurdu.

Tespihle “Sübhanallah” kelimesini söyleyerek Allah zikredilir. Sübha ise

tespih tanesine denir. Asâ ise dervişlerin taşıdıkları sopadır.

Öyle ikiyüzlü ki, elde tesbih ve asası vardır. Tesbihi açık bir şekilde çeker;

fakat içkiyi de gizli içer:

Elde tesbîĥ ü ‘aśâ öyle mürâ’î bu kim

Žâhirî sübĥa çeker gizlü çeker śahbâyı

T. 37/14

Tasavvufta dervişin hırkasına da kabâ denir. Varlık, dünya süsü yerine

kullanılır. Kabanın önü açık olup düğmesi yoktur. Bedeni, uyluklara kadar örter.

Şair, güle benzeyen bedene seslenerek atlastan yapılmış hırkasının bedenine

yük olduğunu söylemektedir:

Bâr oldı cismine aŧlâs ķabâ ey gül beden

Çeşm-i bülbül câmedir enseb saña nev-rûzdur

G. 32/3

15. Vahdet, Kesret

Tasavvufta bir olan Hakk'ın isim ve sıfatlarıyla tecelli edip çokluk halinde

görünmesi kesret, bu çokluğun hakiki bir varlığı olmadığını kavrayıp var olarak

yalnızca Hakk'ı görmeye de vahdet denir. Tek başına vahdet olmayacağı gibi tek

başına da kesret olmaz.

Halvet yolu gaflet kirli suyunun temizliğidir. Çokluk kirini yıkayan olmak ve

teklik feyzi için çalışmak gerekmektedir. Tekliği çoklukta toplayarak insan rahatı

bulacaktır. Suret nakşının kumaşını bu şehirde koymak ve emel kumaşı istenirse

Pazar tekkesine gelinmesi gerekmektedir:

86

‘Ârî-i çirk-âb-ı ġafletdir ŧarîķ-i Ħalvetî

Çirk-şû-yı keŝret ol kesb eyle feyż-i vaĥdeti

Külħan-ı sîneñde yaķ ħâşâk-ı ĥubb u raġbeti

Vaĥdeti keŝretde derc et bul âzâde râĥatı

Ķoy bu bendergâhda kâlâ-yı naķş-ı śûreti

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

M. 21/3

16. Tecellî

Gaybten gelen ve kalpte zahir olan nurlardır. Görünmeyen kalplerde görünür

hale gelmesi ya da Hak nurunun tesiriyle makbul kulların kalbinde ilahi sırların ayan

olması halidir.

Firdevs'e bir pencere mi mukaddesli Tur'dan mı yoksa yüz gösteren türlü

tecelli Eymen vadisinde mi olup olmadığını sormaktadır:

Firdevs'e bir revzen midir Ŧûr-ı muķaddesden midir

Yâ vâdî-i Eymen midir dürli tecellî rû-nümâ

T. 36/3

17. Cezbe

Allah'a koşmak, İlahî inayetin gereği olarak Cenab-ı Allah'ın, kendisine giden

yolda ihtiyaç duyulan her şeyi kuluna bahşedip çabası ve çalışması olmaksızın onu

kendisine çekmesi ve yaklaştırmasına denir.

O cezbe gizli bir sırdır. Hak güzelliğinin eseri o cezbe de saklıdır:

Nedir ol ceźbe ki bir râz-ı ħafî

Eŝer-i ĥüsn-i Ĥaķ anda maħfî

M. 30/40

87

18. Hayrân

Şaşmış, şaşırmış manalarına gelmektedir. Tasavvufta da fenâfillaha ulaşmak

için geçilen makamlardan olan hayret makamını aşanlara denir.

Deniz dudağına şaşılacak kadar süs ve safalar vermiştir. Oraya selametle

geçenlerin hayran olacaktır:

Leb-i deryâya ‘aceb zîb ü śafâlar verdi

Olmasunlar mı selâmetle geçenler ħayrân

T. 33/4

19. Belâ

Hakk'ın kulu denemesi, kendisinde mevcut olan iyi hallere gerçekte sahip

olup olmadığını ona fiilen göstermesi; bu amaçla onu sıkıntıya sokması ve azap

çektirmesidir.

Şair, cihanda kişiye riya gibi bela olmadığını söylemektedir:

Ne źevķ eder ne zühde yarar kârı ehliniñ

Olmaz belâ kişiye cihânda riyâ gibi

G. 121/4

20. Fenâ (Yok olma), Bekâ (Kalıcılık)

Şair âlemin kalıcı olmadığını yok olup gideceğini; su âleminin binasının esası

ve yerin sudan olduğunu söylemektedir:

Beķâsı yoķ bu fenâ ‘âlemi gibi çü ĥabâb

Śudandır arż u esâs-ı binâ-yı ‘âlem-i âb

G. 12/2

Aşk ateşinden dolayı ten yanmış, gönül kalmamış bedeni ise yok olmuştur:

Yâ Rab ne tükenmez bu muśîbet bu melâmet

Bu derd-i felâket bu sefâlet bu ĥaķâret

Yetmez mi bu ĥâlât-ı meśâ’ib bu küdûret

Yoķ mı bize bir cây-ı śafâ semt-i selâmet

Ten yandı göñül ķalmadı cism ise fenâdır

88

M. 12/2

21. Nefs

Kötü şeylere yönelmeye nefs denir. Nefs, kişinin en büyük düşmanı olduğun-

dan onu ezmek, kırmak ve katletmek gerekir.

Şair, isyânla dolu günahkardır. Nefsi bile o halinden dolayı riya etmektedir:

Ben o âlûde-i ‘iśyân o tebehkârım kim

Benden ol ĥâl ile nefsim bile etmekde riyâ

K. 1/18

22. Zikr

Allah'ı zikreden sevaba kavuşmuş olacaktır:

Yoķ bir semâ‘-ħâne çekem sâ’iri gibi

Kim źikr-i Ĥaķ olup da ŝevâbı ola saña

T. 3/17

23. Zühd, Takvâ

Zühd, her türlü zevke karşı koyarak kendine ibadete vermek demektir.

Heves, şairin zühdünün varaklarını berbat etmiştir:

Etdi varaķ-ı zühdümi berbâd hevâ

Yoķ nüsħa-i âmâlda lafž-ı taķvâ

Hep bedreķa-i nefs ile dâ’im hem-pâ

Şer işlere biz pîş-rev olduķ ammâ

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

M. 10/3

Takva ise Allah'tan korkma, Allah korkusuyla dinin yasak ettiği şeylerden

kaçınmaktır.

Eğer zahit takvasına güvenirse, şair de Allah'ın affına ve ihsanın dağına

güvenmektedir:

Taķvâsına ederse eger zâhid istinâd

Ben kûh-ı luŧf u ‘afv-ı Ħudâ'ya ŧayanmışım

Mf. 30

89

24. Harabât

Harap, kelimesinin çoğuludur. Viraneler, meyhaneler anlamına gelmekle

birlikte tasavvufta ise tekke demektir.

Şair şenlikli dünyayı gezmiş, burayı viran olmuş gönle; harap yerelere

baktıkça da şenlikli yerlere benzetmektedir:

Gezüp ma‘mûre-i dehri dil-i vîrâna beñzetdim

Ħarâbâta nažar etdikde âbâdâna beñzetdim

G. 88/2

25. Tarîk

Hakk'a ermek için tutulan, birtakım kuralları ve ayinleri bulunan yola denir.

Mutasavvıflara göre tüm insanların, hatta bütün yarattıkların alıp verdiği nefes sayı-

sınca Allah'a yol gider.

Şair, Allah yoluna gitmek istediğinden kendisine rehber olunmasını istemek-

tedir:

Sâķî amân ŧurma şarâb-âver ol baña

Def‘ et cüyûş-ı derd ü ġamı yâver ol baña

Bu tengnâda pîr ü Ħudâ-perver ol baña

Şol taĥtgâh-ı ‘âleme tâc-ı ser ol baña

Pervâz-ı evc-i rif‘ate bâl ü per ol baña

Ya‘nî ŧarîķ-i Ĥaķķ'a götür rehber ol baña

Tâ kâle-i piyâle bula şöyle kim revâc

Ķalmaya bâġbân-ı cihâna bir iħtiyâc

M. 28/5

90

26. Menzil, Menzilet

Makam, konak, durak, mertebe seyr ve süluk esnasında varılan ve geçilen

konaklama yerlerine denir. Tasavvufun devir nazariyesinde 360 menzil olduğuna

inanılır.

Bağışlayıcı şah Cenab-ı Allah'tır ve ona seslenerek onun makamının çok yüce

olduğunu söylemektedir:

Seniñ ammâ ne ķadar ‘âlî ise menziletiñ

Ben de ol rütbe velî ‘âśiyim ey şâh-ı ‘aŧâ

K. 1/14

27. Dünyâ, Âlem, Cihân, Dâreyn, Dehr

Tasavvufta Allah'tan uzaklaştıran ve gaflete düşüren her şey, mal ve menfaat,

itibar, mevki, hırs, şan ve şöhrete denir. Beyitlerde genel olarak gerçek anlamıyla

kullanılmıştır.

Aşağıdaki beyitte şair, gül bahçesine gelinerek içmek istediklerini böylece

dünyanın kedereni unutacaklarını dile getirmiştir:

Gel gülistânda mı nûş edelim

Ġâm-ı dünyâyı ferâmûş edelim

M. 30/46

Şair Allah'a duada bulunarak kıl kadar keder yüzü görmemesini onun kalbinin

aynasına elem rengi düşmemesini istemektedir:

Görmeye ‘âlemde yâ Rab ķıl ķadar rûy-ı keder

Düşmeye reng-i elem mir’ât-ı ŧab‘-ı ķalbine

T. 14/4

91

28. Mutasavvıflar

a. Abdülkâdir Geylânî: Kadirilik tarikatının kurucusudur.

Bakış güzelliğinin ortaya çıktığı yer Kapu tekkesidir. Hazret-i Abdülkâdir'in

bakışı orda ortaya çıkmıştır:

Anda žâhir nažar-ı Ĥażret-i ‘Abdülķâdir

Mažhar-ı aĥsen-i enžâr Ķapu tekyesidir

G. 37/3

b. İbrahim Edhem: Evliyadan bir zat olan İbrahim Edhem, Belh hükümdarı iken tac

ve tahtından vazgeçerek tasavvuf yoluna girmiştir.

Yeni tarzın arkası eğer hüner gaybının âlemi olsa Edhem huylu gözde uçar.

Ŧayy eder leĥmü'l-baśarda Edhem-i ŧab‘ım eger

‘Âlem-i ġayb-ı hüner olsa verâ-yı nev-zemîn

G. 98/2

c. Hallac-ı Mansur: Asıl ismi Hallac-ı Mansur'dur. Hallac idam edileceği gece 500

rekat namaz kılar. İdama giderken minarede bir müezzin ezan okuduğunu görür ve

“Utanmaz yalancı! İn oradan aşağıya!” diye bağırır. Herkes tevbe etmesini söylerken

o: “Eğer bu müezzin ta yürekten bir kere Allahü ekber deseydi o minare ayağının

altında erirdi.” cevabını vererek hemen bir kayanın üzerine çıkar ve bir kez “Allahü

Ekber” der. Kaya ayağının altında su gibi erir. Hallac'ı darağacına çekmeden evvel

ellerinin keserler. Bileklerinden akan kanlar yerde Kelime-i Tevhid'i yazmış ve ak-

samasının ardı hiç kesilmez.

Gönül saçının yolunun hevesine asılmamasını, çünkü asılmış gönül onu dara-

ğacına çekecektir:

Pek aśılma heves-i târik-i dil-gîsûya

Ķorķarım ey dil-i Manśûr seni dâra çeker

G. 33/4

92

ç. Hatem-i Tayy: Arap kabileleri arasında cömertliğiyle tanınmıştır. Peygamberimiz

zamanında yaşamışsa da onunla görüşme imkanı bulamamıştır. Çok zengin olan

Hatem-i Tayy, edebiyatta daha çok cömertliği nedeniyle anılmıştır. Hatem-i Tayy,

aynı zamnda da bir şairdir.

Şair, zengin yaratılışlı olduğundan Hatem-i Tayy'a tokgözlülük satmaktadır,

çünkü Mevlânâ'nın cömertlik yayan kölelerinden biridir:

Ħâtem-i Ŧayy'a śatar ŧab‘-ı ġınâm istiġnâ

Bendegânân-ı kerem-güster-i Mevlânâ'yım

G. 90/3

d. Muhyiddîn bin Arabî: Büyük bir tasavvufçudur. Vahdet-i vücud diye anılan ünlü

tasavvuf kuramını savunmuştur.

T. 9/4

e. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî: Mutasavvıf bir Türk şairidir ve Mevlevî tarikatının

kurucusudur. Belh'te doğmuştur. Eserleri Divan, gazel ve rübailerden meydana

gelmiştir.

Âkif, Mevlevîliğe bağlı olduğunu göstermek için hem takriz kısmında hem de

“...be-Mevlânâ el-Ĥasanü'l-‘Âkif el-Mevlevî...” ismini geçirmektedir. Mevlâna'yı

anmakla da yetinmemiş ona,18 beyitlik “Der-sitâyiş-i Hazret-i Mevlânâ”, “Tażmîn

Be-Mıśra‘-ı Cenâb-ı Şeyħ Ġâlib-i Merĥûm” adı altında yazdığı “Her ne ise neyiz

bende-i Mevlânâ'yız” nakaratlı şiiri ve “Velehû” başlığı altındaki 5 beyitlik mehdiye-

si vardır. Divan'da be-Mevlânâ, Ĥażret-i Mevlânâ, bende-i Mevlânâ, ni‘am-perver-i

Mevlânâ, çâker-i Mevlânâ, der-i Mevlânâ, kerem-güster-i Mevlânâ, sipihr-i Mevlânâ,

gevher-i Mevlânâ, sâye-i Mevlânâ, rûĥ-ı Ĥażret -i Monlâ-yı Rûm, feyz-i Ĥażret -i

Monlâ-yı Rûm; Hazret-i Monlâ-yı Rûm, çâker-i Mevlânâyım, bende-i Mevlânâ-yı

93

Rûm, Ĥażret -i Monlâ, Cenâb-ı Ĥażret -i Monlâ, Ĥażret t-i Pîr gibi kelime ve

tamlamalarla yer almaktdır.

Şair suçunun sırlarını Mevlânâ bildiği için ondan aman dileyerek mahşer

askerlerine rezil etmemesini istemektedir:

Cünûd-ı maĥşere etme amân beni rüsvâ

Nihân-ı cürmüme vâķıf olan Mevlânâ

K. 4/10

94

B. TOPLUM ve KÜLTÜR

I. ŞAHISLAR

1. Tarihî Şahsiyetler

a. Sultan Ahmed: (1623-1736). Babası Sultan IV. Mehmet'tir. Lale Devri'nin

mimarı olan bir padişahtır. Zamanında ünlü Patrona Halil İsyanı olmuştur. İlk Türk

matbaası da onun zamanında 1728 yılında İbrahim Mütferrika tarafından

kurulmuştur. İnce ruhlu ve zevkli bir kişi olan III. Ahmet aynı zamanda da iyi bir

hattat idi. Bununla birlikte o Necîb mahalsıyla şiirler yazan iyi bir şair idi. Şair

Nedîm, onun zamanında yaşamış ve şiirlerinde de III. Ahmet'e gerektiği kadar yer

yer vermiştir.

Sultan Ahmet, çok şefkatli lutufla zamanın soyundan gelmiştir ve devlet müh-

rüne süs ve parlaklık vermiştir:

Śulb-i ĥâķân-ı zamândan geldi bâ-luŧf-ı Vedûd

Verdi mühr-i devlete Sulŧân Aĥmed zîb ü fer

T. 22/17

b. Mahmud Han: (1784-1839). I. Abdülhamid'n oğlu olan II. Mahmud, 1808'de

tahta çıktı. Alemdar Mustafa Paşa'yı zorunlu nedenlerle sadrazam yaparak önce

Kabakçı Mustafa ile birlikte diğer ayaklanmacıları ortadan kaldırttı. Zamanında

dağılan Ni-zam-ı Cedîd yerine Sekbân-ı Cedîd adlı askeri birlikler kurulmaya

başlandı. Yeniçe-rilerin ayaklanmasıyla Alemdar Mustafa Paşa öldürüldü. Kavalalı

Mehmet Ali Paşa ile Hicaz civarındaki Vehhabi ayaklanmasını bastırarak

saygınlığını artırdı. 1826 yı-lında Yeniçerilerin ayaklanmasını bastırarak Vaka-i

Hayriye denilen eylemle Yeni-çeri Ocağı kaldırıldı. Onun yerine Asakir-i Mansûre-i

Muhammediyye kuruldu. Yeni bir sistem için Prusya'dan subaylar getirilip,

Avrupa'ya da öğrenciler gönderildi. İkinci Mahmud, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk

reformcu padişahıdır. Modern eği-timi ilk başlatan da odur. Takvim-i Vekayi adlı ilk

resmi gazete de onun öncülüğün-de yayınlanmaya başlamıştır.

Şair, devrin sultanını da bir zıll-ı Rabbanî (Allah'ın gölgesi) olarak anmak-

tadır:

95

Cenâb-ı Ĥażret-i Maĥmûd Ħân-ı žıll-ı Rabbânî

Ŧanîn-i kûs-ı ‘adli ķaplamıştır çâr-erkânı

T. 25/1

c. Cevdet Paşa: (1822-1895) Osmanlı devlet adamı, tarihçi ve hukuçudur. 1774-

1826 yıllarını kapsayan Tarih-i Cevdet adıyla meşhur olan bir tarih kitabı yazmıştır.

İslam şeriatının hukuk kurallarını kuramsallaştıran ünlü “Mecelle” kitabını

hazırlanmasında büyük rol oynamıştır. Onun eserleri arasında “Marûzât” ile “Kısas-ı

Enbiyâ” ve “Tevârih-i Hulefâ” adlı kitapları en tanınmışıdır.

“‘Abdullâh Paşa'nıñ Maħdûmı Cevdet Beg'iñ Vilâdet Târîħidir” adlı 5 beyit-

lik 26. tarihinde Cevdet Bey medhedilmektedir.

Şair, kendisine seslenerek düşünce annesinden bir tarih doğduğunu Cevdet'in

nuruyla Muhammed Abdullah'tan geldiğini anlatmaktadır:

Ŧoġdı bir târîħ ‘Âkif mâder-i endîşeden

Nûr-ı Cevdet'le Muĥammed geldi ‘Abdullâh'dan

T. 26/5

ç. Mustafa Reşid Paşa: (1800-1858) Tanzimatın mimarı olarak Türk tarihinde

olduk-ça önemli bir yere sahiptir. Hayatı boyunca Osmanlı'nın batılılaşması

konusunda mücadeleler vermiştir. Altı defa sadrazam görevinde bulunan Mustafa

Reşid Paşa, “ Gülhane Hatt-ı Humayun” un bizzat bütün Türkiye halkına can ve

namus emniyeti

vermek yanında, milletlerarası kıymet ve şöhret kazanmış bir kanunu meydana getir-

miş olan diplomatlardan biridir.

Şair, Şerif Mustafa'yı Allah'tan gelen bir hediye olarak görmektedir:

Târîħ böyle câmi‘alı biñde bir olur

Ĥaķ'dan ‘atiyye geldi Şerîf Muśŧafâ ‘aŧâ

T. 11/26

96

2. Tarihî-Efsanevî Şahsiyetler

a. Dârâ: Keyâniyân'dan 9. ve sonuncu hükümdadır. Ekber Keykubâd da derler.

İsken-derle yaptığı harpte mağlup olmuş, vefatıyla sülalesi sona ermiştir. İhtişam ve

ululuk sembolü olarak ele alınan Dârâ, İskender'in bir hilesi sonucu mabeyencisi

tarafından zehirlenerek öldürülmüştür.

Haşmetli hükümdar Dârâ o zaman geldiğinde onun iyiliğiyle rahat edecek-

lerdir:

Gelür ol dem ki âyâ dâver-i Dârâ-ĥaşmet

Ederiz ‘âŧıfetiñle yine ‘îş u râĥat

M. 29/7-6

b. Nerîmân: Kelime anlamı pehlivan demektir. Rüstem'in dedesi, Sâm'ın babasıdır.

Neriman pehlivan idi.

Heybet ve şiddetli hücum onda varken şair, Rüstem'i bilemediğini söylemek-

tedir ve onun yanında Neriman'ın ne aradığını sormaktadır:

Sende bu śavlet-i saŧvet ü bu ĥaşmet var iken

Bilemem Rüstem'i yanıñda Nerîmân ne arar

M. 29/4-6

c. Rüstem: Adı Firdevs'in Şehnâme'sinde övgüyle anlatılan ünlü bir İran kahramanı-

dır. M.Ö. IV. yüzyılda Keykavus zamanında yaşadığı tahmin edilen Rüstem, Cemşid'

in soyundan gelen Neriman'ın torunu, Sam'ın oğlu olan Sicistan ve Seyistan hüküm-

darı Zal'ın oğludur. Acı ve acar kuvvetiyle bir yenilmezlik sembolü olan Rüstem,

daha gençliğinde pek çok devi yenerek olağanüstü kahramanlıklar göstermiştir.

Onun (sevgilisinin) sıkıntısını çeken gönül pazısının kuvvetidir. Gerçi, Şeh-

nâme'de Rüstem'in hikayesini gördüklerini söylemektedir:

Cevriñi çeken ķuvvet-i bâzû-yı göñüldür

Şeh-nâmede gerçi ķaśaś-ı Rüstem'i gördük

97

G. 60/3

ç. Hüsrev: Nuşirevân'ın oğludur. İkbal ve izzet sahibi, galibi manalarına gelmektedir.

Muhlis, Dârâ gibi şairlerin ülkesini elde ederek yeni zeminin padişahı olan

Hüsrev yaratılışlı mı diye sorulmaktadır:

Mülket-i eş‘ârı tesħîr eyleyüp Dârâ-miŝâl

Ħüsrev-i ŧab‘ıñ mı Muħliś pâdşâ-yı nev-zemîn

G. 98/7

d. Zâl, Kahramân: Zal, ünlü kahraman Rüstem'in babasıdır. “Zal” kelime anlamı

itibariyle ihtiyar ve ak sakallı anlamlarına gelir. Zal doğduğunda saçları, kaşları ve

kirpikleri bembeyaz olduğu için bu adla anılır. Babsı Sam, Zal'ın bu şekilde doğuşu-

nu uğursuz sayarak, onu götürüp Elburz dağlarına atmıştır. Zal orada Simurg tarafın-

dan beslenip büyütülmüştür. Zal genellikle “Destân” ve “Zer” lakaplarıyla anılır.

Kahraman ise, İran mitolojisinde adı geçer. Pişdadiyen sülasinden Tahmurs'

oğlu imiş. Devler tarafından çocukken kaçırılıp onlar arasında büyümüştür. Ergenlik

çağına gelince suda aksini görüp devlere benzemediğini anlamış ve bir gergedana

binerek insanların bulunduğu yere gelmiş. Orada bir çok kişiyi öldürmüş. Rüstem'e

yenilmiş. “Katil” lakabıyla anılırmış.

Zâl, yanınca örtü omzundadır. Kahraman acziyle olsa da aba giyendir:

Zâl yanınca belî ġâşiye berdûşundur

Ķahramân olsa da ‘acziyle ‘abâ-pûşundur

M. 29/5-1

e. İskender: İki İskender vardır. Biri Makedonyalı Kralı Filip'in Milat'tan 356 yıl ön-

ce doğan oğlunun adıdır. Çok zeki, akıllı kudret ve kuvvet sahibidir. Aristo kendisini

yetiştirdi. Yirmi yaşında hükümdar oldu. Yunanistan'ı zapettikten sonra İran'a hü-

cumla Anadolu, Suriye, Mısır İran ve Hindistan'ı ele geçirdi. Hindistan'dan Çin'e

geçti, Burada âb-ı hayâtı aradı, fakat bulamadı. 33 yaşında öldü. İskender Filikos'un

torunu ve Dârâ İbn-i Behmen'in oğludur. Anası Nâhîd'dir.

98

İskender'in aynası, Aristo tarafından yapılıp İskenederiye'de yüksek bir yere

konulmuş bir aynadır ki Büyük İskender bu aynaya bakarak yüz fersah mesafede

bulunan düşmanını görürmüş.

Şair, İskender'in aynasına saf olsa dahi bakmayacaktır. Ona bu parçalanmış

gönül yüz aynaya değer olduğunu söylemektedir:

Baķamam âyna-i İskender'e śâf olsa daħı

Yüz o mir’âta deger bu dil-i śad-çâk baña

G. 5/2

İkinci İskender ise vaktiyle Yemen'de hükümet süren Arap hükümdarlarından

Hârisürrâyiş'in oğlu Zülkarneyn lakabıyla meşhur olan ve peygamberliği rivayet

edilen zattır. Sed yapan, zülumatta âb-ı hayattta arayan bu zattır. Kur’ân'da ismi geç-

mektedir:

Şair, öyle bir temel atmış ki İskender'in Sedd'i gibi yok olmayacaktır:

Öyle te’sîs eylemiş bildim ki bu

Sedd-i İskender gibi bulmaz fenâ

T. 31/4

f. Âsaf: Doğu edebiyatlarında vezirin eş anlamlısı olarak kullanılan ünvandır. Âsaf,

canlı, ileri görüşlü idare ve tedbir timsalidir.

Şair şanlı vezire seslenerek, işe güce yaramaz diye yabana atmak dkendisinin

şanından olmadığını söylemektedir:

Yaramaz oldı işe güce diyü yâbâna

Atmaķ ey Âśaf-ı źî-şân degil şânıñdan

M. 29/7-5

g. Nemrûd: Babil ülkesinin kurucusu sayılan ve Babil Kulesi'ni yaptıran kral olup

Hz. İbrahim'i ateşe attırmasıyla ünlüdür. Yaşadığı dönem M.Ö. 2640 yıllarına rastlar.

Kelimenin doğru okunuşu Nimrûd olup bütün Babil hükümdarlarına verilen bir

ünvan olduğu da sanılmaktadır. Nemrûd, İbrahim peygamberi ateşe attırdıktan sonra

da iman etmemiştir.

99

Rivayete göre burnundan giren bir sinek beynini kemirmiş. Bundan rahatsız

olduğu için etrafı pamukla çevrili bir tokmak ile başını yavaş yavaş tokmaklatırmış.

Bir gün tokmakçı, pamuğun içine bir gürz koyup başını vurmuş ve öldürmüş.

İnatçı Nemrud başını haset taşıyla gece-gündüz dövdürtmüştür:

Ŧal‘atıñ seyr eyle düşmenler ķo dögsün rûz u şeb

Başını seng-i ĥasedle hem-çü Nemrûd-ı ‘anûd

T. 21/4

ğ. Züleyhâ: Yusuf peygamber ile aralarında çeşitli olaylar geçen ve sonunda onu eşi

olan kadındır. Yusuf ve Züleyha hikayesinin kadın kahramandır. Züleyha, Mağrip

melikesidir. Mısır Azizi ile evlenmiş ancak Hz. Yusuf ile evleninceye kadar eline

erkek eli dokunmamıştır. Daha evlenmeden Yusuf'u rüyasında görüp âşık olmuştur.

Yusuf ile karşılaşınca gömleğini yırtmış, sonra da onu zindana attırmıştır.

Zamanın Züleyhası onun derdini nasıl artırmasın zira bir gün bu (onun) güzel-

liğinin ışık ihsanıyla vaktin azizi olur:

Nice artdırmasun derdin Züleyĥâ-yı zamân zîrâ

‘Azîz-i vaķt olur bir gün bu pertev-baħş-ı ŧal‘atla

T. 10/10

h. Ehrimen: Zerdüşt dini mensuplarını inandıkları kötülük ve karanlık Tanrı'sına

verilen addır. Bir çirkinlik sembolü olan Ehrimen'in şeytanlar ordusunu yönettiğine

inanılır. Eski şiirimizde genellikle Süleyman peygamber ile birlikte anılır. Ehrimen'in

idaresi altındaki ifritlerden birinin Süleyman peygamberin yüzüğünü çaldığına dair

söylenceler vardır.

Şair, sevgilinin dudağını Ehrimen rakibinin okşadığını görmüştür. Ne yazık ki

Süleyman'a ait mühür cadının eline kadar gitmiştir:

Dehânıñ oħşadı yâriñ raķîb-i Ehrimen gördüm

Ĥayıf mühr-i Süleymânî yed-i câdûya dek gitdi

G. 131/6

100

ı. Hülâgû: Meşhur Moğal imparatoru Cengiz'in torunudur. Babasının adı Tuluy'dur.

İran'da hüküm sürmüş olan İlhanlılar devletini kurmuştur. Divan şiirinde, yağmacı-

lığı, çapulculuğu, talancılığı, yakıp yıkması ile birlikte kötü niyetli kişiliği sebebiyle

anılır.

(Sevgili) saraya benzeyen gönülleri Hülâgû gibi harap etmiştir. Şair, bari

yıkılmış hanecik olan gönlünün yapılmasını istemektedir:

Çün ħarâb etdiñ Hülâgû-veş sarây-ı dilleri

Bâri yâb göñlüm gibi bir ħâne-i virânecik

G. 64/5

3. Şairler

Şair, Esrar Dede, Fuzûlî, Şeyh Galib ve Baykara gibi şairlerin isimlerini

anmıştır:

Ĥayf aña demezmiş baña bir kez o cefâkâr

Çün ‘âşıķım olmuş olayım ben de aña yâr

Yâr olmasa da eylese ‘âşıķlıġım iķrâr

‘Âkif dese luŧf ile n'olurdı o sitemkâr

Esrâr benim ‘âşıġım olmaġa sezâdır

M. 12/6

Şâ‘ir eyler ol ķad-i mevzûna elbet i‘tibâr

Ķamet-i dil-cûya anıñ-çün bu dil śu-veş aķar

‘Âkifâ olmaz deme hîç bir gözi şefķat-şi‘âr

Ey Fužûlî ķanġı maĥbûbı ki sevseñ raĥmı var

Ķıl ĥaźer ancaķ benim bî-raĥm yârımdan śaķın

M. 16/6

101

Biz semt-i ħarâbâta olduķ çün źâhib

Hem şâhid-i bâzârına olduķ râġıb

Naķş-ı śuvere olduķ ise de ŧâlib

‘Âkif bu yeter çünki buyurmuş Ġâlib

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

M. 10/6

Ez-cümle öyle şûħ-mizâc nüktedân kim

Bezminde lâl olurdı eger gelse Bayķarâ

T. 12/11

4. Kendi Alanında Ün Yapmış Şahsiyetler

a. Resim Alanında

aa. Bihzâd: Büyük bir Türk minyatürür ressamdır. Herat'ta yaşamış, Hüseyin

Baykara ve Ali Şir Nevaî'den teşvik görmüştür.

Âkif yine kendisine seslenmektedir. Gönül, güzellik eserinin nakşının hayra-

nıdır. Şair, yanağın namlı nakışlarının Bihzad'ın olmasını istemektedir:

Göñül ĥayrân-ı naķş-ı śun‘-ı ĥüsn ü ândır ‘Âkif

Nuķûş-ı nâmdâr-ı ‘ârıżı Bihzâd'ıñ olsun hep

G. 14/7

ab. Mânî: Meşhur Çinli bir nakkaş ve ressamın adıdır. Sansaniler zamanında, Şapur

devrinde İran'a gelmiştir.

Mânî sanatın hayal evinde böyle bir aydın, şeref koparan yeni resim görme-

miştir:

Mânî ħayâl-ħâne-i śan‘atda görmemiş

Bir böyle resm-i nev şeref-engîz rûşenâ

T. 12/3

102

b. Zenginlik Alanında

ba. Kârûn: Hazret-i Musa'nın akrabasından olup delâletiyle toprağı altın yapma

sanatı olan kimyayı öğrenmiş ve bu sayede çok zengin olmuştu.

Kârûn'un gözü mandaya benzetilmiştir:

Ŧoyamaz aķçeye Ķârûn'ı boķıyla yutsa

Görmedim öyle kömüş göz hezeyân-gûyâyı

T. 37/10

bb. Tomanbay:

Şair, onun şöhretinin Arabistan'da Haccâc olduğunu, Tomanbay'ın hazinesi de

elinde iflas ettiğini söylemektedir:

‘Arabistân'da daħı şöhreti Ĥaccâc imiş

Etmiş iflâs be-kef ħâzin-i Ŧomanbây'ı

T. 37/7

c. Felsefe Alanında

ca. Sokrat: Felatun'a ders vermiştir.

Şair, gam hastası göz ile gönül hastalığının çaresinin nüktesini Sokrat

yaratılışlı bile bulamayacağını şöyle dile getirmiştir:

Çeşm-i bîmâr-ı ġamıyla bu dil-i ħastemiziñ

Ŧab‘-ı Soķraŧ bulamaz nükte-i dermânımızı

G. 127/3

cb. Felâtûn: Aristo'nun Hocası olan meşhur Yunanlı filozoftur.

Öyle adalet süsleyen vezir ki oyunu, Felatun riyasızca kabul ederdi:

Öyle vezîr-i ma‘dalet-ârâ ki re’yini

Maķbûl ederdi olsa Felâŧûn bilâ-riyâ

T. 3/3

103

cc. Aristo: Yunanlı bir filozoftur. Klasik felsefenin kurucusudur.

Aristo benzersiz bir vezir olduğundan şair, ona duada bulunarak Allah onun

her türlü yardımcısı olması temennisinde bulunmaktadır:

Düstûr-ı bî-nažîr Arisŧo-maśîr kim

Ez-her cihet refîķ ola tevfîķ-i Ĥaķ aña

T. 3/2

cç. İbn-i Sînâ (Bû Âlî-tînet): Meşhur Türk tabib, filozof ve âlimi olup şark edebiya-

tında ilim ve irfanın, hikmet ve felsefenin timsalidir. Müslüman âlimleri arasında

şeyh lakabıyla anılmıştır.

Temiz yaratılışlı İbn-i Sînâ ve Ömer Paşa baştan ayağa ün ve saldırması ile

etrafı sarmışlardır:

Cenâb-ı pâk-sîret Bû ‘Âlî-ŧînet ‘Ömer Paşa

Ki ŧutdı ĥüsn-i śît u śavleti etrâfı ser-tâ-pâ

T. 5/1

cd. Farabî : Felsefe alanında ün yapmış olsa da beyitte musikî yönüyle ele

alınmıştır. Musikîyle ilgili yazılmış hikayeleri şunlardır:

Birinci hikaye:

Farabî'yi Büveyhoğulları veziri meşhur edebiyatçı sahip İsmail bin Abbâd ile

karşılaştırır. Bu hikayeye göre Farabî, sözü edilen vezirin bir toplantısına, kendisini

tanıtmadan ve malum kiyafeti ile girer. Toplantıdakiler kendisini tanımadıkları için

onunla alay ederler. Biraz sonra içkiler içilmeye, kafalar tütsülenip dönmeye başlar.

Farabî, bir musiki parçası çalarak oradakilerin hepsini uyutur ve bir kağıt üzerine,

“Farabî yanınıza geldi, onunla alay ettiniz, o da sizi uyuttu ve çıkıp gitti.” diye yaza-

rak bırakıp gider. Ayılınca meseleyi öğrenen Sahip, kendisinin Farabî ile görüşmesi-

ne engel olan bu hadiseye yıllarca hayıflanır.

104

İkinci hikaye:

Farabî'yi Şam'da meşhur emir Seyfüddevle ile karşılaştırır. Yine kendisini

tanıtmadan toplantıya giren Farabî'ye Seyfüddevle, oturmasını söyler. Farabî,

Emir'e: “Senin yerine mi, kendi makamına mı oturayım ?” diye sorar. Emir, kendi

aralarında

konuştukları özel bir dil ile, bu adamın kalabalık ettiğini, ona şimdi bazı sorular so-

racağını, eğer onları cevaplandıramazsa kendisini cezalandıracağını söyler. Bu özel

dili anlayan Farabî, aynı dil ile vezire acele etmemesi ve sonucu görmesi gerektiğini

söyler. Vezir, Farabî'nin bu özel konuşmayı anlamasına hayret eder ve ona bu dili

bilip bilmediğini sorar. Farabî, kendisinse pek çok dil gibi bunu da bildiğinin söyler.

Toplantıdaki ilim adamları Farabî soru sormayı bırakan ilim adamları Farabî'nin

an-lattıklarının yazmaya, not etmeye koyulurlar. Vezir, Farabî'yi çok sever, ona

yiyecek, içecek ikram eder. Bunları kabul etmeyen Farabî, vezirin özel

adamlarından musikî dinlemeyi kabul eder. Sanatkarlardan her birisinin çalışını

eksik ve kusurlu bulan Farabî, sonunda kendi özel çalgısı ile orada parçalar

çalmaya başlar. İlk parçası ile onları güldüren, ikinci ile ağlatan Farabî, sonuncusu

ile oradakilerin hepsini uyutur ve kendisi de çıkıp gider.

İkinci hikayaye telmih yapılmıştır:

Nedir ol kirli yaķa boķ bulaşıķ üst ile baş

Aġzı burnı bulaşur enfiyeye tâ göz ü ķaş

Lîk âġâzesi şâyân u ŝenâ vü şâpâş

Mûsiķîde hem o Fârâbî-i devrân nicedir

M. 1/14

ce. Öklidis (Okladis): Filozoftur. Okladis veya Öklid olarak bilinmektedir.

Geometri ve matematik alanında ün yapmıştır.

Şair, nazmın hikmet öğreten üstatıdır. Okladis, şairin yanına gelerek yeni

zeminin coğrafyasını kendisinden öğrenecektir:

Ben o üstâd-ı ĥikem-âmûz nažmım Oķladis

Benden ögrensün gelüp coġrâfyâ-yı nev-zemîn

G. 98/3

105

ç. Zalimlik Alanında

ça. Haccâc: Emevî komutanlarından olup halife Abdülmelik bin Mervân zamanında

başa getirilir. Mekke ve Hicaz bölgelerini ele geçirdi. Zalim lakabıyla bilinmiş olup

Kur’ân'ın harekelenmesine ilk dalalatet eden kişidir.

Arabistan'daki şöhreti Haccâc'tır:

‘Arabistân'da daħı şöhreti Ĥaccâc imiş

Etmiş iflâs be-kef ħâzin-i Ŧomanbây'ı

T. 37/7

d. Aşk Alanında

da. Leylâ ile Mecnûn: Divan'da Leylâ, Leylî, Mecnûn, Kays isimleriyle

zikredilmiştir. Mecnûn'un asıl ismi Kays'tır. Leyla'ya aşık olduktan sonra delirmiş

Mecnûn ismini almıştır.

Aşk Leyla'sının gözünün hayalinin renginin hayreti onu dert artıran ve çölde

dolaşan Kays eylemiştir:

Eyledi śaĥrâ-neverd-i Ķays-ı derd-efzâ beni

Ħayret-i reng-i ħayâl-i dîde-i Leylâ-yı ‘aşķ

G. 58/3

db. Hüsrev ü Şirin: Fars ve Türk edebiyatlarında Sansanî hükümdarı Hüsrev

hüküm-darı Hüsrev Perviz ile Ermen melîkesi Şirin'in efsanevî aşklarıyla

bilinmektedir:

Hüsrev baltasıyla dağı delerek suyu akıttığına dair telmih yapılmıştır:

Bî-sütûnum tîşe-i Ħüsrev'den almışdır śuyı

La‘l-i Şîrîn'i çü ġonca lâl eder kuhsârımız

G. 41/4

106

dc. Ferhâd ü Şirin: İran edebiyatında mesnevî konuları arasında önemli yer tutan bir

hikayedir.

Ferhad'ın şöhreti dağ kazacısıdır:

Ben ol sengîn-dil-i Şîrîn-zebânı râm edeydim de

Yine ol kûh-kenlik şöhreti Ferhâd'ıñ olsun hep

G. 14/3

e. İçki Alanında

ea. Cem: Pişdadiyen sülalesinin IV. hükümdarı olup İran mitolojisine göre yedi yüz

yahut bin yıl yaşamıştır. Nuh peygamber zamanında yaşadığı söylenir. Yakışıklı ve

şanı yüce padişahlar hakkında sıfat olarak kullanılan Cem'e Zendavesta’da bir Hint

mabudu olarak rastlanır.

Cem'in kadehinde yedi hat bulunmaktadır. Rivayete göre Cem, maiyeti ile

birlikte bir kır gezisindeyken, gökte bir kuş görür. Kuşun ayaklarına bir yılan sımsıkı

sarılmıştır. Okçularına kuşa zarara getirmeden yılanı vurmalarını söyler. Kuş

kurtulunca Cem'in yanına gelir ve gagasından çıkartığı birkaç taneyi bırakır. Bu

taneler toprağa ekilince üzüm ve asma elde edilir. Üzümün suyunu içmek adet haline

gelir. Ayrıca çok bekleyen üzüm sularının zehirli olduğu inancı yaygınlaşır. Bir gün

Cem'in cariyelerinden birisi intihar etmek ister. Bunun için de bir köşede unutulmuş

ve köpürmüş olan üzüm şırasını içer. Daha sonra kendisine değişik ruh halleri belirir.

Kendisine geldiğinde keyfiyeti Cem'e anlatır. O da şırayı uzun müddet bekletip

içmeyi adet haline getirir.

Cem'in efsanesinin olduğu anlatılmıştır:

Śanmañ fesâne-i Cem'i işrâb eder sebû

Rindânı maĥrem ‘ad ile derdin döker sebû

G. 104/1

5. Divan'da Adı Geçen Diğer Şahsiyetler

Âkif, Evrenosoğullarıdan Abdurrahman Bey, Sırrı Selim Paşa'nın Yusuf

Paşa'nın katipliklerinde bulunmuş olması hasebiyle yer yer manzumelerinde isimleri-

ni zikretmiştir:

Evrenos-zâdeligin eyledi ya‘nî icrâ

Böyle âŝâr-ı cemîl eyler aśîl-zâde olan

107

T. 33/3

Ĥażret-i Sırrı Selîm Paşa-yı ħâtem-menķabet Kim odur ez-her cihet elŧâf-ı Ĥaķķ'a kâm-yâb

T. 20/1

Etdi yümn ile veliyy-i ni‘amım Yûsuf Beg

Böyle bir bünye-i pâkîze-i nev-ŧarĥ îcâd

T. 17/1

Âkif, Divan'ında Kerîm Dede, İbrahim Bey, Ömer Paşa, Osman Beg Efendi,

Mehmed Ali Dede, Abdullah Paşa, Cevdet Beg, İsmail Beg, Ali Arif Beg, Lebût

Paşa, Etmekçi-zâde, Kethudâ Bey, Celâl Paşa, Ebussüud, Abdi Bey, Hazinadar Ağa,

Emin Bey, Saıka Paşa, Hazret-i Nazım Efendi, Hortâcı Baba, Hazret-i el-Hâc

Ebûbekr Ağa, Aşçı Dede, Çuhadar Ağa gibi şahsiyetlere de yer vermiştir:

Ey źât-ı pâki cevher-i ‘irfân Kerîm Dede

Cismiñ bu ‘arśaya şeref ü şân Kerîm Dede

K. 5/1

Bendesi ‘Âkif dedi mevlûdına târîħ-i tâm

Oldı İbrâhîm Beg ser-sebz-i gülzâr-ı şühûd

T. 21/8

Bendesi ‘Âkif dedi bir şevķ ile târîħ içün

Geldi ‘Oŝmân Beg Efendi ‘âleme iķbâl ile

T. 15/6

Olduķda post-nişîni Meĥmed ‘Alî Dede

Ķıldı o ĥâline ney-i nâlânına nigâh

T. 1/6

Ol aśîl-i pâk ‘Abdullâh Paşa'ya yine

108

Oldı bir ferzend ‘inâyet Ĥażret-i Allâh'dan

T. 26/1

Tarikattte ve tasavvufta kullanılan pîr, şeyh, müftî, dervîş gibi ünvanlı kişiler

de zikredilmiştir:

Ya‘nî Cenâb-ı Şeyħ-i mâ Şeyħ Śâliĥ-i feyż-iķtidâ

Bâdî-i ħayr oldı aña bâ-yümn ü tevfîķ-i Ħudâ

T. 36/9

Ķonsa niŧâķ-ı çarħa ger lâyıķ bu târîħ ü eŝer

Bir ķalb-i pâk ü śâliĥ er ĥayâsıdır Pîrî Baba

T. 36/15

Baş kesüp bu çâker-i Monlâ-yı Rûm târîħ dedi

Mehd-i iķbâlde śalınsun nâz ile Dervîş ‘Alî

T. 32/5

II. Eserler

1. Mesnevî

Mevlânâ'nın 6 ciltlik meşhur eseridir. Mevlevîliğe girişte önemlidir.

Mesnevî'nin işaretlerinin tevhidi yansımıştır:

Şâhbâz-ı evc-i ķudsîdir semâ‘-ı Mevlevî

Her rumûz-ı çarħı bir murġ-ı hümâ-yı ma‘nevî

Mün‘akis şeklinde tevĥîd-i rumûz-ı Meŝnevî

Mevlevî'dir râh-ı Ĥaķķ'ıñ ‘Âkif eñ çâbük-revi

Ħânķah-ı Ħalvetî'dir ol dilerseñ münzevî

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

M. 21/6

109

2. Mantıkuttayr

Feridüddin Attar'ın ahlakî fikirlerle süslü, kuşlarla ilgili konuları alan meşhur

manzum eseridir. Simurg burada şeyhtir. Allah'a ulaşmanın yolunu göstermektedir.

(Onları) kuş dili açmazdan seherde söyleştiklerini yani gönlün Mantıkuttayr'

ın işaretlerine bülbül şırdaştır:

Seĥerde söyleşürler ķuş dili açmazdan ya‘nî

Rumûz-ı Manŧıķu'ŧ-ŧayr-ı dile hem-râzdır bülbül

G. 72/4

3. Şeh-nâme

Tuslu Firdevsî'nin Gazneli Sultan Mahmut namına yazdığı Acem esatirine ait,

muazzam eseridir. Baştan sona hayalî hikaye ve kahramanlardan bahseder.

Onun (sevgilisinin) sıkıntısını çeken gönül pazısının kuvvetidir. Gerçi Şeh-

name'de Rüstem'in hikayesini görmüşlerdir:

Cevriñi çeken ķuvvet-i bâzû-yı göñüldür

Şeh-nâme'de gerçi ķaśaś-ı Rüstem'i gördük

G. 60/3

III. Kavimler

1. Hindû

Hindû, Hintli anlamındadır. Divan edebiyatında sevgilinin beni Hindu'dur,

nedeni ise Hintlilerin siyah ırklı olmasındandır:

Şam, Hint, Keşmir ülkesini karmakarışık ederek hazine bekçisi de Hintli'ye

benzeyen beni büyülemiştir:

Kişver-i Keşmîr ü Hind ü Şâm'ı pîç-â-pîç edüp

Genc-verde bir muŧalsam ħâl-i Hindû eylemiş

110

G. 46/4

2. Fireng

Avrupalı ya da Efrenç manasındadır. Müslüman olmayan ülke olarak bilin-

mektedir.

Firengliler bazen eğlenmek için pek kayıtsız olmaktadırlar:

Ķanlı necsinden eline sürerek bir iki reng

Yaralandım der imiş baħşîş içün ol pezeveng

Pek ķayıdsızdır olur cünbiş içün gâhî Fireng

Lâ’übâlî nemek-i bezm-i žarîfân nicedir

M. 1/16

3. Arap

Siyah ırktandır.

Arap çocuğu etrafı geceye döndermiştir:

Bir ‘Arab-beççe meger bekler imiş

Gece ĥâli śanup izâr oldum

G. 79/5

Peygamber Efendimiz Arab bilginlerin en faziletlisidir:

‘Ulemâ-yı ‘Arab'ıñ efsaĥı ba‘żı füżelâ

Eylemiş cümle vifâķ üzre bu ķula imżâ

N. 1/1

4. Acem

Arab olmayan kavim ya da İranlılar'dır.

Şair, şu yeni zemini altın sırması işleyenin Acemlerin yaptığı sanılmaması

gerektiğini anlatmaktadır:

111

Zer-dûz-ı ‘Acem śanma şu nev-ŧarz-ı zemîni

Bu kâle-i mînû-yı zer-endûz-ı beķâdır

T. 2/2

5. Tâtâr

Tatar ırkı demektir. Yağmacı, harab, fitneci vb. özellikleriyle bilinmektedir:

Onun aklını ve gönlünü ayrılık Tatar'ı yağmaya vermiştir. Şimdi sersem

gezen akılsız köledir:

Verdi yaġmaya dil ü ‘aķlını Tâtâr-ı firâķ

Şimdi sersâm gezer bende-i bî-hûşundur

M. 29/5-4

6. Rûmî

Romalı manasında olup eskiden Doğu Roma İmparatorluğu, Anadolu'yu da

içine aldığı için Anadolu'ya Rum, Anadolulara da Rûmî ismi verilmiştir.

Her kılını Rûmî miskinden olmuştur, yeni zeminin Hıta'sı vardır ve nisbetin-

den korkmaktadır:

Misk-i Rûmî'den mücessemdir desem her mûyını

Nisbetinde ķorķarım vardır Ħıŧâ-yı nev-zemîn

G. 100/3

IV. Ülkeler ve Şehirler

1. Ülkeler

a. Rûm (Anadolu):

Kerim Dede, Hazret-i Monla-yı Rum'un can ile feyzinden, bu Rumili'nin

cismine can olmuştur:

Feyż ile rûĥ-ı Ĥażret-i Monlâ-yı Rûm'dan

Olduñ bu cism-i Rûmili'ne cân Kerîm Dede

K. 5/5

112

b. Çin: Mani dininin en çok yayıldığı yerdir. Edebiyatta Çin, resim ve nakkaşlığın

merkezi olarak bilinmektedir.

Nakkaş, gönül levhasına sabah rüzgarı olup sevgilisinin resmini Çin'e götür-

se ona yakısacağını anlatmaktadır::

Naķķâş bâd-ı śubĥ olup levĥa-i dile Çîn'e götürse resm-i dil-ârâsını sezâ

T. 12/5

c. Hıtâ, Huten: Ahu ve miskiyle ünlüdür. Ahular en fazla Hıtâ'da bulunduğunu şöyle

dile getirilmiştir:

Şair, (sevgilinin) ayva tüyü yanında çemeni istemediğini, (yine) benine Huten

miskini vermeyeceğini anlatmaktadır:

İstemem ħaŧŧı yanında çemeni

Vermezem ħâline müşg-i Ħuten'i

M. 30/26

ç. Arabistân:

Onun şöhretinin Haccâc olduğu yer Arabistan'dır:

‘Arabistân'da daħı şöhreti Ĥaccâc imiş

Etmiş iflâs be-kef ħâzin-i Ŧomanbây'ı

T. 37/7

d. Kafiristân: İslâm dininden olmayanların ülkesi, Hindistân'ın kuzey batısından

Kâbil civarında bulunan dağlık bir bölgedir.

Küfrün şöhreti, Kafir ülkesine kadar dağılmıştır. Mutluluk nurudur ki harem

dairesine kadar yayılmıştır. (Sevgilinin) anber kokusu sünbül bahçesine kadar gitmiş-

tir. Şair, Onun perçemini kana kana koklamak istemektedir:

113

Şöhret-i küfri taġıldı Kâfiristân'a ķadar

Nûr-ı es‘addır ki neşr oldı şebistâna ķadar

Gitdi bûy-ı ‘anberîni sünbülistâna ķadar

Ķoķlasam bir kerre bârî ķana ķana perçemiñ

M. 8/2

e. Firengistân: Avrupalı ve Efrenclerin kaldığı yerdir. Müslümayan olmayan

ülkedir. Firengliler siyahidir.

Ayın parlaklığını tahlil ederek kaş eylemişve başına Firengistan'ı alarak

kahkül eylemiştir:

Ġurre-i mâhı edüp taĥlîl ebrû eylemiş

Başına almış Firengistân'ı gîsû eylemiş

G. 46/1

f. Mısır:

Mısı denince ilk akla gelen Yusuf peygamberdir:

Śafâlar eyleyüp dünyâda gâhî zîb-i devletle

‘Azîz-i Mıśr-ı iķbâl ola Yûsuf Beg sa‘âdetle

T. 10/22

g. Keşmir, Hind, Şam: Keşmir, Himalaya eteklerinde kuzey-batı istikametinde bir

bölge olup tarihin çeşitli dönemlerinde burada şehirler, devletler, idareler kurulmuş-

tur:

Kişver-i Keşmîr ü Hind ü Şâm'ı pîç-â-pîç edüp

Genc-verde bir muŧalsam ħâl-i Hindû eylemiş

G. 46/4

2. Şehirler

a. İstanbul'daki yer isimleri: Şair beyitlerde doğrudan İstanbul'u zikretmemiş olsa

da adı geçen isimler İstanbul'a aittir. Bu isimler İstanbul'da ün almıştır. Şair bu

isimlerle o yerin en önemli özelliğiyle değil de daha çok ismi geçen yer ismin adına

uygun bir şekilde şöyle dile getirmiştir: Bebek-Küçüksu, hıram-Uzun Çarşı, şîr-

Sütlice, Vezne-ciler-altun; Kağıd-âne, Beşiktaş.

114

Çekildi Veznecilerden o altun ŧamlası ŧıflım

Levendâne-ħırâm ile Uzun Çarşu'ya dek gitdi

G. 131/2

Beşiktaş'dan binüp ol ŧıfl-ı dil-cû uydırup śuyın Bebek'den śarf-ı enžâr ile Küçükśu'ya dek gitdi

G. 131/4

Seniñle şîr-ħˇârım Sütlice'den eylesek yelken

Bahâriyye śafâsın sünbül-i zülfiñle etsem ben

Be-câdır soñra Kâġıd-ħâne'ye varsaķ da seyr etseñ

Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan

M. 9/1

b. Bâbil: Bağdat'ın aşağı taraflarında bulunan ilk çağdan kalma bir şehirdir. Bu

şehirde eskiden bir kuyu varmış. Harut ve Marut'un asıldığı kuyudur:

Gönül, çene çukurunu ele geçirilmiş olduğunu bilmiştir. O da Babil kuyusu

gibi tehlike kuyusu olup olmadığını anlatmaktadır:

Bildi dil çâh-ı zenaħdâna musaħħar düşeli

Çâh-ı Bâbil-veş o da cây-ı ĥaŧardan mı imiş

G. 48/3

c. Selânik: Şairimizin Selânik doğumlu olmasından dolayı, şair Divan'ın çeşitli

yerlerinde anmıştır.

Selânik şehrine baht bağışlayan, kudret ve kuvveti koruyan vali Ömer Paşa'

dır:

Maĥrûsa-i Selânîk'e iķbâl-baħş olan

Vâlî-i sâye-güster-i iclâl ‘Ömer Paşa

T. 3/1

ç. Mora:

115

Şair, Mora'nın fatihi olduğunu sadece kendisinin yazmadığını kaderde kale-

minin dahi onu yazdığını söylemektedir:

Mora'nıñ fâtiĥi oldıġını ben yazmadım sâde

Anı yazmış daħı kilk-i ķader el-ĥamdü li'llâh

K. 7/16

d. Horasan: İran'ın doğusunda kalan bölgedir.

Şair, Horasan'ın bir nazlı sevgilisine gönül vererek, Ceyhun gibi ayağına

akana dek aktığını söylemektedir:

Bir nev-nihâl-i nâz-ı Ħorâsân'a dil verüp

Ceyħûn-veş ayaġına aķdım revâna dek

G. 63/3

e. Nişâbûr: Horasan'ın tarihteki dört başkenti içinde en önemlisidir. Aslında güneşin

doğduğu yer anlamına geldiği için beyitlerde sabâh, subh, subhgâh gibi kelimelerle

kullanılmıştır.

Şair, sevgiliye seslenerek onun gerdanın Nişâbûr sabahına ve kendisinin za-

yıf gönlün çocuğu da hayal beşiğine yeterli olduğunu söylemektedir:

Cânâ yeter śabâĥ-ı Nişâbûr gerdeniñ

Ŧıfl-ı dil-i nizârıma gehvâre-i ħayâl

G. 67/3

f. Isfahan: Safevilerin başkenti olan Isfahan bugün İran sınırları içinde kalır. Sürme

Isfahan'da imal edilir.

Şair, Isfahan'a kadar hayal beşiği dolaşsa da onun kapısının toprağının tozu

gibi sürme bulamayacağını anlatmaktadır:

Bulmaz ġubâr-ı ħâk-i deriñ gibi tûtiyâ

Geşt eyler ise peyk-i ħayâl Iśfahân'a dek

G. 63/4

g. Sebâ: Hicaz ile Yemen arasında kalan bir bölgenin eski adıdır. Melike Bekıs'ın

diyarı olup halkı önceleri güneşe taparken sonra Süleymân peygamberin dinine

girmişlerdir. Bağlık, bostanlık, yeşillik, çimenlik, akarsuları bol ne her tarafı çok

116

güzel bir ülke imiş. Süleyman peygambere hizmet eden bir kuş olup, beyitte “gayb”

kelimesiyle tamlama yapılmış bir şekilde karşımıza çıkmaktadır. Rivayete göre

Süleyman, Sebâ memleketine varınca su aramak için hüdhüdü aradı. Bulamayınca

eğer hüdhüd nerede olduğu hakkında kuvvetli deliller göstermezse ağır cezaya

çaptıracağını söyler. Halbuki hüdhüd su bulmak için Seba'ya gitmişti. Orada ikinci

bir hüdhüdle karşılaştığını ve Belkıs'ı anlatır Bunun üzerine Süleyman peygamber

Hüdhüd'le mektup gönderir ve neticede evlenirler.

Seba şehrinin gaybını hüdhüdü o zaman bir tarih demiştir. Bu dünyanın

Sultan Süleyman'ı uğurlu ve şevkli gelmiştir:

O dem bir hüdhüd-i ġayb-ı Sebâ-peymâ dedi târîħ

Bu dehriñ geldi sa‘d-şevķ ile Sulŧân-ı Süleymân'ı

T. 25/13

ğ. Kandiye:

Kandiye bayrağında vali iken özellikle o eşsiz ve benzersiz vezir, bu yeri

şereflendirmiştir:

Livâ-yı Ķandiye'de vâlî iken ħuśûśiyle

Bu câyı eyledi teşrîf o dâver-i yektâ

T. 19/6

h. Dimetoka:

Az vakitte on da sonunda kirletti. Sürgün yeri olan Dimetoka'yı kendi

kazanmıştır:

Az vaķitde anı da eyledi telvîŝ âħir

Kendi kesb eyledi menfâ-yı Dimeŧoķa'yı

T. 37/18

ı. Bosna:

Bir çocuk Bosna'da Kur’ân hatmemiş olduğundan o şanlı amir eylemiştir.

Allah'ın bağışlaması temennisinde bulunulmuştur:

Ħatm-i Ķur’ân etmemişdi bir ŧıfıl Bosna'da kim

İşte Ĥaķ baġışlasun ol mîr-i źî-şân eyledi

117

T. 23/3

i. Akbâ:

Ħaŧ fülûsı demeden ġayri laķırdı bilmez

Burasıñ śandı o derzü yapılu ‘Akbâ'yı

T. 37/6

IV. Dağlar

1. Dürzi Dağı (Lübnan Dağı)

Bir ayı yüzlüyü Dürzi Dağı'ından getirilerek ademoğulunu çöl süsleyicisi

sanılmıştır:

Getirüp Dürzî Ŧaġı'ndan bir ayı sîmâyı

Śandılar âdem oġulı beyâbân-ârâyî

T. 37/1

2. Kaf Dağı

Dünyanın etrafını çevrelediğine ve aşılmasının imkansızlığına inanılan dağlar

zinciridir.

Şair, onun gözü öyle tesirlidir ki taşlık yer olan Kaf dağını bile eriterek yerin-

de gül bitireceğini anlatmaktadır:

Öyledir te’ŝîri kim çeşmi ta‘alluķ eylese

Senglâĥ-ı Ķâf erir ol dem yerinde gül biter

T. 22/10

3. Tur Dağı

Sina çölünde bir dağın özel adı olup Tûr-ı Sina veya Tur dağı olarak

bilinmektedir. Musa peygamber, kendine inananlar ve Mısır'dan çıkıp giderken

Allah'ın davetiyle bu dağa çıkıp orada Allah ile konuşmuştur. Yine bu dağda Allah'ı

görmek istediğinde bulunur ve Allah dağa tecelli edince dağ paramparça olur.

118

Allah'ın tecellisi bu dağda olmuştur. Gönül Tur dağı olduğuna göre tecelli de

gönle olacaktır:

Veren âfâķa böyle şu‘le ‘aks-i rûy-ı âliñdir

Bu târîkî-i zülf-i arża bâ‘iŝ hicr-i ħâliñdir

Tecellî-baħş olan Ŧûr-ı dile şem‘-i ħayâliñdir

Remîz-i Ve'd-duĥâ ‘ünvân-ı bürhân-ı kemâliñdir

Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir

Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir

M. 24/1

4. Bisütun

Şirin'in emriyle Ferhâd'ın deldiği dağdır. Bugün Bağdat-Hemendân arasında

Kirmân Şah'ın doğusunda kalır. Dik, kayalık ve sarp bir dağdır. Ferhâd, Şirin'e olan

aşkını ispatlamak için onun isteği üzereine dağı kazmayla deler.

Bî-sütûnum tîşe-i Ħüsrev'den almışdır śuyı

La‘l-i Şîrîn'i çü ġonca lâl eder kuhsârımız

G. 41/4

V. Nehirler

1. Kızılırmak

Şair efendisine seslenerek, onun ayrılığıyla kanlı gözyaşları Kızılırmak'a dön-

se şaşırılmaması gerektiğini söyelemketedir:

Dönse Ķızılırmaġ'a firâkiñle ‘aceb mi

Ķan aġlamadan dîde-i giryânım efendim

G. 77/9

2. Ceyhûn

119

Sovyet Ortaasya'sında 2540 km. uzunluğunda bir ırmaktır. Pamir dağlarında

çıkıp Aral gölüne dökülür.

Bir nev-nihâl-i nâz Ħorâsân'a dil verüp

Ceyħûn-veş ayaġına aķdım revâna dek

G. 63/3

3. Nîl

Mısır'ın hayat kaynağı olarak bilinen nehirdir. Ülkeyi baştan başa geçerek

Akdeniz'e dökülür.

Şair kendisine seslenerek, bir içim su gibi olan gönül çeken boy yerine gönül,

Nil gibi durmayıp akmasını istemektedir:

Nîl-veş ŧurmayup ‘Âkif yine aķsun göñül

Bir içim śu gibi ol ķamet-i dil-cû yerine

G. 112/5

VI. Vadi

1. Eymen Vadisi

Musa peygamberin Tur dağında tecellisine mazhar olduğu yere telmih yapıl-

mıştır:

Firdevs'e bir revzen midir Ŧûr-ı muķaddesden midir

Yâ vâdî-i Eymen midir dürli tecellî rû-nümâ

T. 36/3

VII. İçtimâî Hayat

1. Rezm

Eski yaşamın en önemli özelliği yaşam biçimi savaşçı karaktere sahip

olmasıdır. Rezm kavga, savaş, ceng anlamlarına gelmektedir. Divan'da savaş araç ve

gereçlerine yer verilmiştir: ceng, at sürmek, mîh, tîr, tedmîr, zırh, şast, yay, el urıcak,

şemşîr, kûs, a‘dâ, ‘adû, ‘udvân, düşmen, düşmân, leşker, ceyş, eşkiyâ gibi kelimeler

yer almıştır.

Şair, onun savaş arsasına at sürmeye gerek olmadığını dehşetin düşencesiyle

düşmanın kırılacağını söylemektedir:

‘Arśa-i cenge sen at sürmege ĥâcet yoķdur

120

Dehşetiñ fikri ile kendi ķırılur a‘dâ

M. 29/3-9

2. Bezm

Rezmin karşıtı bezmdir. Bezm, içkili ve eğlenceli meclis demektir. Ora da sı-

kıntı olmaz. Herkes mutluluk içinde eğlenir.

(Sevgili) felek rütbesinin gönül alan meclisine girince onun elini öpüp kendi

yüzüne ayağına yüz sürerek dua etmesini anlatmaktadır:

Giricek bezm-i dil-ârâ-yı felek-pâyesine

Elin öp yüzüñ ayaġına sürüp eyle du‘â

M. 29/3-3

Bezm, ilkbahar mevsiminde çemende kırlarda veya bir gülbahçesini gezip

eğlenmek, içki içip çoşmak için rağbet edilen eğlence yeridir. Meclisde saki ortada

durup raks eder. Herkese içki sunar böylece herkesi eğlendirmiş olur:

Gonca, al eteklikle çemen meclisine raksa çıkarak, (beraber) şebnem içkisiyle

aşırı derece neşelenmiştir:

Al eteklikle çıķup bezm-i çemende raķśa

Neş’elenmiş mey-i şebnemle be-ġâyet ġonca

G. 111/5

Bezmin kurulması baharda olur. Bahar nasıl ki etrafı süslendirip neşe

veriyorsa işte bezm zamanlarında da neşe olur, raks yapılır.

Şair, gönüle seslenerek bahar günleri yani o eğlence ve zevk mevsimi geldi-

ğini söylemektedir:

A göñül geldi bahâr eyyâmı

Ya‘nî ol ‘îş u śafâ hengâmı

M. 30/1

Divan'da bezmle ilgili olarak sâkî, câm-ı nâb, mey, mest, şarâb, ‘îş, meygede,

121

kulkul, sâgar, bezmgeh, meclis, câm, humâr, nukl, kanzil, mestâne, piyâle, bâde,

duhter-i rez, mutrib sahpâ, câm-ı sabuh, ser-mest, bâde-keşân, cür‘a, ser-hûş, mah-

mûr, kadeh, peymâne, sebû, testi gibi kelime ve tamlamalarla yer almıştır. Meyhâne

ya da meygede bazı beyitlerde tasavvufî anlamı hatırlatacak şekilde yazılmıştır. Adı

geçen, aşıklar için önemlidir, fakat zahidler aşkın ne olduğunu bilmezler. Onlara göre

zahidin buraya girmesi uğursuzluk olarak sayarlar. Zahidin yolu Allah yolunun tam

tersidir.

Eşek zahit, içki yerinden çıkmamaktadır. Şair de zahit oraya girerek orada

onun canını çıkması temennisinde bulunmaktadır:

Beni çıķmaz der imiş mey-kededen zâhid-i ħar

O da girsün de eger var ise cânı çıķsun

Mf. 11

3. Musikî

Musikî bugünde de olduğu gibi eski toplum hayatında da önemli bir yer

tutmaktadır. Divan'da na‘t-ħân, muŧrib, ney, nây, neyzen, def, ķudûm, zil, sentûr,

naġme-serâ, dil-güşâ, güftâr, güfte, raķs, beste, pey-rev, zemzeme-rîz gibi musikî

terimlerine rastlanılmaktadır.

Neyzenler, ney çalarken bir taraflarına eğilerek çalarlar. Bu hareketleri,

beyitte eğri bakmak (kec bakmak) şeklinde dile getirilmiştir:

Egri baķmaķ mün‘adim ‘aśrında kimse kimseye

Nâyına muŧribde neyzenler meger kim kec baķar

T. 22/9

4. Av

Eski hayatın bir yanını teşkil eden bu hadise genellikle aşık ile sevgili

arasında düşünülür. Divan'da bu konu ağırlıktadır. Beyitlerde śayd, mürġ, aġ, şikâr,

dâm, dâne, mekr, şehbâz, şâhîn, beftere, ķapmaķ, âl gibi kelimeler yer almıştır.

Şahin bakışlı, gönül kuşunu hile ile kapmıştır. Siyah saçının teline bağlan-

mıştır:

Gîsûlarında geçdi günüm ķîl u ķâl ile

‘Ömrüm tükendi âmed ü reft-i kelâl ile

122

Bildim merâm-ı ġamzelerinden su’âl ile

Şâhîn baķışlı murġ-ı dil ķapdı âl ile

Bend etdi târ-ı zülf-i siyâha şikârıdır

M. 11/5

5. Bayramlar

Divan'da, bayram bahsinde ‘îd, kandîl, bayram gibi kelimeler kullanılmıştır.

Hilâl veya hilâl-ebrû denince ilk akla gelen ramazan bayramıdır, çünkü hilâl

göründüğü zaman bayramın başlamasına delalet ettiği gibi aşık da sevgilinin kaşını

görüp bayram eder.

O sevgilinin hilâl kaşını görünce şairin aklına bayram gelmiştir yani kurban

olduğu günler aklına gelmiştir:

Ol hilâl ķaşıñ görüp bayrâm geldi ħâŧıra

Ya‘nî ķurbân oldıġım eyyâm geldi ħâŧıra

G. 115/1

Şair, ay gibi güzel sevgiliye seslenerek ayrılık orucundan yorulmuştur. Ka-

vuşma bayramı geldiği zaman da ona kurban olacağını söylemektedir:

Rûze-i hicrden ey mâh-veşim geldi kelâl

Daħı ķurbânıñ olam gelmeye mi ‘îd-i viśâl

G. 68/1

Bayram gelmeden bir gün önce kandiller yanar. Âşık sevgilinin hilâle benze-

yen kaşını görmüş, kandillerini şevk ile yakmıştır:

O mehiñ ben hilâl ebrûsına baķdım bu gece

‘Îd ķandîllerini şevķ ile yaķdım bu gece

G. 120/1

Bayramlarda insanlar birbirlerine hediye verir. Beyitte, şair meclisine hediye

olarak ‘îdiyye bırakmıştır:

Ĥażret-i Muħliś'iñ ‘Âkif bu ġazel ŧarzında

Bezmine tuĥfe bir ‘îdiyye bıraķdım bu gece

123

G. 120/5

Bayramın zaman ve vakit şereflisi gelmiştir. Bayramın sevgilileri eski derdi

tazelemiştir:

Geldi yine şeref-res-i vaķt ü zamân-ı ‘îd

Dîrîne derdi tâzeledi dilberân-ı ‘îd

G. 17/1

6. Hat Sanatı

Divan'da gubar ve talîk yazıları yer almaktadır. Gubâr hatt ya da hatt-ı gubâr,

küçük yazılan yazılara denir. Gubar yazısı çok ince yazılardır, okunmayacak derece

küçüktür:

Yeni yazının tarzı, akla gelince can ve gönül gözünün cilasına hayal sürmesi

olmaktadır:

Ġubâr-ı ĥaŧŧ-ı nevi ħâŧıra gelince olur

Cilâ-yı çeşm-i dil ü câna tûtiyâ-yı ħayâl

G. 66/7

7. Oyunlar

a. Satranç: Aslı şatrançtır, sadreng diye de bilinir. 64 kareye ayrılmış bir satıh

üzerin-de taşlarla oynanan bir oyundur. Satrancın eski eğlence hayatında önemli bir

yeri vardır. Bu nedenle satranç terim ve deyimleri şiirlere konu olmuştır.

Satraçtaki ruh yani kale edebiyatımızda yanağa benzetilir. Kale, satrancın her

iki tarafındadır. Yanak da yüzün iki tarafındadır. Yanağın üzerindeki ben de satranç-

taki piyondur. Şah ise sevgilidir.

Beydaķ-ı ĥâl-i ruħuñ ķapmaġa şâhım bilseñ

Nice manśûbe-i ferzâne gelür ħâŧırıma

G. 106/8

124

b. Tavla: Beyitte şeş-der, nerrâd, düşeş, zâr tavla terimleri yer almıştır:

Tavla kutusuna benzeyen dünyada çok güzel tavla oynayan olursa zar

uygunsuz bir şekilde düşeşle düzeni bozar:

Žannım bu şeş-der-i cihânda nerrâd olursa da

Bir nâ-be-câ düşeşle nižâmıñ bozar zâr

G. 31/5

c. Çevgân: Bir meydanda ata binerek eldeki sopa (çevgân) ile topa (gûy) vurma şek-

linde oynanan bir oyundur. Bu oyuna çevgân oyunu da denir.

Beyitte gûy doğrudan kullanılmamış, onun yerine top yazılmıştır. Böylece

top sevgilinin yüzüne; saç da çevgâna teşbih edilmiştir:

Dil-rübûde idügim bilmiş o zülf-i çevgân

Ķar ŧopı atdı baña eyledi ya‘nî îmâ

G. 9/4

ç. Güreş: Güreşmek, bizim en eski oyunlarımızdandır.

Pehlivan bin kez avlayınca yayını asar. (Sevgilinin) her bir bakışı bin kez atan

pehlivandır. Şair, kaşlara bakılması gerekmektedir, çünkü ona çifte keman söyleye-

cektir:

Her bir nigâhı biñ kez atar pehlevân imiş

Baķ ebruvâna çifte kemân söylerim saña

G. 3/3

d. Bâzîçe: Kelime anlamı olarak oyuncak, oyun, eğlence anlamına gelmektedir.

Oyuncak, çocuklara mahsustur:

Hep saña maħśûśdur ey ŧıfl-ı nâz-ı şîr-ħˇâr

Böyle nâz u şîvecik bâzîçe-i ŧıflânecik

125

G. 64/3

e. Lu‘b: Kelime anlamı olarak oyun ve eğlence demektir. Divan edebiyatında sevgi-

linin oyuncağı aşıktır:

Kuvvetli gönülden sakınmak gerekir, çünkü o bilinen oyunlardan değildir. Ne

yârin kıl gibi beline bağlanmasından ne de hançerinden vazgeçilmelidir:

Degildir bildigiñ lu‘b el-ĥaźer sen ey dil-i zûr-bâz

Ne baġlan mûmiyân-ı yâra pek ne ħançerinden geç

G. 15/3

8. Süslenme

a. Kıymetli Madenler ve Taşlar

aa. Altın, Zer: Altın hem para hem de süs eşyası olarak kullanılan kıymetli bir ma-

dendir.

Şair kalemini altın saçan kaleme benzetir:

O dürr-i şâhvâr-ı şevkete târîħ içün ‘Âkif

Alınca deste ben de şevķ ile kilk-i zer-efşânı

T. 25/12

Öyle bir er ki tek bakışta toprağı altın eder. Onun dergahının iksir toprağı

dense yakışır:

Öyle bir er ki yek nažar etse türâba zer eder

Dergâhınıñ iksîr eger ŧopraġıdır dersem sezâ

T. 36/8

ab. Sîm (Gümüş):

Sevgilinin teni gümüşe benzetilmiştir:

Gül-i terden daħı terdir ruħuñ ey yâr seniñ

Ġonca bî-rûĥdur ey şûħ degişmem deheniñ

126

Bir śoġuķ sözdür eger ķar desem sîm-teniñ

Şâm u Hind ü Ĥabeş'e vermem efendim o beniñ

Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña

M. 18/2

“Sîm-âb” civa anlamına gelmektedir. Civa sıfırın altına 40 derece altında

katılaşır; civa akıcı olduğu için bir yere bulaşmaksızın akıp gider.

Sevgilinin kolu sîmâba benzetilmiştir:

Evvel âb-ı sîmi mîzâb-ı tenâsübden döküp

Śoñra taħmîr eyleyüp nâz ile bâzû eylemiş

G. 46/6

ac. La‘l: Kırmızı ve değerli bir süs taşıdır. La‘l madeni yerden beyaz olarak çıkarmış.

Sonra kanlı taze ciğere batırıp güneşe koyup kızartırlarmış.

Gönül, ayrılığın meclisinde keder çekmiş, gece ise içki bulamamış. Kadehe

benzeyen dudağın ayrılığıyla niçin ciger kanının çektiği sorulmaktadır:

Gece mey bulmamış dil bezm-i hicrinde keder çekmiş

Firâķ-ı câm-ı la‘liñle niçün ħûn-ı ciger çekmiş

G. 49/1

aç. Dürr, İnci, Lü’lü, Le’âlî, Şehvâr, Gevher, Güher, Mücevher: Divan'da

üzerinde en çok durulan kıymetli madenlerden biridir.

Şair, o zaman cevher yağdıran kalemini şevkle alarak, vasfında neşe şaçanla

nice inci eylemiştir:

Alup kilk-i güher-bârı o dem şevķ ile vaśfında

Nice dürr ü le’âlî eyledim efşân şeŧâretle

T. 10/8

İnci, yağmur damlasının istiridyeye düşmesiyle meydana geldiğinden denizle

birlikte anılmıştır:

Ben o deryâ-yı dür-âlûde-i śâf-ı ‘aşķım Dökemez seyl-i sirişkim ħâr u ħâşâk baña

127

G. 5/5

ad. Zümrüd, Elmâs, Yâkût: Zümrüt, kıymetli ve yeşil bir taştır. Üzerinde zümrüt

bu-lunduran kişiye akrep ve yılan yaklaşamaz. Hatta yılan onları görünce kör

olurmuş.

Zümrüdü gören yılan kör olduğu gibi aşağılık düşman da o kılıcı görünce kör

olacaktır:

Lem‘a-i bâriķa-i tîġ-ı zümürrüd-fâmıñ

Kör eder düşmen-i dîni heme-çün dîde-i mâr

M. 29/4-4

Elmâs, aslı maden kömürü olan çok kıymetli cevherdir. Madenler içinde en

değerli olanıdır. Elmasın kırıntıları da zehir olarak bilindiğinden ölmek isteyenler

bunu içerlermiş.

Sevgilinin yan bakışı âşığın yarasına çok küçük elmas parçaları eker. Âşığa

ihsan eylediği merhemi görmüşlerdir.

Hep rîze elmâs eker yâreme ġamzeñ

Üftâdeye baħş eyledigi merhemi gördük

G. 60/2

Yâkût, diğer kıymetli taşlardan ağırdır. Beyitte şarap olarak kullanılmıştır.

Meclisde gehî câm ile sür nuķl-ı lebinde

Sâķî mey-i yâķûtî bize sürmeze gelmez

G. 43/4

ae. Sadef: İnciyi yapan hayvandır. Nisan ayında deniz yüzüne veya sahile çıkarak

ağzını açar ve yağmur tanesini yutarmış. İşte bu yağmur tanesi daha sonra inciye

dönüşürmüş.

Sadef ağza benzetilirse dişler de inci olur.

128

Śadef-âsâ femin gördükde … yâriñ

Çözildi ŧurresinden dişleri incüye dek gitdi

G. 131/5

af. Mercân:

Şair, kendisinin elinde bir gül renkli kadeh, cihanda ise zahitlerin elinde mer-

candan yapılmış tespih taneleri olmasını istemektedir:

Benim destimde bir câm-ı mey-i gül-reng olsun da

Cihânda sübĥa-i mercânlar zühhâdıñ olsun hep

G. 14/2

ag. Mermer, Fûlâd(Çelik), Ahen(Demir):

Şairin âhı çok yakıcı olduğu halde sevgiliye tesir etmemiştir. Sevgilinin kalbi-

ne demir mi memer mi desem diye sormaktadır:

Etmedi gitdi saña sûziş-i âhım te’ŝîr

Bilmem âhen mi desem ķalbiñe mermer mi desem

G. 75/2

b. Güzel Kokular:

ba. Misk, Müşg: Misk, Hıta ülkesinde yaşayan bir çeşit ceylanın göbeğindeki urdur.

Şair, hoş kokulu perçemine Rûm miski denilse bile az olacağını şöyle dile

getirmektedir:

Nedir ol kendine maħśûś edâlar o ħırâm

Misk-i Rûmî der isem perçem-i -i ħoş-bûyına az

G. 44/4

bb. Anber; Abîr: Hint denizlerinde yaşayan bir çeşit ada balığından elde edilen yu-

muşak, yapışkan ve kara renkte güzel kokulu maddedir.

Saç anber kokusuna benzetilmiştir:

Nâ-gehân dûş oldı çeşmim zülf-i ‘anber-bûlara

129

Bir libâs-ı sâġar-ı gül-fâm geldi ħâŧıra

G. 115/4

bc. Kâfûr: Uzakdoğu ülkelerinde yetişen ve tıpta kullanılan bir çeşit bitkiye denir.

Çi-çeği papatya çiçeğine benzer. Asıl beyaz kâfûr bu ağacın yapışkan olan zamkı

imiş,

renkli ve yarı şeffaf ve kolay kırılan, kuvvetli kokan bir madde imiş. Eski tıpta üçün-

cü dereceden soğuk ve kuru bilinir. Kâfûr çok güzel kokarmış. Kâfûr ağacının kendi-

si büyük, odunu ok ve yumuşak olurmuş. Kâfûr ağacının iç kısmında bulunurmuş.

Kâfûr renginin beyaz olması nedeniyle gerdene benzetilmiştir:

Firâķ-ı gerden-i kâfûrı fikr-i küfr-i zülfüñle

Gelüp şeb-tâ-seĥer efġânımı gördüñ begendiñ mi

G. 12022

bç. Gül suyu (Gül-âb):

Gül suyu göz yaşına teşbih edilmiştir. Gül yüzlünün ayrılığıyla gönül de ateş

gibi yanmaktadır. İnbik de, gül suyunun gözyaşının damlasının olduğu dile getiril-

miştir:

Hicr-i gül-rûyuñ ile dilde yanar âteş-vâr

Ķaŧre-i eşk-i gül-âb olmada dedim inbîķ

G. 55/2

bd. Koku (Bû): Divan'da bûy-ı ‘iśyân, şemme-i Yûsuf, bûy-ı ter-pirâhen, zülf-i

‘anber-bû, ġıdâ-yı rûĥ-ı bûy-ı ħûb, cem-i ĥûş-bûy, bûy-ı serv-i ser-efrâz, bûy-ı laŧîf,

bûy-ı cünûn, şemme-i ferâĥ gibi kelime ve tamlamalarla yer almıştır.

Şair, sevgilisinin gömleğini gül ve semen yaprağına benzetir. Bu bedenin la-

tif kokusuna karışmıştır:

Bûy-ı laŧîf-i cismiñ ile etmiş imtizâc

Berg-i gül ü semenle mi pirâheniñ seniñ

130

G. 61/3

c. Süs Eşyaları :

ca. Sürme, Vesme, Tutiyâ: Göze sürülen ilaca sürme denir. Sürme siyah renkte olur.

Toz halde olup göze hem güzellik hem de görüş kuvveti verir. Göze sürülüşü, aslının

bir cevher oluşu, Isfahan'dan getirilmesi gibi yönleriyle karşımıza çıkmaktadır. Be-

yitlerde ġubâr, ħâk, der, siyâh, dîde, Isfahân gibi kelimelerle yer almıştır.

Şair siyah kaşlarına sürme istememektedir.

Seyr et o ebruvân-ı siyeh vesme istemez

Baķ ol ‘iźâr-ı ala amân dîde sürmeli

G. 125/6

cb. Tarak (Şâne):

Alın saçı bu gece açılmış, tarak teller koparmıştır. Birçok deliler bu gece zin-

cir kırmıştır:

Teller ķopardı şâne açup ŧurreler bu şeb

Zencîr ķırdı bir nice dîvâneler bu şeb

G. 11/1

cc. Yelpeze:

Şaire göre hiç kimse soğuk zahitle arkadaş olmak istememektedir, çünkü kış

mevsiminde istek eline yepalze gelmeyecektir:

Hîç ķanı śoġuķ zâhid ile ülfet olur mı

Sermâda yed-i raġbete çün yelpeze gelmez

G. 43/8

cç. Hokka, Dürc:

Şairin kalemi dilberin inci hokkalı dudağından bahsetmiştir. Bu gün halka in-

ci saçsa gereksiz değildir:

Etdi ħâmem leb-i dürc-i dür-i dilberden baĥŝ

Ħalķa beźl-i güher etsem bu gün itlâf degil

G. 65/2

131

Temiz dudağına inci ve gevher hazinesi mi yoksa ağzına kadar dolu cevher

hokkası mı denilse daha uygun olup olmadığı sorulmaktadır:

Dehen-i pâkine genc-i dürr ü gevher mi desem

Yâ leb-â-leb ŧolu bir ĥoķķa-i cevher mi desem

G. 75/1

cd. Ayna, Ayîne, Mir’at: Beyitlerin bazılarında ayna tasavvufî açıdan ele alınmıştır.

Bazen sevgilinin yüzü aynaya benzetilmiştir. Papağana konuşma öğretmek için ayna

kullanırlarmış. Bir kişi, kuşu aynanın önüne koyup kendisi aynanın arkasında gizle-

nir ve konuşmaya başlarmış. Aynada kendisini gören kuş bu sesi kendisi gibi bir ku-

şun sesi sanarak taklide başlarmış. Yine kuşlar şeker ile beşlenirmiş.

Şair, papağan yaratılışlıya seslenerek o konuşmaya başlamıştır. Hayal ayna-

sında o şekerli dudağı görmüşlerdir:

Güftârına geldiñ meger ey ŧûŧî-i ŧab‘ım

Mir’ât-ı ħayâlinde o sükker-femi gördük

G. 60/6

9. Giyim-Kuşam

a. Kumaşlar: Kumaşlardan atlas, zer-beft, zer-dûz Divan'da yer almaktadır:

Kumaşlardan atlastan bahsedilmiştir:

Bâr oldı cismine aŧlâs ķabâ ey gül beden

Çeşm-i bülbül câmedir enseb saña nev-rûzdur

G. 32/3

b. Giyecekler: Divan'da ‘abâ, pûş, câme, şâl, şâl-vâr, siyâb, kâle, peştâmel, pirehen,

nikâb, destâr, semûr, dâmen, libâs, hil‘at, haftâ, peçe, yaka, kîse, ser-pûş gibi kelime-

lere yer verilmiştir.

Şair, bir ucu telli siyah şala bürünmüş görmüştür. Perçem, ölmüş gönül için

matem etmektedir:

Bir ucı telli siyâh şâla bürünmüş gördüm

Küşte-i ‘aşķı içün etmede mâtem perçem

132

G. 80/2

Hem beyaz elbise giyerek hem de beyazılığı yüzüne sürerek sahra gelini aca-

yip kocakarıya dönmüştür:

Hem beyâż câme giyüp hem sürüp aķlıķ yüzine

Bü'l-‘aceb pîre-zene dönmüş ‘arûs-ı śaĥrâ

Kt. 3/4

10. Padişah ve Çevresi

a. Padişah: Divan'da sulŧânım, sulŧân-ı cihân, bendegân-ı bâb-ı sulŧânı, pâdşâh, şâh-ı

kişver-ârâya, şâh-ı mülk-i miĥnetim, śulb-i ĥâķân-ı zamân gibi kelime ve tamlamlar-

la yer almıştır.

Şair, cihan sultanı Mahmud Han'ın bereketi ile şeref burcunda cilveli bir ay

parçası olduğunu dile getirmektedir:

Ya‘nî sulŧân-ı cihân Maĥmûd Ħân'ıñ yümn ile

Oldı bir meh-pâresi burc-ı şerefde cilveger

T. 22/3

Şair, dünyaya böyle padişah gelmediğini bir benzerini felek eğer gördüyse

söylemesini istemiştir:

Gelmemişdir ĥâśılı dünyâya böyle pâdşâh

Söylesün bir miŝlini gerdûn gördiyse eger

T. 22/12

b. Saray: Padişah ve çevresi anlatıldığına göre kaldığı yerde saray olacaktır.

Divan'da

gülşen-sarây-ı devleti, sarây-ı müte‘âl-i bünyâd,sarây-ı luŧfın, zîb-i sarây-ı mînâ,

helâk-veş-i sarây-ı dilleri, gülşen-sarây-ı nev-zemîn, sarây-ı dilde, sarây-ı göñlüm

gibi kelimelerle karşımıza çıkmaktadır.

Şair, beyitte devlet sarayının gülbahçesinin ebedî olması temennisinde bulun-

muştur:

Nâmı ebu'l-feraĥ ebu'l-iķbâl olup hemân

Gülşen-sarây-ı devleti bulsun ebed beķâ

133

T. 11/25

Gönül saraya benzetilmiştir:

Görenler dediler semt sarây-ı dilde yanġıñ var

Bu devr-i sîne-i sûzânımı gördüñ begendiñ mi

G. 122/5

c. Taht: Hükümdar koltuğu ve padişahlık makamına denir.

Bunda yatur bir pâdşâh âgâh dil-i pür-intibâh

Feyż-iĥtişâm himmet-sipâh bir taĥtgâh dense sezâ

T. 36/4

ç. Tâc: Hükümdarların resmi günlerinde başlarına giydikleri işlemeli ve mücevherli

başlığa denir. Divan'da nuħbe-i tâcü'l-vüzerâ, bihîn-güher-i tâc-ı evliyâ, ser-i tâc-ı

nazîfân, tâc-ı gevher, tâc-ı ser, tâc-ı devlet, baş tâcı, tâc-ı ser-i ibtihâcı, ser-tâc-ı şâh,

tâc-ı âftâb, zîb-i şâh-ı tâc-ı ser, ķımme-i tâc-ı hidâyet gibi kelime ve tamlamalarla

yer almaktadır.

Taçların mücevherli olduğu anlatılmıştır:

Ser-be-zemîn-i dergeh-i vâlâña yüz sürüp

Geldim eyâ bihîn-güher-i tâc-ı evliyâ

Kt. 2/1

d. Mühür:

Başa geçen padişah her türlü yetkiyi verme gücüne sahiptir. Mühür de bunun

alâmetidir:

Ey mühürdâr-ı veliyyü'n-ni‘amı sulŧânım

Ħâŧır-ı nâzikiñ ey menba‘-ı irfân nicedir

Evvelâ maķśad-ı ķuśvâ o ehemm-i maŧlûb

Ol veliyyü'n-ni‘am-ı ĥaydar-ı devrân nicedir

M. 1/1

134

Mühr-i Süleyman, Süleyman peygamberin yüzüğüne verilen addır. Bu yüzü-

ğün üstünde İsm-i Azam yazılı imiş. Süleyman bununla bütün yaratıklara hükmeder-

miş. Bu mühür üzerinde iç içe girmiş iki eşkenar üçgen bulunurmuş. Yahudiler bu

işaretteki her bir açıya bir peygamber isnat ederler.

Şair, o devrin manevî şahının başparmağında bi Süleyman mührünü gördüğü-

nü ve onun parladığını söylemektedir:

Dıraħşân oldı gördüm ma‘nevî ol şâh-ı devrânıñ

Ser-i engüşt-i iķbâlinde bir mühr-i Süleymânî

T. 25/7

e. Nevbet: Resmî yerlerde muayyen vakitlerde çalınan davula denir:

Öyle bir vezir ki adalet süsleyen biridir. Nevbetini şahane bir şekilde çaldır-

maktadır:

Bir vezîr-i ‘adâlet-ârâsıñ

Çaldır ol nevbetiñi şâhâne

Kt. 7/2

f. Kûs: Kelime anlamı büyük davuldur. Kös, davulun 8-10 misli büyüklüğündedir.

Deve sırtında taşınır ve kûs-ı hâkânî denir. Harp meydanında zafer bununla ilan edi-

lirdi. Davul anlamında kullanıldığında “kûs-ı rıhlet” tamlamasını kurar.

Şair, hayret mülkünün şahıdır. Akıl ona arkadaş değildir. İnilti davulu, dert ve

gamın askeriolduğunu söylemektedir:

Şâh-ı mülk-i ħayretim olmaz ħıred hem-pâ baña

Kûs-ı enînim ceyş-i derd ü ġam siyâhımdır benim

G. 89/8

g.Vezîr :Kelime anlamı olarak valilik, vekillik gibi yüksek rütbelerde bulunan

“Paşa” ünvanını taşıyan kimseye denir.

135

O eşi ve benzeri olmayan vezirin nimet sahibidir. Bu yüzden ona yeni tarz

başka dualara ihtiyaç vardır:

Çün veliyy-i ni‘metiñdir ol vezîr-i bî-nažîr

‘Âkifâ lâzım aña ġayr-ı du‘â-yı nev-zemîn

G. 97/12

ğ. Şehzâde: Şahın oğludur.

Şair, şehzâdeler ışığı ile çok nurlu âlemi ettiklerini anlatmaktadır:

Ede şehzâdegân ile żiyâsı ‘âlem-i pür-nûr Cihânı eyledikçe ŧal‘at-ı ħûrşîdi nûrânî

T. 25/11

h. Düstûr-ı mükerrem: Kanun, nizam üzere hareket eden vezir veya sadrazamlarla

vezirlere tazim makamında verilen ünvana denir.

Şair, onun namına vezir denildiğini; fakat şairler ülkesinde yeni padişah oldu-

ğunu şöyle dile getirmiştir:

Öyle düstûr-ı mükerrem ki denilmiş nâmına

Mülket-i eş‘ârda fermân-revâ-yı nev-zemîn

G. 97/9

ı. Kâtib-i dîvân : Osmanlılarda yazı işlerine bakan kimsedir.

Bilgili olan divan katibidir:

Öyledir dânişî de kâtib-i dîvânı eger

Farķa ķudret yoķ Azâzil de ķosa imżâyı

T. 37/11

i. Defterdâr: Bir vilayetin para işlerini idare eden kimse, eskiden maliye vekiline

verilen ünvandır.

Defterdar emrin sonuna memur kılındı. Sonra benzersiz son ve güzelliğin

yakını olmuştur:

136

Ħitâm-ı emrine me’mûr ķılındı defterdâr

Ķarîn-i ĥüsn ü ħitâm oldı soñra bî-hem-tâ

T. 19/13

j. Enderûn, Tîmâr: Devlet memuru, idareci, komutan ve sanatkar yetiştirmek

amacıy-la kurulan saray okuluna Enderûn denilmiştir. Enderun mektebi, Osmanlı

devlet ha-yatına çok sayıda sadrazam, vezir, yüksek rütbeli asker, hattat, şair,

müzisyen, res-sam ve minyatür ustası yetiştirmiştir. Timar ise beslediği sipahilerle

harbe giden bey-lere öşür almak üzere ayrılan arazidir.

(Sevgilinin) ayva tüyünün timara çıkıldığı sanılmamalıdır. Enderun'dan gel-

miştir. Güzelliğin fermanı için de yoklamacıdır:

Tîmâra çıķdı śanma ħaŧıñ Enderûn'dan

Gelmiş berât-ı ĥüsni içün yoķlamacıdır

G. 18/5

k. Fermân: Bir iş hususunda padişah tarafından çıkarılan yazılı emre denir.

Fitne sahipleri, onu fermanına, emrine rıza vermek zorunda kaldıklarından

huzur bulamamışlardır:

Erbâb-ı fitne bulmadı âsâyişe maĥal

Vermekden özge emrine fermânına rıżâ

T. 3/8

l. Menşûr, Berât, Tuğrâ:

Menşûr, padişah tarafından yanındakilere vazife bağışladığını bildirir yazılı

belgeye denir. Berât, Osmanlı devlet teşkilatında birisine tahsis edilen nişan, rütbe,

memurluk maaş vb. bir yazılı belge ile vesikalandırılırdı. Beratın üzerinde padişahın

tuğrası bulunurdu. Tuğrâ, Türk padişahlarının imza ve alameti olan özel şekline de-

nir. Ahitnâme, fermân, berât, nâme-i hümâyûn, para, kitâbe vs. yerlerde kullanılırdı.

Daha sonraları pul, senet, bayrak ve resmi evrakta da kullanılmıştır.

Onun güzelliğin fermanı kıl kalemle yeni yazı yazmıştır. Şeref kaşları tuğra-

lanarak menşuru bulmuştur:

Ķıl ķalemle ħaŧŧ-ı nev yazdı berât-ı ĥüsnüñ

137

Buldı menşûrı şeref ķaşları ŧuġrâlanarak

G. 59/2

11. Yiyecekler

Divan'da yiyeceklerden nemek, nân, yumurta, sükker, kebâb, şeker, tuz, şer-

bet ve bâdâma yer verilmiştir.

Şair, bu gazel tarzlı şiiri yüce yaratılışlı papağana naz ile söyletmek için aklı-

na şekerli badem geldiğini söyelmektedir:

Ŧûŧî-i ŧab‘-ı ‘azîzi nâz ile söyletmege

Bu ġazel ŧarzı şeker-bâdâm geldi ħâŧıra

G. 115/5

12. Mimarî

Sarây, kâşâne, kasr, çâh, çeşme, kapu, der, bâb Divan'da adı geçen yapılardır.

Şairimiz, yapılardan bahsederken Mimar Sinimmâr tarafından şimdiki Necef'in

yerinde bulunan Havernak, Hîre şehrinde yapılmış bir köşktür. Köşkü Yezircd'in

yaptırdığı sanılmaktadır. Bu köşk çok güzel ve çok büyük imiş. Bundan dolayı da

beyitlerde övülmüştür.

O, bu temiz bünyeyi temizledi; fakat parlaklıkta Havernak köşkü ona eş ola-

maz:

Ya‘nî bu bünye-i pâkîzeyi ŧarĥ eyledi kim

Revnaķında olamaz ķaśr-ı Ħavernaķ aña eş

T. 18/2

13. Tabâbet

138

a. Hastalıklar: Divan'da adı geçen delilik, sevgiliye duyulan aşk deliliğe neden olur

çünkü akıl ile gönül devamlı savaş halindedir. Akıl gittiği zaman delilik ortaya gider.

Aşk, aklı tanımaz.

Şair, gönle seslenerek şifa evine düşmek gerekli olduğunu, çünkü baharın gel-

diğini söylemektedir. Delilik evine onda devalar edinilmelidir:

Dârü'ş-şifâya düşmelü ey dil bahârdır

Dâ’-i cünûna anda devâlar edinmeli

G. 105/4

Şair, deli gönle çare bulunmasını, sevgilinin kahkülünü boynuna zicir edilme-

sini istemektedir:

Dil-i dîvâneme tedbîr edesiñ

Kâkülüñ boynuma zencîr edesiñ

M. 30/62

b. Tıpla İlgili Bazı Kavramlar: Divan'da bîmâr, haste, dâ’, dermân, devâ, şifâ, zehr,

şerbet, merhem, ma‘cun gibi kelimeler yer almaktadır.

Göz ve gönül hastadır:

Çeşm-i bîmâr-ı ġamıyla bu dil-i ħastemiziñ

Ŧab‘-ı Soķraŧ bulamaz nükte-i dermânımızı

G. 127/3

Ma‘cûn hamur kıvamında olan süzme afyonun adıdır. Divan'da bir beyitte

geçmektedir.

Şair, sevgilinin hayat bahşının dudağının macun şekerinden hasta gönüllere

deva lutfu olmasını istemektedir, çünkü nevruz gelimiştir:

Ķand-ı ma‘cûn-ı leb-i baħş-ı ĥayâtıñdan seniñ

Eyle ħaste-dillere luŧf-ı devâ nev-rûzdur

G. 32/2

14. Alış-Veriş

139

Divan'da alış-veriş alâkalı olarak bâzâr, kâr, naķd, nuķûd, bahâ, ĥîle gibi keli-

melere rastlanılmaktadır:

Şair, o şuh pazarının isteğinin en kıymetli şeyin gönül olduğunu; fakat gönlün

pazarlığa gelmeyecek kadar pahalı olduğunu söylemektedir:

Maŧlûbı naķd-i cândır o bâzâr-ı şûħuñ

Gelmez göñül pazârlıġa pek bahâcıdır

G. 18/6

Şair, orta malı güzel kadına gönül verilmemesi gerekmektedir, çünkü vefalı

olmadığını söylemektedir. Böylece öyle kararsız güzel, âşığına yâr olmayacaktır:

Verme dil şâhid-i bâzâra vefâdâr olmaz

Öyle hercâyi güzel ‘âşıķına yâr olmaz

G. 39/1

15. Yazı İle İlgili Hususlar

Divân'da yazıyla ilgili olarak hat, kalem, hâme, kilk, kâğıd, pergâr, mecmua,

safha gibi kelimelere yer verilmiştir:

Kalem her şeyden önce ilmin temelidir. Levh-i mahfuzda olacak şeyleri yazan

bir ilahî kalem vardır. Allah her şeyden önce Levh ile Kalem'i yarattı. Tasavvufa

göre Levh, Allah'ın bilgisi; Kalem de irâdesidir. Bu yüzden Kalem'e “akl-ı kül” veya

“akl-ı evvel” diyenler de vardır.

Şair, onun türlü özellik ile büyüklük nüshası olduğundan Cenâb-ı Settâr'ın

onu kalem ve kılıç sahibi ettiğini dile getirmiştir:

Dürlü ħâśiyet ile nüsħa-i ekbersiñ kim Seni źî-seyf ü ķalem etdi Cenâb-ı Settâr

M. 29/4-2

Şair kalemini tercüman olarak değerlendirir, çünkü düşündüklerini kalem va-

sıtasıyla söylendiğini anlatmaktadır:

Degil ‘arż-ı hüner Müştâķ ħâmem tercemân olmuş

140

Diliñ eş‘âr ile dildâra mecbûriyyetin söyler

G. 29/5

16. Gemi İle İlgili Husular

Divan'da gemi anlamına gelen fülk, bâdbân, keştî kelimelerine ayrıca yelken

ve gemiyi yerinde mıhlamak için denize atılan zincri ve bu zincirin uçundaki çapa

olan lenger yer almıştır:

Şair, gönlünü aşk gemisinin tevekkül denizine bırakmıştır:

Dil śaldı fülk-i ‘aşķını baĥr-ı tevekküle

Ne bâdbân-ı himmeti ne mâ’ ħudâsı var

G. 19/4

17. Bazı Tipler ve Meslek Erbabı

Divan'da sâki, serhûş, pîr, şeyh, mollâ(monlâ), çoban, mimâr, kocakarı(pîre-

zen), cellâd, pehlevan, esir, zûr-bâz, bâġbân, mihmân, ‘arûs (gelin), tıfl(çocuk), oğlan,

kardaş, kız, duhter, peyk, ħuddâm, kayıkçı, bevvâb, ferrâş, derbân, haddâm, nigehbân,

gulâm, bende, gedâ, kannâd, leşker, ‘asker, ceyş, rehber, hâce, kârbân, muġbeçe,

attâr, bây, fakr, nâtûr, sebâk-âmûz, deryûze, kûhken(dağ kazıcısı) gibi tipler ve

meslek erbâbı da zikredilmektedir.

Şair, o aşk canbazına seslenerek talihin çenberinden geçebileceğini şöyle dile

getirmiştir:

Hüner ma‘lûm geçmez bir pula ħûbâna zer lâzım

Sen ey cânbâz-ı ‘aşķ ister sipihriñ çenberinden geç

G. 15/2

141

Dilencilerin kapı kapı dolaşması, suyun bahçede dolaşmasına benzetilmiştir:

Gezdirüp gülşen-i bâġı śu śu

Diyesiñ işte ġulâmımdır bu

M. 30/63

18. Sihir

Güzellik hazinesini yılana benzeyen büyülü saç beklemektedir:

Târ-ı gîsûlarıdır śanma dökülmüş ‘Âkif

Genc-i ĥüsnüñ gözedir mâr-ı muŧalsam perçem

G. 85/9

19. Telakki ve İnanışlar

İksîr, Ortaçağ kimyacılarının çok tesirli ve herhangi bir maddeyi altına

dönüştürecek kadar kuvvetli olduğuna inandıkları bir maddedir.

Eğer sevgilinin dergahının toprağı iksir denirse uygundur, çünkü öyle bir er ki

tek bakışta toprağı altın eder:

Öyle bir er ki yek nažar etse türâba zer eder

Dergâhınıñ iksîr eger ŧopraġıdır dersem sezâ

T. 36/8

Ölen kişiye mezar taşı dikilir. Beyitte sevgilinin resmi mezar taşına akseylese

Mani'nin canına cesedinden ateş düşecektir:

Merķadi ŧaşına ‘aks eylese resm-i ħûbı

Rûĥ-ı Mânî'ye düşerdi cesedinden âteş

T. 18/3

Kötü bir rüya ile uyanan kişilere hayır olsun denir. Şair, gönlün korkuyla

uyandığını söyleyerek hayır olsun der.

Ħavf ile uyandıñ gece ey dil ħayır olsun

Rü’yâda meger mâr diyü perçemi gördük

G. 60/9

Âşık olan kişi uykusuz kalır, çünkü âşıkların derdi gece artar:

142

Nedir bu uyħusuzluķ ĥâli cânâ çeşm-i mestiñde

Ŧutulmuş sen gibi aħşâm mı serşâra besbelli

G. 126/3

Zümrütü gören yılan kör olur:

Lem‘a-i bâriķa-i tîġ-ı zümürrüd-fâmıñ

Kör eder düşmen-i dîni heme-çün dîde-i mâr

M. 29/4-4

Elmâs kırıntıları yarayı tahriş etme özelliğine sahiptir. Yaranın iyileşmesi de

merhemle olduğu söylenmektedir:

Hep rîze elmâs eker yâreme ġamzeñ

Üftâdeye baħş eyledigi merhemi gördük

G. 60/2

Halk arasında “Mühür kimdeyse Süleymân odur.” sözü meşhurdur. Süleyman

hem peygamber hem de padişahtır. Mührüyle her güce sahiptir. Padişahlar böyle bir

güce sahiptir:

Ey mühürdâr-ı veliyyü'n-ni‘amı sulŧânım

Ħâŧır-ı nâzikiñ ey menba‘-ı irfân nicedir

Evvelâ maķśad-ı ķuśvâ o ehemm-i maŧlûb

Ol veliyyü'n-ni‘am-ı ĥaydar-ı devrân nicedir

M. 1/1

Padişahlar, Allah'ın yerdeki gölgesi olduğuna inanılır:

Cenâb-ı Ĥażret-i Maĥmûd Ħân-ı žıll-ı Rabbânî

Ŧanîn-i kûs-ı ‘adli ķaplamıştır çâr-erkânı

T. 25/1

20. Gelenek ve Görenekler

Padişah başa geldiği zaman nevbet çaldırır:

Bir vezîr-i ‘adâlet-ârâsıñ

143

Çaldır ol nevbetiñi şâhâne

Kt. 7/2

Padişahlar, asayiş bozulduğu zaman bu durumu düzeltmek için fermân çıka-

rırlar. Buna herkes uymak zorundadır. Beyitlerde padişah fermân-revâ olarak kar-

şımıza çıkmaktadır:

Öyle düstûr-ı mükerrem ki denilmiş nâmına

Mülket-i eş‘ârda fermân-revâ-yı nev-zemîn

G. 97/9

Bayram gelmeden bir gün önce kandiller yanar:

O mehiñ ben hilâl ebrûsına baķdım bu gece

‘Îd ķandîllerini şevķ ile yaķdım bu gece

G. 120/1

Bayram, ayın hilâl şeklinde görülmesiyle başlar:

Ol hilâl ķaşıñ görüp bayrâm geldi ħâŧıra

Ya‘nî ķurbân oldıġım eyyâm geldi ħâŧıra

G.115/1

Papağanlar konuşmaya alıştırılırken ayna kullanılır ve şekerle beslenir:

Güftârına geldiñ meger ey ŧûŧî-i ŧab‘ım

Mir’ât-ı ħayâlinde o sükker-femi gördük

G. 60/6

Deliler zincire bağlanır:

Dil-i dîvâneme tedmîr edesiñ

Kâkülüñ boynuma zencîr edesiñ

M. 30/62

21. Diğer Eşyalar

Divan'da tabak, perde, mühür, micmer, inân, nerdbân(merdiven), terâzû,

tesbih, sübha, asâ, keşkül, çârûb(süpürge), tîşe(kazma), çenber, ceres, sifâl, şîşe,

144

kadeh, câm, sâgar, nemekdân, inbik, çerâğ, meş‘al, meş‘ale, kandîl, şem‘, fânûs,

mînâ, fetîl, zencîr, pûte, minder, mâr-pîç, sâbûn gibi eşyalara rastlamak mümkündür.

Beyitte tabaklamak yemek anlamında kullanılmıştır:

Śayd etme muĥteremdir o ŧavşan-ı tâzesin

Dün gece anı gizlice vardım ŧabaķladım

G.76/2

Şair, gönlünün terazinin gözüne bağlanmasını istemektedir:

Ŧaşlar ile ķo beni dögsün o şûħ-ı ‘aŧŧâr

Baġlasam sînemi tek kef-i terâzû yerine

G. 112/3

Tesbih ve asayı riya ile kullanıldığı anlatılmaktadır:

Elde tesbîĥ ü ‘aśâ öyle mürâ’î bu kim

Žâhirî sübĥa çeker gizlü çeker śahbâyı

T. 37/14

Gözünden akan yaşlardan inci dizmek, tuzlu huyundan tatlı sözler dökmek

istemektedir:

Nice gevher dizeyim eşk-i ter-i dîdemden

Ŧatlu sözler dökeyim ŧab‘-ı nemekdânımdan

M. 29/2-2

145

C. İNSAN

I. Sevgili

Divan'da cân, cânân, şûħ, şâhen-şeh-i ħûbân, yâr, sevgili, güzeller güzelin,

dilber, kâfir-i ĥüsn, âfet, cânbâz-ı aşk, dildâr, gül-i tâze, dilberân, meh-likâ, şeh-i

bender-i cemâl, büt-i tersâ-yı nevres, dil-rübâ, şûħ-ı ‘aŧŧâr, güzel, cânım, mihmânım,

cellâd, dermânım, gül-i ħıramânım, şeh-süvâr, serv-i nâz, zâlim, mahbûb, hûrî-likâ,

yosma, perî-peyker, bîvefâ, rûĥ-ı revân, şûħ-ı mümtâz, civânım, gül-i nâz, mahbûb,

nev-nihâl, sevdigim, bâzâr-ı şûħ, rûĥ-ı revânım, cânım, civânım, tâze fidanım, gül-i

ħandânım, gül-i bâġ-ı edeb-i ķamet-i serv-i nâzım, gül-i bâġ-ı letâfetde gül-i nev-

peydâ, şûħ-ı cihân-ı nâ-dîde, meh-rû gibi kelimeler ve tamlamalar yer almaktadır.

Aşağıdaki beyitte şair, sevdiği olmayınca cihanı görmeyeceğini bundan dola-

yı külhanın köşesi ile gül bahçesi ona beraber olduğunu dile getirmektedir:

Ben cihânı görmezem sen olmayınca sevdigim

Kûşe-i külħân ile gülşen berâberdir baña

G. 6/4

1. Sevgilide Güzellik Unsurları

a. Saç: Divan şiirinde en çok kullanılan güzellik unsurlarından biridir. Divan'da zülf,

gîsû, perçem, mû, turre, kâkül sevgilinin saçından bahsedilirken kullanılan bazı

kelimelerdendir.

O gül bahçesindeki şebboylar ile şairin başı hoş değildir. Aklı, hoş koku yük-

lü olan kahkülü çekmektedir:

Ħoş degil başım o gülşendeki şebbûlar ile

146

Ħâŧırım kâkül-i ħoş-bû-yı ‘abîr-bâra çeker

G. 33/3

Şair, zünnar göründüğü zaman perçemi hemen bağlamıştır ve perçem serseri

gönlüne bir az hiç eğlenme vermemiştir:

Baġladı perçemi zünnârına gördükde hemân

Dil-i âvâreme hîç vermedi ârâm bir az

G. 44/3

Saçın kıvrımlı şeklinde durması ejdere teşbih edilmiştir. O sevgilinin kıvrık

saçı uyuyan ejderdir. Okşamak gereklidir, başı ezilmez:

Gerçi uyur ejderdir o şûħuñ ħam-ı zülfi

Lîk oħşamadır lâyıķı başın eze gelmez

G. 43/6

Renk olarak siyahtır. Şair, sevgilinin siyah saçı anmasıyla gece Velleyl sure-

sini ve yanağını hayal ettikçe de Nur suresini okumaktadır:

Yâd-ı zülf-i siyehiñle gece Ve'l-leyl okurum

Sûre-i Nûr oķudum ‘ârıżıñ etdikçe ħayâl

G. 68/7

Şair, bir ucu telli saiyah şala bürünmüş olduğunu görmüştür. Perçem aşk ge-

misi için yas etmektedir:

Bir ucı telli siyâh şâla bürünmüş gördüm

Küşte-i ‘aşķı içün etmede mâtem perçem

G. 80/2

Saç, perişan edici özelliğe sahiptir. Sevgili saçlarını dağıtarak şairin aklını

perişan etmiştir:

Ġamzeye ħançeri o sürüp sînem âl ķan eylediñ

Ŧaġıdup gîsûlarıñ ‘aķlım perîşân eylediñ

Ĥâśılı yaġmaya verdiñ śabrı tâlân eylediñ

147

Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb

M. 5/3

Sevgilinin saçı kimi zaman gûy u çevgân oyunundaki sopa olan çevgâna ben-

zetilir. Beyitte, gönül bir civanın yaya benzeyen kaşına kiriş olmuştur. Şair, çevgana

benzeyen kıvrımlı saça tutulmuştur:

Bir civânıñ dil kiriş oldı kemân ebrûsına

Pek ķapıldım hem o çevgân-ı ħam-ı gîsûsına

G. 113/1

Saçın her bir ucunda aşığın gönlü ve canı bağlıdır .

Baġlamış bir ucını her teliniñ cân u dile

Mû-be-mû derd-i dile cânıma maĥrem perçem

G. 80/6

b. Alın: Divan'da cebin kelimesiyle yer almıştır. Alın, beyaz ve parlak olması

nedeniyle meh kelimesiyle birleşik kelime yapılmıştır.

Şair, ay gibi olan sevgilisine seslenerek, o sevgili ay alnıyla mehtaba azmeti-

ğini, parlak ay önünce ışık vermiş ışık aldığını dile getirmiştir.

O mâhım meh-cebînlerle gece mehtâba ‘azm etmiş

Meh-i tâbân önünce tâb u fer vermiş fer çekmiş

G. 49/3

c. Kaş :Kaşın en büyük özelliğ eğri olmasıdır; bu yüzden kaş yâ, yây, kemân, hilâl,

kiriş olur.

Şair, o kaşı yaya benzeyen yarin kemana benzeyen kaşı cefa iken çekilme-

mektedir. Onun bir belâ gibi saçı da başına bela omuştur:

Yâriñ kemân ķaşı çekilmez cefâ iken

Zülfi de oldı başımıza bir belâ gibi

G. 121/3

Şair, ay gibi güzel olan sevgilinin hilale benzeyen kaşına bu gece bakmış ve

bayram kandillerini yakmıştır:

148

O mehiñ ben hilâl ebrûsına baķdım bu gece

‘Îd ķandîllerini şevķ ile yaķdım bu gece

G. 120/1

Bıyıkları yeni terlemiş olan delikanlıya dört kaşlı denir. Şair, o çocuk varken

dört kaşlıya gönül vermeyeceğini çünkü gönülde sevgi bir olur, eseri dört olmayaca-

ğını anlatmaktadır:

Çâr-ebrûya göñül vermem o ŧıfıl var iken

Bir olur dilde maĥabbet eŝeri çâr olmaz

G. 39/4

ç. Göz (Çeşm, Dîde): Sevgilinin gözü şehlâ, nergis, siyâh, mest, hûn-feşân, hûn-rîz,

âhû, gâzâl, şehbâz, cellâd, câdû, büyücüye teşbih edilir.

Sevgili de o siyah göz varken şehla göze kimsenin bakmayacaktır:

Kim eder nergis-i şehlâya nigâh

Var iken anda yâ ol çeşm-i siyâh

M. 30/30

Sevgilinin gözü kanla doludur, düzgün bir boya sahiptir, dudağı gül renklidir.

Buna göre şair, sevgilinin kan dolu gözün için ağlatmamasını, düzgün boylu olduğu

için ayak altına almamasını lakin gül renkli dudağı için bülbül gibi inletmemesini

istemektedir. Şair, candan ve gönülden ona âşık olduğunu dile getirmektedir:

Beni aġlatma amân dîde-i pür-ħûnuñ içün

Pây-mâl etme meded ķamet-i mevzûnuñ içün

Velî zâr etme çü bülbül leb-i gül-gûnuñ içün ‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña

M. 4/4

149

d. Gamze: Sevgilinin süzgün ve manalı bakışıdır.

Şair, yan bakışı kılıca benzeyen sevgilinin şairin canına kasteylememesini

isteyerek aman demektetir ve lutfetmesi gerektiğini çünkü canını vuslata sakladığını

ifade etmiştir:

Ey tîr-i ġamze cânıma ķaśd eyleme amân Luŧf et ben anı vuślat-ı cânâna śaķladım

G. 76/3

Tatarlar yağmalıyıcı ve fitnecidirler, bu yönüyle de gamze Tâtâr'a teşbih edi-

lir.

Bu gidişle kişver-i dilde muķarrer olması

‘Âkibet Tâtâr-ı ġamzeñ fitne-zâ-yı nev-zemîn

G. 102/3

e. Kirpik (Müje, Müjgân):

Sevgilinin gamze gibi yaralayıcı ve öldürücü özelliğinden dolayı oka benze-

tilir:

Dil şehîd-i nîze-i ‘aşķıñdır ey ķaşı kemân

Eylemek ĥâcet degildir tîr-i müjgâna nişân

Ħâl u gîsû dîde vü ebrû bir âletdir hemân

Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb

M. 5/4

Şair, sevgilinin kirpiğnin karasına bakanların yarasına taze merhem aramaları

gerektiğini dile getirmiştir:

Göz atanlar müjesi ķarasına

Tâze merhem arasun yâresine

M. 30/23

f. Yüz (Yanak, Ruhsâr, Ruh, Rûy, İzâr): Sevgilinin yanağı muma, ateşe, güneşe,

levhaya; koku olarak da gül ve miske benzetilir.

150

Şair, gülde can olsa da onun yanaklarına benzetmeyeceğini çünkü gülde o

tazelik ve letafetin olmadığını söylemektedir:

Gülde rûĥ olsa da teşbîh edemem ruħlarına

Gülde yoķdur o ŧarâvet o leŧâfet ĥâlâ

G. 7/3

Şair, sevgilinin güzellik meclisinden kendisinin kuşa benzeyen gönlünü kor-

kutmaması istemekte, kendi gönlünün muma benzeyen yanağında bir pervane gibi

dolanmasını istemektedir:

Bezm-i hüsnüñden yazıķ ürkütme murġ-ı göñlümi

Ķoy dolansun şem‘-i ruħsârında bir pervânecik

G. 64/4

g. Ben (Hâl): Divan'da ben; gece, siyah, anber, biber, Huten miskine, Hindû'ya ve

ka-fire benzetilir:

Şair, sevgilinin benine dikkatle bakarak kıskançlıktan anberin ateşte yanması-

nı istemektedir:

Eyleyüp ħâline diķķatle nažar

Reşk ile âteşe yansun ‘anber

M. 30/27

Şairin bir tarafında siyah ben bir tarafında saç vardır. Böylece her yanını

karanlık gecede kafirler sarmıştır:

Bir ŧaraf ħâl-i siyeh bir yaña küfr-i zülfi

Śardı küffâr şeb-i târda her yanımızı

G. 127/4

ğ. Ayva Tüyü (Hatt):

151

Ayva tüyleri dudağın üstünde ters çevrilmiş konumundan olduğundan şair,

ondan iyi ters çevrilmiş Tebbet bulmayacağını anlatmaktadır:

Oķusam Muśĥaf-ı ĥüsnüñ velî tesħîr içün

Ħaŧŧ-ı la‘linde eyü Tebbet-i vârûn bulamam

G. 82/2

Şair gül bahçesi, fesleğen ve çimenin hoş olduğunu, fakat hepsinden de daha

hoş olanın sevgilinin ayva tüyü olduğunu söylemektedir:

Gülşen laŧîf ü sebz ü çemen feslegen laŧîf

‘İndimde ħaŧŧ-ı yâr velî cümleden latîf

G. 52/1

h. Ağız (Dehen, Leb, Fem): Sevgili dudağıyla incileri saklar. Şekil olarak küçüktür,

açılmamış güldür. Nitelik bakımından hayat bağışlayıcısı, cömertlik havuzu, şeker ve

kar helvasıdır.

Şair, sevgilisinin küçük ağzına bir nükteli mazmun ve uzun boyuna da düz-

gün mısra bulamayacağını söylemektedir:

Dehen-i tengiñe bir nükteli mażmûn bulamam

Ķadd-i bâlâña şebîh mıśra‘-ı mevzûn bulamam

G. 82/1

Sevgilinin hayat bağışlayıcı dudağının macunun şekeri hasta gönüllere çare

lutfu olacaktır.

Ķand-i ma‘cûn-ı leb-i baħş-ı ĥayâtıñdan seniñ

Eyle ħaste-dillere luŧf-ı devâ nev-rûzdur

G. 32/2

ı. Diş (Dendân): İnci ve cevhere benzetilmiştir.

152

Şair, baştan başa dalgalı denizi suda yüzen olsa sevgilinin inci dişinin üzerine

muhafazalı parlak inci bulamayacağını anlatmaktadır:

Ser-te-ser ķulzüm-i zeħħârı şinâver olsam

Seniñ incü dişiñ üzre dür-i meknûn bulamam

G. 82/4

i. Çene (Zenahdân, Zekan): Divan'da, çene kimi zaman Babil kuyusunu kimi

zaman da zemzem kuyusuna benzetilir.

Sevgilinin güzelliği Kabe olursa, sevgilinin çene çukuru da zemzem kuyusu

olur:

Sen görmediñ ey ne ‘aceb-i Ka‘be-i ĥüsnüñ

Düşdüñ źekan-ı yâra çeh-i zemzemi gördük

G. 60/5

j. Boy (Kâmet, Bâlâ, Kadd): Sevgilinin boyu servi, arar ve Tubâ ağacına benzetilir:

Şair, sevgilinin uzun boyuna arar mı yoksa servi desem diye sormaktadır

çünkü sevgilinin boyuna rastgele tabir edemeyecektir:

Edemem ŧoġrısı ta‘bîr meger râst gele

Ķadd-i bâlâna seniñ servi mi ‘ar‘ar mı desem

G. 75/6

Sevgilinin boyu ile şimşâd karşılaştırılmış ve şimşâd kıskanarak, feryâd et-

miştir:

Serv-i nâzım ķâmet-i nâzik-nihâliñ seyr edüp

Bâġda reşk ile dün şimşâd feryâd eyledi

G. 123/3

k. Bel (Mûmiyân): Sevgilinin beli görülmeyecek kadar incedir.

153

Sevgilinin dudağı, beli ve yanağı latiftir:

Gözden anıñ-çün oldı nihân ol perî-veşim

Ruħlar laŧîf ü mû-miyân u dehen laŧîf

G. 52/2

l. Gerden: Divan'da sevgilinin gerdeni hayâl aynasına, billûra, sabaha; koku bakımn-

dan ise semen ve kafûra benzetilir:

Sevgilinin gerdeni billur hamuruna benzetilir:

Billûr ħamîresi mi nedir gerdeniñ seniñ

Nûr-ı maĥıż mı bilemem efendim teniñ seniñ

G. 61/1

m. Beden (Ten, Endâm, Vücûd ): Divan'da sevgilinin bedeni güle, gül kokusuna,

gümüşe ve saf suya benzetilir.

Sevgilinin teni gül kokusundan hamur olmuştur:

Bûy-ı gülden mi ħamîr olmuş teniñ

Berg-i sünbülden midir pîrâheniñ

Dilberâ ma‘lûmuñ olsun bu seniñ

Sendedir dîvâne göñül sendedir

M. 7/4

n. Pazı (Bâzû): Kolun omuz ile dirsek arasındaki kısmı veya pazıya denir.

Sevgilinin kolu gümüşe benzetilir.

Evvel âb-ı sîmi mîzâb-ı tenâsübden döküp

Śoñra taħmîr eyleyüp nâz ile bâzû eylemiş

G. 46/6

154

2. Sevgili İle İlgili Diğer Unsurlar

a. Bûse:

Şair, sevgilisinden onun dudağından bir öpücük istemektedir, sevgilisi de ona

bir dilenci bile olsa gül şeker ile besleyecektir:

Bir bûse ver lebinden efendim dedim dedi

Sâ’il bir olsa besler idim gül-şeker ile

Mf. 24

b. Söz (Güftâr, Kelâm): Divan edebiyatında, âşık sevgiliden tatlı bir söz duymak

istediği anlatılır.

Şair, sevgilinin sitemlerinin acı olduğunu amma rakîbe sevgilinin tatlı sözü

canını açıtacağını anlatmaktadır:

Gerçi sitemleriñ baña ey yâr acıdır

Ammâ raķîbe ŧatlı sözüñ cânım açıdır

G. 18/1

c. Reftâr, Reviş:

Yürüyüşünü düz serviye benzetmiştir. Şair, bahçede düz servi yürüyüşünü

gördüğü zaman o gönül çeken boyuna şairin gönlü sular gibi akmıştır:

Bâġda serv-i sehî mânendi reftârıñ görüp

Aķdı dil śular gibi ol ķamet-i dil-cûsına

G. 114/2

ç. Kûy-ı yâr: Sevgilinin oturduğu yere denir. Âşık için kûy-ı yârin önemi büyüktür.

Oraya ulaşmak, oradan hiç ayrılmamak ister.

Şair, kendisine seslenere sevgilinin oturduğu yer, sabânın yolunu göstermek-

tedir. Mevlevî külahı dikkat ehlinin dürbünüdür:

Kûy-ı yâriñ ‘Âkifâ râh-ı śabâsın gösterir

Dûr-bîn-i ehl-i diķķatdir külâh-ı Mevlevî

G. 130/5

155

d. Gölge (Sâye):

Şair sevgilinin gölgesi gibi yanından ayrılmak istememektedir:

Hem daħı maķśadım ey naħl-ı çemenzâr-ı ‘aŧâ

Beni sâyeñ gibi ayırmayasıñ yanıñdan

M. 29/7-4

e. Gülüş (Hande):

Şair, sevgilinin yürüyüşünün çok güzel olduğunu ve gülüşüyle de akılları

yağma edeceğini ifade etmiştir:

Revişinde nedir ol ĥüsn-i edâ

Ħandesi eyler ‘aķıllar yaġma

M. 30/42

f. Nâz, Cilve, Şîve: Sevgili devamlı âşığa naz ve cilvede bulunur.

Şair, o peri gibi güzel sevgili meclise nazlanarak geldiğini, o gül gibi yanak-

ları süslenerek gönlünü açtığını söylemektedir:

Geldi bezme o perî nâz u sitiġnâlanarak

Göñlümi açdı o gül-ruħları zîbâlanarak

G. 59/1

g. Ayak toprağı: Âşığın tek isteği sevgilinin ayak toprağına ulaşmaktır.

Şair, mektuba seslenir. Onuseher vaktinde sabah rüzgarının eline vereceğini

böylece sevgilinin kapısının ayak toprağına dek göndereceğini söylemektedir:

Seni ey nâme seĥer dest-i nesîme vereyim

Ħâk-i pây-ı der-i dildârıma dek göndereyim

M. 29/1-6

II. Âşık

156

Divan'da üftâdegân, âşıkân, bîçâre, bülbül-i nevâ, andelîb, rindân-ı bî-pervâ-

yı ‘aşķ, deli, âşüfte vü şeydâ bülbül, rüsvâ bülbül, mübtelâ, pervâne, Mecnûn-ı feyfâ-

yı ġarîb-i ‘aşķı, bülbül-i gûyâ-yı ‘aşķ, pervâne gibi kelime ve tamlamalarla anlatıl-

maya çalışılmıştır. Divan'da bizzat âşık olan da Âkif'tir, kendisini bî-dil olarak anlat-

mıştır:

Sevgili mum olunca âşık da kelebek olur. Kelebek muma ulaşmak için

ateşlerde yanar:

Kendi destiñde mi yâ pervâne

Gece âteşlere öyle yana

M. 30/81

Şair, çılgın bülbülün aşk derdi ile âleme bir gül için kendisi gibi rüsva oldu-

ğunu dile getirmiştir:

Derd-i ‘aşķ ile ey âşüfte vü şeydâ bülbül

‘Âleme bir gül içün ben gibi rüsvâ bülbül

G. 71/1

1. Âşıka Ait Vücut Aksamı İle İlgili Unsurlar

a. Vücûd, Ten, Sîne:

Şair, sînesinin bir ateş parçası olduğunu ve aşk yangını ile teninin yangın ye-

rine döndüğünü ifade etmiştir:

Yaķdı âteşlere sînem bir âteş-pâre benim

Döndi yanġın yerine sûziş-i ‘aşķ ile tenim

G. 91/1

b. Cân: Divan edebiyatında can aşığın elindeki tek nakittir.

Aşağıdaki beyitte âşığın tende canı, yüreğinde ise yarası vardır .

Diyelim ey cigerim pârecigi

Tende cânım yüregim yârecigi

M. 30/44

Sevgili zincire benzeyen saçıyla âşığı bağlamış ve şairin canını çıkarmıştır:

İşte var gîsuvânım kim çıķar derse o yâr

157

Durmaz ‘Âkif baġla sen zencîr ile cânım çıķar

G. 27/5

Sevgili âşığın canına oka benzeyen gamzesiyle kasteylemektedir:

Ey tîr-i ġamze cânıma ķaśd eyleme amân Luŧf et ben anı vuślat-ı cânâna śaķladım

G. 76/3

Âşığın can ve gönlü sevgilinin saçının ucuna bağlıdır.

Baġlamış bir ucını her teliniñ cân u dile

Mû-be-mû derd-i dile cânıma maĥrem perçem

G. 80/6

c. Çehre:

Âşıkların yüzü sevgilinin eleminden dolayı solgundur:

Bu câm-ı müdâm mey ile mi hep ŧolsun

Çehrem elem-i yâr ile mi hep śolsun

Zülfiyle mi geçsün günümüz bu n'olsun

Biz böyleceyiz gerçi velî ĥamd olsun

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

M. 10/4

ç. Göz, Çeşm, Dîde:

Şair, sevgilinin ayrılığla kan ağlamadan dolayı yaşlı gözleri, Kızılırmak'a

dönse şaşılmaması gerektiğini söylemiştir:

Dönse Ķızılırmaġ'a firâkiñle ‘aceb mi

Ķan aġlamadan dîde-i giryânım efendim

G. 77/9

158

Şair, kendi gözlerinin kadeh şarabına döndüğünü ve gönlünün kebab olduğu-

nu anlatmaktadır:

İki ŧolmuş piyâle dîdelerim

Cigerimden kebâb var dilde

G. 118/2

d. Gözyaşı (Eşk, Sirişk):

Şair, bu feleğin kendilerini damla gibi gözden çıkarmıştır. Göz yaşı gibi

toprak olmak istemekte, yükselmek istememektedir:

Gözden çıķardı ķaŧre gibi bu felek bizi

Eşk gibi ħâk-sâr olurum rif‘at istemem

G. 74/3

e. Müje (Kirpik):

Şair kirpiğinin teliyle bendini ağlayarak bağlayacağını ve yaka yırtmacından

kese yapacağını söylemektedir:

Baġlayım aġlayaraķ târ-ı müjemle bendiñ

Saña kîse yapayım çâk-ı girîbânımdan

M. 29/2-4

f. Boyun:

Şair, sevgilinin kâkülünün boynuna zincir olmasını istemektedir:

Dil-i dîvâneme tedbîr edesiñ

Kâkülüñ boynuma zencîr edesiñ

M. 30/62

g. Ciğer: Yaralı veya kanlı olarak tasavvur edilir .

159

Sevgilinin gamzesi şairin ciğerini kan etmiştir:

Sen nice âfet imişsiñ ki edüp dürlü füsûn

Etdiñ evvel görüşümde beni böyle meftûn

Lîk ķaldıñ elem-i ‘aşķ ile zâr u zebûn

Yüz verüp ġamzeñ žâlim cigerim etdiñ ħûn

Şimdi ķurbânıñ olam çâre nedir söyle baña

Ĥaķ baña vere taĥammül meger inśâf saña

M. 25/2

Şair, ciğerparem olarak seslenir. Ciğerparesi sevgilisidir. Onun ayrılık ateşiy-

le kavrulmaktadır:

Ben neler çekdigimi firķatle śorma ey göñül

Ħaste-i ‘aşķım ben efsân ile yorma ey göñül

Nâr-ı hicr ile ciger-pârem ķavurma ey göñül

‘Aşķ odı yaķdı beni , yanımda durma ey göñül

Bir ŧutuşmaķ âteşim ķurb-ı civârımdan śaķın

M. 17/3

ğ. Üstühân: Üstühânın kelime anlamı kaburga kemiği demektir

Kaşı yay gibi olan sevgili, okunu âşığın kaburga kemiğine kadar geçirmiştir.

Belki kaburga kemiğine değil cana kadar kar ettiği anlatılmıştır:

Tîrin geçürdüñ ey ķaşı yây üstüħˇâna dek

Kâr etdi üstüħˇâna degil belki câna dek

G. 63/1

2. Âşıkla İlgili Maddî ve Manevî Haller

a. Hasta, Bîmâr, Derdmend, Deli:

Şair, gönül hastası olan Âkif'in uygunsuz vaazına bakılmaması gerektiğini

söylemektedir çünkü Âkif aşk ile delirmiş, incinmiş ve özürlüdür:

Vaż‘-ı nâ-sâzına baķma ‘Âkif-i dil-ħasteniñ

160

‘Aşķ ile dîvânedir rencûrdur ma‘źûrdur

G. 24/6

b. Âh, Feryâd, Figân, Efgân, Nâle, Zâr, Enîn: Âşıklar sevgiliden dolayı devamlı

feryat içindedirler.

Âşıkların feryadı akşamdan sabaha kadar devam eder:

Firâķ-ı gerden-i kâfûrı fikr-i küfr-i zülfüñle

Gelüp şeb-tâ-seĥer efġânımı gördüñ begendiñ mi

G. 122/2

Şair, kendisine seslenerek inlemeyi bırakması gerektiğini çünkü gülün onu

duymadığını, gonca ise bülbülün figanlarını rağbet etmediğini dile getirmektedir:

‘Âkifâ zâr u enîni ķo o gül gûş etmez

Eylemez bülbülüñ efġânına raġbet ġonca

G. 111/6

Hayal askerlerinin sabah akşam tavaf ettiği, inleyen âşıklara sevgilinin

yerinin Kabe olduğu anlatılmaktadır:

Śubĥ u mesâ cüyûş-ı ħayâl etmede ŧavâf

‘Uşşâķ-ı zâra Ka‘be degil mi diyâr-ı yâr

G. 31/4

Şair, âh ve feryâdının ona seherde arkadaş olduğunu; fakat bülbülün inlemesi-

nin kendisinin inlemesinin yanında az olduğunu dile getirmektedir:

Seĥerde âh u feryâdım saña dem-sâzdır bülbül

Baña nisbetle bu nâle saña pek azdır bülbül

G. 72/1

Âşıkların feryadı gece artar:

Felek ayırdı bizi ey şeh-i ‘âlî-zâdım

Ĥasret-i zülfüñ ile artdı gece feryâdım

Oldı ġam çekme şarâbıñ yerine mu‘tâdım

161

‘Âkifâ şimdi budur mâ-ĥaśal evrâdım

Yâ Rab öldürme ķavuşdur yine ol yâra beni

Tek helâk eylemeye hicr ile bu yâra beni

M. 25/6

c.Yara, Dâğ, Zahm, Şerha: Yara, hasretin veya sevgilinin cefâ ve sitemle dolu

muamelesinin mahsûlüdür. Yaranın tedavisi vuslat ile mümkündür.

Ayrılık dâğ olarak değerlendirilmiş. Âşığın her yerinden yara açılmış ve

bunlar lâle bahçesine benzetilmiştir .

Dâġ-ı hicriñle ne lâyıķ lâlezâr olmaķ göñül

Seyr-i gül-rûyuñla gülşen-sarây-ı nev-zemîn

G. 99/3

Aşk ateşiyle sîne dağlanmıştır:

Çekinme târ-ı gîsûña be-kem dil bâġbânlardan

Ķaçınma âteş-i ‘aşķıñla sîne dâġlayanlardan

Biri de bendeñim işte ġamıñla aġlayanlardan

Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan

M. 9/1

ç. Gam, Keder, Renc, Derd, Belâ: Âşık, sevgilinin gamzesi, saçı, ayrılığı, aşkından

dolayı derd ve gam içerisindedir.

Şair, ona saçın belasını şimdi söylemeyeceğini, o belaya düştüğü zaman

söyleyeceğini ifade etmektedir:

Ben şimdi söylemem saña zülfüñ belâsını

Sen de o ķayda düş o zamân söylerim saña

G. 3/5

162

Sevgiliye kavuşan güzel söz söyleyen, çok çoşkulu olduğu halde onun ayrılı-

ğının derdi ile sessizleşmiştir:

Vuślatıñla o süħandân ki pür-cûşuñ idi

Firķatiñ derdi ile şimdi o ħâmûşundur

M. 29/5-5

Şair, bir gözüyle sevgilinin gamıyla ağlamış ve bir gözüyle onu hayal etmiş-

tir:

Bir gözüm aġlar ġamıñla bir ħayâliñle güler

Dilde şevķ ü gam hücûmıyla bir ‘âlemdir gider

Mf. 35

d. Cevr, Cefâ, Ezâ, Sitem, Mihnet, Kahr, Gazab:

Sevgili, âşığa sitem verir:

Gerçi sitemleriñ baña ey yâr acıdır

Ammâ raķîbe ŧatlı sözüñ cânım açıdır

G. 18/1

Çekilen cevr ü cefalar safa olarak görülür .

Yâ Rab bu benim baĥt-ı siyâhım ne belâdır

Derler śavâb etdigime a‘yân-ı ħaŧâdır

Hem çekdigim ol cevr ü cefâlarda śafâdır

Yâ Rab bu ne ŧâlî‘ ne tecellî-i fenâdır

Ħûrşîd-i cihâna nažar etsem de ķaradır

M. 12/1

e. Hasret, Firâk, Firkât, Hicrân, Hicr: Divan edebiyatında, âşık sevgiliden ayrıdır.

163

Şair, sevgilinin ayrılık ateşini çekmektedir, kendi annesi taş doğuraydı diye-

rek sitem etmektedir:

Çekmez idim bu firâķ âteşini cânânıñ

Kâşki taş ŧoġuraydı ŧoġuran ana beni

G. 128/3

O sevgilinin önceleri kavuşması ile sonra ayrılığı ile aklını başından alarak

deli ettiği dile getirilmiştir:

Evveli vaślı ile śoñra firâķ ile o şûħ

‘Âkifâ ‘aķlım alup eyledi dîvâne beni

G. 128/7

Şair, ayrılığın çilesini çektiğini; fakat bir karınca kadar dermânının kalmadı-

ğını anlatmaktadır:

Çekdim çekeçek çille-i hicrânını artıķ

Bir mûr ķadar ķalmadı dermânım benim

G. 77/2

f. Vuslat, Vasl, Vâsıl, Vasîl, Visâl, Kavuşma:

Divan şiirinde âşıkın en belirgin hedefi vuslattır; fakat âşık vuslatı istemez

çünkü kavuştuğu zaman ayrılmanın korkusu onu hiç rahat bırakmaz:

Dûş-ı belâ-yı hicr olurum vuślat istemem

Ĥâżır ‘itâb renc ü keder râĥat istemem

G. 74/1

Şair için kavuşma şerbettir:

Teşne olmuşduķ bu mâh u rûzede teşrîfine

Şerbet-i vaślıyla olduķ ĥamd ola şîrîn-kâm

T. 24/4

Sevgilinin kavuşma dergahına ulaşamkla için çok çile çekilmesi gerektiği

anlatılmıştır:

Şem‘-i ĥüsnüñ gece vaśfıñ dediler tenhâda

164

Fetîli var ise yutmuş gibi Mumcı-zâde

Vâśıl-ı dergeh-i vaśl etmek içün çoķ çille

Çekdirüp soñra külâh etdi bize şeyħ-zâde

Kt. 9.

g. Kan, Hûn, Dem:

Sevgilinin en önemli özelliği gamzesinin kan dökücü olmasıdır. Bu yönüyle

de âşığın gönlü kanla dolmuştur:

Ġamzeye ħançeri o sürüp sînem âl ķan eylediñ

Ŧaġıdup gîsûlarıñ ‘aķlım perîşân eylediñ

Ĥâśılı yaġmaya verdiñ śabrı tâlân eylediñ

Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb

M. 5/3

Âşık devamlı kanlı gözyaşları döker .

Dîdemden aķan yaş yerine bu demi gördük

Sen görmediñ ol eski demi bu demi gördük

G. 60/1

ğ. Baht :

Baht bir zincire benzetilmiştir .

Ŧoldı cânâ şöhreti kevn ü mekâna perçemiñ

Sünbülistân içre olmuşdur yegâne perçemiñ

Baħtı bir zencîr olur gelmez beyâna perçemiñ

Verseler vermem hele ben bu cihâna perçemiñ

M. 8/1

165

h. Aşk, Kara sevdâ:

Âşık sevgilisinden habersiz sevdiği için şehittir. “Âşık olup da aşkını gizle-

meke beraber iffetini muhafaza ederek ölen, şehittir.” hadis-i şerifine telmih yapıl-

mıştır:

Sâķî o câmı ver ki bu derdiñ devâsıdır

Ya‘nî şehîd-i ‘aşķ olanıñ ķan bahâsıdır

Sâġar o bâġzâr da bülbül yuvasıdır

‘Anķâ-yı dil olana kühen âşinâsıdır

Ĥıżr-ı diliñ bu nükte ‘acîb mâcerâsıdır

Bu rûzgârı śanma o semtiñ havâsıdır

Ol dem ki bâdbân-ı cenâba nesîm ere

Śal keştî-i piyâleyi Allâh yol vere

M. 28/11

Şair, kara sevdalara tutulmuştur:

Âh bir ĥâle giriftâr oldum

Ķara sevdâlara dûçâr oldum

G. 79/1

3. Gönül, Dil, Kalp

Gönül bir hitap yeridir. Âşık gönlüyle konuşur ve dertleşir:

166

Ben neler çekdigimi firķatle śorma ey göñül

Ħaste-i ‘aşķım ben efsân ile yorma ey göñül

Nâr-ı hicr ile ciger-pârem ķavurma ey göñül

‘Aşķ odı yaķdı beni yanımda durma ey göñül

Bir ŧutuşmaķ âteşim ķurb-ı civârımdan śaķın

M. 16/3

Gönül saraya benzetilmiştir:

Bunca feryâdım işitdiñ raĥm edüp dâd etmediñ

Var benim bir ‘Âkif-i zârım diyü yâd etmediñ

Neyleyim yaķdıñ sarây-ı göñlüm âbâd etmediñ

Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb

M. 6/5

Sevgili âşığın gönlüyle oynar:

Bâ-ħuśûś ola levendâne-edâ

Göñül eglencesi bir mâh-liķâ

M. 30/16

Şair sevgilisine zalim olarak seslenir. Zalim olan sevgilisine gönül verdiğini;

fakat onun canını yakıp gönlünü yıkmasını ve kanının akıtmasını istemektedir:

Žâlim saña dil verdim ise söyle dedim mi

Yaķ cânımı yıķ göñlüm aķıt ķanım efendim

G. 77/7

Âşığın gönlü sevgilinin saçlarına bağlıdır:

Göñlümi gördüm o şûħ ķâküline bend etmiş

Baġlamış ol dil-i dîvâneyi uślu yerine

167

G. 112/6

III. Rakîb, Agyâr

Divan şiirinde âşık-sevgili ikilisi arasında âşık ile yarışan ve ona ortak olan

kişidir. Rakip âşığın nazarında kötü olan kişidir. Âşığa, sevgili kadar eziyet eder.

Şair beyitte rakibi köpeğe benzetir:

Rıża verir mi ‘aceb bilse ol şeh-i nâzım

Raķîb-i kelbin elinden nice keder çekerim

G. 86/3

Sevgili ağyâra ihsanda bulunmaktadır:

Hem aġyâra ‘aŧâlar eyler ol žâlim baña raġmen

Döner hem der ki bu iĥsânımı gördüñ begendiñ mi

G. 122/4

Âşık için sevgili ile ağyârı bir arada görmek onun için en büyük belâdır:

Yâri aġyâr ile görmek ne belâ

Görmeden ise śavuşmaķ ola

Kt. 8/1

168

Ç. TABİAT

I. Kozmik Âlem

1. Gökyüzü, Felek

Dünyayı dokuz felek çevreler. Bunlar, içiçe geçmiş şekilde soğan zarı gibi

dünyayı çevrelemişlerdir ve dünya göğünden başlamak üzere yedi tanesi yedi geze-

genin feleğidir. Birinci felekte Ay olmak üzere Utarid, Zühre, Şems, Merih, Müşteri,

Zühâl gezegenleri bulunur. Sekizinci felek sabit yıldızlar ve buçlar feleğidir.

Âkif Divânı'nda çarħ, âsmân, sipihr, gerdûn, semâ, felek, atlâs, kubbe, künbed,

felek-fersâ, felek-pâye gibi kelime ve tamlamlarla anlatmıştır.

Şair, çektiği derdi talihin feleğine konsa onun bile belinin bükülüp çekemeye-

ceğini söylemektedir:

Çekdigim derd eger çarħ-ı sipihre ķonsa

Bükülür ķadd-i be-tekrâr o ... çekemez

G. 42/4

Arş ve semânın yaratılma sebebi Peygamber Efendimizdir:

Saña maħśûś idi şân-ı ħiŧâb-ı Levlâk

Olmasañ olmaz idi küngüre-i ‘arş u semâ

K. 1/12

2. Bazı Yıldızlar ve Yıldız Kümeleri

169

a. Necm, Encüm, Ahter, Kevkeb:

Şair, kadrinin ışığı yanında ay, yıldız gibi olduğunu zatının talihine gün doğu-

su ile kıyaslanmayacağını anlatmaktadır:

Ķadriniñ pertevi yanında meh encüm gibidir

Źâtınıñ ŧâl‘ine ħâver olunamaz nisbet

T. 13/3

b. Kehkeşân: Samanyolu anlamına gelen bu kelime koyu bir yıldız kümesidir.

Onun kemer benti elif lâmında, Kehkeşân olmuştur:

Felek tennûre-pûş abdâlıdır ol şûħ-ı devrânıñ

Şafaķ dâmân-gîr-i ilticâsında o cânânıñ

Kemer-bendi elif lâmındı olmuş kehkeşân anıñ

Döner pervâne-veş neyyir umar dergâh-ı iĥsânıñ

Ŧutuşmuş dâmen-i şem‘-i ruħında mâh-ı tâbânıñ

M. 13/1

3. Burçlar

İlm-i nücûmda önemli yer tutan burç, hala halkın çoğunluğunun inandığı bir

gayb ilmidir. İlm-i nücûmda on iki burç şunlardır: Hamel(Koç), Sevr(Boğa), Cevzâ

(İkizler), Seretân (Yengeç), Esed (Aslan), Sünbüle (Başak ), Mîzân (Terâzî), Akreb,

Kavs (Yay), Cedy(Oğlak), Delv ( Kova), Hût ( Balık). Bu burçlardan sadece Akrep

burcu yer almaktadır.

a. Akreb Burcu:

O saat Akrep burcunun uğursuzluğunu kırmıştır:

O sâ‘at kim şürû‘ı ķırdı burc-ı ‘aķrebiñ naĥsın

O sâ‘at kim ħıŧâmı sa‘d-ı ekberden kinâyetdir

T. 4/8

170

4. Seyyâreler

Yedi tane gezegenden sadece altısının ismi zikredilmiştir. Yedinci felek olan

Zühâl Divan'da yer almamaktadır.

a. Ay, Meh, Mâh, Kamer: Ay bir ışık kaynağıdır. Işığı ise güneş gibi ateş değil,

nûrdur.

Şair, o geceyi süsleyen ayın çok nurlu olduğunu görmüştür. Alevli hurma

ağacının boyunun da Tûr ağacı olduğunu söylemektedir:

Gördüm ol mâh-ı şeb-ârâ yine pür-nûr olmuş

Ķadd-i naħl-ı şecer-i şu‘ledir Ŧûr olmuş

G. 47/1

b. Utârid: İkinci felekte yer alır. Feleğin katibi olarak bilinir. Güzel söz ve yazı ile

ilgili sanatkarlığın sembolüdür.

Utarid'in eserinin kaleminin cızırtısı gök gürlemesi değildir. Felek de güneşe

o ay parçasının özelliğini söylemektedir:

Śarîr-i ħâme-i sun‘-ı ‘Uŧârid'dir degildir ra‘d

Felek de mihre ol meh-pâreniñ mâhiyyetin söyler

G. 29/2

c. Zühre: Üçüncü felektedir. Feleğin çalgıcısıdır

Şafak, kırmızı eteklikle gökyüzüne girse o zaman da Zühre, çalgıcısını cilve

yeri edeceğini anlatmaktadır:

Girse semâ‘a âl eteklikle ger şafaķ

Zühre ederdi muŧribin ol demde cilvegâh

T. 1/15

Zühre ile Müşterî'nin aynı burçta birbirine yaklaşması kutluluk işareti sayılır.

Bu olaya telmih yapılmıştır:

Müşterî Zühre'ye burcı ki ķırân-ı sa‘deyn

Aħter-i baħt-ı Şemis ġayri ne lâzım taŧvîl

T. 27/3

171

ç. Güneş: Âfitâb, hûrşîd, şems, mihr kelimeleri Divan'da yer almıştır. Gök cisimleri-

nin sultânıdır.

Toprak alçak olmayı temsil eder. Gönül ehilleri topraksa yine kıymeti yüce-

dir. Güneşin aksi yere düşse ayak altına gelmiş olmayacaktır:

Ehl-i dil ħâk ise ķadri yine ‘âlîdir anıñ

‘Aks-i ħûrşîd yere düşse olamaz pây-mâl

G. 68/4

d. Mirrîh: Beşinci felekte yer alır. Feleğin komutanıdır.

Şair, sevgilisinin Mirrîh ile çok arkadaşlığı olmuş ki din ve gönül düşmanının

cellatı olduğunu dile getirmektedir:

Tâ bu rütbe dîn ü dil ħaśmı ümîdi cellâdısıñ

Hîç degil Mirrîĥ ile çoķ ülfetiñ olmuş seniñ

G. 62/4

e. Müşterî: Altıncı felekte yer alır. Feleğin kadısıdır.

Zühre ile Müşterî'nin aynı burçta birbirine yaklaşması kutluluk işareti sayılır:

Müşterî Zühre'ye burcı ki ķırân-ı sa‘deyn

Aħter-i baħt-ı Şemis ġayri ne lâzım taŧvîl

T. 27/3

f. Hilâl:

Şair, sevgilinin o hilal gibi kaşını görünce aklına bayram geldiğini anlatmak-

tadır:

Ol hilâl ķaşıñ görüp bayrâm geldi ħâŧıra

Ya‘nî ķurbân oldıġım eyyâm geldi ħâŧıra

G. 115/1

5. Işık

172

Divan'da nûr, pertev, ziyâ, fer, tâb, münîr, neyyîr gibi ışık anlamlarına gelen

kelimeler kullanılmıştır.

Bir sabah zamanın da feyzin doğusuna ışık vererek akşam dürülüp şeref

burcunun ayı doğmuştur:

Bir śubĥ-dem ki maşrıķ-ı feyże verüp żiyâ

Ŧoġmuşdı mâh-ı burc-ı şeref ŧayy olup mesâ

T. 11/1

6. Karanlık, Deycûr

Şair, sevgilisinin âşıkları karanlıkta ay ışığı etmesi şaşılır şey olduğunu

sevgilinin yanağı aydınlık güneş, saçı ise karanlık gece olduğunu söylemektedir:

Bü'l-‘aceb mehtâb eder žulmetde ‘uşşâķıñ seniñ

‘Ârıżıñ mihr-i münîr zülfüñ şeb-i deycûrdur

G. 24/3

7. Sâye (Gölge)

Şair, gölge gibi değil sevgilinin ön ve arkasında sürünmesini istemektedir,

çünkü sevgiliye seslenerek inleyen Âkif'in tutkun olduğunu anlatmaktadır:

Pîş ü pesinde ħâk sürünsün ķo sâye-veş

Ey serv-i nâz ‘Âkif-i zârıñ fütâdedir

G. 21/5

8. Diğer Kozmik Unsurlar

a. Gök gürültüsü (Ra‘de, Şihâb): Kelime anlamı gök gürültüsü demektir.

O ay gibi olan sevgilinin yüzünün hasreti ile feryadı göklere çıkmaktadır,

bunun gök gürültüsü sanılmaması gerekmektedir:

Ra‘de śanma o mehiñ ĥasret-i dîdârı ile

‘Âkifâ göklere ‘aks etmekdedir efġânım

G. 81/5

173

II. Zaman ve Zamanla İlgili Mefhûmlar

1. Zaman

Divan'da zamân, hemân, vakt, dem, hengâm, ân, hemân dem kelimeleri yer

almıştır.

Şair, Mevlânâ'ya şefkat ve merhametine muhtaç olduğunu çünkü her zaman

her an suçlu olduğunu söylemektedir:

Be-ġâye mücrim ü muĥtâc-ı raĥm ü şefķatinim

Her ân u her dem ü her zamân Mevlânâ

K. 4/8

Şair, eğlence ve safa zamanının erişmekte olduğunu çünkü bahar geldiğini

söylemektedir. Böylece şükrederek korkunun ortadan kalktığını dile getirmektedir:

Erişmekde dem-i ‘îş u śafâlar çün bahâr oldı

Ki nâ-bûd olmada ħavf u ħaŧar el-ĥamdü li'llâh

K. 7/2

2. Sâl, Sene

Şair, servi boylu edep bağının nazlı gülüne seslenir. Güzellik gül bahçesinde

seçilmiş gülüne bu sene bahar ayında çiçek lazımdır.

Ey gül-i bâġ-ı edeb-i ķamet-i serv-i nâzım

Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım

V'ey gülistân-ı śabâĥatde gül-i mümtâzım

Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım

M. 6/1

3. Mevsimler

a. İlkbahâr: Divan'da bahâr mevsîmi, mevsim-i gül, mevsîm-i tevbe-şiken, vaķt-i

gülzâr-ı çemen, nev-bahâr, fasl-ı bahâr, evvel bahâr gibi kelimelerle yer almıştır.

Şair, sevgiliye seslenerek yeni zevk ile açılmasının ve yakuta benzeyen duda-

ğın şerbeti ile âşıklara bağış sunulmasının gerekli olduğunu söylemektedir, çünkü

bahar gelmiştir:

174

Gel açıl źevķ-i cedîd ile şehâ nev-rûzdur

Şerbet-i la‘liñ ķıl ‘uşşâķa ‘aŧâ nev-rûzdur

G. 32/1

b.Yaz: Divan'da germ ve germiyyet kelimeleriyle yer almıştır.

Şair, sevgilinin yanaklarından sıcaklık ve ışığı gittiğini, kış meclisinin esne-

mesi ile gecenin üşüttüğünü dile getirmiştir:

Ruħlarından ne ‘aceb gitmiş o germiyyet ü tâb

Pek üşütmüş gece ĥamyâze-i bezm-i sermâ

G. 9/2

c. Sonbahâr: Divan edebiyatında yalnızca bahar mevsimi vardır, çünkü sonbahar

ölülük, ihtiyarlık, bitkinlik ve yaşlılık timsalidir.

Bahar ile birlikte kullanılmıştır. Âkif bu beyitte sitemlenerek bahar olmadan

sonbaharın olduğunu ifade etmiştir:

Rûzgârım bu revişle geçecek pîrâne

Kem ħazân oldı bahâr olmadan ‘Âkif çemenim

G. 91/5

d. Kış: Divan'da serd, şitâ, kar, soğuk, sermâ, üşütmek, berdülacüz, beyaz, pîre-zen

kelimelerle kış anlatılmaya çalışılmıştır.

Şair, o sevgilinin şirin gibi tatlı dudağını üşütse kış ne yapar diye sormaktadır.

Âşıklara kar helvası gibi başka safa verdiğini söylemektedir:

Leb-i şîrîniñ üşütse o şehiñ n'ola şitâ

Verir ‘uşşâķa ķar ĥelvâsı gibi başķa śafâ

G. 9/1

Sûfî öyle bir soğuktur ki kocakarı soğuğunun ya oğlu ya da kardaşı olduğunu

anlatılmıştır:

Allâh Allâh bu śoġuķluķ ne ola śûfîde

Oġlı ya ķardaşıdır berdü'l-‘acûzüñ gûyâ

Kt. 3/9

175

4. Aylar

a. Temmuz:

Şair, ayrılık temmuzunun hararetine yandığını ve ağladığını ve bunun yeterli

olduğunu anlatmaktadır:

Sâķî bu gün o sâġarı çoķ añdım aġladım

Dildâr elinden anı içer śandım aġladım

Ħûn-ı dil-i nizâre ise ķandım aġladım

Tâb-ı temûz-ı hicre yeter yandım aġladım

Naķş-ı sivâya neyleyim aldandım aġladım Nâr-ı hevâ-yı kâküle baġlandım aġladım

Ammâ ayâġ-ı ĥażret-i sâķî olunca yâd

Dest-i emelle ‘uķde-i ye’se gelür güşâd

M. 28/8

5. Gün

Divan'da “gün” kelimesi genelde ol veya bu gün ifadeleriyle kullanılmıştır.

Ol günde deyince ilk akla gelen kıyamettir. Rûz kelimesiyle de yine kıyamet anlatıl-

mıştır:

Şair o günde mahşer ehli içinde maskara olacağını ve ümmetin içinde de

rüsva olmaktan korktuğunu dile getirmiştir:

Beni ol günde temesħur ede ehl-i maĥşer

176

Ķorķarım ümmetiñ içre edecekdir rüsvâ

K. 1/17

6. Akşam, Gece, Mesa

Âşık, sevgiliden ayrı olduğu için inler çünkü onların dertleri gece artar ve

inlemeleri sabah kadar devam eder. Kimi zaman gece ayrılık olarak tasavvur edilir.

Geceden bahsettiği zaman saçtan bahsedilir. Saç siyah olduğu için geceye hatırlatır.

Şair, sabah ve akşam inlediklerini ve o vefasızı zamanla sevdiklerini dile ge-

tirmiştir:

Her śubĥ u şâm nâle ederdik zamân ile Bir bî-vefâyı ya‘nî severdik zamân ile

G. 109/1

Şair, o nazik çocuğun elinden çok çektiğini, dilinde onun derdi ile namını

akşam ve sabah çektiğini söylemektedir:

O ŧıfl-ı nâzik elinden amân neler çekerim

Dilimde derd ile nâmın şeb ü seĥer çekerim

G. 86/1

7. Sabah

Divan'da sabah, subh, subhgah, seher, şafak kelimelerle anlatılmıştır.

Kavuşma sabah, ayrılık ise gecedir, çünkü âşığın kavuşması onun için aydın-

lık sayılır:

Erdim śabâĥ-ı vaśla şeb-i firķat olmadan

Etdim şikest sâġar-ı hicrân ŧolmadan

Geçdim śırâŧ-ı berzaħ-ı ‘aşķı ķurulmadan

Geldi bahâr-baħş ... sermâ ŧuyulmadan

Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan

177

Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan

M. 24/1

Seher vaktinde saba rüzgarı sevgiliden haber getirir:

Śabâ vardıñ seĥer cânânımı gördüñ begendiñ mi

Kemend-i zülfe ŧutķun cânımı gördüñ begendiñ mi

G. 122/1

III. Anasır-ı Erbaa (Dört Unsur )

Dört unsur diğer bir ifade ile çâr unsur da denilen “toprak, hava, su ve ateş-

tir.” Varlık âlemi bu dört ana ögeden ibarettir. Ateş sıcaklık, su yaşlılık, hava soğuk

ve toprak kuruluktur. Divan'da dört ana unsur bir beyitte kullanılmamıştır. Âb ile

hava, ateş ile âb beraber kullanılmıştır:

Zahit meyhaneye ayak basmıştır. Su ve havasını soğutmuştur:

Ġalibâ mey-gedeye zâhid ayaķ baśmışdır

Śoġıcaķ geldi baña âb u havâsı zîrâ

Kt. 3/8

1. Toprak

a. Toprak, Türâb, Hâk: Herşeyden önce anasır-ı erbaadan biridir. Toprak dört

unsur-dan en aşağısındadır. Dolayısıyla hakîrdir. Bu nedenle tevazûya işarettir.

Şair, hayal habercisi Isfahan'a kadar dolaşsa bile sevgilinin kapısının topra-

ğının tozu gibi sürme bulunamayacağını dile getirmiştir:

Bulmaz ġubâr-ı ħâk-i deriñ gibi tûtiyâ

Geşt eyler ise peyk-i ħayâl Iśfahân'a dek

G. 64/4

b. Gubâr : Divan edebiyatında aşık sevgilinin dergahının tozundan ayrılmak

istemez.

178

Şair Allah'a yakarış içerisindedir. Dergahın tozundan nimeti bol Allah'ın

uzaklatırmaması temennisinde bulunmuştur, çünkü dergahın tozu ona simya ilminde

toprağı altın yapmaya yarayan tesirli madde olmuştur.

Ey veliyyü'n-ni‘metim Allâh teb‘îd etmesün

Kim ġubâr-ı dergehiñ kibrît-i aĥmerdir baña

G. 6/7

c. Kûhsâr, Sahrâ, Deşt, Beyâbân, Berr:

Başında bulunan beyaz saçı, dağların üstünde bulunan kara benzetmiştir:

Mûy-ı sefîdi serde sa‘âdet degil midir

Bâlâ-yı kûhsâra degil mi vaķâr ķar

G. 31/9

Birçok çaresiz sürmeli ahu gözlüler ile sahralara saldığı anlatılmıştır:

Nice bîçâreyi śaĥrâlara śaldıñ ‘acabâ

Âh ol sürmelice dîde-i âhûlar ile

G. 117/2

ç. Sengîn, Taş, Mermer, Fûlâd, Ahen : Adı geçen madenler topraktan çıkarılır.

Şairin âhı çok yakıcı olduğu halde sevglinin kalbine hiçbir tesir etmemiştir,

çünkü sevglinin kalbine demir mi yoksa memer mi desem diye sormaktadır:

Etmedi gitdi saña sûziş-i âhım te’ŝîr

Bilmem âhen mi desem ķalbiñe mermer mi desem

G. 75/2

2. Su

a. Su, Âb, Mâ, Zülâl:

Şair, ayrılıkla yanan canına efendisinin bağışlayıcı ve cömert güzel bulutu

sular seperek rahatladığını dile getirmektedir:

Yanmış idi firķatiyle śular sepdi cânıma

Bu ebr-i nîk-i cûd u ‘aŧâsı efendimiñ

K. 6/3

179

Mezar ziyaretinde bulunan kişi onun için su içer sonra ruhuna dua okur:

Cennet-i ķabrin ziyâret eyle hem

Hem śu iç ķıl rûĥ-ı pâki-çün du‘â

T. 16/7

Beğenilen kişi için bir içim su denilir:

‘Aynı bir içim śu gibidir cism-i laŧîfiñ

Ķansun mı temâşâña dil ü cânım efendim

G. 77/6

b. Deryâ, Bahr, Yem, Ummân, Kulzüm, Zehhâr, Girdâb, Mevc, Mevvâc, Lücce:

Şair, sevgilinin lutfu ve isyanı karşılaştırmış. Lutfu ummana, isyanını ise

katre benzetmiş., yani sevgilinin ihsanı isyanından çoktur:

Luŧfına nisbet olunsa ‘iśyân

Ķaŧre yanında hemân bir ‘ummân

M. 30/90

c. Cûy, Cûy-bâr, Nehir:

Âşığın gönlü sevgilisinin gönlüne akarsular gibi akmıştır:

Saña ey nev-nihâlim aķdı göñül cûylar-âsâ

Görünmez ķadd-i ħoş-naħlıñ yanında çeşmime Ŧûbâ

N'ola ġarķ-âb reşk-i ĥayret olsa cûylar zîrâ

Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan

M. 9/2

ç. Ebr (Bulut):

Bulutun rengi, siyah bahtının gecesinin aksi olarak tasavvur edilmiştir:

Naķş-ı her encüm-i şerâr-ı dûd-ı âhdır benim

Reng-i ebr ‘aks-i şeb-i baĥt-ı siyâhımdır benim

G. 89/1

180

d. Şebnem, Jâle: Sabahleyin ve özellikle bahar mevsiminde bazı çiçekler üzerinde

şebnem olur.

Seher zamanında güllerle şebnemi arkadaş görmüşlerdir:

Artmaķda seĥergâh demiñ var ise bülbül Güllerle seĥer hem-dem olan şebnemi gördük

G. 60/4

Şair her zaman gülün açıldığını şebnemden anladığını söylemektedir:

O ġonca-fem açılur mı bir iki çaķmayıcaķ

Güşâyiş-i güli her-dem de jâleden bilürüm

G. 73/4

e. Buz, Kar:

Dostluğu buz üzerine yazmak, buzun üzerine yazılan sıcağı görünce erir. Şair,

o taze çocukla olan dostluğunu buzun üzerine yazılan yazı gibi görmektedir:

Bildim ol ŧıfl-ı teriñ dûstlıġı buz üzre imiş

Dün ķızaķ ķayması bu nükte bî-remz etdi baña

G. 9/3

Yüz beyaz olduğu için kar topuna benzetilir:

Dil-rübûde idügim bilmiş o zülf-i çevgân

Ķar ŧopı atdı baña eyledi ya‘nî îmâ

G. 9/4

f. Katre, Katar :

Gözyaşı şekil bakımından katreye benzetilmiştir:

Hicr-i gül-rûyuñ ile dilde yanar âteş-vâr

Ķaŧre-i eşk-i gül-âb olmada dedim inbîķ

G. 55/2

g. Tûfân:

Gözyaşı tufana benzetilmiştir:

181

Lücce-i firķate düşdi gibi fülk-i ħâŧır

Verdi ŧûfâna sirişkim velî deryâlanarak

G. 59/4

ğ. Habâb:

Şair bu dünyayı su üzerindeki hava kabarcığına benzetir. Nasıl hava kabarcı-

ğı hemen yok oluyorsa, âlem de fenâdır yani yok olacaktır:

Beķâsı yoķ bu fenâ ‘âlemi gibi çü ĥabâb

Śudandır arż u esâs-ı binâ-yı ‘âlem-i âb

G. 12/2

3. Ateş

a. Ateş, Nar, Sûz, Sûziş, Sûz-nâk, Şerer, Şerâr, Od:

Şair, sevgilinin dergahına yanıp yakılmak için gelmiştir çünkü şairin gönlün-

de ayrılık ateşi, elinde ise heves rüzgarı vardır:

Yanup yaķılmaġa geldim hemân dergehine

Dilimde âteş-i firķat elimde bâd-ı hevâ

G. 8/2

b. Dûdmân (Duman) :

Hasret ateşinin kıvılcımı şairin hayal burcundan uçtuğu, âh dumanın kıvılcı-

mı ise bir mehtap gecesi gösterilmiştir:

Uçup burc-ı ħayâlimden şihâb-ı âteş-i ĥasret

Şerâr-ı dûd-ı âhım bir şeb-i mehtâb göstermiş

G. 50/2

4. Hava

a. Havâ:

Şair, su âleminin hava ve suyu gönül açtığını, fakat ruhun asıl gıdasının su

âlemi olduğunu anlatmaktadır:

Ne dil-güşâ olur âb u havâ-yı ‘âlem-i âb

182

Ġıdâ-yı rûĥ degil mi śafâsı ‘âlem-i âb

G. 12/1

b. Bâd: Rüzgar anlamında kullanılmıştır.

Nakkâş, gönül levhasına sabah rüzgarı olup, sevgilsinin resmini Çin'e götürse

yakışır:

Naķķâş bâd-ı śubĥ olup levĥa-i dile Çîn'e götürse resm-i dil-ârâsını sezâ

T. 12/5

Lutuf sarayına yeni bahar rüzgarı kapıcı olursa, cömertlik ağacına nesîm ve

saba süpürgecisi olduğu anlatılmıştır:

Sarây-ı luŧfına bâd-ı bahâr-ı nev derbân

Riyâż-ı cûdına ferrâşdır nesîm ü śabâ

T. 19/3

c. Nesîm, Nesîm-i seher: Hafif rüzgar veya havanın hafifçe dalgalanması ve

esmesine denir.

Nesim, aşk ile şairin başından geçmiş olanları örnek göstermiş. Bu gece

uyutmak için sevgiliye efsaneler söylemiştir:

‘Aşķ ile ser-güźeştemi etmiş meŝel nesîm

Söylerdi yâra ħˇâb içün efsâneler bu şeb

G. 11/7

Şair, derde seslenerek, gönül kara sevdalara düştüğünü, seher vaktinde

nesime uyduğunu ve siyah saça uğradığını anlatmaktadır:

Derdâ ki düşdi dil ķara sevdâlara seĥer ür Uydum nesîme zülf-i siyehkâra uġradım

G. 87/4

183

ç. Sabâ: Doğu tarafından esen hafif ve latif rüzgara denir.

Elem rüzgarından Allah'ın saklamasını ve o taze fidanının dadısının sabâ ol-

duğu anlatılır:

Allâh śaķlasun elem-i rûzgârdan

Ol nev-nihâl nâzı olup dâyesi śabâ

T. 11/24

Saçları sadece perişan eyleyen sabanın olmadığı bakışın da saçları perişan

ettiği anlatılmıştır:

Hep śabâ śanma perîşân eyleyen gîsûlarıñ

Nâzikâne şâne zer-târ-ı nigâhımdır benim

G. 89/4

Seher vaktinde saba sevgiliyi görmüştür. Sevgilinin kemende benzeyen

saçında âşığın canı vardır:

Śabâ vardıñ seĥer cânânımı gördüñ begendiñ mi

Kemend-i zülfe ŧutķun cânımı gördüñ begendiñ mi

G. 122/1

d. Gird-bâd: Dönerek çevrinti ile esen şiddetli rüzgara denir.

Girdbad şiddetli olduğundan dolayı Allah'ın koruması temnnisinde bulunul-

muştur:

Allâh ĥıfž ede girih-i gird-bâddan

Derbânı ‘avn-i Ĥaķ ola çârûbkeşi śabâ

T. 12/7

e. Rüzgar:

Rüzgar, her zaman çeşitli bir şekilde estiğinden çaresizin huzur yapraklarını

berbat etmiştir:

Rûzgâr öyle ki her dem de muħâlif eserek

Etdi bîçâreniñ evrâķ-ı ĥużûruñ berbâd

M. 29/6-3

184

IV. Hayvanlar

1. Kuşlar

a. Kuş (Murg), Murgân (Kuşlar):

Ahu gözlü olan sevgili, gönül kuşunu avlar:

Tel tel olmuş dökilüp gerdenine ol gîsû

Śaçı sünbül mi ŧaķınmış o güzel yâ şebbû

Aña olmaz ne benefşe ne de ‘anber hem-bû

Süzilüp murġ-ı dili śayda o çeşm-i âhû

Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû

M. 20/1

Âşığın gönlü kuş olursa, saç da tuzak olur.

Ŧolaşdı lânegâh-ı ‘âlemi bu murġ-ı dil âħir

Şikenc-i ŧurre-i zülf-i dil-ârâda ķarâr etdi

G. 124/6

Şair, akıl kuşunu doğan bakışlı korkusundan uçurmuştur. O dehşetle vararak

kıvrımlı saçın tuzağına kadar gittiğini dile getirmiştir:

Uçurdum murġ-ı ‘aķlı ħavf-ı şehbâz-ı nigâhından

O dehşetle varup dâm-ı ħam-ı gîsûya dek gitdi

G. 131/3

b. Bülbül, Hezâr, Andelîb: Divan edebiyatı bülbülden ayrı düşünülemez. O

şarkılarıy-la, durmadan sevgilisinin güzelliklerinin anlatan ve ona aşk sözleri arz

eden âşığın timsalidir. Aklı ve gönlü yağmalanmıştır. Gül için rüsva olmuştur.

Bülbül kimi za-man gönül olup derdinin ifşa eder. Tek amacı goncanın açılışını

görmektir. Bundan dolayı bülbül güle hasrettir. Âşık bülbül olunca sevgili de gül olur.

Bülbülün rakibi ise kargadır.

Şair, gül bahçesindeki gonca dudaklı hallerini seyredince gonca güle, gül bül-

büle açmadan söylediğini anlatmaktadır:

Seyr edince ĥâlimiz gülşendeki ġonca-dehen

185

Söyledi açmazdan ġonca güle gül bülbüle

G. 108/3

Şair, inleyen ve gülün hasretinden perişan olan bülbül istemektedir:

Bülbül isterim ki nâlân olsun

Ĥasret-i gülle perîşân olsun

M. 30/80

c. Şehbâz, Şâhbâz, Şâhîn: Divan şiirinde sevgilinin saçları şahine benzer. Benzetme

yönü ise avcı olmasıdır.

Şahin bakışlı sevgili âşığın gönül kuşunu hile ile yakalamıştır:

Gîsûlarında geçdi günüm ķîl u ķâl ile

‘Ömrüm tükendi âmed ü reft-i kelâl ile

Bildim merâmı ġamzelerinden su’âl ile

Şâhîn baķışlı murġ-ı dil ķapdı âl ile

Bend etdi târ-ı zülf-i siyâha şikârıdır

M. 11/5

ç. Tâvûs:

Salınışı ile sevgiliye benzetilir:

Sâķî o câmı ver ki neşâtı müdâm ola

Derd-i ħumârı neş’e-res-i bezm-i kâm ola

Nâdân-ı ‘aşķa ķaŧresi ‘ayn-ı ĥarâm ola

Her nuķl-ı bezm mîve-i bâġ-ı merâm ola

Ķanzil-śıfat içen anı rüsvâ-yı ‘âm ola

Ŧâvûs-ı ķudsiyân ile lîk hem-ħırâm ola

Aġyâr u yâr ħaž edecek rütbe-mest olam

Mestâna belki kûy-ı dil-ârâya yol bulam

186

M. 28/4

d. Tûtî:

Papağana konuşma öğretmek için ayna kullanırlar. Şekerle beslenir. Tatlı dilli

oluşu da buna bağlıdır. Bundan dolayı ayna ve şekerle birlikte kullanılmıştır .

Ŧûŧiyim ol yüzi mir’âta desem lâf degil

Fikr-i zülf ile velî ħâŧıramız śâf degil

G. 65/1

Ŧûŧî-i ŧab‘-ı ‘azîzi nâz ile söyletmege

Bu ġazel ŧarzı şeker-bâdâm geldi ħâŧıra

G. 115/5

Güftârına geldiñ meger ey ŧûŧî-i ŧab‘ım

Mir’ât-ı ħayâlinde o sükker-femi gördük

G. 60/6

e. Karga: Karga aşık için rakiptir. Sevgili burda güldür, aşık ise bülbüldür. Bülbül

çok güzel öter. Görünüş olarak da oldukça güzeldir, fakat karga hem siyah renkli

hem de ötüş olarak çok kötüdür.

Gül, bülbüle karşı kargayla birliktedir.

Ber-murâd olma gibidir ‘Âkif

Bülbüle ķarşu gül ile ķarġa

Kt. 8/2

f. Bûm, Murg-ı meş’ûm: Baykuş anlamına gelmekte olan bu kuş, halk arasında

uğur-suz olarak bilinmektedir:

Görmeye saķf-ı dil-ârâsını murġ-ı meş’ûm

Ede bânîsiniñ iķbâlini Allâh ziyâd

T. 28/11

g. Tezerv (Sülün): Güzel salınışı ile sevgiliye benzetilmiştir:

187

Sevgilinin gönlü, hoş boylu sülünü sevmedi. Şu susuz kumlu çölde başını alıp

yine o ahu gözlüye kadar gitmektedir:

Tezerv-i ħoş-ħırâmı sevmedi göñlüm şu feyfâda

Alup başın yine ol dîdesi âhûya dek gitdi

G. 131/10

ğ. Kumrî:Kumrular öterken “hû hû” derler. Hû da bizi Allah'ı hatırlatır.

Şair, konuşan iki kumrunun Allah okuduğunu görmüştür:

Ne müjdedir ki göñüller açıldı güldi cihân

Ne müjdedir ki nefiĥ oldı ħalķa tâzece cân

Ederdi lâle-niŝâr müjdegâna hep mercân

Olunca ben daħı cûlar gibi o semte revân

Oķurdı gördüm iki ķumrî-i süħan Sübĥân

O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr

O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr

M. 26/2

h. Beftere: Avcılar tarafından kullanılan alıştırılmış kuştur.

Evvelki gibi beftere kavuşma göğsüne gelmez. O şimdi büyümüştür.

Evvelki gibi beftere sîne-i vaśıla

Gelmez büyüdi şimdi o şehbâz tülekdir

G. 23/2

188

ı. Anka: Kaf dağında yaşadığı varsayılan, tüyleri renkli, yüzü insana benzer, asla

yere konmayıp daima yükseklerde uçan ve kendisinde her kuştan alamet bulunduran

adı var kendisi yok mevhum kuştur.

Beyitte aşk ankasının en uzun tüyü, kuş yaratılışlıya kanat olmuştur .

Eylerim pervâz evc-i nâz u istiġnâ-yı ķuds

Bâl olaldan murġ-ı ŧab‘a şeh-per-i ‘Anķa-yı ‘aşķ

G. 58/4

i. Hümâ: Devlet kuşu, talih kuşu olarak bilinen mevhum kuştur. Hüma göklerde

uçunca gölgesi kimin başına düşerse o kişi ilerde padişah olurmuş.

Şair, zatı gibi tam ayar tarihini söylemiştir. Bir talih kuşudur. Necip İsmail

beşiğe konmuştur:

Söyledim târîħini źâtı gibi tâm ‘ayâr

Bir hümâdır beşige ķondı Necîb İsmâ‘îl

T. 27/5

j. Hüdhüd: Süleyman peygambere hizmet eden bir kuştur.

Müjdeci gayb hüdhüdü olarak nitelendirilmiştir:

Gelüp nâgâh śabâdan bir mübeşşir hüdhüd-i ġaybî

Dedi kim müjdeler ey bendegân-ı bâb-ı sulŧânî

T. 25/6

Seba ülkesinin hüdhüdüdür.

O dem bir hüdhüd-i ġayb-ı Sebâ-peymâ dedi târîħ

Bu dehriñ geldi sa‘d-şevķ ile Sulŧân-ı Süleymân'ı

T. 25/13

2. Dört Ayaklılar

a. Şîr (Arslan):

Gönül gam arslanın pençesine boyun eğmiştir:

Şikenc ü renc-i dehr-i dûn ile nâ-şâddır göñlüm

Śafâya hû dedi şimdi cefâ-mu‘tâddır göñlüm

Muħâlif rûzgâra dûş olup ber-bâddır göñlüm

189

Ne çâre pençe-i şîr-i ġama münķâddır göñlüm

Begüm el-ķıśśa dûçâr-ı yed-i bî-dâddır göñlüm

Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu

Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu

M. 27/4

b. Âhû, Âhuvân, Gazâl(Ceylan): Beyitlerde, gözlerinin iri ve siyah oluşu sevgilinin

gözünü hatırlatır. Ahular çölde yaşarlar. Avlanan bir hayvandır. Beyitlerde kimi za-

man anberle ve Hıta'yla birlikte anılır, çünkü sevgilinin saçı misk kokar. Ceylanın

misk hasıl etmesinin nedeni bu kokuyu kıskanması veya ona aşık olmasıdır. Bunun

sonucunda ceylanın içine kan oturmakta ve bu kokan kan misk olmaktadır. Kimi be-

yitte ise sihirden bahsedilmiştir. Bunu nedeni ise günlerden bir gün bir padişah ava

çıkar. Bir ceylan görür ve peşinden gider. Sonunda ahu bir mağaraya sığınır. Padişah

içeri girince de silkinerek perî kızı olur. Bu bakımdan ahu ile sihir birlikte kullanılır.

Şair, gönle seslenerek gözleri ceylana benzeyenin ve kendisini büyüleyen

gözleri cadının bu olduğunu söylemektedir:

İşte ey dil dedigim gözleri âhû budur

Seni tesħîr eden dîdesi câdû budur

G. 25/1

Cadı gibi gözlerini seyreden cennetin ahularını unutmasını istemektedir:

Seyr eden dîde-i câdûlarını

Unuda cennetiñ âhûlarını

M. 30/22

c. Koç, Koyun, Kuzu, Agnâm:

Âşık, sevgili için can vermeye hazırdır.

Bil ey ķuzucaġım degilim yalñız ‘âşıķ

Hem cânla ķoç başına ķurbânım efendim

G. 77/11

ç. Kelb(Köpek), Kilâb(Köpekler):

190

Şair, dergahın köpeklerinden daha aşağı bir kul olduğunu şöyle anlatmıştır:

Benim ol ‘Âkif-i rüsvâ ki dergâhıñ kilâbından

Daħı birķaç ķat ednâ bir gedâyım yâ Resûlu'llâh

K. 2/7

d. Kümeyt, Semend, Esb, Eşheb, Düldül:

Şair yazdılarını övmek için, yazılanları ve yazma hünerini ata benzetmiştir:

Bu resm üzre edüp ħatim-i du‘â-yı devlet-i ‘ömrüñ

Degişdirdim kümeyt-i ħâmeye reftârı śan‘atla

T. 10/18

Şair, kendisine seslenerek hüner meydanında kalemi Düldül'e döndüğünü

şöyle dile getirmektedir:

Eyledikçe ‘azm-i peyrevlik cenâb-ı Muħliś'e

Ħâmem ‘Âkif döndi meydân-ı hünerde Düldül'e

G. 108/7

e. Tavşan:

Şair, o taze tavşanı avlanmaması gerektiğini çünkü muhterem olduğunu söy-

lemişse de geceleyin gizli bir şekilde onu yemiştir:

Śayd etme muĥteremdir o ŧavşan-ı tâzesin

Dün gece anı gizlice vardım ŧabaķladım

G. 76/2

f. Gürg(Kurt):

Kurt ile koyunun bir arada gezmesi dost ve düşmanını bir arada gezmesi

demektir:

Cem‘-i ecdâd etme der-ŧab‘-ı bülend-i himmeti

Bü'l-‘acebdir gürg ile aġnâm bir yerde gezer

191

T. 22/11

g. Har (Eşek):

Zahid eşeğe benzetilmiştir.

Nuķl-ı leb-i sâķîyi görünce meze ...

Ey zâhid-i ħar aġzına öyle meze gelmez

G. 43/5

Beni çıķmaz der imiş mey-gededen zâhid-i ħar

O da girsün de eger var ise cânı çıķsun

Mf. 11

h. Kömüş(Manda):

Göz, mandaya teşbih edilmiştir:

Ŧoyamaz aķçeye Ķârûn'ı boķıyla yutsa

Görmedim öyle kömüş göz hezeyân-gûyâyı

T. 37/10

ı. Ayı:

Dürzü Dağı'ndan bir ayı yüzlü getirmişler. İnsanoğlunu kır süsleyen sanmış-

lardır:

Getirüp Dürzî Ŧaġı'ndan bir ayı sîmâyı

Śandılar âdem oġulı beyâbân-ârâyî

T. 37/1

3. Böcekler

a. Pervâne(Kelebek):

Güzelliğin ışığı ayrılık gecesinde gönlü yaktıkça mumun yanmasıyla şairin

aklına kelebek gelmiştir:

Tâb-ı ĥüsni dili yaķdıķça şeb-i hicrinde

192

Sûziş-i şem‘le pervâne gelür ħâŧırıma

G. 106/2

b. Zünbûr(Arı):

Gönül kuşu bülbülken arı olmuştur:

Şimdi la‘linde gezer gül ruħunı terk etmiş

Murġ-ı dil bülbül idi var ise zünbûr olmuş

G. 47/6

c. Cerâd (Çekirge):

Çegirgeler yeşil iken her ne varsa yemişlerdir:

Üşürüp başına dâyînlerini hem-çü cerâd

Yeşil iken yediler her ne var ise îrâd

M. 29/6-1

4. Sürüngenler

a. Mûr(Karınca):

Şair, ayrılık çilesini çekeceği kadar çekmiştir. Bir karınca kadar dermanı kal-

mamıştır:

Çekdim çekeçek çille-i hicrânını artıķ

Bir mûr ķadar ķalmadı dermânım benim

G. 77/2

b. Semender: Ateşte yanmayan hayvandır.

Şair, vücudunu semendere benzetmiştir:

O śaĥrâ-yı semender-źây-ı âteşdir vücûdum kim Sipend-âzürde dü-tâb-ı şerer-pâş-ı giyâhımdan

G. 95/5

c. Ejder, Ejderhâ:

O sevgilinin kıvrımlı saçı uyuyan ejderdir lakin başını ezmek yerine layığı

okşamaktır:

Gerçi uyur ejderdir o şûħuñ ħam-ı zülfi

193

Lîk oħşamadır lâyıķı başın eze gelmez

G. 43/6

Kuyruğuna basmamak gerekir, çünkü o ejderdir. O eğri bir perçemdir. Fesin

altında bükülüp yatmaktadır:

Ķuyruġın baśma ĥaźer ķıl olur ejderhâdır

Zîr-i fesde bükülüp yatmış o bir ħam perçem

G. 85/7

ç. Mâr (Yılan):

Şair, yılanın zehirli olduğunu şöyle dile getirmiştir:

Sensiz ‘âlemde şarâb içmek ĥarâm olmaķ degil

Nûş-ı zehr-i mârdan ey şûħ bed-terdir baña

G. 6/3

V. Bağ, Çemen, Çiçeklik İle İlgili Unsurlar

1. Bağ, Bağzar, Bağçe

Gönül bağ olunca yanaklar kırmızı gül olur. Gönül micmer olduğu zaman da

ben de anber olur. Çünkü micmerin içinde anber yakılarak koku verilir:

Bâġ-ı dilde ruħlarıñ bir verd-i aĥmerdir baña

Reng-i ħâliñ micmer-i göñlümde ‘anberdir baña

G. 6/1

Kimi zamanda gönül gül bahçesine benzetilir. Beyitlerde bahçeyle ilgili

unsurlarla tenâsüb yapılmıştır:

Gülsitân-ı göñlümüñ sensiñ güli

Neyleyim gülzâr u bâġ u bülbüli

Bâġbân başına çalsun sünbüli

Sendedir dîvâne göñül sendedir

M. 7/2

194

Bağda sadece gül yetişmez. Yetişen çiçeklerden biri de sünbüldür. O ay yüzlü

sevgili fesden kıvrımlı saçını çıkarmıştır. Şair de bu durumu güzellik ve bahçenin ke-

narında yer almış eşsiz sümbüle benzetir:

Şikenc-i ŧurresin fesden çıķarmış śanma ol meh-rû

Kenâr-ı bâġ u ĥüsne sünbül-i nâ-yâb göstermiş

G. 50/4

Bağ devamlı sulanmak zorundadır. Seyrin bağında o yeni yetişmiş nihali gö-

rünce kararsız olur, hemen su yerine akmıştır:

Bâġ-ı seyrinde o nev-reste nihâli göricek

Bî-ķarâr oldı göñül aķdı hemân śu yerine

G. 112/2

Bağda birtakım ağaçlar da yetişir. Yetişmiş olan ağaçlardan biri de şimşâddır;

fakat bu ağaç sevgilinin boyunu görmüş, kıskanmış, feryad etmiştir:

Serv-i nâzım ķâmet-i nâzik-nihâliñ seyr edüp

Bâġda reşk ile dün şimşâd feryâd eyledi

G. 123/3

Âşığın gönlü bağa benzetilir; fakat gönlü hazan yaprakları gibi ayak altında

kalmıştır. Gönlüne bahar gelmesini istemektedir:

Ķalur mı bâġ-ı emel böyle pây-mâl ħazân

‘Aceb o dil-keş-i feyż-i bahâr gelmez mi

Mf. 17

2. Sebz

Sebzde yetişen sümbül mektup olur:

Nâmedir ber-gül-i ser-beste-i gülzâr-ı vefâ

Nâmedir sünbül-i ser-sebz-i gülistân-ı śafâ

195

M. 29/1-2

3. Çemen, Çemenzar

Divan edebiyatında seyr ve temâşâ yerlerindendir. Buranın güzellik unsuru

sevgilidir. Şair, bağışlayıcı bahçenin hurmasını sevgiliye benzetmiş ve yanından

gölge gibi ayırmasını istememektedir:

Hem daħı maķśadım ey naħl-ı çemenzâr-ı ‘aŧâ

Beni sâyeñ gibi ayırmayasıñ yanıñdan

M. 29/7-4

Şair, bülbül ile gülün dedikodusunu çemende seyrettiği zaman sevgili ile ge-

çen zaman aklına gelmiştir:

Güft-gûy-ı bülbüli gülle çemende seyr edüp

Bezm-i yâr ile geçen hengâm geldi ħâŧıra

G. 115/3

Şair yeni yetişen fidanı sevgilisine teşbih ederek onun ayaklarına sular gibi

akmak istemektedir. Gönül çeken boyuyla bahçeye çıkıp salınmasını istemektedir:

Nev-nihâlim aķayım pâyına śular gibi ben

Çıķ śalıñ sen çemene ol ķad-i dil-cûlar ile

G. 117/5

Kimi zaman da çemen ile sevgilinin ayva tüyü karşılaştırılır. Sevgilinin ayva

tüyü varken çemen istemediğini dile getirmektedir:

Var iken ħaŧŧıñ çemenzâr istemem

Ruħlarıñ yanında gülzâr istemem

Ben efendim ġayri bir yâr istemem Sendedir dîvâne göñül sendedir

M. 7/3

Şair, içki meclisinin safasını şarap kadehinden, bahçenin letafetini ise lalenin

renginden bilmektedir:

196

Śafâ-yı bezm-i meyi ben piyâleden bilürüm

Leŧâfet-i çemeni reng-i lâleden bilürüm

G. 73/1

4. Gülzar, Gülşen, Gülistân

Divan'da genel olarak gül bahçesinde gül, gonca, şebboy, fesleğen, nergis,

selvi, nahl, su, cûy, rüzgar, bâd, nesim, bülbül, karga bulunmaktadır. Orada dert ol-

maz. Meclisler, gül bahçesinde kurulur.

Gül bahçesinde, gülün açılmamasının sebebini sevgiliye bağlamıştır, çünkü

sevgili naz etmektedir:

Gül-i maķśûd açılmaz śanma gülzâr-ı cihândır bu

Saña ol ġoncada ser-bestelik hep nâzdır bülbül

G. 72/3

Bülbül, gül bahçesindeki zevkini eylediği ve gülün dalına konduğu halde ona

hasrettir:

Ķonar hem dalına hem źevķin eyler gülsitânında

Güle ĥasret geçer ĥâlince bir ŧannâzdır bülbül

G. 72/5

5. Lalezâr

Lale bahçesi, âşığın gönlüne teşbih edilir:

Dâġ-ı hicriñle ne lâyıķ lâlezâr olmaķ göñül

Seyr-i gül-rûyuñla gülşen-sarâ-yı nev-zemîn

G. 99/3

6. Sünbülistân

Divan şiirinde sevgilini saçı gerek koku gerekse biçim bakımından sünbül

bahçesine benzetilir.

Ŧoldı cânâ şöhreti kevn ü mekâna perçemiñ

197

Sünbülistân içre olmuşdur yegâne perçemiñ

Baħtı bir zencîr olur gelmez beyâna perçemiñ

Verseler vermem hele ben bu cihâna perçemiñ

M. 8/1

7. Mezra‘a (Tarla)

Yanmış gönül, kırmızı renkli tarlaya benzetilir:

Âteşe vermez ise źeyl-i sipihri ne biter

Âteşîn-mezra‘a-i ħâŧır-ı sûzânımdan

G. 91/6

8. Nihalistân (Fidanlık)

Bahçeyle ilgili unsurlar yer almaktadır:

Bu gün geşt eyler iken bâġzâr-ı dehri bî-pervâ

Dehânıñ gibi baķdım görmedim bir ġonca-i zibâ

Güźergâh-ı ħayâlimden geçürdüm ‘Adn'ı ser-tâ-pâ

Nihâlistân-ı fikretde ederken cüst-cû cânâ

Olup reftârına mâ’il ķad-i dil-cûdadır göñlüm M. 14/2

VI. Bitkiler

1. Ağaçlar

a. Riyâz, Şecer, Eşcâr:

Hz. Musa Mısır'a dönmek üzere ailesi ve iki çocuğuyla yola çıktığında Tûr-ı

Sina'ya yaklaştığı zaman şiddetli bir rüzgar ve yağmurla karşılaştı. Yolunu şaşırdı.

Ateş yakmak istediğse de çakmağı ateş almadı. O sırada uzakta bir ateş ilişti. Ateşe,

198

yaklaşınca onun bir ağaç tepesinde olduğunu gördü. Bu konuyla ilgili telmih yapıl-

mıştır:

Gördüm ol mâh-ı şeb-ârâ yine pür-nûr olmuş

Ķadd-i naħl-ı şecer-i şu‘ledir Ŧûr olmuş

G. 47/1

Yeni baharın rüzgarı lutuf sarayının kapıcısıdır. Cömertlik ağaçlarının süpür-

gecisi de nesim ve sabadır:

Sarây-ı luŧfına bâd-ı bahâr-ı nev derbân

Riyâż-ı cûdına ferrâşdır nesîm ü śabâ

T. 19/3

b. Servi: Divan'da servi sevgilini boyuna teşbih edilir. Kimi zaman servi sevgiliye

kimi zaman da sevgili serviye benzetilir. Servi uzundur, sevgili de uzundur:

Yâr ile da‘vâ-yı reftârı içün her serviñ

Ķar kürütmüş başına ķâđî-i eflâk-ı ‘alâ

Kt. 3/2

Ķâ’il olmam ‘ıŧr-şâhîler sürünsün mûyuña

İstemem sâyeñ refîķ olsun o servi boyuña

Râżı olmam dest-dırâz olsun śabâ şebbûyuña

Ŧaġılur ‘aķlım ŧaġıdıķça o şâne perçemiñ

M. 8/3

Ey ķad-i yâra söyledigim mıśra‘-ı laŧîf

Bâġ-ı nažımda serv-i ħırâmânım efendim

G. 78/3

Servi su kenarında bulunur.

Bâġda serv-i sehî mânendi reftârıñ görüp

Aķdı dil śular gibi ol ķamet-i dil-cûsına

G. 114/2

199

c. Şimşâd: Şimşir ağacı veya servi olarak bilinir.

Sevgilinin boyu ile şimşad arasında ilgi kurulur:

Göricek nâz u ħırâmın şimşâd

Ede ĥûrî ile Ŧûbâ'yı yâd

M. 31/21

Serv-i nâzım ķâmet-i nâzik-nihâliñ seyr edüp

Bâġda reşk ile dün şimşâd feryâd eyledi

G. 123/3

ç. Çenâr, Sanevber:

Beyitte, sevgilinin boyuyla çınar, servi ve sanavber karşılaştırılmıştır:

Nâz-ı leŧâfet ister iseñ ķadd-i yâra baķ

Yoħsa çenâr serv śanevber neden laŧîf

G. 52/4

d. Ar‘ar: Dağ servisi, yabani servi olarak bilinir. Divan edebiyatında sevgilinin

boyuna teşbih edilir. Sevgilinin endamı bu ağaçlardan üstün tutulur:

Edemem ŧoġrısı ta‘bîr meger râst gele

Ķadd-i bâlâna seniñ servi mi ‘ar‘ar mı desem

G. 75/6

e. Fidân: Fidan yeni dikilmiş ağaçtır. O halde sevgili tazeyse, sevgili fidana benzeti-

lir:

Śıġmaz iken tenime rûĥ-ı revânım sensiz

Neylesün şimdi tehî sînemi cânım sensiz

Mey ĥarâm oldı baña ġayrı civânım sensiz

Ķaldı bâġ-ı emelim tâze fidânım sensiz

Geh ħayâliñ gehi efkârıñ ile eglenirim

Derd-i hicriñ ile dîvâne gibi söylenirim

M. 25/5

200

f. Nihâl: Sürgün, taze ve düzgün fidana denir. Divan şiirinde sevgilinin boyu ve en-

damı, ince ve düzgün oluşuyla nihâle benzer. Şair, fidan taze olduğu halde beyitlerde

“nev” kelimesiyle birlikte kullanmıştır.

Şair, o yeni yetişen fidanı görünce gönlü su gibi akmıştır:

Bâġ-ı seyrinde o nev-reste nihâli göricek

Bî-ķarâr oldı göñül aķdı hemân śu yerine

G. 112/2

O yeni yetişmiş fidan, âşığın aklını başından almıştır:

Aldı ‘aķlım yine bir nev-res nihâl

Reşk eder ebrûlarına nev-hilâl

Yoķ miyân-ı mûyına bir ķîl u ķâl

Bir güzellerden güzel ĥûrî miŝâl

Miŝlini bulmaķ anıñ emr-i muĥâl

M. 31

g. Tûbâ: Sidre'de bulunan ve kökü yukarıda, dallarda aşağıda olmak üzere bütün

cen-neti gölgeleyen ilahî bir ağaçtır.

Sevgilinin boyu o kadar güzel ve uzundur ki Tubâ ağacı kıskançlığından âle-

me boyu çıkmadığı anlatılmıştır:

Göricek sünbül o gîsûlarını reng etdi

‘Âleme çıķmadı ķaddi ĥasedinden Ŧûbâ

G. 7/4

ğ. Ud(Öd) Ağacı: Ateşte yakıldığı zaman güzel bri koku ifraz eden küçük ve ince

çubuklar halinde bulunur. Özellikle toplantılarda, tekkelerde öd ağacı yakılırdı. Öd

yanınca kıvrım kıvrım olur ve tütsü kaplarında yakılır.

Gerçek ödün micmerinin Mevlevî külahı olduğu söylenmektedir:

Şemme-i ķudsîsi ta‘tîr-i dimâġ-ı cân eder

Micmer-i ‘ûd-ı ĥaķîķatdir külâh-ı Mevlevî

G. 130/3

201

h. Nahl (Hurma Ağacı):

Sevgilinin boyuna teşbih edilmiştir.

Hem daħı maķśadım ey naħl-ı çemenzâr-ı ‘aŧâ

Beni sâyeñ gibi ayırmayasıñ yanıñdan

M. 29/7-4

Saña ey nev-nihâlim aķdı göñül cûylar-âsâ

Görünmez ķadd-i ħoş-naħlıñ yanında çeşmime Ŧûbâ

N'ola ġarķ-âb reşk-i ĥayret olsa cûylar zîrâ

Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan

M. 9/2

2. Çiçekler

a. Çiçek, Ezhâr: Bahar geldği zaman her taraf çiçekle dolar. Dörtlükte bununla

ilgili unsurları görmek mümkündür .

Ey gül-i bâġ-ı edeb-i ķamet-i serv-i nâzım

Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım

Vey gülistân-ı śabâĥatde gül-i mümtâzım

Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım

M. 6/1

Gülün bütün çiçeklerden üstün olduğu anlatılmıştır .

Zîb-i mînâ-yı nažar olmaķ ne ķâbil her süħan

Güldeki reng ü leŧâfet var mı her ezhârda

G. 110/4

b. Gül: Divan'da en fazla konu edilen çiçektir . Sevgilinin yüzü ve yanağı renk, koku

ve tazelik bakımından benzetilir:

202

Bazen gülü bazen yüzünü görmek istediklerini ve bastığı yerlere yüzler sür-

mek istemektedirler:

Geh güli gâh liķâsın görelim

Baśdıġı yerlere yüzler sürelim

M. 30/17

Sevgilinin yanağı ile gül karşılaştırılmıştır. Yanağı gülden daha güzel olduğu

anlatılmıştır:

Neylerim ruħları yanında güli

Lebin emsem ķırarım câm-ı müli

M. 30/24

Gül, yüz olunca saç da sünbül olur:

Âh ķoķlatmadı ammâ gülini

Śaķladı zîr-i fese sünbülini

M.30/74

Sevgilini yanağı gülden daha tazedir:

Gül-i terden daħı terdir ruħuñ ey yâr seniñ

Ġonca bî-rûĥdur ey şûħ degişmem deheniñ

Bir śoġuķ sözdür eger ķar desem sîm-teniñ

Şâm u Hind ü Ĥabeş'e vermem efendim o beniñ

Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña

M. 18/2

Gülde rûĥ olsa da teşbîh edemem ruħlarına

Gülde yoķdur o ŧarâvet o leŧâfet ĥâlâ

G. 7/3

Jale açılmış güllerde bulunur:

O ġonca-fem açılur mı bir iki çaķmıyacaķ

Güşâyiş-i güli her-dem de jâleden bilürüm

G. 73/4

203

Sevgili gül, âşık bülbül olursa rakip de karga olur:

Ber-murâd olma gibidir ‘Âkif

Bülbüle ķarşu gül ile ķarġa

Kt. 8/2

c.Verd-i hamra: Kelime anlamı kırmızı güldür.

Kırmızı gül sevgilinin goncaya benzeyen dudağını görünce kıskanmış, kan

tere batmıştır:

Ħamına reşk ile çâk etdi ķabânsa ġonca

Ķan tere batdı ĥicâbından o verd-i ĥamrâ

G. 7/5

ç. Gül-i ra‘nâ: Güzel gül; dışı sarı, içi kırmızı renkte olan bir çeşit güle denir.

Şair, bülbül kendi gönlü gibi sırrını söylemese ifşa etmese o gül-i ra‘nâdan

böyle mahrum kalmayacağını söylemektedir:

Böyle maĥrûm mı ķalurdı o gül-i ra‘nâdan Etmese sırrını göñlüm gibi ifşâ bülbül

G. 71/5

d. Gonca: Açılmamış güldür.

Şekil bakımından dudağa benzetilmiştir:

Śoĥbeti kesdiñ niçün ‘uşşâķdan ey ġonca-leb

Pek ħafâ-yı nâza çekdi perçemiñ n'oldı sebeb

Çâk çâk olsun girîbânı fütâdeñ gibi hep

Kâkül-i ‘anber-feşânıñ sırr eden ser-pûşlar

M. 3/2

Çün bahâr mevsîmidir bu a göñül neyleyelim

204

Böyle bir ġonca-dehen dilbere meyl eyleyelim

Ħâlleri vaśfına ‘anber mi ne söz söyleyelim

Dehen-i nâzına nisbet nice mażmûn diyelim

Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû

M. 20/4

Gonca sevgilinin süslü dudağına baktıkça hasedinden çatlamıştır .

Çatlasun ġonca ĥasedden her gâh

Fem-i zîbâsına etdikçe nigâh

M. 39/28

Goncanın etrafı yeşildir.

Bâġda giydi bu gün bir yeñi ħil‘at ġonca

Buldı şerîf-i bahâr ile leŧâfet ġonca

G. 111/1

e. Benefşe(Menekşe): Divan şiirinde kokusu, koyu rengi, boynunu eğriliği ve şekil

yapısıyla anılmaktadır.

Güzel kokmasından dolayı saça teşbih edilmiştir:

Tel tel olmuş dökilüp gerdenine ol gîsû

Śaçı sünbül mi ŧaķınmış o güzel yâ şebbû

Aña olmaz ne benefşe ne de ‘anber hem-bû

Süzilüp murġ-ı dili śayda o çeşm-i âhû

Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû

M. 20/1

f. Nergis: Mitolojiye göre Narsis, çok güzel ve aşktan anlamaz bir delikanlı imiş.

Onu sevip de derdin perişan olan kızlar bu genci Tanrılara şikayet etmişlerdir. Tanrı-

ların verdiği ceza sonucu Narsis, birgün derede kendi aksini görüp aşık olur. Kendini

seyrederken suya atlar ve boğulur. Vücudu çürüyüp yerinde göze benzer çiçek biter

ve bütün güzellere hayran hayran, baygın şekilde bakar:

O siyah göz onda varken güzel ve baygın bakışlı göze kimse bakmayacaktır:

205

Kim eder nergis-i şehlâya nigâh

Var iken anda yâ ol çeşm-i siyâh

M. 30/30

g. Nilüfer: Sözlüklerde nitelendirilen mavi, beyaz, sarı renkli çiçekler açan ve suda

yetişen bitkidir.

Şair, söz lezzetinin mayasını nilüferden mi yoksa gülbeşekerden mi olup ol-

madığını hatta şekercinin bile bilmediğini dile getirmiştir:

Mâye-i leźźet-i güftârını bilmez ķannâd

Nîlüferden mi imiş gül-be-şekerden mi imiş

G. 48/4

ğ. Reyhân, Fesleğen:

Saç, güzel kokması bakımından reyhana teşbih edilir:

Az ma‘nâdır o gîsûlara reyĥân demek

O ‘ıŧır-sâz ĥacer ü sünbül ü şebbû o budur

G. 25/4

Bahçenin ve fesleğenin latif olduğu; fakat hepsinden de latifin sevgilinin ayva

tüyüdür:

Gülşen laŧîf ü sebz ü çemen feslegen laŧîf

‘İndimde ħaŧŧ-ı yâr velî cümleden latîf

G. 52/1

h. Semen:

Sevgilinin gerdeni semene ve gömleği de semen yaprağına teşbih edilir:

Baķ ol her-dem bahâr-ı ħaŧŧ-ı dildâre çemenden geç Ġıdâ-yı rûĥ-ı bûy-ı ħûb gerdende semenden geç

206

G. 16/1

Bûy-ı laŧîf-i cismiñ ile etmiş imtizâc

Berg-i gül ü semenle mi pirâheniñ seniñ

G. 61/3

ı. Lâle: İran mitolojisine göre yıldırım, yaprağın üstündeki çiğ tanesine düşmüş, çiğ

tanesi ve yaprak alev alarak donmuş, lale de böylece ortaya çıkmıştır. Lalenin

ortasındaki karanlık da yıldırım yanığı imiş:

Döküldi âb-ı firâķı açıldı lâle-i dâġ

Be-câ degildi derûnum ħayâl olursa sifâl

G. 70/5

i. Sünbül: Sevgilinin saçına ve gömleğine renk ve koku bakımından teşbih edilir.

Şikenc-i ŧurresin fesden çıķarmış śanma ol meh-rû

Kenâr-ı bâġ-ı ĥüsne sünbül-i nâ-yâb göstermiş

G. 50/4

Bûy-ı gülden mi ħamîr olmuş teniñ

Berg-i sünbülden midir pîrâheniñ

Dilberâ ma‘lûmuñ olsun bu seniñ

Sendedir dîvâne göñül sendedir

M. 7/4

j. Şebbûy: Güzel kokması yönünden ele alınmıştır:

Tel tel olmuş dökilüp gerdenine ol gîsû

Śaçı sünbül mi ŧaķınmış o güzel yâ şebbû

Aña olmaz ne benefşe ne de ‘anber hem-bû

Süzilüp murġ-ı dili śayda o çeşm-i âhû

207

Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû

M. 20/1

Ķoķalım gâhîce şebbûlarını

Ya‘nî gîsû-yı ‘anber-bûlarını

M. 30/18

VII. Meyveler

1. Meyve

Şair, kavuşma meyvasını kendisine arz eylediğini, yabancılara ise sunduğunu;

fakat yeni çeşit vefayı yarin bulduğunu belirtmiştir:

Mîve-i vaślıñ baña ‘arż eyler aġyâra śunar

Yâr bulmuş şimdi bir böyle vefâ-yı nev-zemîn

G. 97/7

2. Şeftali

O sevgilinin canının şeftalisini görünce, riyasızca istek dudağının sulandığı

anlatılmıştır:

Görünce ol śulu şeftâlî-i rûĥ-ı yâri

Dehân-ı ħˇâhişimiz śulanur riyâsızca

G. 119/4

3. Bâdâm

Şair, bu gazeli şekerli bademe benztir:

Ŧûŧî-i ŧab‘-ı ‘azîzi nâz ile söyletmege

Bu ġazel ŧarzı şeker-bâdâm geldi ħâŧıra

G. 115/5

208

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

209

METİN TESPİTİYLE ALÂKALI HUSUSLAR,

METNİN KURULMASINDA TAKİP EDİLEN SES BİLGİSİ

ÖZELLİKLERİ,

TEKNİK ÖZELLİKLERİ

A. METİN TESPİTİYLE ALÂKALI HUSUSLAR

I. Nüsha Tavsifi Ali Emiri Efendi, Manzum Eserler (Millet Ktp.), nr. 269

Arkası ve kenarları ebri kaplı, miklepli cilt içinde içinde 74 varak bulunmak-

tadır. 174 x 123 ebadında; 17 satırlı talik yazıyla yazılmıştır. Metinde siyah, başlıklar

ise kırmızı mürekkeplidir. Başta Ali Emiri Efendi'nin vakıf mührüyle kütüphanenin

resmî mührü ve Mehmed Ârif imzası yazıldır.

Başı : Söyle ey kilk-i süħan-perver-i mu‘ciz-gûyâ

Böyle leb-beste vü lâl olduñ ‘aceb n'oldı saña

Sonu : ‘Âkif budur niyâz u temennâm efendimiñ

Yüz sürmeden ayaġına Ĥaķ cânım almasun

210

Bu nüshada 7 kaside, 38 tarih, 31 musammat, 131 gazel, 10 kıta, 1 nazım, 37

müfred olmak üzere 255 manzume bulunmaktadır. 7

B. METNİN KURULMASINDA TAKİP EDİLEN

SES BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ

I. Türkçe Kelimeler

1. İlgi hali eki, ikinci teklik şahıs iyelik eki ile zaman bildiren eklerin ikinci teklik ve

çokluk ekleri nazal nun (ñ)la yazılmıştır.

Söyle ey kilk-i süħan-perver-i mu‘ciz-gûyâ

Böyle leb-beste vü lâl olduñ ‘aceb n'oldı saña

K.1/1

‘Anber-i ħâl-i dil-ârâ ile dûd-ı dilimiñ

Śûret-i ĥâlini micmerde ķodı cilve-i ‘aşķ

G. 56/3

Nâŧıķañ olmuş iken vâsıŧa-i vaĥy-i süħan

Deheniñde śadef-i lü’lü’-i baĥr-i ma‘nâ

K. 1/5

2. Yapım ekleri metne bağlı kalınarak okundu.

Câme-şûy-ı adaşım yâ o nežâfet-pîrâ

Hep temiz ŧutmadadır maślaĥatıñ ser-tâ-pâ

Hele ĥâfıž gibi kirlüleri sevmez aślâ

O faŧânetli ser-i tâc-ı nazîfân nicedir

M.1/9

3. İçün edatı yer yer bazı kelimelerde (vezin gereği) tireli veya tiresiz yazıldı.

Âb-ı ĥayâta eyledigi-çün memât ile

7 İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu'nda Hazine Kitaplığı, Topkapı Sarayı Müzesi, 953'te aynı ada kayıtlı ikinci bir nüsha yazılı olsa da yapılan çalışmalarda, üzerinde çalıştığımız şaire ait olmadığı anlaşılmıştır:

211

Ĥıżr ile işte cârî olan mâcerâ budur

T.30/3

Yâr ile da‘vâ-yı reftârı içün her serviñ

Ķar kürütmüş başına ķâđî-i eflâk-ı ‘alâ

Kt. 3/2

4. Dimetoka, Mora gibi bazı yer isimlerinde uzatma işareti kullanılmadı.

Az vaķitde anı da eyledi telvîŝ âħir

Kendi kesb eyledi menfâ-yı Dimeŧoķa'yı

T. 37/18

Mora'nıñ fâtiĥ-i ŝânîsi desem az sözdür

Sebeb-i müstaķil etdi seni Mevlâ zîrâ

M. 29/3-11

5. “vir-, di-, id-” gibi kelimeler “ver-, de-, ed-” şeklinde yazıldı.

Bir alay sûy-ı ķarîn daħı alup eŧrâfın

Bulsa yaġmaya verir para içün dünyâyı

T. 37/9

‘Anber-i şevķ yaķup micmer-i endîşende

Nažm ederken daħı ta‘tîr ola sem‘-i şu‘arâ

K.1/9

6. “hevâ” kelimesi arzu, istek, heves anlamına geliyorsa “hevâ”, hava anlamında

kullanılmışsa “havâ” şeklinde yazıldı.

Elimden gelmez etsem de eger kim niyyet-i ŧâ‘at

O rütbe ben hevâya mübtelâyım yâ Resûlu'llâh

212

K. 2/2

Ġalibâ mey-gedeye zâhid ayaķ baśmışdır

Śoġıcaķ geldi baña âb u havâsı zîrâ

Kt. 3/8

7. “ayâġ” kelimesi kadeh anlamına geliyorsa “ayâġ”, ayak anlamında kullanılmışsa

da “ayaġ, ayaķ” şeklinde yazıldı.

Sâķî ayâġ-ı câmı hemân ŧut el üstüne

Rindânedir ser-i ezelî baş tâcıdır

G. 18/9

Bir nev-nihâl-i nâz Ħorâsân'a dil verüp

Ceyħûn-veş ayaġına efendim revâna dek

G. 63/3

8. Metinde eskiye ait kelimeler de yer almaktadır.

öç: bahis.

Eyle kerem öçinde çü ħalķ-ı kerîmsiñ

Zîrâ başımdan aşdı bu ‘iśyân Kerîm Dede

K. 5/14

çarpar: sürer.

Ol ... meclâ dîn ü dil ü cân ħaśmıdır

Çarpar çalar emânetine verme iĥtimâl

G. 67/4

uyarmak: parlatmak, yakmak.

Ayaķ ayaķ der-i mey-ħâneye vardım bu gece

213

O bütüñ de’b ile ķandîlin uyardım bu gece

G. 116/1

çakmak: aksettirmek.

O ķadeĥ dîdeleri ‘aşķına sâķî-i teriñ

İki câm-ı mey-i gül-fâmını çaķdım bu gece

G. 120/2

ķanzil: sarhoş.

Sâķî o câmı ver ki neşâtı müdâm ola

Derd-i ħumârı neş’e-res-i bezm-i kâm ola

Nâdân-ı ‘aşķa ķaŧresi ‘ayn-ı ĥarâm ola

Her nuķl-ı bezm mîve-i bâġ-ı merâm ola

Ķanzil-śıfat içen anı rüsvâ-yı ‘âm ola

Ŧâvûs-ı ķudsiyân ile lîk hem-ħırâm ola

Aġyâr u yâr ĥaž edecek rütbe-mest olam

Mestâna belki kûy-ı dil-ârâya yol bulam

M. 28/4

9. Müstehcen kelimelere rastlanılmaktadır.

Nedir ol kirli yaķa boķ bulaşıķ üst ile baş

Aġzı burnı bulaşur enfiyeye tâ göz ü ķaş

Lîk âġâzesi şâyân u ŝenâ vü şâpâş

Mûsiķîde hem o Fârâbî-i devrân nicedir

M. 1/14

Ķanlı necsinden eline sürerek bir iki reng

Yaralandım der imiş baħşîş içün ol pezeveng

Pek ķayıdsızdır olur cünbiş içün gâhî Fireng

Lâ’übâlî nemek-i bezm-i žarîfân nicedir

M. 1/16

214

Baķ ‘âşıķâne ŧavra o ser-keş edâyı gör

Bir yośma bir belâlı civân söylerim saña

G. 3/6

10. “ħ” ile yazılmış eskiden kullanılmış olan; fakat günümüzde ise “ķ” ile kullanılan

bazı kelimelere Divan'da rastlanılmaktadır:

Ħaŧŧ ta‘lîķ etdügin va‘d-i vefâ yâdında mı

Ben unutmuşdum hele aħşâm geldi ħâŧıra

G. 115/2

Yâ Resûlu'llâh ümîd-i keremiñle ŧururum

Yoħsa hep bendeñ içündür ceza‘ ü vâ-veylâ

K. 1/30

‘Anberîn-zülfini aġyâra eliyle ķoħudup

Der o žâlim ki elimden gelen ‘Âkif budur

G. 27/5

Gerçi uyur ejderdir o şûħuñ ħam-ı zülfi Lîk oħşamadır lâyıķı başın eze gelmez

G. 43/6

Kiriş gerek o ķaşı yâya dil gibi yoħ ise Temelluķ ‘arż ile her kec-meniş kemân olamaz

G. 45/3

Görür uyħu yüzin şimdi görürse dîde-i encüm

Ki çeşm-i ‘adlidir ħˇâbîde-i dehriñ nigehbânı

T. 25/4

11. Asıl kullanımı “vur-“ olan kelime Divan'da “ur-” şeklinde yer almıştır:

215

İħtiyârım gidüp elden ol ân

Ŧaşa urdum şîşe’i gülle hemân

M. 30/71

Śardım ol mûy-ı miyânı diyü lâf urdum ise

Ķîldir bu sözümüñ sıĥĥati pek belli degil

Mf. 7

12. Eski Anadolu Türkçesi'ne ait kelimelere rastlamaktayız.

Pek de ķaçınma gel i şeh-i bender-i cemâl

Kâlâ-yı ĥüsnüñ ‘âşıķa bir bûse bacıdır

G. 18/2

13. Bazı Türkçe kelimeler Farsça tamlama kuralına göre yapılmıştır.

Nedir ol kirli yaķa boķ bulaşıķ üst ile baş

Aġzı burnı bulaşur enfiyeye tâ göz ü ķaş

Lîk âġâzesi şâyân u ŝenâ vü şâpâş

Mûsiķîde hem o Fârâbî-i devrân nicedir

M. 1/14

II. Arapça-Farsça Kelimeler

1. Farsça ve Arapça tamlamalar kurala uygun şekilde yazıldı.

Farsça tamlama:

Bulmaz ġubâr-ı ħâk-i deriñ gibi tûtiyâ

Geşt eyler ise peyk-i ħayâl Iśfahân'a dek

G. 63/4

Arapça tamlama:

Dehânı noķŧa-i mevhûm-ı sırr-ı ġaybü'l-ġayb

Sevâd-ı ħâli süveydâ reng-sâ-yı ħayâl

G. 64/4

216

2. İzafet-i maklup sonucunda oluşan birleşik isim ve sıfatların arasına tire konuldu.

Yaygın olarak kullanımı varsa tiresiz yazıldı.

Dâġ-ı hicriñle ne lâyıķ lâlezâr olmaķ göñül

Seyr-i gül-rûyuñla gülşen-sarâ-yı nev-zemîn

G. 99/3

Ve le-‘amruk ķasemi śâdır iken ez-cümle

Źât-ı pâkiñ içün ey ‘âlî-güher genc-i Ħudâ

K.1/33

3. Farsça isim ve hal köküyle yapılan birleşik kelimeler tire ile yazıldı. Türkçeleşmiş

kelimeler tiresiz yazıldı.

Vaśl-ı dildâr ile şarķılar oķurdı o zamân

Şimdi firķat sözidir verdi hem âh u feryâd

M. 29/6-5

Bir sütûnı idi bu dergâh-ı pâkiñ ŧoġrısı

Çoķ görüp etdi sipihr-i dûn ânîde pâ-zede

T. 7/2

4. Bir ön edatla bir ismin birleşmesi sonucu oluşan kelimeler tireli yazıldı. Ancak

bunların kullanımı günümüzde yaygınlaşmışsa tiresiz yazıldı.

Baş ķoyup hâtif dedi târîħin ez-‘aşķ-ı güźâr

Maŧbaħ-ı ‘uķbâya ‘âzim oldı İsmâ‘îl Dede

T. 7/5

Kim murâdını veren küffâra Seni maĥrûm mı ķor ey bîçâre

M. 30/89

217

5. “-âsâ, -veş, -vâr, -ârâ” gibi benzetme edatları eklendikleri kelimelere kalıcı bir

anlam vermedikleri için tireli yazıldı. “-âne” edatı ise çok kullanıldığı için kelimeyle

sanki kaynaşmış görünümü verdiğinden tiresiz yazıldı.

Ħuśûśâ ħayra sa‘y u himmeti meşhûrdur el-ĥaķ

Nice vîrân-ı ma‘mûr eyledi yapdı cihân-âsâ

T. 5/5

Rûze-i hicrden ey mâh-veşim geldi kelâl

Daħı ķurbânıñ olam gelmeye mi ‘îd-i viśâl

G. 68/1

Gördüm ol mâh-ı şeb-ârâ yine pür-nûr olmuş

Ķadd-i naħl-ı şecer-i şu‘le der-i Ŧûr olmuş

G. 47/1

Hep saña maħśûśdur ey ŧıfl-ı nâz-ı şîr-ħˇâr

Böyle nâz u şîvecik bâzîçe-i ŧıflânecik

G. 62/3

6. Çün, ħoş gibi kelimeler uzun ünlü ile gösterilmedi.

چون خوش Pederi rûĥına çün eyledi ecriñ ihdâ

Çaġladıķça erişe rûĥına raĥmet śu śu

T. 29/4

Mübeşşerdir kebâ’ir ehli çün va‘d-i şefâ‘atle

Ben ol ķavme re’îs ü pîşvâyım yâ Resûlu'llâh

K. 2/6

218

Ħoş degil başım o gülşendeki şebbûlar ile

Ħâŧırım kâkül-i ħoş-bû-yı ‘abîr-bâra çeker

G. 33/3

Dehânına dedigim nažmı oķur idi o yâr

Ne ħoş yaraşur o ŧûŧî-zebâna ķand süĥan

G. 96/4

7. Kâ’im, dâ’im, ķâ’il vb. kelimeler hemze ile gösterildi.

مائل..قائل دائم قائم Düşdük heves-i zülfe hevâdârız biz

Âşûbda-gîsûya ķafâdârız biz

Śûfîce ... mâ’il-i dildârız biz

Gerçi dedigiñ gibi günehkârız biz

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

M. 10/2

Ŧab‘ı ez-cümle ki i‘mâr-ı ķulûbe mâ’il

Aĥsenü'l-ħulķ degildir de nedir celb-i fu’âd

T. 28/6

Ķâ’im ola cihânda o düstûr bâ-sürûr

Ķâ’im olunca seb‘-semâ ŧârem-i ‘alâ

T. 3/21

Nice śûret vererek reyb ü riyâya dâ’im Âlet-i mekr ü ĥiyel etmiş idi taķvâyı

T. 37/13

Etdi varaķ-ı zühdümi berbâd hevâ

219

Yoķ nüsħa-i âmâlda lafž-ı taķvâ

Hep bedreķa-i nefs ile dâ’im hem-pâ

Şer işlere biz pîş-rev olduķ ammâ

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

M. 10/3

Ķâ’il olmam ‘ıŧr-şâhîler sürünsün mûyuña

İstemem sâyeñ refîķ olsun o servi boyuña

Râżı olmam dest-dırâz olsun śabâ şebbûyuña

Ŧaġılur ‘aķlım ŧaġıdıķça o şâne perçemiñ

M. 8/3

Âb-ı luŧf ile dile soñra śular sepsün de

Ķâ’ilim çignese ħâkister-i zâr-ı bedenim

G. 91/2

8. Atıf vavı ayrı yazıldı.

O mâhım meh-cebînlerle gece mehtâba ‘azm etmiş

Meh-i tâbân önünce tâb u fer vermiş fer çekmiş

G. 49/3

‘Azm-i diyâr-ı ŧıfl idicek ġayri ħüsn ü ân

Teşyî‘e geldi cümle śiġâr ü kibâr-ı ħaŧ

G. 51/2

C. TEKNİK ÖZELLİKLERİ

1. Arap harfli eski alfabede bulunup da bugünkü alfabede bulunmayan işaretler için,

ilmî eserlerde kullanılan transkiripsiyon sistemi kullanılmıştır.

220

’ A E Â B P T Ŝ C Ç Ĥ Ħ D

ء د خ ح چ ج ث ت پ ب آ ا

Ź R Z J S Ş Ś Ż Đ Ŧ Ž ‘

ذ ض ض ص ش س ژ ز ر ع ظ ط

Ġ F Ķ K G Ñ L M N V O Ö

غ و و و ن م ل ك ك ك ق ف

U Û Ü H E A Y I İ Î

و ى ى ى ى ه ه ه و و

2. Farsça kelimelerdeki “ vâv-ı ma’dûle”, ( ˇ ) olarak gösterilmiştir.

Tîrin geçürdüñ ey ķaşı yây üstüħˇâna dek

Kâr etdi üstüħˇâna degil belki câna dek

G. 63/1

Hep saña maħśûśdur ey ŧıfl-ı nâz-ı şîr-ħˇâr

Böyle nâz u şîvecik bâzîçe-i ŧıflânecik

G. 64/3

221

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DÎVÂN METNİ

222

223

TAKRÎZ

224

225

KASîDELER

1

MÂLÎDEN-İ ÇEŞM-İ SİYEH-İ SİRİŞK-İ ĶALEM BE-ÂSİTÂN-I

NA‘T-I ŞERÎF-İ SEYYİD-İ ‘ÂLEM ŚALLA'LLÂHÜ TE‘ÂLÂ ‘ALEYHİ

VE SELLEM

226

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Söyle ey kilk-i süħan-perver-i mu‘ciz-gûyâ

Böyle leb-beste vü lâl olduñ ‘aceb n'oldı saña

2 Ŧab‘-ı vâlâ revişin kimdir eden âzürde

Yine gerdûn-ı denî midir eden cevr ü eźâ

3 Gülşen-i na‘t-ı Cenâb-ı Nebevî'de gâhî

Olur idiñ ķanı bülbül gibi geh naġme-serâ

4 Şimdi n'oldı saña böyle niçün olduñ ħâmûş Hîç dem-beste gerek mi olan ülfete edâ

5 Nâŧıķañ olmuş iken vâsıŧa-i vaĥy-i süħan

Deheniñde śadef-i lü’lü’-i baĥr-i ma‘nâ

6 Sözüñ ol mertebeye vara ki ehl-i melekût

Olalar na‘tıñ îcâbâtı içün dest-güşâ

7 Öyle sûzişlü gerek süħan u ta‘bîriñ

Ŧola âteşler ile cevv-i melâ’-i a‘lâ

8 Dûdmân-ı dil ü cândan śaçasıñ âteşler

Ŧutuşup źeyl-i şafaķ śan yana dâmân-ı semâ

9 ‘Anber-i şevķ yaķup micmer-i endîşende

Nažm ederken daħı ta‘tîr ola sem‘-i şu‘arâ

10 Farŧ-ı âdâb ile hem eyleyesiñ fetĥ-i dehân

Şân-ı pâkinde śaķın etmeyesiñ źerre ħaŧâ

227

11 Diyesiñ ey şeref ü şânı içün ħalķ olunan

Bu nuķûş-ı melekût u bu nižâm-ı dü-serâ

12 Saña maħśûś idi şân-ı ħiŧâb-ı Levlâk

Olmasañ olmaz idi küngüre-i ‘arş u semâ

13 Hep seniñ şânıñı bildirmek içün âfâķa

Etdi îcâd ‘ademden keremiyle Mevlâ

14 Seniñ ammâ ne ķadar ‘âlî ise menziletiñ

Ben de ol rütbe velî ‘âśiyim ey şâh-ı ‘aŧâ

15 O yüzi ķara ķulum âh ki reng-i rûyum

Veremez âyine-i maġfirete jeng ammâ

16 Lem‘a-i bâriķa-i ‘âŧıfetiñ olmasa ger

Eŝerinden şeb-i târ olur idi rûz-ı cezâ

17 Beni ol günde temesħur ede ehl-i maĥşer

Ķorķarım ümmetiñ içre edecekdir rüsvâ

18 Ben o âlûde-i ‘iśyân o tebehkârım kim

Benden ol ĥâl ile nefsim bile etmekde riyâ

19 Etdigim cürmi de ‘azv eyleyemem İblîs'e

Nefsim İblîs'i ederken baña dürlü iġvâ

20 Görmedik böyle bir ‘âśî diyü ŧursun cennet

Baķa ebnâ-yı cehennem bile nefretle baña

21 Gösterüp birbirine kim bu idi dünyâda İrtikâbât u ma‘âśîde ferîd-i yek-tâ

228

22 Müfteħir idi kebâ’irde ser-âmedlik ile

Bu tebehkâr idi ol leşkere râyât-güşâ

23 Benim ol günde n'olur ĥâlim ‘ıyâźen bi'llâh

Ki ne ĥüsn-i ‘amelim var ne de ŧâ‘ât u rıżâ

24 Bâ-ħuśûś defter-i a‘mâlim olunca ibrâz

Bûy-ı ‘iśyân ede ol ‘arśagehi istîlâ

25 Var ise źerre ŝevâbım daħı ŝebt olmuş eger

Bilürüm ki o da âlûde-i çirk-âb-ı riyâ

26 Ne yüzüm var varacaķ ya ne sözüm yalvaracaķ

Ne elim var ŧutacaķ źeyl-i niyâzı aślâ

27 Śaķalım aķ ki yüzüm ķara hemân ol günde

Aġlasa dîde-i dûzaħ bile şâyeste baña

28 Śorsalar ĥâlimi kendim daħı inśâf ederek

Der idim müsteĥaķ-ı nâr-ı caĥîmim ĥaķķâ

29 Lîk farŧ-ı kerem u şânıñı etdikçe ħayâl

‘Uķde-i ħâŧır-ı ye’se gelür olduķda güşâ

30 Yâ Resûlu'llâh ümîd-i keremiñle ŧururum

Yoħsa hep bendeñ içündür ceza‘ ü vâ-veylâ

31 Şöyle kim şefķatine nisbet olunsa cürmüm

Güneşe źerre olur ķaŧre yanında deryâ

32 Nehr-i selsâl-i zülâl-i keremiñ cârî iken

Ben revâ mı edem âteşler elinden şekvâ

229

33 Ve le-‘amruk ķasemi śâdır iken ez-cümle

Źât-ı pâkiñ içün ey ‘âlî-güher genc-i Ħudâ

34 Bir avuç ŧopraġa minnet gibidir Mevlâ'dan

Ümmet-i müźnib-i yek-ser âzâd etdirme saña

35 Seni Ĥaķ źâtı içün ħalķı seniñ-çün yaradup

Saña bu rütbe-i maħśûśeyi etdi i‘ŧâ

36 Enbiyâ hem daħı pervâne-i envârıñdır

Şem‘-i luŧfuñdan umar her birisi nûr-ı ‘aŧâ

37

38 Kendi luŧfuñdan olam mažhar-ı şefķat yoħsa Ĥâl müşkil olur elbette ķalur ise baña

39 Âh ol günde ħuśûśıyla ki Nefsî diyeler

Ümmetî nuŧķı ile sen ki olursuñ gûyâ

40 İşte ol günde ben ‘âśîye şefâ‘at ķıl kim

Rüsül-i sâ’ireden ķadriñ ola müsteŝnâ

41 Var tesellî şu ķadar kim çü seniñ ümmetiñim

Eylemez Ĥaķ beni maĥrûm-ı ‘inâyet ĥâşâ

42 Bâ-ħuśûś nâmını bir yazdı seniñ nâmıñ ile

Hem Ĥabîbim demiş iken keremiyle çü saña

43 Şân-ı Bârî'ye düşer mi ki seniñ ümmetiñi

Müşrikîn ile bile nâr-ı caĥîminde yaķa

230

44 Ĥâşe li'llâh ki maĥrûm olayım luŧfuñdan

Ümmetiñden çü yaratdı beni Râbbü'l-Mevlâ

45 ‘Âkifâ çünki cehennemde bile yok ħˇâhiş

Ümmet-i müźnibi ibķâda ne bu vâ-veylâ

46 Öyle bir ĥıśn-ı ĥaśîn kân-ı şefâ‘at var iken

Sâyesinde bu ķadar sûziş u şekvâ ne revâ

47 Çün bilürsüñ ki ye’s-i küfr idügin ne bu telâş

Luŧf-ı bî-ĥad-i Ĥaķ inkâr olunur mı ĥâşâ

48 Ħâŧır-ı mu‘teber-i Ĥażret-i Peyġamber içün

Ümmet-i müźnibedir va‘d-i ‘inâyât-ı Ħudâ

49 Sen śalavât eyle hemân rûĥ-ı Resûlu'llâh

Kim odur maġfiret-i ümmete bâ‘iŝ ĥaķķâ

50 Ola emvâc-ı baĥır gibi her ânda śalavât

Rûĥına âline aśĥâbına tâ rûz-ı beķâ

2

GÜFTE-İ DÎGER NA‘T-I ŞERÎF

231

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Ġarîķ-i lücce-i cürm ü ħaŧâyım yâ Resûlu'llâh

Esîr-i pençe-i nefs-i hevâyım yâ Resûlu'llâh

2 Elimden gelmez etsem de eger kim niyyet-i ŧâ‘at

O rütbe ben hevâya mübtelâyım yâ Resûlu'llâh

3 Girîbânımdan almışdır benim ser pençe-i ġaflet Zebûn-ı dest-i bî-dâd-ı sivâyım yâ Resûlu'llâh

4 Benim bu kûşe-i naķş-ı śuver miĥrâbım olmuşdur

Gürûh-ı ‘âśiyâna muķtedâyım yâ Resûlu'llâh

5 Yüzüm yoķ dergehinde bendelik ižhârına zîrâ

Pek ‘âśîyim denîyim rû-siyâhım yâ Resûlu'llâh

6 Mübeşşerdir kebâ’ir ehli çün va‘d-i şefâ‘atle

Ben ol ķavme re’îs ü pîşvâyım yâ Resûlu'llâh

7 Benim ol ‘Âkif-i rüsvâ ki dergâhıñ kilâbından

Daħı birķaç ķat ednâ bir gedâyım yâ Resûlu'llâh

3

ÂĦAR NA‘T-I RESÛL-İ KİBRİYÂ

ŚALLA'LLÂHÜ TE‘ÂLÂ ‘ALEYHİ VE SELLEM

232

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Ben ‘âśî mücrimim senden ‘inâyet yâ Resûlu'llâh

Yamândır ĥâlim etmezseñ şefâ‘at yâ Resûlu'llâh

2 ‘İnâyet olmaz ise kendi luŧfuñdan bu rüsvâya

Benim-çündür ķıyâmetde ħacâlet yâ Resûlu'llâh

3 Ne ĥâcet âħeriñ iġvâsına fi‘l-i ma‘âśîde

Benim nefsim baña eyler kifâyet yâ Resûlu'llâh

4 Beni yoldan çıķardı bu hevâ nâçâr ķaldım ben

Baña senden olur ancaķ selâmet yâ Resûlu'llâh

5 Nice isnâd edem ben etdigim ‘iśyânı İblîs'e

Benim nefsimdedir cümle feżâĥat yâ Resûlu'llâh

6 Benim ‘iśyânıma ġayet yoġ ise bu müsellem ki

Seniñ de luŧfuña yoķdur nihâyet yâ Resûlu'llâh

7 Hemân iĥsânına ķalmış bir ‘âśî bendedir ‘Âkif

Degil mâhiyyeti ta‘rîfe ĥâcet yâ Resûlu'llâh

8 Siyeh-rû bir ķuluñdur ümmetiñdir derdmendiñdir

Amân etme anı maĥrûm-ı şefķat yâ Resûlu'llâh

4

DER-SİTÂYİŞ-İ ĤAŻRET-İ MEVLÂNÂ

233

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Ey âşinâ-yı dil-i bendegân Mevlânâ

Vey ‘âcizâne ‘inâyet-resân Mevlânâ

2 Sükân-ı dergehiniñ ben de bir kemînesiyim

Baña da eyle ‘inâyet amân Mevlânâ

3 Edüp Cenâb-ı Ĥabîb-i Ħudâ'dan isti‘ŧâf Veren her ân fuķarâya emân Mevlânâ

4 Beni de vaĥşet-i maĥşerden et amân emîn

Be-ĥaķķ-ı bâ‘iŝ-i ħalķ-ı cihân Mevlânâ

5 Ben öyle bir yüzi ķara velî ķulum zîrâ

Benim o günde ser-i ‘âśiyân Mevlânâ

6 Eger ‘inâyetiñ olmazsa kendi luŧfuñdan

O günde ĥâlim olur pek yamân Mevlânâ

7 Seniñ ‘inâyetiñe yoķ ķuluñda isti‘dâd

Kemâl-i luŧfuña ķaldım hemân Mevlânâ

8 Be-ġâye mücrim ü muĥtâc-ı raĥm ü şefķatinim

Her ân u her dem ü her zamân Mevlânâ

9 Ķapuñda başım açıķ ben de bir gedâ ķuluñum

Neyinde luŧf ile ķıl şâdmân Mevlânâ

10 Cünûd-ı maĥşere etme amân beni rüsvâ

Nihân-ı cürmüme vâķıf olan Mevlânâ

234

11 Ķarîn-i ‘afv olur etseñ niyâz Mevlâ'dan

Benim gibi nice biñ mücrimân Mevlânâ

12 O rütbedir ki seniñ ķadriñ ‘ind-i Mevlâ'da

Degil beyânına ķâdir zebân Mevlânâ

13 ‘Ulüvv-i ķadrini görmek olurdı fi'l-cümle

Olaydı ‘arşa eger nerdbân Mevlânâ

14 Bu ne şeref ki ezelde seniñ semâ‘ıñ ile

Teleźźüź eyler idi ķudsiyân Mevlânâ

15 Cenâĥ śalmış idi şehbâz-ı pâk-i rûĥuñ

Feleklere ceberût-âşiyân Mevlânâ

16 Beşer ne ĥaddiñe ķadrin bile melek ‘âciz

Ey eyleyen melekûtı mekân Mevlânâ

17 Şem‘ degildir eden ħânķâhlarıñ pür-nûr8

Şerâr-ı feyżiñ olur hep cihân Mevlânâ

18 Merâmı luŧfuñı teşvîķdir ‘Âkif'iñ yoħsa

Sitâyiş etme ne ĥaddi nihân Mevlânâ

5

DER-SİTÂYİŞ-İ CENÂB-I ‘ABDÜLKERÎM DEDE

8 Vz. bozuk.

235

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Ey źât-ı pâki cevher-i ‘irfân Kerîm Dede

Cismiñ bu ‘arśaya şeref ü şân Kerîm Dede

2 Bu mülke maķdemiñle seniñ hem-çü âftâb Envâr-ı feyżiñ oldı dıraħşân Kerîm Dede

3 Keşf-i ķaderle cilve-i feyż ü kerâmetiñ

Gün gibi bunda oldı nümâyân Kerîm Dede

4 Bu ħânķâh yapdırup Etmekçi-zâde'ye

Sensiñ eden vezâreti iĥsân Kerîm Dede

5 Feyż ile rûĥ-ı Ĥażret-i Monlâ-yı Rûm'dan

Olduñ bu cism-i Rûmili'ne cân Kerîm Dede

6 Aĥvâlimiz yamân idi sen olmasañ eger

Çeşm-i ‘inâyet ile nigehbân Kerîm Dede

7 Var el-amân Ĥażret-i Monlâ'ya yoķ yüzüm

Sensiñ o bârgâhda derbân Kerîm Dede

8 Etsün niyâz-ı şefâ‘at śâĥib-şefâ‘atı

Ķıl vâsıŧañla bendeñi şâdân Kerîm Dede

9 Çünkim kebâ’ir ehli içündür şefâ‘atı

İşte benim o kâra şitâbân Kerîm Dede

10 Hem luŧfuñ ile źeyl be-dest-i tażarru‘ ol

Olsun Ħudâ'dan ‘afv mı cûyân Kerîm Dede

236

11 Yüz biñ günâhkârı benim gibi istese

Baġışlar aña Ĥażret-i Yezdân Kerîm Dede

12 Sevdâ-yı zülf-i yâr ile ġayri yeter yeter

Aĥvâlim oldı böyle perîşân Kerîm Dede

13 Ol müflisem ki ‘amelde ecrim ķonulsa ger9

Ķalķar semâya dek kef-i mîzân Kerîm Dede

14 Eyle kerem öçinde çü ħalķ-ı kerîmsiñ

Zîrâ başımdan aşdı bu ‘iśyân Kerîm Dede

15 Kendi ‘inâyetiñle meded-res ol ol zamân

Kim baş açıķ bu ħalķ ola giryân Kerîm Dede

16 Cürmüm tefekkür eyleyerek ħânķâhına

Giryân geldim et beni ħandân Kerîm Dede

17 Müsterşidândır ki vâlâ-yı ‘iŧâşını

Eyle zülâl-i feyż ile reyyân Kerîm Dede

18 ‘Âkif de bir kilâb-ı derindendir et emân

Yek üstüħˇân-ı luŧf ile şâdân Kerîm Dede

6

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

9 Vz. bozuk.

237

1 Geldi peyâm-ı peyk-i vefâsı efendimiñ

Ya‘nî selâm-ı feyż-resâsı efendimiñ

2 Bu luŧf-ı ‘âŧıfet ki žuhûr etdi bendeñe

Oldum yeñiden ‘abd-i gedâsı efendimiñ

3 Yanmış idi firķatiyle śular sepdi cânıma

Bu ebr-i nîk-i cûd u ‘aŧâsı efendimiñ

4 Zîrâ ki tîr-i hicr cigergâha dek geçüp

Yaķdı tenim firâķ-ı liķâsı efendimiñ

5 Yaġmaya verdi ‘aķl u dilim ceyş-i iştiyâķ

Śan oldı bendeki bu ġazâsı efendimiñ

6 Ķoy ben bu firķat âteşine yanayım hemân

Müjde ola sürûr-ı śafâsı efendimiñ

7 Yoķdur be’is sipihr ziyân etse de baña

Sermâyedir bize çü beķâsı efendimiñ

8 Her bir ķırınca sâġar-ı keyfim bu çarħ-ı dûn

Serşâr ola sebû-yı śafâsı efendimiñ

9 Etdikçe cism-i zârımı bîmârlıķ ża‘îf

İs‘âf ola tüvân u ķuvâsı efendimiñ

10 Terk et göñül şikâyeti bu rûzgârdan

Eyler saña kifâyet ‘aŧâsı efendimiñ

11 Yâ Rab hemân dünyâda bâ-şevķ bâ-sürûr

Etsün mürûr śubĥ u mesâsı efendimiñ

238

12 Ķande teveccüh eyler ise bâ-nesîm-i feyż Manśûr ola hemîşe livâsı efendimiñ

13 Her dem de kendi sever ‘adûyı ziyân edüp

Meşkûr ola bu sa‘y u ġazâsı efendimiñ

14 Şimdi bu nev-zemîn ġazel-i ŧarz-ı nažm ile

Zîb-i zebânım oldı du‘âsı efendimiñ

15 ‘Âkif kifâyet etdi ġaraż ‘arż-ı ĥâl ise

Taśdî‘e yoķdur izn ü rıżâsı efendimiñ

7

MORA'DAN ÇIĶMAĶ EMÂRÂTI ŽUHÛRINDA YÛSUF PAŞA'YA

GÖNDERDİGİ NEŞÎDEDİR DER-VAĶT-İ BAHÂR

239

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 O şâh-ı ĥüsnden aldıķ ħaber el-ĥamdü li'llâh

Göründi semt-i maķśûda sefer el-ĥamdü li'llâh

2 Erişmekde dem-i ‘îş u śafâlar çün bahâr oldı

Ki nâ-bûd olmada ħavf u ħaŧar el-ĥamdü li'llâh

3 Yaķup yollardaki ħâşâkı sûz-ı meş‘ale-âhım

Bedîd oldı reh-i yâra güźer el-ĥamdü li'llâh

4 Sülâf-ı ġam çekerdi rind-i dil ol bezm-i heycâda

Degişdi şimdi câm-ı Cem çeker el-ĥamdü li'llâh

5 Ben aġlardım gülerdi yâr ile hem-dem iken aġyâr

Beni güldürdi Ĥaķķ ol ķan döker el-ĥamdü li'llâh

6 Ħadeng-i tîr-i âh ile dil-i nâm o dem âħir10

Raķîb-i düşmene buldı žafer el-ĥamdü li'llâh

7 Yeter ġayri bu nâle ey dil-i bîçâre ey sersem

Ki gitdi derd ü geldi şevķler el-ĥamdü li'llâh

8 Śıŧabl-ı hicre baġlanmışdı ‘Âkif şimdi açıldı

Semend-i ŧab‘a meydân-ı hüner el-ĥamdü li'llâh

9 Kim oldı ya‘niyâ sicn-i elemden şân ile reh-yâb

Yûsuf-ı Paşa tevfîķ-râhber el-ĥamdü li'llâh

10 Vz. bozuk.

240

10 Ŝebât-ı pây-ı merdân ile ġayret-sâz-ı dîn ile

Bulup her dem de küffâra žafer el-ĥamdü li'llâh

11 Züleyĥâ-yı merâma vuślatı der-kârdır zîrâ

Ki dîne etdi ħidmâtı güźer el-ĥamdü li'llâh

12 Nice ħidmet ki sebķat etmemişdir böylesi aślâ

Kim etdi devlete ol nâmver el-ĥamdü li'llâh

13 Gögüs verüp çü ķal‘a bunca yıldır ħavf-ı küffâra

Edüp ĥıśn-ı diyânetle maķar el-ĥamdü li'llâh

14 Aķarken Nîl-veş her bir ŧarafdan leşker-i a‘dâ

Ŧurup göstermedi rûy-ı mefer el-ĥamdü li'llâh

15 Şeh-i Mıśr-ı murâd etsün Ħudâ kim eylemişdi ol Uġurında fedâ-yı cân u ser el-ĥamdü li'llâh

16 Mora'nıñ fâtiĥi oldıġını ben yazmadım sâde

Anı yazmış daħı kilk-i ķader el-ĥamdü li'llâh

241

TÂRÎHLER

1

TÂRÎĦ-İ MEVLEVÎ-ĦÂNE

242

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Envâr-ı feyż-i Ĥażret-i Monlâ-yı Rûm ile

Ervâĥ-ı aķdes etdi bu dergâhı cilvegâh

2 Bâlâ-nişîn-i encümen-efrûz-ı ķudsiyân

Ol kâmbîn-i ķurbgeh-i Ĥażret-i İlâh

3 Ya‘nî ķudûm-ı Ĥażret-i ‘Abdülkerîm Dede

Etmişdi bu maķâm-ı dil-ârâyı câygâh

4 Meşhûrdur kerâmeti âŝâr-ı feyżidir

İnşâ olundı źâtına bu ħûb ħânķâh

5 Olmuşdı śoñra ħâŧır-ı ‘uşşâķ-veş ħarâb

Etmek ile mürûr nice sâl u nice mâh

6 Olduķda post-nişîni Meĥmed ‘Alî Dede

Ķıldı o ĥâline ney-i nâlânına nigâh

7 Bâ-feyż-i ma‘nevî-i mededkâr-ı mevlevî

Dönderdi ķaśr-ı ‘Adn'a o źât-ı pür-intibâh

8 Hep na‘t-ħânı oldı o demdir ki muŧribiñ

Zinhâr çıķmaz oldı gülû-yı neyinden âh

9 Śarf etdi naķd-i vaķti bu dergâha ŧoġrısı

Dergâh-ı feyż-i Ĥażret-i Pîr'i edüp penâh

10 ‘İnd-i kerîm-i Ĥażret-i Monlâ celâlde

Maķbûl-ter oldıġında anıñ yoķdur iştibâh

243

11 Zîrâ o resme eyledi bünyâd ki ķubbesi

Murġân-ı ķudsiyâna revâ olsa lânegâh

12 Ez-cümle ŧâķ-ı türbe-i ‘Abdülkerîm Dede

Kerrûbiyâna oldı bu revnaķla bûsegâh

13 Bu himmet ile bânî-i ŝânî desem de az

Meşhûrdur iltifâtı degil ĥâcet-i güvâh

14 Bu tekyegâh ‘âlem-i seyyâĥ fikretim

Geşt etmiş idi görmedi bir böyle ħânķâh

15 Girse semâ‘a âl eteklikle ger şafaķ

Zühre ederdi muŧribin ol demde cilvegâh

16 Tennüre-vârî źeyl-i sipihr olsa çoķ degil

Keşkül be-dest śan iki abdâl mihr ü mâh

17 Târîħ içün bu bende-i dergâhı ‘Âkifâ Ħâk-i niyâza etdi ħoşâ bende-i cibâh

18 ‘Aşķ etdi pür-güherle bir abdâl baş kesüp

Resm-i nevle döndi behişte bu tekyegâh (1233)

2

ĤAŻRET-İ ‘ABDÜLKERÎM DEDE EFENDİ'NİÑ

244

PÛŞÎDESİ TÂRÎĦİDİR

Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün

1 Allâh bu ne tuĥfe-i nev-naķş u edâdır

Pûşîde degil aŧlas-ı gerdûn-ı ‘alâdır

2 Zer-dûz-ı ‘Acem śanma şu nev-ŧarz-ı zemîni

Bu kâle-i mînû-yı zer-endûz-ı beķâdır

3 Gözler ķamaşır naķşını etdikde temâşâ

Var ise ‘aceb necm ile zîbende semâdır

4 Bu naķş-ı nev-îcâd ile bâ-śafĥa-i Firdevs

Yâħûd şafaķ-ı śubĥ-ı tecellî-i śafâdır

5 Görmüş var ise ķaśr-ı Ħavernaķ'da bu naķşı

Gelsün desün ol zümre-i seyyâĥa śalâdır

6 Ŧıfl-ı dil ile eyler iken biz bu nizâ‘i

Yoķ yoķ dedi hâtif söziñiz cümle ħaŧâdır

7 Bu bir tütuķ-ı ķudsî-i serdir ki ‘arûsı

Mâ-fevķ-i serâ-perde-i esrâr-ı ħafâdır

8 Îcâd eden Ĥażret-i Fârûķ ile hem-nâm

Bir dâver-i Dârâ-ĥaşem-i kân-ı seħâdır

9 Ħâtem dedigiñ göçdi bu düstûr-ı mükerrem

Hem ħâtim ü hem ħâdim-i merdân-ı Ħudâ'dır

10 İtyân-ı vilâyetle eder ħidmetiñ iŝbât

Bu ħidmet-i pûşîde ki çün fevķa'l-‘alâdır

245

11 Ya‘nî o kerem-pîşe vezîr kim bu keremle

Nâmına sezâ dense re’îsü'l-küremâdır

12 Bu ħidmet-i ħâśı ile merdân-ı Ħudâ'nıñ

Dergâhına çatmaķ ne sa‘âdet ne śafâdır

13 Çün rûĥ-ı Kerîm Dede'den almaķda füyûżât

Şâyân desem nuħbe-i tâcü'l-vüzerâdır

14 Hâtif dedi ‘Âkif bu mezâyâ-yı seĥerde

Târîħ içün el-haķ ki sünûĥât-ı Ħudâ'dır

15 Nuŧķ etdi bunı geldi iki ġayb ricâli Pûşîde-i firdevs-nümâ-yı küremâdır (1241)

3

İKİ LÛLE DERGÂHINIÑ TÂRÎĦİDİR

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Maĥrûsa-i Selânîk'e iķbâl-baħş olan

Vâlî-i sâye-güster-i iclâl ‘Ömer Paşa

2 Düstûr-ı bî-nažîr Arisŧo-maśîr kim

Ez-her cihet refîķ ola tevfîķ-i Ĥaķ aña

3 Öyle vezîr-i ma‘dalet-ârâ ki re’yini

Maķbûl ederdi olsa Felâŧûn bilâ-riyâ

246

4 Öyle vezîr-i dâver-ger ĥaydar-ı zamân11

Kim eyledi ‘adû der-i ‘adlinden ilticâ

5 Vâreste idi baĥr ü beri şûr-ı fitneden

Gitmekde ĥamd ola şer ü şûr gelmede śafâ

6 Ol mertebe şecâ‘ati öyle mehâbeti

Vardır kim oldı Rüstem'e cây-ı ħafâ be-câ

7 ‘Aks ile śît-ı śavleti nâm-ı celâdeti

Bir ra‘şe-zâd idi śanasıñ ceyş-i eşķıyâ

8 Erbâb-ı fitne bulmadı âsâyişe maĥal

Vermekden özge emrine fermânına rıżâ

9 Devrinde gûş olunmadı ġayriden iştikâ

Cevr ü felekden ehl-i dil eyler ise be-câ

10 ‘Uşşâķ belki şekve eder diyü dilberiñ

Nâz eylemekde sâye-i zülfinde iħtifâ

11 Hem öyle bir vezîr ki ħayrâta sa‘y ile

İ‘mâr eylemekde ħarâbâtı dâ’imâ

12 Nice ħarâbe tekye-i ma‘mûr eyleyüp

Etmekde hep vežâ’if ile śurreler ‘aŧâ

13 Ez-cümle bu iki lûle dergâhı hedm olup

Pek lâzım idi yek-lûle-i âb ‘aŧâ aña

11 Vz. bozuk.

247

14 Olmuşdı ya‘niyâ dil-i dervîş-veş ħarâb

Verdi zebân-ı ĥâl ile ey ma‘den-i seħâ

15 Ya‘nî eyâ vezîr-i mükerrem kerem-şiyem

Ey bî-kesâna raĥmı çoķ ey menba‘-ı vefâ

16 Her cânibim ħarâb dil-i ‘âşıķân gibi İmdâd olursa senden olur bî-riyâ baña

17 Yoķ bir semâ‘-ħâne çekem sâ’iri gibi

Kim źikr-i Ĥaķ olup da ŝevâbı ola saña

18 Keşf eyleyüp bu nuŧķ-ı Ĥaķ-ı ma‘nevîsini

Emr eyledi binâsını ol ân özi ‘aŧâ

19 Mi‘mâr-ı cûd u himmeti manžam olup hemân

Oldı bu ħânķâh-ı güzîn bir feraĥ-fezâ

20 Müştâķ du‘âya başla kim oldur ehem olan

Mikŝâra yoķ çü meźheb-i eş‘ârda rıżâ

21 Ķâ’im ola cihânda o düstûr bâ-sürûr

Ķâ’im olunca seb‘-semâ ŧârem-i ‘alâ

22 Etsün Cenâb-ı Ĥażret-i Ĥaķ ‘ömrini ziyâd

Ķalsun o nîk-nâmı ilâ-maĥşer-i cezâ

23 Târîħleri de źâtı gibi cevherîndir

Bir çâr-yekde geldi sünûĥ etdi ‘Âkifâ

24 Hem beyti târîħiñ iki mıśrâ‘-ı cevheri

Oldı ĥesâbda iki târîħ-i dil-rübâ

248

25 Hem cümle beyitiñ evel ü âħir u feniñ

Menķûŧı oldı başķaca târîħ-i tâm aña

26 Âtîde eyledikde çü dîgerlere redîf

Evc oldı nažm ile aña târîħ-i dil-güşâ

27 Cennetde yapdı kendûye bir kâħ-ı dil-firîb

Bu ħânķâhı ķıldı çün iĥyâ ‘Ömer Paşa (1241)

4

SELÂNÎK'DE BÜYÜK S‘AT TÂRÎĦİDİR

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Veliyyü'n-ni‘met-i bî-minnetim Sırrı Selîm Paşa

Aña bu nîk ħaślet mâye-i feyż-i hidâyetdir

2 Dem-â-dem ħayra śarf etmekde naķd-i vaķt-i evânın

Muvaffaķdır vücûh-i birre sa‘yine sa‘âdetdir

3 Ħuśûśâ bu ‘umûmî ħayra mažhar oldı ez-cümle

Bilindi ŧînet-i pâkinde ĥüsniyyât neş’etdir

4 Bilüp bu şehre bir sâ‘at lüzûmın ya‘nî bâ-iħlâś

O sâ‘at etdi inşâsın irâde bu ne himmetdir

5 Ķomaz ŝâniye ħayrı ol daķîķa beźl-i cûd eyler

Yoķ emŝâlinde miŝli menba‘-ı cûd-ı mürüvvetdir

6 Müsellem aśl ile nâm-ı ‘ayâr-ı źât-ı vâlâsı

Bir eŝer ķoydı meydâna ki iŝbâta ne ĥâcetdir

249

7 Bu sâ‘at kim olup îcâd mi‘mâr-ħâne-i cûdı

O sâ‘at oldı ŝebt-i levĥa-i ħayrı bu müŝbetdir

8 O sâ‘at kim şürû‘ı ķırdı burc-ı ‘aķrebiñ naĥsın

O sâ‘at kim ħıŧâmı sa‘d-ı ekberden kinâyetdir

9 Ne sâ‘at kim eder reşk işve-i raķķâmına Zühre

Ne sâ‘at devrine devr-i felek dersem iśâbetdir

10 Kelâmı etme zencîrât başdan ‘Âkifâ lâfı

Du‘âya başla çoķ söz yelķovanlıķdır meźelletdir

11 Ola bânîsiniñ ‘ömri ki her sâ‘at hezârân sâl Ki ol sâlıñ ucı peyveste-i rûz-ı ķıyâmetdir

12 Dedi bir cevherîn târîħ kilk-i heft-bânîsin

Vücûh-i birre sa‘y et dem bu dem sâ‘at bu sâ‘atdir (1230)

5

VÂLÎ-İ SELÂNÎK ‘ÖMER PAŞA ĤAŻRETLERİ'NİÑ

İNŞÂ EYLEDİGİ ŦÂBYA TÂRÎĦİDİR

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Cenâb-ı pâk-sîret Bû ‘Âlî-ŧînet ‘Ömer Paşa

Ki ŧutdı ĥüsn-i śît u śavleti etrâfı ser-tâ-pâ

2 Semiyy-i Ĥażret-i Fârûķ müşîr-Ĥażret-i Ĥaydar

Ħıdîv-i ma‘delet-güster vezîr-i mükremet-pîrâ

250

3 O düstûr-ı mükerrem ol vezîr-i muĥteremdir kim

Müsellemdir ĥamîde ħaślet ü ‘iffet ile ĥaķķâ

4 Selânîk'e olaldan sâye-baħş-ı re’fet ü iclâl

Kör oldı görmez oldı rûy-ı râĥat dîde-i a‘dâ

5 Ħuśûśâ ħayra sa‘y u himmeti meşhûrdur el-ĥaķ

Nice vîrân-ı ma‘mûr eyledi yapdı cihân-âsâ

6 Bu muĥkem ŧâbyayı inşâya mažhar oldı ez-cümle

Ki bir lâ-şey gibi ķaldı yanında ķulle-i bâlâ

7 Degil ŧâbya bir ‘âlî-ŧâbyadır kim burc-ı bârûsı

Bu dil-keş resm ile evc-i sipihre eyler istiġnâ

8 O düstûr-ı mükerrem kim ħulûś-ı pâkidir muŧlaķ

Anı bu dil-nişîn-i resm-i nevle eyledi îcâd

9 Du‘âdır çünki maķśûd ‘Âkifâ ŧayy-i maķâl ile

‘İnân-ı ħâmeyi semt-i du‘âya ġayrı ķıl irħâ

10 Olup bu ħidmeti bî-şübhe maķbûl dîn ü devletde

Verir maķśudıñı anıñda bî-şek Ĥażret-i Mevlâ

11 Ħulûś-ı ķalb ile budur niyâzım ki ede Mevlâ

Şükûh-ı devlet ü ‘ömrin ilâ-rûz-ı baķâ ibķâ

12 Dedim târîħini źâtı gibi cevher durur nâsa

Ne sengîn ŧâbya yapdı düşmene ķarşu ‘Ömer Paşa (1240)

251

6

SELÂNÎK'DE MEDFÛN ĦORTÂCI BABA ĤAŻRETLERİ'NİÑ TÜRBESİ TÂRÎĦİDİR

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Beg ki veliyyü'n-ni‘metim

2 Ħayra cârî eyleyüp Nîl-i ħulûś u himmetiñ

3 Bildi bu źâtıñ ‘ulüvv-i irtifâ‘-ı ķadrini

4 Bir eŝer ķıldı ki ya‘nî nâm-ı pâk-i himmeti

252

5 Öyle bir ħayra muvaffaķ oldı kim bir şek mi var

6 Bir güherdir ‘Âkifâ źâtı gibi târîħi de

(1255)

7

MERŜİYYE

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Tekye-i ‘uķbâya çün ‘azm eyledi Aşçı Dede

Maŧbaħ-ı fânîyi etdi cânlara şîven-kede

2 Bir sütûnı idi bu dergâh-ı pâkiñ ŧoġrısı

Çoķ görüp etdi sipihr-i dûn anı da pâ-zede

3 Yoķ bu köhne maŧbaħıñ bildik ki bir dadı ŧuzı

yâ hû Dede göñlüñ nede12

4 Cümle dervîş ü muĥib uġrına ķul ķurbân idi

Öyle ħâdim bir daħı dergâha gelsün degmede

12 Mısraın ilk kelimeleri metinde yoktur.

253

5 Baş ķoyup hâtif dedi târîħin ez-‘aşķ-ı güźâr

Maŧbaħ-ı ‘uķbâya ‘âzim oldı İsmâ‘îl Dede (1238)

8

TÂRÎĦ-İ ÇEŞME

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 İşbu mîzâb-ı zülâl-i ħayr kim

Oldı cârî bunda gel neylemez iç

2 Himmet-i sırr-ı Selîm Beg ile bu Śu degildir aķdı ya‘nî sükker iç

3 Der zebân-ı lûleden gûş eyledim

Eyyühe'l-‘aŧşân gel bir ‘anber iç

4 Etdi rûĥ-ı mâdere ecriñ ‘aŧâ

Ħayrına ister vużû‘ et ister iç

5 Bir güher-bâlâdır ‘Âkif târîħi

Şu muśanna‘ çeşmeden gel Kevŝer iç (1214)

254

9

TÂRÎĦ-İ VİLÂDET

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

10

SÎROZÎ YÛSUF PAŞA'NIÑ VİLÂDET TÂRÎĦİDİR

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Ħoşâ ferħunde-dem peyk-i nesîm-i śubĥ erüp bâ-şevķ

Dedi kim dîdeler rûşen ola farŧ-ı müserretle

2 Veliyyü'n-ni‘metiñ ya‘nî o naħl-ı bâġ-ı pâk aślıñ

Dedi bir ġonca-i ra‘nâsı ŧoġdı müjde ‘izzetle

3 Hemân dem dîde-i ġam-dîdemiz ferr ü cilâ buldı

Bu bûy şemme-i Yûsuf-miŝâl nefĥ-i beşâretle

4 Degil ifrâŧ efendim maşrıķ-ı Ken‘ân'dan el-ĥaķ

Sezâdır bir günüm ŧoġdı desem yümn-i ‘inâyetle

255

5 O rütbe kesb-i şevķ etdim ki ya‘nî mümkin olsaydı

Verirdim naķd-i cânım müjdegân-ı cân-ı minnetle

6 Nice şâd olmayım zîrâ ki sünbülzâr-ı śulbinden Bedîd olmaķ degildi böyle bir ġonca leŧâfetle

7 Efendim Ĥaķ bu kim farŧ-ı sürûrumdan desem gerçek

Züleyĥâ-yı murâda erdim o şevķ-âmîz ĥâletle

8 Alup kilk-i güher-bârı o dem şevķ ile vaśfında

Nice dürr ü le’âlî eyledim efşân şeŧâretle

9 Bir ‘âlî-ŧal‘at-ı evc-i necâbet pâk sîret kim

Devâb-ı Yûsuf-ı ŝânî desem ol ĥüsn ü behcetle

10 Nice artdırmasun derdin Züleyĥâ-yı zamân zîrâ

‘Azîz-i vaķt olur bir gün bu pertev-baħş-ı ŧal‘atla

11 Bu isti‘dâd-ı mâder-zâd ile aķrânıña fâ’ik

Olur elbette elŧâf-ı Cenâb-ı Rabb-‘izzetle

12 Ķudûm-ı meymenet-melzûm-ı yümn-âlûdı ez-cümle

Nümâyân oldı birķaç vech ile bir nice śûretle

13 O vâdîlerde ĥaķķâ bir şûre yer ķoymadı źâtı

Şu‘â‘-ı ķadriñ işrâb eyledi kendi nezâketle

14 Bilindi ķadr-i źâtı ĥâśılı taĥśîldir bunlar

Du‘âya başla ey Müştâķ sen śıdķ-ı ŧaviyyetle

15 İlâhî Bârî-i Yezdân be-ĥüsn-i Yûsuf-ı śıddıķ

Bülend-iķbâl ‘âlî-ķadr ola devletle ŝervetle

256

16 Edüp kesb-i şeref günden güne bâ-ġurret ü iclâl

Bula ‘ömr-i ŧabî‘îde ķarârıñ ferr ü ĥaşmetle

17 Olup her demde dil-ħˇâhı Züleyĥâ ile hem-zânû

Ola mesned-ŧırâz-ı Mıśr-ı iķbâl ‘izz ü rif‘atle

18 Bu resm üzre edüp ħatim-i du‘â-yı devlet-i ‘ömrüñ

Degişdirdim kümeyt-i ħâmeye reftârı śan‘atla

19 Gezerken vâdî-i târîħde çiğnenmedik bir ħoş

Zemîn-i tâze buldum śarf-ı zihn ü beźl-i miknetle

20 Ĥurûf-ı cevherîn ü sâdesinden beyt-i târîħiñ

Bedîdâr oldı bir târîħ ĥesâb etdikde diķķatle

21 Daħı her mıśra‘ınıñ evvel ü âħir ĥurûfâtı

Eder işrâb iki târîħ-i nev-vâdî ŧarâfetle

22 Śafâlar eyleyüp dünyâda gâhî zîb-i devletle

‘Azîz-i Mıśr-ı iķbâl ola Yûsuf Beg sa‘âdetle

257

11

MÜFTÎ EFENDİ'NİÑ FERZENDLERİ TÂRÎĦİDİR

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Bir śubĥ-dem ki maşrıķ-ı feyże verüp żiyâ

Ŧoġmuşdı mâh-ı burc-ı şeref ŧayy olup mesâ

2 Bir meh ki öyle ŧal‘at u tâbıyla miŝlini

Görmüş degil meşîme-i şeb-mâder-i semâ

3 Te’ŝîr-i tâb-ı feyżi ile germ olup cihân

Olmuş bu ‘arśagâh-ı kühen bir feraĥ-fezâ

4 Baķdım cüyûş-ı ġam ‘adem-âbâda dek gidüp

Gelmiş ķavâfil-i feraĥ u şevķ her yaña

5 Ŧolmuş ķażâ-yı ‘âlem o şevķ-i cedîd ile

Düşmüş güle güşâyiş-i dil bülbül-i nevâ

6 Eyâ nedir bu ĥurrem ü şâdî bu ‘îş u dem

Bu şemme-i ferâĥıma âvâz-ı merĥabâ

7 Var bunda bir beşâret-i ‘uzmâ diyü dile

Bir nükte gelmiş idi ŧoġup ķalbe pür-żiyâ

8 Mîzâb-ı kilk-i zemzeme-rîz-i zülâl ile

Cârî iken miyânede bu ĥüsn-i mâcerâ

9 Nâgâh peyk-i śubĥ erişüp dedi müjdeler

Ŧoġdı felekde bir meh-i ġarrâ-yı ħûb-liķâ

258

10 Ya‘nî Cenâb-ı Ĥażret-i Müftî Efendi'ye

Ĥaķ ķıldı bir güher gibi ferzend-i pâk ‘aŧâ

11 Öyle güher ki pertevine teşne âftâb

Öyle güher ki ŧâli‘iniñ çâkeri żiyâ

12 Pertevle nice velvele-sâz olsa çoķ degil

Çün ŧînetinde sırr-âbı oldı rû-nümâ13

13 Zîrâ peder maķâline geldikde lâl olur

Ħâmem nigûne olsa da farżâ selîs-edâ

14 Bir öyle źât ki görür olaydı Ebüssu‘ûd

İmżâ ederdi nüsħa-i fażlıñ deyüp be-câ

15 Fetvâ verirdi ĥüsn-i ħiśâliñ görünce hem

Naśś-ı kerîm aĥsen-i taķvîm ile aña

16 Lafž-ı kemâl nüsħa-i źâtından ögrenür Her nükte-i belâġat u her remzi câ-be-câ

17 Rüşd ü ħıred derinde ķulı cûd bendesi

İĥsân kemîne çâkeri ferrâşıdır śabâ

18 Hep ŧıfl-ı ŧab‘ınıñ çü sebaķdaşıdır anıñ

Erbâb-ı hûş ehl-i vefâ ceyş-i ezkiyâ

19 Her ĥüsniyâtı nâśıyesinde bedîddir

Tafśîli ‘ayn-ı ĥâśıl-ı taĥśîldir baña

13 Vz. bozuk.

259

20 Taśdî‘ etme eşheb-i kilk-i ‘inânın al

Çünkim du‘âdır aśl-ı ġaraż bunda ‘Âkifâ

21 Ma‘mûr ede Cenâb-ı Ħudâ ħânedânını

Ŧâķ-ı bülendi tâ-be-ebed bulmaya fenâ

22 Gülzâr-ı śulb-i pâk-nijâdında dâ’imâ

Olsun bedîd böyle nice dürr ü bî-bahâ

23 Zîrâ inan ki neş’e idiñ bu meserrete

Bi'llâh böyledir bu efendim bilâ-riyâ

24 Allâh śaķlasun elem-i rûzgârdan

Ol nev-nihâl nâzı olup dâyesi śabâ

25 Nâmı ebu'l-feraĥ ebu'l-iķbâl olup hemân

Gülşen-sarây-ı devleti bulsun ebed beķâ

26 Târîħ böyle câmi‘alı biñde bir olur

Ĥaķ'dan ‘atiyye geldi Şerîf Muśŧafâ ‘aŧâ (1220)

260

12

‘ALÎ ‘ÂRİF EFENDİ'NİÑ MÂBEYNLERİ TÂRÎĦİDİR

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Ħoşâ bu ŧarĥ-ı meymenet-âbâd kim olup

Bâ-luŧf-ı Ĥaķ bu ‘arśa-i iķbâl eden binâ

2 Öyle binâ-yı ŧarĥ-ı nev-âyende kim tamâm

Şâyestedir vücûh ile dense feraĥ-fezâ

3 Mânî ħayâl-ħâne-i śan‘atda görmemiş

Bir böyle resm-i nev şeref-engîz rûşenâ

4 Naķşı daħı o rütbe ki ķoysun ne cânı var

Bihzâd ķıl ķalem ile bir noķŧa bir yaña

5 Naķķâş bâd-ı śubĥ olup levĥa-i dile Çîn'e götürse resm-i dil-ârâsını sezâ

6 Mâbeyn işte böyle dü-‘âlem-nümâ gerek

Bir yañı baĥr ya‘nî çemenzâr bir yaña

7 Allâh ĥıfž ede girih-i gird-bâddan

Derbânı ‘avn-i Ĥaķ ola çârûbkeşi śabâ

8 Ŧâķ-ı bülendi pâ-zede-i murġ-ı bûmdan

Maĥfûž olup hemîşe bula śâĥibi beķâ

9 Bânîsi ya‘nî Ĥażret-i ‘Ârif Efendi'ye

Tevfîķ-i Ĥaķ olup nice vech ile rû-nümâ

261

10 Erkân-ı beldeden olup ol źât-ı ħayr-ħˇâh

Her yüzden eylemiş anı Allâh kâm-revâ

11 Ez-cümle öyle şûħ-mizâc nüktedân kim

Bezminde lâl olurdı eger gelse Bayķarâ

12 Ma‘mûr edüp Cenâb-ı Ĥaķ ħânedânını14

Ŧarĥ eylesün hemîşe nice böyle nev-serâ

13 ‘Âkif be-câ degil mi bu mıśra‘la târîħi

Mâbeyn olursa ancaķ olur böyle dil-güşâ (1120)

13

VELİYYÜ'N-Nİ‘AM ‘OŜMÂN PAŞA EFENDİMİZ MAĤDÛMLARI BEG

EFENDİYE Bİ'L-İLTİMÂS SÖYLEDİGİ LİĤYE TÂRÎĦİDİR

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Bir vezîr-zâde kerîm ibn-i kerîmü'l-ħaślet

Bir kibâr ibn-i kibâr âl-i Muĥammed-servet

2 Ŧînet-i pâķi müsellem şeref-i ķadri bedîd

Neyyir-i nûr ile ta‘rîfe degildir ĥâcet

3 Ķadriniñ pertevi yanında meh encüm gibidir

Źâtınıñ ŧâl‘ine ħâver olunamaz nisbet

4 Lâldır anda ķalem nuŧķ-ı bıżâ‘a ebkem

Ermez evśâf-ı dil-ârâsına dest-i ķudret

14 Vz. bozuk.

262

5 Ne ķadar ‘âlî ise bir o ķadar da çelebi

Nice devlet var ise bir o ķadar maĥviyyet

6 İki ħâdimdir aña lafž-ı cenâb u iķbâl

Bendedir dergehine rüşd ü zekâ vü fıŧnat

7 Vaśf-ı pâkinde yanar micmer-i endîşe hele Varamaz menzil-i vâlâsına perr-i fikret

8 Źâtına nisbet ile cânı mı vardır yoħsa

Midĥat-i ķadrine âġâz ede kilk-i şevket

9 Ĥâśılı nâmını îrâda te’eddüb ederim

Ya‘nî ol źât-ı ‘aŧâ-pîşe melâ’ik-ħaślet

10 Sünnet-i cedd-i ‘aŧânıñ edüp icrâ el-ĥaķ

Rûy-ı pâki daħı yüz vech ile buldı zînet

11 Nice zînet ne sa‘âdet yazılup sûre-i nûr

Oldı ser-levĥa-i iķbâline ‘âlî-ĥüccet

12 Dilerim Ĥażret-i Ĥaķ'dan vere bir mûyına biñ

‘Ömr ü iķbâl u śafâ ŝervet ü ‘ömr ü devlet

13 Ħânedânıyla ola tâ-be-ebed iķbâli

Ķıl ķadar görmeyeler dünyâda renc ü đucret

14 Bir pürüz var ise de kilk-i bedîhî-gûda

‘Âkif ‘afv eylemedir şân-ı kibâr-ı devlet

15 Oldı źâtı gibi târîħi daħı cevherdâr

Çekdi ħaŧ levĥa-i envârına kilk-i ķudret (1222)

263

14

YÛSUF BEG EFENDİ'NİÑ LİĤYE TÂRÎĦİDİR

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Beg kim veliyy-i ni‘metim

Eyledi bir sünnet-i Peyġamber'i icrâ yine

2 Liĥye-i pâkiñ şerefle ya‘nî irsâl eyleyüp

Verdi ol vech ile de zînet leŧâfet rûyına

3 Ħânedânı bula nev-ħaŧŧı gibi neşv ü nemâ

Vere her mûyınca Allâh ‘ömr ü devlet kendine

4 Görmeye ‘âlemde yâ Rab ķıl ķadar rûy-ı keder

Düşmeye reng-i elem mir’ât-ı ŧab‘-ı ķalbine

5 Bendesi ‘Âkif dedi şevķ ile bir târîħ-i tâm

Kilk-i ķudretle yazıldı bârek'allâh vechine (1229)

264

15

MÎR-İ MÛMÂ-İLEYHİÑ MAĦDÛMLARI TÂRÎĦİDİR

Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilün

1 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Beg ki veliyyü'n-ni‘metim

Etdi śaĥn-ı devlete neşr-i cenâĥ iclâl ile

2 Geldi sünbülzâr-ı śulbinden yine bâ-fażl-ı Ĥaķ

Bir gül-i zîbâsı ĥamd olsun meyâmin ‘âl ile

3 Ŧâli‘-i mes‘ûdınıñ şems oldıġıñ bildim yaķîn

Şîve-i rûz-nâme-i źâtında istidlâl ile

4 Ben kerîm ibn-i kerîm ibn-i kerîmim çünki der

Aħter-i baħtımda rûşendir zebân-ı ĥâl ile

5 Dilerim hem-nâmı Źî'n-nûreyn ĥaķķı-çün Ħudâ

‘Ömr ü iķbâliñ ziyâd etsün śafâ-yı bâl ile

6 Bendesi ‘Âkif dedi bir şevķ ile târîħ içün

Geldi ‘Oŝmân Beg Efendi ‘âleme iķbâl ile (1229)

265

16

MERĦÛM SÎROZÎ İSM‘ÎL BEG'İÑ

TÜRBELERİ İTTİŚÂLİNDE OLAN ÇEŞMEYE TÂRÎĦİDİR

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Beg ħâliśâ

Vâlidine etdi bir türbe binâ

2 Öyle bir türbe bu kim dense olur

Hâźihî cennâtü ‘adnin pek be-câ

3 Hem edüp icrâ bu dil-cû çeşmeyi

Ķıldı ecrin rûĥ-ı pâki-çün ‘aŧâ

4 Ya‘nî İsmâ‘îl Beg kim źâtına

Rûmili etmişdi cümle ittikâ

5 Ķuvvet-i žahr idi bi'llâh devlete

Sedd idi küffâra zîrâ bî-riyâ

6 Bendesi ‘Âkif ziyâret eyleyüp

Dedi bir târîħ-i cevherdâr aña

7 Cennet-i ķabrin ziyâret eyle hem

Hem śu iç ķıl rûĥ-ı pâki-çün du‘â (1230)

266

17

ĶAVAĶLU BİNÂLARINA BÂ-İRÂDE SÖYLEDİGİ TÂRÎĦİDİR

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Etdi yümn ile veliyy-i ni‘amım Yûsuf Beg

Böyle bir bünye-i pâkîze-i nev-ŧarĥ îcâd

2 Öyle bir ŧarĥ bu kim levĥa-i fikret de bile

Edemez resm-i dil-âvîzini kilk-i Bihzâd

3 Öyle bir ŧarĥ-ı neşât-âver u rûĥ-efzâ kim

Nâm-ı pâkîzesine dense sezâ yümn-âbâd

4 Düşdi bir mıśra‘-ı ber-cestede târîħ ‘Âkif

Bârek'allâh ne sarây-ı müte‘âl-i bünyâd (1231)

18

VE LEHÛ

Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilün

1 Neyyir-i cûd-ı veliyy-i ni‘amım Yûsuf Beg

‘Âleme verdi żiyâ mihr-i cihân-ârâ-veş

2 Ya‘nî bu bünye-i pâkîzeyi ŧarĥ eyledi kim

Revnaķında olamaz ķaśr-ı Ħavernaķ aña eş

3 Merķadi ŧaşına ‘aks eylese resm-i ħûbı

Rûĥ-ı Mânî'ye düşerdi cesedinden âteş

267

4 Varaķ-ı naķşına ger eylese îśâl śabâ

Düşer ol demde nigâr-ħâne-i Çîn'e şûreş

5 Bî-bahâ târîħi de resmi miŝâli ‘Âkif

Bârek'allâh ne ħûb naķş-ı binâ-yı dil-keş (1231)

19

REŞÎD MUŚŦAFÂ PAŞA ĤAŻRETLERİ'NİÑ ÇEŞMESİ TÂRÎĦİDİR

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Cenâb-ı Ĥıżr-ı himem Muśŧafâ Reşîd Paşa

Ki pâk-i nâśıyesinde bedîd mihr-i ‘aŧâ

2 Bir öyle Âśaf-ı encüm-çeşim ki olmuşdur

Derinde bende ‘aŧâ çâker-i kemîne seħâ

3 Sarây-ı luŧfına bâd-ı bahâr-ı nev derbân

Riyâż-ı cûdına ferrâşdır nesîm ü śabâ

4 Ne semte etse teveccüh refîķdir tevfîķ Livâ-yı feyż yedinde vedî‘a-i Mevlâ

5 ‘Ale'l-ħuśûś o ķadar ħayra himmeti var kim

Ħarâb ķande görürse eder o dem iĥyâ

6 Livâ-yı Ķandiye'de vâlî iken ħuśûśiyle

Bu câyı eyledi teşrîf o dâver-i yektâ

7 Görüp bu çeşme-i leb-teşneyi ĥayıf yıķılup

Ħarâb olup yatur ‘uşşâk-ı bî-nevâ-âsâ

268

8 Ne feyż-i mâ’dan eŝer ne dimâġ-ı lûle vü ter15

Zebân-ı ĥâl ile söyler ķanı bir ehl-i ‘aŧâ

9 Ħurûşa geldi o dem çeşme-sâr-ı ‘âŧıfeti

İrâde eyledi olsun müceddeden inşâ

10 Bu nice niyyet-i müstaĥsenü'l-ĥuśûldür kim

Şürû‘ olunca degişdi uśûl-i ķayd-ı livâ

11 Yed-i taśarruf-ı ni‘me'l-ķader ile ya‘nî

Zimâm-ı feyżi olundı Selânîk'e irħâ

12 Edince neyyir-i iķbâli burc-ı sâbıķdan

Kemâl-i ŧal‘at ile burc-ı lâĥıkın me’vâ

13 Ħitâm-ı emrine me’mûr ķılındı defterdâr

Ķarîn-i ĥüsn ü ħitâm oldı soñra bî-hem-tâ

14 Nüvişt-i ecr-i cezîl olmasında şübhe mi var

Cerîde-i ĥasenâtında tâ-be-rûz-ı cezâ

15 Te’eddüb et yeter ‘Âkif bu mâcerâ-yı süħan

Du‘âya başla kim olduñ çün emri ile gûyâ

16 Olunca feyż ile cârî bu çeşme-sâr-ı cihân

Ede o kân-ı kerem ĥükm-i devletin icrâ

17 Zülâl-i luŧfuñı pür eyle görmesün yâ Rab

Piyâle-i emeli âb-ı nâ-güvâr aślâ

15 Divan'da و yazılıdır; fakat “de” yazılırsa anlam güzel olur.

269

18 Bu tâm târîh olur źâtı gibi cevherdâr

Zihî cedîd eŝer Muśŧafâ Reşîd Paşa (1232)

20

SIRRI SELÎM PAŞA ĤAŻRETLERİ'NİÑ ÇEŞMESİ TÂRÎĦİDİR

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ĥażret-i Sırrı Selîm Paşa-yı ħâtem-menķabet Kim odur ez-her cihet elŧâf-ı Ĥaķķ'a kâm-yâb

2 Âb-ı rûy-ı ehl-i himmet oldıġıñ işrâb eder

Verdi bu nev-çeşme-i dil-cûya el-ĥaķ âb ü tâb

3 Çeşme-sâr-ı cûdı mevc-engîz olup ‘aŧşân içün

Mâ’-i Kevŝer'dir ki icrâ etdi bunda śanmañ âb

4 ‘Ömrüñ efzûn eylesün Allâh kim bu beldede

Ħayra sa‘y eden odur va'llâhü a‘lem bi'ś-śavâb

5 Nâsa işrâb eyledim târîħin ‘Âkif sû-be-sû

Çeşme-i Sırrı Selîm Paşa'dan iç gel âb-ı nâb (1233)

270

21

TÂRÎĦ-İ VİLÂDET

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ol veliyy-i ni‘met-i bî-minnetim Yûsuf Beg'e

Etdi ferzend-i ‘inâyet ol Ħudâvend-i Vedûd

2 Öyle bir ferzend-i ‘âlî-baħt kim bu âna dek

Olmamışdır zîb-baħş-ı mehd-i ‘ulyâ-yı vücûd

3 Böyle bir ferzend hem-nâm-ı Ħalîlu'llâh kim

Reşk ile yanmışdı âteşler gibi ķalb-i ĥasûd

4 Ŧal‘atıñ seyr eyle düşmenler ķo dögsün rûz u şeb

Başını seng-i ĥasedle hem-çü Nemrûd-ı ‘anûd

5 Bir kerîm ibn-i kerîm ol źât-ı ‘âlî-i nejâd

Pek be-câdır olsa derbânı ‘aŧâ ħuddâmı cûd

6 Yalıñız bir ben degil dâ‘î-i ‘ömr ü devleti

Olmada gökde melekler de ser-â-bân-ı vürûd

7 Görmeye tâ ĥaşre dek sermâye-i ‘ömri gezend

Olmaya ser-menzil-i iķbâline ĥadd ü ĥudûd

8 Bendesi ‘Âkif dedi mevlûdına târîħ-i tâm

Oldı İbrâhîm Beg ser-sebz-i gülzâr-ı şühûd (1234)

271

22

TÂRÎĦ-İ VİLÂDET

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ĥamdü li'llâh şâhid-i âmâl etdi cilveler

Şevķ ile doldı cihân gitdi göñüllerden keder

2 Geldi mevc-â-mevc-i śaĥn-ı dillere źevķ-i sürûr

Ceyş-i ġam etdi ‘adem-âbâda dek ‘azm-i sefer

3 Ya‘nî sulŧân-ı cihân Maĥmûd Ħân'ıñ yümn ile

Oldı bir meh-pâresi burc-ı şerefde cilveger

4 Öyle bir meh-pâre kim oldı żiyâ-pâş ‘âleme

Çeşm-i dünyâya veren oldur ĥaķâ kim nûr u fer

5 Öyle şâhen-şâhdan Allâh ‘inâyet etdi kim

Her umûrında Ħudâ tevfîķin etmiş râhber

6 Öyle şâhen-şâh ‘âdil kim zamân-ı şevķeti

Müslim ü münķâda cennet oldı ‘udvân-ı saķar

7 Şu‘le-i idrâkine pervânedir nûr-ı hüdâ

Ŧârem-i dergâhına gülmîħ ħûrşîd ü ķamer

8 ‘Adli tâ ol rütbe kim devrinde ez-şarķ utanup

Ġamze-i ħûbândan ġayri eder yoķ şûr u şer

9 Egri baķmaķ mün‘adim ‘aśrında kimse kimseye

Nâyına muŧribde neyzenler meger kim kec baķar

272

10 Öyledir te’ŝîri kim çeşmi ta‘alluķ eylese

Senglâĥ-ı Ķâf erir ol dem yerinde gül biter

11 Cem‘-i ecdâd etme der-ŧab‘-ı bülend-i himmeti

Bü'l-‘acebdir gürg ile aġnâm bir yerde gezer

12 Gelmemişdir ĥâśılı dünyâya böyle pâdşâh

Söylesün bir miŝlini gerdûn gördiyse eger

13 Mâye-baħş-ı şevķ-i ‘âlemdir vücûd-ı devleti

Eylesün Allâh ‘ömr ü şevķetin efzûn-ter

14 Pertev-endâz ola âfâķa fürûġ-ı şevketi

Mihr ü mehtâb ile tâ bu çarħ-ı mînâdan geçer

15 Eylesün şehzâdegân ile cihân içre firâr

Âsmâna ŝâbit ü seyyâre olduķça maķar

16 Söyledim Muħliś ħulûs ile iki târîħ lîk

Maķśadım bi'llâh ħidmetdir degil ‘arż-ı hüner

17 Śulb-i ĥâķân-ı zamândan geldi bâ-luŧf-ı Vedûd

Verdi mühr-i devlete Sulŧân Aĥmed zîb ü fer (1234)

273

23

TÂRÎĦ-İ ĦATM-İ MUŚŦAFÂ BEG EFENDİ

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Muśŧafâ Mažhar Beg'im ħatm-i kelâmu'llâh ile

Źâtına bir ķat daħı kesb-i fer ü şân eyledi

2 Ol veliyyü'n-ni‘metim ya‘nî Cenâb-ı o ledün

Bendegânıyla bu gün bi'l-cümle şâdân eyledi

3 Ħatm-i Ķur’ân etmemişdi bir ŧıfıl Bosna'da kim

İşte Ĥaķ baġışlasun ol mîr-i źî-şân eyledi

4 Ĥaşre dek Allâh etsün ‘ömrini müzdâd kim

Nuŧķ-ı pâki-çün nice sa‘y-i firâvân eyledi

5 Bi'd-du‘â ‘Âkif dedim bu mıśra‘ı târîħ içün

Muśŧafâ Beg ĥamd ola itmâm-ı Ķur’ân eyledi (1233)

274

24

DÎGER TÂRÎĦ-İ VİLÂDET

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Beg kim veliyy-i ni‘metim

Ŧînet-i pâkinde ĥüsniyyât bulmuşdur ħitâm

2 Ben ne ĥâcet eyleyem vaśfında tekŝîr-i sevâd

Kim bu devr içre odur luŧf ile meşhûr-ı enâm

3 Devĥa-i râ śulb-i pâkinden yine bâ-feyż-i Ĥaķ

Geldi bir bâkûre-i necl-i necâbet irtisâm

4 Teşne olmuşduķ bu mâh u rûzede teşrîfine

Şerbet-i vaślıyla olduķ ĥamd ola şîrîn-kâm

5 Bendegâna mâye-i şevķ-i cedîd oldı hele

Etdi maĥzûn ķalbimiz Allâh bu yüzden şâd-kâm

6 Kilkimiñ aġzın bıçaķ açmaz hele bu bendeyi

Öyle lâl etmişdi bu cevr-i sipihr-i kec-ħırâm

7 Eşheb-i ħurde-ħırâm-ı ħâmeye gelmiş fütûr

Gitmiş ol ĥâletle dest-i iħtiyârından zimâm

8 Bî-mecâl olmuşdı öyle merdüm-i endîşe kim

Bu meserret olmasa nâ-bûd idi tâb-ı ķıyâm

9 Ĥamdü li'llâh eylediñ yek-ser efendim kesb-i şevķ Bendegânıñ eyledi Bârî bu vech ile be-kâm

275

10 Ĥażret-i Allâh ‘ömr ü devletin müzdâd edüp

Şâd ede böyle meserretlerle tâ-rûz-ı ķıyâm

11 Bâ-ħuśûś ol ķurre-i a‘yân-ı nûr-ı dîdemiz

Görmesün rûy-ı keder bâ-hürmeten faħrü'l-enâm

12 Her şebi ķadr-i sa‘îd olsun beher eyyâmı ‘îd

Ĥażret-i Ĥaķ devlet ü iķbâlin etsün ber-devâm

13 Bendesi ‘Âkif dedi târîħ-i mîlâdın tâm16

Geldi İsmâ‘îl Beg dünyâya der-şehr-i śıyâm (1228)

25

ŞEĦZÂDE SULŦÂN SÜLEYMÂN'IÑ VİLÂDET TÂRÎĦİDİR

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Cenâb-ı Ĥażret-i Maĥmûd Ħân-ı žıll-ı Rabbânî

Ŧanîn-i kûs-ı ‘adli ķaplamıştır çâr-erkânı

2 ‘Adâlet-pîşe ħayr-endîşe dâd-âver kerem-güster

Ki azdır farŧ-ı şevketle desem İskender-i ŝânî

3 Hele bildigim ise görmemişdir dîde-i dünyâ

Ne bu şevketle bir ħânı ne de bir böyle ĥâķânı

4 Görür uyħu yüzin şimdi görürse dîde-i encüm

Ki çeşm-i ‘adlidir ħˇâbîde-i dehriñ nigehbânı

16 Vz. bozuk.

276

5 Bu gûne vaśf-ı pâkin eyler iken bir seĥer ħâmem

Velîkin var idi medħinde ġayet ‘acz ü noķśânı

6 Gelüp nâgâh śabâdan bir mübeşşir hüdhüd-i ġaybî

Dedi kim müjdeler ey bendegân-ı bâb-ı sulŧânî

7 Dıraħşân oldı gördüm ma‘nevî ol şâh-ı devrânıñ

Ser-i engüşt-i iķbâlinde bir mühr-i Süleymânî

8 Süleymân nâmına ya‘nî o şâh-ı kişver-ârâya

Mu‘allâ-pâye bir şehzâde oldı luŧf-ı Rabbânî

9 ‘Uŧârid yazdı ŧâķ-ı ‘arşa nâm-ı pâk-i târîħin

Hem oldı ķudsiyân bi'l-cümle da‘vâtı ser-â-pânı

10 Verince bu peyâm-ı dil-keşi ol murġ-ı şevķ-âver

Bize de vâcib oldı yâd-ı da‘vât-ı cihânbânî

11 Ede şehzâdegân ile żiyâsı ‘âlem-i pür-nûr Cihânı eyledikçe ŧal‘at-ı ħûrşîdi nûrânî

12 O dürr-i şâhvâr-ı şevkete târîħ içün ‘Âkif

Alınca deste ben de şevķ ile kilk-i zer-efşânı

13 O dem bir hüdhüd-i ġayb-ı Śebâ-peymâ dedi târîħ

Bu dehriñ geldi sa‘d-şevķ ile Sulŧân-ı Süleymân'ı (1233)

277

26

‘ABDULLÂH PAŞA'NIÑ

MAĦDÛMI CEVDET BEG'İÑ VİLÂDET TÂRÎĦİDİR

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ol aśîl-i pâk ‘Abdullâh Paşa'ya yine

Oldı bir ferzend ‘inâyet Ĥażret-i Allâh'dan

2 Bu ‘inâyet-i Ħudâ kim źâtına maħśûśdur

Feyż-yâb olmuşdur elbet bir dil-i âgâhdan

3 Öyle bir ferzend-i neyyir ‘âŧıfet kim źerresi

Farķ olunmaz şu‘le-i ‘âlem-fürûz-ı mâhdan

4 Öyle bir ferzend-civân-baħt-ı meyâmin-pîşe kim

Fıŧrat-ı źâtiyyesi mümtâzdır eşbâhdan

5 Ŧoġdı bir târîħ ‘Âkif mâder-i endîşeden

Nûr-ı Cevdet'le Muĥammed geldi ‘Abdullâh'dan (1226)

27

TÂRÎĦ-İ VİLÂDET

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ĥamd ola Ĥażret-i el-Ĥâc Ebûbekr Aġa'yı

Etdi bir baħtlu ferzend ile Rabbim tebcîl

2 Nice ferzend o ki iķbâli mu‘arrâ-yı ŝübût

Ķuvvet-i ŧâli‘i vâreste-i ityân-ı delîl

278

3 Müşterî Zühre'ye burcı ki ķırân-ı sa‘deyn

Aħter-i baħt-ı Şemis ġayri ne lâzım taŧvîl

4 ‘Âkifâ çünki ġaraż bunda du‘âdır diyelim

Ebeveynine baġışlaya Ħudâvend-i Celîl

5 Söyledim târîħini źâtı gibi tâm ‘ayâr

Bir hümâdır beşige ķondı Necîb İsmâ‘îl (1226)

28

‘ABDÜLKERÎM BEG ĶONAĠINA MÎKONEYD

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ĥabbeźâ rükn-i Selânîk o kerîmü'l-aħlâķ

Ya‘nî ‘Abdî Beg Efendi-i mekârim-mu‘tâd

2 Hem ķapucıbaşı bâ-pâye-i Mîr-i âĥûr

Daħı źâtında nice rütbeye var isti‘dâd

3 Az der-ŧînet-i źâtiyyesine nisbet ile

Bu merâtib ki ola ķadr-i şeref mâder-zâd

4 Ben ne ĥâcet diyeyim nâśıye-i pâkinden

Görinür pertev-i iķbâl-i meh-i burc-ı sedâd

5 Münderic gevher-i ħalķında nice ĥüsniyyât

Mündemic ŧînet-i pâkinde nikâf-ı es‘âd

6 Ŧab‘ı ez-cümle ki i‘mâr-ı ķulûbe mâ’il

Aĥsenü'l-ħulķ degildir de nedir celb-i fu’âd

279

7 Lâl olur re’y-i zerîniñde zebân-ı ‘uķalâ

Hem-çü eŧfâl sebaķdaş-ı hirâs-ı üstâd

8 Himmet-i kâmile-i ŧab‘-ı mehâm-sâzı ile

Oldı bu ŧarĥ-ı dil-ârâ-yı ter-i nev-îcâd

9 Mânî-i râsimiñ ‘âlemde bir adı vardır

Böyle naķş etmege yâ cânı mı vardır Bihzâd

10 Görmedim böyle mi dil-dûz-safâ-ħâne-i Çîn

Yâ Rab ez-bâd-ı fenâ ĥıfž kün âzürde-‘ibâd

11 Görmeye saķf-ı dil-ârâsını murġ-ı meş’ûm

Ede bânîsiniñ iķbâlini Allâh ziyâd

12 Etdi târîħi bu nev-sâle tesâdüf ‘Âkif

Levĥaş'allâh ne nev-resm-i müferriĥ-bünyâd (1217)

29

TÂRÎĦ-İ ÇEŞME SELÎM BEG EFENDİ

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Necl-i ġâzî vü aśîl ya‘nî Selîm Beg ki aña

Ced-be-ced luŧf-ı Ħudâ'dır bu ħiśâl-i nîkû

2 Âb-ı rûy-ı küberâ oldıġıñ işrâb eyler İşte bu çeşme-i nev-râh-ı ‘aŧâ-yı dil-cû

3 Menba‘-ı cûdınıñ âyâ bir ayaġıdır kim

Cereyân etdi bu vâdîde degildir bu śu

280

4 Pederi rûĥına çün eyledi ecriñ ihdâ

Çaġladıķça erişe rûĥına raĥmet śu śu

5 Dest-i Ĥaydar'dan içe rûz-ı cezâda Kevŝer

Ħânedânıyla ola mažhar-ı elŧâf-ı ķamu

6 Ķaŧre nûş-ı yem-i iĥsân ü ‘aŧâsı ‘Âkif

Levĥ-i ħayrâtına târîħ ederken ârzû

7 Çıķdı bir zemzeme-i şevķ ile dilden târîħ

Śu degil ‘ayn-ı şifâ mâye-i sükkerdir bu (1208)

30

KEŹÂ TÂRÎĦ

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Ħoşâ bu ŧarĥ-ı çeşme-i mâ’-i zülâl kim

Âŝâr-ı feyż-i cûd u seħâ-i ‘aŧâ budur

2 Gûyâ zebân-ı lûle ile der ki sû-be-sû

Dil teşnegâna Kevŝer-i ‘îş u śafâ budur

3 Âb-ı ĥayâta eyledigi-çün memât ile

Ĥıżr ile işte cârî olan mâcerâ budur

4 Gel gel seniñdir işte seniñ teşne oldıġıñ

Merd-i dilâna baħş-ı dem-i cân-fezâ budur

5 Dedi bu ŧarza bende-i kem-ķadri târîħiñ

Ĥaķķâ ki ‘ayn-ı mâye-i śadra şifâ budur (1207)

281

31

KEŹÂ TÂRÎĦ

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Levĥaş'allâh bu dil-ârâ çeşmeyi

Etdi tecdîd Seyyid İsmâ‘îl Aġa

2 Bir atalıķ etdi bunda ŧoġrısı

Ķıldı rûĥ-ı mâdere ecriñ ‘aŧâ

3 Hem śuyın buldurdı fülk-i himmetiñ Yapdı bu ŧâbyâyı bir sâĥil-serâ

4 Öyle te’sîs eylemiş bildim ki bu

Sedd-i İskender gibi bulmaz fenâ

5 Śordum ‘Âkif'den esâs-ı târîħiñ

Ŧuymadıñ mı dedi İsmâ‘îl Aġa (1214)

32

TÂRÎĦ-İ VİLÂDET

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Levĥaş'allâh feyż-i pâk-i sırr-ı ehlü'llâh ile

Ĥaķ'dan İsmâ‘îl Aġa'ya oldı bu ŧıfl-ı celî

2 Ya‘nî bâ-feyż-i nesîm-i dil-güşâ-yı ma‘nevî

Bâġ-ı śulbinden vücûda geldi bir zîbâ güli

282

3 Ola yâ Rabb ta‘aşşuķ Ĥażret-i Mollâ-yı Rûm17

Ŧûl-i ‘ömr ile ŧarîķ-i nâzenîniñ kümmeli

4 Evc-i fikr-i es‘adından vâlidiniñ ‘Âkifâ

Ŧoġdı bu ŧârîħ-i beyt-i zâde-i ŧab‘ u dili

5 Baş kesüp bu çâker-i Monlâ-yı Rûm târîħ dedi

Mehd-i iķbâlde śalınsun nâz ile Dervîş ‘Alî

33

TÂRÎĦ-İ CİSR

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ķulzüm-i ‘âŧıfet-i Ĥażret-i ‘Oŝmân Paşa

Bu ķażâ-yı feraĥ-efzâda olunca cûşan

2 Cûş edüp himmet-i vâlâ-yı Emîn Beg de hemân

Yapdı bu cisr-i nev-îcâd u laŧîfi der-ân

3 Evrenos-zâdeligin eyledi ya‘nî icrâ

Böyle âŝâr-ı cemîl eyler aśîl-zâde olan

4 Leb-i deryâya ‘aceb zîb ü śafâlar verdi

Olmasunlar mı selâmetle geçenler ħayrân

5 Geçme köprü diyüşürsem dil-ârâsına baķ

Himmet-i Âśaf-ı ġâzîdir ĥaķîķatde beyân

17 Vz. bozuk.

283

6 Yalıñız anı degil beldeyi âbâd etdi Dil-i ‘âşıķ gibi olmuşdı ser-â-ser vîrân

7 Cümle dil-mürde-i vîrâneyi etdi iĥyâ

Ĥâśılı buldı bu maĥrûsa yeñi başdan cân

8 Var ede dünyâda ol źât-ı kerîmü'ş-şânı

Cümle sükkân-ı vilâyetle Cenâb-ı Yezdân

9 Bir du‘â-gûna dedi târîħiñ ‘Âkif göricek

Sırr ede seyl-i fenâdan anı dâ’im Mennân (1214)

34

DÎGER TÂRÎĦ-İ CİSR

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Şerîf-zâde Emîn Beg Efendi'niñ kim Ĥaķ

Kitâb-ı źâtını etmiş fünûn-ı ħayra sebaķ

2 Bu cisre eyleyüp himmet yapup yaķışdırdı

Ħalâśa verdi anıñla bu ‘arśaya revnaķ

3 Ĥarîr-i ħâme-i ‘Âkif dedi bu târîħi

Cisir deyüp geçemen ne resim-i dil-keş baķ (1214)

284

35

TÂRÎĦ-İ ŦÛĠYÂN-I MİLLET-İ RÛM

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Mâverâ-yı perde-i şerde ħayâl-bâz-ı felek

Yine bir şem‘-i felâket-zâ fürûzân eyledi

2 Bir ħafî ta‘b-ı cesîm-i fitne-engîzi meger

Ķalmış idi anı da şimdi nümâyân eyledi

3 Geçmemişdi hiç şü’ûnât-ı ħayâlinden daħı

Kimseniñ bu fitne kim bu devr-i i‘lân eyledi

4 Ya‘nî vâķı‘ olmamışdı devr-i Âdem'den berü

Ehl-i İslâm üzre ķavm-i Rûm ŧûġyân eyledi

5 Oldı iżmiĥlâline milletçe bâ‘iŝ kendiniñ

Lîk İslâm'ı daħı min-vech perîşân eyledi

6 Mora'nıñ ez-cümle bi'l-cümle ķılâ‘ın żabt edüp

Ħalķına kâfir nice cevr ü firâvân eyledi

7 Bir fesâd-âlûd-ı ‘âlem vaķ‘a-i ârâm-riyâ Olmamışdı bir devirde kim bu devrân eyledi

8 Ħayrı münticdir be-luŧfu'llâh bunuñ da śoñı

Müslime zîrâ Ħudâ çoķ luŧf u iĥsân eyledi

9 Bir ‘aceb göñüldi hâtifden dedi târîħini

Yoġ idi hîç bir vuķû‘-ı Rûm ŧuġyân eyledi (1235)

285

36

TÂRÎĦ BERÂY-I ĦÂNĶÂH-I CENÂB-I PÎRÎ BABA DER-SÎROZÎ

BÂ-HİMMET-İ ŞEYĦ ŚÂLİĤ EFENDİ

Müstef‘ilün müstef‘ilün müstef‘ilün müstef‘ilün

1 Ħoşâ bu dergâh-ı güzîn bu ħânķâh-ı cân-fezâ

Hem câmi‘-i ehl-i sücûd hem kân-ı merdân-ı Ħudâ

2 Bu bir tecellî-ħânedir nâdâna bir kâşânedir

Cennet degildir yâ nedir ħayrân olur âdem aña

3 Firdevs'e bir revzen midir Ŧûr-ı muķaddesden midir

Yâ vâdî-i Eymen midir dürli tecellî rû-nümâ

4 Bunda yatur bir pâdşâh âgâh dil-i pür-intibâh

Feyż-iĥtişâm himmet-sipâh bir taĥtgâh dense sezâ

5 Bu bir erenler şâhıdır âgâhlar âgâhıdır

Pîrî Baba dergâhıdır bu ‘arş-sâ-yı rûşenâ

6 Ķalb-i ġarîb-veş vâķı‘â olmuşdı vîrân žâhirâ

Himmet edüp bir er aña oldı cedîd-i dil-güşâ

7 Öyle bir er ki çâre-res dermânde-i bî-kâr ü kes

Bir Ĥıżr-dem ‘Îsî-nefes her nažrası bir kîmyâ

8 Öyle bir er ki yek nažar etse türâba zer eder

Dergâhınıñ iksîr eger ŧopraġıdır dersem sezâ

9 Ya‘nî Cenâb-ı Şeyħ-i mâ Şeyħ Śâliĥ-i feyż-iķtidâ

Bâdî-i ħayr oldı aña bâ-yümn ü tevfîķ-i Ħudâ

286

10 Bir nîm-nigâh ile hemân oldı bu dâr-ı kudsiyân

Ħalvetgeh-i kerrûbiyân me’vâ-yı ħâś u ittiķâ

11 Bevvâbı fażl-ı Kirdigâr ħuddâmı vecd ü ĥâli var

Her bu riyâ berg-i bahâr ferrâşı olmuşdur śabâ

12 Ey sâlik-i râh-ı İlâh v'ey ŧâlib-i feyż ü refâh

Maķśûduñ ise intibâh gel sür yüzüñ eyle du‘â

13 Gel bundadır rüşd-i reşâd bunda olur himmet mezâd

Budur śafâ-ħâne murâd ver naķd-i dil al tûtiyâ

14 ‘Âkif edeb ile yeter girmez bu bâzâra hüner

Himmet ise maķśûd eger etmez dirîġ ol pür-‘aŧâ

15 Ķonsa niŧâķ-ı çarħa ger lâyıķ bu târîħ ü eŝer

Bir ķalb-i pâk ü śâliĥ er ĥayâsıdır Pîrî Baba (1228)

37

TÂRÎĦ-İ LEBÛŦ PAŞA

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Getirüp Dürzî Ŧaġı'ndan bir ayı sîmâyı

Śandılar âdem oġulı beyâbân-ârâyî

2 Etdiler semt-i Selânîk'e vezâretle hemân

Ķoydılar śaff-ı vülâta o Paşa ĥâşâyı

3 Kim görürse anı ħar-bende başı žan eyler

Bu mı śaŧvet bu mıdır debdebe-i Paşayî

287

4 Bilmediler ki o bir ažlem-i maħlûķ imiş

Âteşe verdi vilâyetçe faķîr ü bâyı

5 İş görür žann ile düstûr-ı mükerrem diyerek

Atdılar ortaya Paşa diyü zorbayı

6 Ħaŧ fülûsı demeden ġayri laķırdı bilmez

Burasıñ śandı o derzü yapılu ‘Akbâyı

7 ‘Arabistân'da daħı şöhreti Ĥaccâc imiş

Etmiş iflâs be-kef ħâzin-i Ŧomanbây'ı

8 Ġılžet-i ŧab‘ı da ol mertebe kim keşf etdim

Diñlemez śûret-ħumâr olsa śadâ-yı nâyı

9 Bir alay sûy-ı ķarîn daħı alup eŧrâfın

Bulsa yaġmaya verir para içün dünyâyı

10 Ŧoyamaz aķçeye Ķârûn'ı boķıyla yutsa

Görmedim öyle kömüş göz hezeyân-gûyâyı

11 Öyledir dânişî de kâtib-i dîvânı eger

Farķa ķudret yoķ ‘Azâzîl de ķosa imżâyı

12 Şeyŧanetde olup İblîs daħı maġbûnı

Nâmını yazsa çü lâ-ĥavle yazar imlâyı

13 Nice śûret vererek reyb ü riyâya dâ’im Âlet-i mekr ü ĥiyel etmiş idi taķvâyı

14 Elde tesbîĥ ü ‘aśâ öyle mürâ’î bu kim

Žâhirî sübĥa çeker gizlü çeker śahbâyı

288

15 Nice bî-cürm kesüp başların îśâl ederek

Etdi iġfâl dür-i ma‘delet-i ‘ulyâyı

16 Eyledi Rûmili'ni dürlü ĥiyelle taĥśîl

Śavb-ı ‘âlîye ķu‘ûd eyledi śan bir ayı

17 Gezüp elden ele etbâ‘da eyâlet mühri

Öyle nâdân ne bilür ķıymet-i câh u câyı

18 Az vaķitde anı da eyledi telvîŝ âħir

Kendi kesb eyledi menfâ-yı Dimeŧoķa'yı

19 Dedi bir fâris-i meydân-ı süħan târîħiñ

Cündî-i rind-i felek atdı Lebûŧ Paşa'yı (1238)

38

TÂRÎĦ-İ DÎGER

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

Çıķup bir fâris-i meydân-ı imlâ dedi târîħin

Bu ‘arśagâhdan Allâh Lebûŧ Paşa'yı ķaldırdı (1238)

289

MUSAMMATLAR

290

1

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ey mühürdâr-ı veliyyü'n-ni‘amı sulŧânım

Ħâŧır-ı nâzikiñ ey menba‘-ı irfân nicedir

Evvelâ maķśad-ı ķuśvâ o ehemm-i maŧlûb

Ol veliyyü'n-ni‘am-ı ĥaydar-ı devrân nicedir

2 Teng eder mi daħı düşmenlerine gökle yeri

Ħûn-ı kâfir mi içer teşne-i dil-şemşîri

Mîħ olan düşmenine tîr-i ‘adû tedmîri

Ķahrı ru‘b-âver-i cângâh-ı Nerîmân nicedir

3 Kim odur mažhar-ı ħûb-ı ħilķat-i pâk-nijâd

Tîġ- ı ħûn-ħˇâr-ı gürûh-ı fiten ü şerr ü fesâd

Ķalemi dâġ-zen-i tîre-i ķalb-i ĥussâd

Ya‘nî źî-seyf ü ķalem şâh-ı süħandân nicedir

4 Źât-ı vâlâ-güheri Ĥaķķ'a emânet olsun

Yine ‘azm eyler ise nâ’il-i nuśret olsun

Dâmeniñ boşlamam isterse ķıyâmet olsun

Bendesi oldıġım ol ma‘den-i iĥsân nicedir

5 Ketħüdâ Beg o keremkâr u mekârim-pîşe

Her umûrında baśîretle ħayır-endîşe

İstiķâmetle odur hep yarayan her işe

O ‘inâyetli o devletli o źî-şân nicedir

6 Ħazînedâr Aġa o gencîne-i rüşd ü iź‘ân

Ħidmetiñ sîm ü zer etmeklige eyler cevelân

Bûte-i tecribede ķal‘ele olmuş sûzân

O güher-veş nažara lâyıķ u şâyân nicedir

291

7 Çuħadâr Aġa ki śıdķ ile ŧutar her kârı Śâfdır ben gibi yoķ ĥîle ile bâzârı

Ŧur kim ammâ hele söz añlayayım der bârî

Özi śaġlam sözi reftâr-ı levendân nicedir

8 Yâ şecâ‘atli imâm-ı śaf-ı erbâb-ı ġazâ

Muķtedâ-yı śınıf-ı pâk-dilîrân-ı veġâ

Rüstem'e nisbet ederlerse degil mi ıŧrâ

O şi‘ir sâriķi ol yapma süħandân nicedir

9 Câme-şûy-ı adaşım yâ o nežâfet-pîrâ

Hep temiz ŧutmadadır maślaĥatıñ ser-tâ-pâ

Hele ĥâfıž gibi kirlüleri sevmez aślâ

O faŧânetli ser-i tâc-ı nazîfân nicedir

10 Yâ tütinci başı ol ħalķı ĥalîm ü â‘lâ

Zıvanasından işi çıķmadan eyler îfâ

Yansa tütse çü duħân ĥâlini etmez ifşâ

O mülâyim-meniş ol şâh-ı edîbân nicedir

11 Ħidmetinde tekâpû üzre çıbuķ çaldırmaz

Sert ŧutar her işini öyle yavaşça ŧutmaz

Râstdır kârına mâr-pîç gibi ķıvrılmaz

Sebaķ-âmûz-ı rıżâ bende-i fermân nicedir

12 Mûsiķî ħˇâcesi yâ ĥâfıž-ı şeydâ ‘acabâ

Burnu enfiye ŧolu kirli gezer mi ĥâlâ

Ĥüsn-i śavtına edâsına sözüm yoķ ķaŧ‘â

O siyâdetli şeŧâretli ħoş-ilĥan nicedir

292

13 Beste baġlar mı ġazâ güftelerine dâ’ir

Yâ o vâdîde nevâsâz mıdır ol mâhir

Bü'l-hevesdir bilürüm yoħsa ‘aceb ol kâfir

Anda da var mıdır aġnâmı o çûbân nicedir

14 Nedir ol kirli yaķa boķ bulaşıķ üst ile baş

Aġzı burnı bulaşur enfiyeye tâ göz ü ķaş

Lîk âġâzesi şâyân u ŝenâ vü şâpâş

Mûsiķîde hem o Fârâbî-i devrân nicedir

15 Yabce yabce girelim baĥŝ-i Dede ‘Oŝmân'a

Kibri yoķdur severim ħûb ŧaşur yârâna

Mûcib-i revnaķ olur bezmgeh-i ‘irfâna O nümâyişli žârîf pezevengân nicedir

16 Ķanlı necsinden eline sürerek bir iki reng

Yaralandım der imiş baħşîş içün ol pezeveng

Pek ķayıdsızdır olur cünbiş içün gâhî Fireng

Lâ’übâlî nemek-i bezm-i žarîfân nicedir

17 Nice dervîş ise de bir o ķadar kâfirdir

Severim ŧoġrı göñül almada pek mâhirdir

Pezevengligini der kim žürefâ žâhirdir

Rûĥumuñ sevdigi ol ķaşmer-i devrân nicedir

18 Gelelim ‘Âkif o sâ’ir ķapu yoldaşlarına

Eylerim ‘arż-ı du‘â tâ ki başdan serine

Ede ıķ‘âd Ħudâ cümleyi yerlü yerine

Bizi de Tañrı ķavuşdıra o iħvân nicedir

293

2

BU MANŽÛMENİÑ ŹEYLİNE ‘ARŻ-I ĤÂL MA‘RİŻİNDE

YAZDIĠI MURABBA‘DIR

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün fe‘ûlün

1 Ey ‘âlî-himmet ‘âlî-şân efendim

Nem olsun źâtıña şâyân efendim

Şi‘irdir şâ‘iriñ vârı cihânda

Ķabûl eyle bunı źî-şân efendim

3

TERCΑ BÂ-ĠAZEL-İ MUĦLİŚ YÛSUF PAŞA

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Olmada pür-gû şeker-ħandıñ ile ħâmûşlar

Maķdemiñle hep ayaķlandı begim serħûşlar

Bezme teşrîfiñ ile geldi egerçi cûşlar

Bir iki śahbâ śununca gitdi ammâ hûşlar

2 Śoĥbeti kesdiñ niçün ‘uşşâķdan ey ġonca-leb

Pek ħafâ-yı nâza çekdi perçemiñ n'oldı sebeb

Çâk çâk olsun girîbânı fütâdeñ gibi hep

Kâkül-i ‘anber-feşânıñ sırr eden ser-pûşlar

3 Ħâk-sâr olsam da ‘aşķıñda seniñ etmem keder

Eyleseñ tek sâĥa-i śâd-çâk sînemden güźer

Pây-mâl-i Edhem-i ķahrıñ daħı olsam eger

Dâmen-i nâzıñ girerse destime kim boşlar

294

4 Dil kemend-i zülfine bir bende-i dîrînedir Sâye-veş-i ‘uşşâķ-ı üftâdeñ degildir de nedir

Bâde-i la‘l-i revân baħşına diller teşnedir

Diş biler nuķl-ı zenaħdâna velî mey-nûşlar

5 Ġayridir gülzârda keyfiyyet-i ‘îş u śafâ

Ħayret-efzâdır bahâr eyyâmı ammâ ‘Âkifâ

Başķa bir ĥâlet verir vaķt-i şitâda Muħliśâ

Yâr ile tenhâca źevķ-â-źevķ nûş-â-nûşlar

4

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Âh ey ŧıfl-ı civân-pâre pesendîde-edâ

Berg-i gülden mi yaratmış seni Mevlâ ‘acabâ

Sevdi cânım seni ben eylemem inkâr u riyâ

‘Âşıķım âşıķ efendim dil ü cân ile saña

2 Sen de ey ŧıfl-ı terim böyle revişciklerine

Gâh biñ nâz u edâlarla gülüşcüklerine

Ki teġâfülle ġażab gâh bilişciklerine

‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña

3 Eylediñ ‘aķlımı yaġma a civân-pârecigim

Bir nigâh et baña bârî a gözi ķaracıgım

Artdı derdiñle ciger-pâredeki yaracıgım

‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña

295

4 Beni aġlatma amân dîde-i pür-ħûnuñ içün

Pây-mâl etme meded ķamet-i mevzûnuñ içün

Velî zâr etme çü bülbül leb-i gül-gûnuñ içün ‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña

5 Nedir o ŧatlu kelâmıñ o şeker ħandeleriñ

O ķaba baķışıñ ol ruħlarıñ ol çeşm-i teriñ

Âh ‘Âkif'den ‘aceb yoķ mıdır aślâ ĥaźeriñ

‘Âşıķım ‘âşıķ efendim dil ü cân ile saña

5

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Fikr-i zülfüñle gece feryâdıma sensiñ sebeb

‘Aşķ-ı la‘liñle meye mu‘tâdıma sensiñ sebeb

Bu ħarâb-âbâde-i âbâdıma sensiñ sebeb

Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb

2 Târ-ı gîsû-yı ķafâdârıñla el bir eylediñ

Bu dil-i dîvâneyi der-bend-i zencîr eylediñ

Çeşm-i câdûlarla bilmem ki ne tedbîr eylediñ

Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb

3 Ġamzeye ħançeri o sürüp sînem âl ķan eylediñ

Ŧaġıdup gîsûlarıñ ‘aķlım perîşân eylediñ

Ĥâśılı yaġmaya verdiñ śabrı tâlân eylediñ

Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb

296

4 Dil şehîd-i nîze-i ‘aşķıñdır ey ķaşı kemân

Eylemek ĥâcet degildir tîr-i müjgâna nişân

Ħâl u gîsû dîde vü ebrû bir âletdir hemân

Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb

5 Bunca feryâdım işitdiñ raĥm edüp dâd etmediñ

Var benim bir ‘Âkif-i zârım diyü yâd etmediñ

Neyleyim yaķdıñ sarây-ı göñlüm âbâd etmediñ

Bu hevâya dûş edüp ber-bâdıma sensiñ sebeb

6

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ey gül-i bâġ-ı edeb ķâmet-i serv-i nâzım

Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım

V'ey gülistân-ı śabâĥatde gül-i mümtâzım

Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım

2 Gül-i terden daħı terdir ruħuñ ey yâr seniñ

Bûy-ı gülden teniñe câme olur yâr seniñ

Çeşm-i bülbülden ise sâdeleriñ var seniñ

Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım

3 Gülgüli câmeleriñ ķat ķat ayaġınca dehen

Nice zer-beft ŝiyâbında var ey sîmîn-ten

Ķamet-i nâzıña layıķ śorar iseñ benden

Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım

297

4 Nesc olunsa berg-i gülden de saña bir sâde

Ķabâdır ķaddine nisbet o gül-i âzâde

Buldı ‘Âkif gezerek bâġçe-i ĥulyâda

Bu sene saña bahâriyye çiçekli lâzım

7

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Bu göñül ne gülde ne gülşendedir

Sendedir dîvâne göñül sendedir

Kimseye ne bende ne efgendedir

Sendedir dîvâne göñül sendedir

2 Gülsitân-ı göñlümüñ sensiñ güli

Neyleyim gülzâr u bâġ u bülbüli

Baġbân başına çalsun sünbüli

Sendedir dîvâne göñül sendedir

3 Var iken ħaŧŧıñ çemenzâr istemem

Ruħlarıñ yanında gülzâr istemem

Ben efendim ġayri bir yâr istemem Sendedir dîvâne göñül sendedir

4 Bûy-ı gülden mi ħamîr olmuş teniñ

Berg-i sünbülden midir pîrâheniñ

Dilberâ ma‘lûmuñ olsun bu seniñ

Sendedir dîvâne göñül sendedir

298

5 ‘Âkifâ bir ġayra döndürmem yüzüm

Mâh-ı ‘âlem olsa da görmez gözüm

Dilberâ tâ ĥaşre dek budur sözüm

Sendedir dîvâne göñül sendedir

8

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ŧoldı cânâ şöhreti kevn ü mekâna perçemiñ

Sünbülistân içre olmuşdur yegâne perçemiñ

Baħtı bir zencîr olur gelmez beyâna perçemiñ

Verseler vermem hele ben bu cihâna perçemiñ

2 Şöhret-i küfri taġıldı Kâfiristân'a ķadar

Nûr-ı es‘addır ki neşr oldı şebistâna ķadar

Gitdi bûy-ı ‘anberîni sünbülistâna ķadar

Ķoķlasam bir kerre bârî ķana ķana perçemiñ

3 Ķâ’il olmam ‘ıŧr-şâhîler sürünsün mûyuña

İstemem sâyeñ refîķ olsun o servi boyuña

Râżı olmam dest-dırâz olsun śabâ şebbûyuña

Ŧaġılur ‘aķlım ŧaġıdıķça o şâne perçemiñ

4 Ķıl ķalemle yazmış emr-i fitneniñ ŧuġrâsına Başına teller ŧaķınup dûş olan sevdâsına

Yalıñız ‘Âkif mi dil-bend ŧurre-i ŧarrâsına

Bir ķażâ’-i der-ķafâdır ‘âşıķâna perçemiñ

299

9

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Çekinme târ-ı gîsûña begim dil bâġlayanlardan

Ķaçınma âteş-i ‘aşķıñla sîne daġlayanlardan

Biri de bendeñim işte ġamıñla aġlayanlardan

Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan

2 Saña ey nev-nihâlim aķdı göñül cûylar-âsâ

Görünmez ķadd-i ħoş-naħlıñ yanında çeşmime Ŧûbâ

N'ola ġarķ-âb-ı reşk-i ĥayret olsa cûylar zîrâ

Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan

3 Seniñle şîr-ħˇârım Sütlice'den eylesek yelken

Bahâriyye śafâsın sünbül-i zülfiñle etsem ben

Be-câdır soñra Kâġıd-ħâneye varsaķ da seyr etsen

Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan

4 Zülâl-i la‘liñ içündür seniñ bu mâcerâ bu dâd

Ĥasedden çoķ mı atsa baĥre kendin nehr-i Sa‘d-âbâd

Çoġaldı reşk ile cûlarda cânâ cûşiş-i feryâd

Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan

5 Beşiktaş'da alup mehd-i ħayâle ŧıflı cânânım Lebiñ bûs eyleyince geldi ‘Âkif aġzıma cânım

Eder bu mâcerâ-yı ĥâlim işrâb çeşm-i giryânım

Daħı cûşiş-nümâdır seyl-i eşkim çaġlayanlardan

300

10

TAŻMÎN BE-MIŚRA‘-I CENÂB-I ŞEYĦ ĠÂLİB-İ MERĤÛM

Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlün fâ‘

1 Rindiz mey ü maĥbûb ile gûyâyız

Iķlîm-i ħarâbâtda biz dârâyız

Şûrîdeyiz âvâreleriz şeydâyız

İķrârda hele ammâ pâ-ber-câyız18

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

2 Düşdük heves-i zülfe hevâdârız biz

Âşûbda-gîsûya ķafâdârız biz

Śûfîce ... mâ’il-i dildârız biz

Gerçi dedigiñ gibi günehkârız biz

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

3 Etdi varaķ-ı zühdümi berbâd hevâ

Yoķ nüsħa-i âmâlda lafž-ı taķvâ

Hep bedreķa-i nefs ile dâ’im hem-pâ

Şer işlere biz pîş-rev olduķ ammâ

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

4 Bu câm-ı müdâm mey ile mi hep ŧolsun

Çehrem elem-i yâr ile mi hep śolsun

Zülfiyle mi geçsün günümüz bu n'olsun

Biz böyleceyiz gerçi velî ĥamd olsun

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

18 Bu mısraın vezni “Mef‘ûlü mefâ‘îlün mefâ‘îlün fâ‘”dır.

301

5 Bâzâr-ı dil-ârâda geçürdük kârı

Śarf eyledik ol kâlelere hep vârı

Rindânıñ ezelden bu olurmuş dârı

Vâreste-i çirk-âb-ı riyâyız bârî

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

6 Biz semt-i ħarâbâta olduķ çün źâhib

Hem şâhid-i bâzârına olduķ râġıb

Naķş-ı śuvere olduķ ise de ŧâlib

‘Âkif bu yeter çünki buyurmuş Ġâlib

Her ne ise neyiz bende-i Mevlânâ'yız

11

TAĦMÎS BÂ-ĠAZEL-İ MUĦLİŚ YÛSUF PAŞA

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Güldür o ġonca-fem ü ķabâ ise ħârıdır

Ruħsârı üzere ħaŧ-ı nev bir bahârıdır

Cevr eylemek o şûħuñ ezelden şi‘ârıdır

Yâriñ cefâsı ‘âşıķına eski kârıdır

Seng-i sitemleri de baña yâdgârıdır

2 Žann etme duħter-i rezi rindi be-kâm eder

Hemşîresin ĥarîf-i neşât-ı ĥarâm eder

Bir cür‘a gösterüp dili mest-i müdâm eder

Sâġar-keşân-ı vuślatı rüsvâ-yı ‘âm eder

Bintü'l-ineb dedikleri bir ķoca ķarıdır

302

3 Pek âfet oldı ol perî-zâdım amân amân

Ķırdı geçürdi dilleri ol çeşm-i ķahramân

Mesħûr oldı dîde-i câdûsına cihân

Lemĥü'l-baśarda ‘âlemi tesħîr eder hemân

Dil verdigim o şûħa benim ıżŧırârîdir

4 Sâġar vesâtetiyle olup yâra leb-be-leb

‘Arż eyledim ĥikâyet-i derd-i derûnı hep

Ĥâżır idi cifâna müheyyâ idi ŧarab

Aĥbâbı bezm-i bâde-perest eyleyen bu şeb

Câm-ı leb ile çeşm-i siyâhıñ ħumârıdır

5 Gîsûlarında geçdi günüm ķîl u ķâl ile

‘Ömrüm tükendi âmed ü reft-i kelâl ile

Bildim merâm-ı ġamzelerinden su’âl ile

Şâhîn baķışlı murġ-ı dil ķapdı âl ile

Bend etdi târ-ı zülf-i siyâha şikârıdır

6 ‘Âkif ne ħûbter olur eş‘ârı Muħliś'iñ

Meşhûrdur o nažm-ı füsûnkârı Muħliś'iñ

Birdir güherle nüsħa-i efkârı Muħliś'iñ

Bu nażm-ı tâze-kilk-i güher-bârı Muħliś'iñ

Erbâb-ı ŧab‘a başķaca bir bergüźârıdır

303

12

TAĦMÎS-İ MUŦARRAF BÂ-ĠAZEL-İ ESRÂR DEDE

Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün

1 Yâ Rab bu benim baĥt-ı siyâhım ne belâdır

Derler śavâb etdigime a‘yân-ı ħaŧâdır

Hem çekdigim ol cevr ü cefâlarda śafâdır

Yâ Rab bu ne ŧâlî‘ ne tecellî-i fenâdır

Ħûrşîd-i cihâna nažar etsem de ķaradır

2 Yâ Rab ne tükenmez bu muśîbet bu melâmet

Bu derd-i felâket bu sefâlet bu ĥaķâret

Yetmez mi bu ĥâlât-ı meśâ’ib bu küdûret

Yoķ mı bize bir cây-ı śafâ semt-i selâmet

Ten yandı göñül ķalmadı cism ise fenâdır

3 Yâ Rab bu ħalķa ne ki ķıldımsa dem-â-dem

Vermekde baña şerbet-i bihbûda bedel sem

Eylik ki ne etdim bulurum hep yerine kem

Uġurlarına başımı ķoyduķlarım âdem

Her birisi bir śûret ile ŧâ‘ne sezâdır

4 Dervîş ola da düşmeye mi âteş-i ‘aşķa

‘Âşıķ degil ol vermeye mi meh-veş-i ‘aşķa

Dûçâr gerek ĥâli anıñ sûziş-i ‘aşķa

Etmezse siper sînesini tîr-keş-i ‘aşķa

Bi'llâh anıñ sikkesi âlât-ı riyâdır

304

5 Ben nûr-ı Muĥammed görürüm rûy-ı śanemde

Nâmım ki müsavî ŧutarım medh ile źemde

Ülfete mizâcım degilim pîş ile kemde

Envâ‘-ı ĥużûrı görürüm sâgar-ı Cem'de

Sen söyle ki śoñı bu küfürdür bu ħaŧâdır

6 Ĥayf aña demezmiş baña bir kez o cefâkâr

Çün ‘âşıķım olmuş olayım ben de aña yâr

Yâr olmasa da eylese ‘âşıķlıġım iķrâr

‘Âkif dese luŧf ile n'olurdı o sitemkâr

Esrâr benim ‘âşıġım olmaġa sezâdır

13

MUŦARRAF TAĦMÎS BÂ-ĠAZEL-İ CELÂL PAŞA

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Felek tennûre-pûş abdâlıdır ol şûħ-ı devrânıñ

Şafaķ dâmân-gîr-i ilticâsında o cânânıñ

Kemer-bendi elif lâmındı olmuş kehkeşân anıñ

Döner pervâne-veş neyyir umar dergâh-ı iĥsânıñ

Ŧutuşmuş dâmen-i şem‘-i ruħında mâh-ı tâbânıñ

2 Ne bilsün reng-i la‘li çihre-i ħûrşîd-i ‘âlemde

Ķamer pür-lekkedir teşbîh olunmaz olsa tev’emde

O keyfiyyet ki var la‘linde yoķdur sâġar-ı Cem'de

Ne śarķar mihr ü mâh âfâķı seyre böyle her demde

Gelüp görsün şafaķ rengini devrinde o cânânıñ

305

3 Yaraşmış âl âl üzre ķabâlar penbe ruħsâra

Śanasıñ bir gül-i zîbâdır ol ser-ĥîle yek-pâre

Döner bir şu‘le-i cevvâledir kim gelmiş iķrâra

Dehânı sırr-ı ġaybü'l-ġaybdır ki gelmez iķrâra

Ruħı ‘aksinden almış revnaķı gül-reng ħaftânıñ

4 Ķoyup śad-nâle vü naġra dil-i pür-sûz-ı ‘âşıķdan

Şerâr-ı âteşîn çıķmaz da neyler baġrı yanıķdan

O gül ten nûra dönmüş çıķmış eşķâl-i ķabâlıķdan

Ne ĥâcet muŧrib âġâza nevâ-yı dil-güşâlıķdan

Semâ‘-ı nâyı baśdırdı ķudûmı şâh-ı devrânıñ

5 Ķudûm iñler döner dilber-i ħande śaf-be-śaf derler

Döger gögsün def ol şevķ ile ziller ŧaķınup yer yer

Gelüp neyzenlere ĥâl-i âteş ‘uşşâķı üflerler

Girift-i çille-i hicrân olan bilmem ki nişlerler

Ney-âsâ gel enîniñ gör hele ‘uşşâķ-ı nâlânıñ

6 Śanasıñ ķubbe-i aŧlâs döner pervâne eŧrâfıñ

Be-câdır seb‘a-i seyyâre seyyâĥ olsa eknâfıñ

‘Uŧârid ħâme-i zerrîn ile yazmaķda evśâfıñ Ŧutuşmuş âteş-i ĥasretle eźyâl-i dili Ķâf'ıñ

Yaķar bâl ü per-i ĥâli şu‘â‘-ı şem‘-i gerdânıñ

7 Boyandı ħûn-ı zaĥm-ı tîġ-ı hicriñle ten-i ‘uşşâķ

Śarardı reng-i rûy-ı ĥasretiñle sîne-i müştâķ

Ne reng etdiñ ki pür-ħûn oldı böyle dâmen-i âfâķ

Çü murġ-ı bismil ‘uşşâķ ıżŧırâb-âlûd-ı istiġrâķ

Ne allar eylediñ ķıldıñ şehîd-i merd-i meydânıñ

306

8 Ne renge uġradı bilmez bu abdâl-ı ‘abâ-pûşın

Ne âl etdiñ ki öldi yek-nažarda mest-i medhûşın

Bu söz taĥķîķdir olsun efendim zîb-i menķûşın

Ki hicr-i câm-ı la‘liñle olan sersâm-ı bî-hûşın

Sevâd-ı ‘aynına girmez libâs-ı ħûr u ġılmânıñ

9 Diler dergâhını dervîş diler iseñ celâl ammâ

Külâh olmaķda pek melhûždur çün ‘Âkif-i rüsvâ

‘Azîzim bâr-ı küstâħı niyâzıñ gûş et icmâlâ

Firâķ-ı ħânķâhıñla gezer seyyâĥdır ĥâlâ

Hele geldikde de dûr etme andan luŧf u iĥsânıñ

14

TAĦMÎS BÂ-ĠAZEL-İ YÛSUF PAŞA

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Yine bir ķadd-i dil-cû dîdesi âhûdadır göñlüm

Nigâh-ı raġbetim yoķ mâha bir meh-rûdadır göñlüm

Degil şebbûda şimdi zülf-i ‘anber-bûdadır göñlüm

Şikenc-i zülf-i ruħsârıñ ile fersûdedir göñlüm

Śaķın sen śanma kim ey mâh-veş âsûdedir göñlüm

2 Bu gün geşt eyler iken bâġzâr-ı dehri bî-pervâ

Dehânıñ gibi baķdım görmedim bir ġonca-i zibâ

Güźergâh-ı ħayâlimden geçürdüm ‘Adn'ı ser-tâ-pâ

Nihâlistân-ı fikretde ederken cüst-cû cânâ

Olup reftârına mâ’il ķad-i dil-cûdadır göñlüm

307

3 Ħadeng-i-i tîr-i müjgânından aślâ olmadım sâlim

Yine ey ķaşı yây cevriñle budur demedim ĥâlim

Yazıķ seng-i ‘ıŧâb u ķahırıñ ķırdıñ per ü bâlim

Ŧoķunma sîne-i pür-dâġıma bârî yeter žâlim

Ki çarħ-ı tîr-i ġamzeñ ile ħûn-alûdedir göñlüm

15

TAŻMÎN-İ LEBÎB-İ CENÂB-I ĤAŻRET-İ PÎR

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Şu‘lelenüp dilde yine nâr-ı ‘aşķ

Yaġmaladı vârımı Tâtâr-ı ‘aşķ

Etdi beni ĥâśılı bî-zâr-ı ‘aşķ

Âh mine'l-‘aşķu ve ĥâlâtihî

Aĥraķa ķalbî bi-ĥarârâtihî

2 ‘Aşķ bir ‘ummâna bıraķdı beni

Dûzaħ-ı derd-i ġama ķaķdı beni

Neyleyim âteşlere yaķdı beni

Âh mine'l-‘aşķu ve ĥâlâtihî

Aĥraķa ķalbî bi-ĥarârâtihî

3 Bendeyi dîvâne eden ‘aşķdır

Göñlümi vîrâne eden ‘aşķdır

‘Âleme bî-gâne eden ‘aşķdır

Âh mine'l-‘aşķu ve ĥâlâtihî

Aĥraķa ķalbî bi-ĥarârâtihî

308

4 Başladı azara o mâh âh âh

‘Aķl u dilim etdi tebâh âh âh

Ķaldı çü sermâye bir âh âh âh

Âh mine'l-‘aşķu ve ĥâlâtihî

Aĥraķa ķalbî bi-ĥarârâtihî

5 ‘Âkif edince dile ‘aşķı hücûm Ĥasret ile sînemi etdi ķudûm

Böyle buyurdı bunı Molla-yı Rûm

Âh mine'l-‘aşķu ve ĥâlâtihî

Aĥraķa ķalbî bi-ĥarârâtihî

16

TAĦMÎS BE-ĠAZEL-İ FUŻÛLÎ

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Alma âhım dûd-ı serd-i pür-şerârımdan śaķın

Pek yıķıķdır ĥücre-i di-il inkisârımdan śaķın

El-ĥaźer seyl-i sirişk-i bî-ķarârımdan śaķın

Yaķma cânım nâle-i bî-iħtiyârımdan śaķın

Dökme ķanım âb-ı çeşm-i eşk-bârımdan śaķın

2 Reşk eder her śubĥ-ı Nişâbûr śubuĥgâhıma

Eyler âteşler sipend-efşân giyâh-ı âhıma

Söz ķatabilmez nevâ-yı bülbül âh u vâhıma

Śu verir her subĥ-dem gözyaşı tîg-i âhıma

Çoķ beni incitme tîġ-i âb-dârımdan śaķın

309

3 Ben neler çekdigimi firķatle śorma ey göñül

Ħaste-i ‘aşķım ben efsân ile yorma ey göñül

Nâr-ı hicr ile ciger-pârem ķavurma ey göñül

‘Aşķ odı yaķdı beni yanımda durma ey göñül

Bir ŧutuşmuş âteşim ķurb-ı civârımdan śaķın

4 Men ki baĥrım seyl-mânend çaġlamam aķmam düze

Yoķ nişânım çünki ‘Anķâ'yım çıķabilmem yüze

Śavrılup men gird-bâd-âsâ ķarışmam her ŧoza

Gerçi bir ħâk-i rehim kimse beni almaz göze

Çoķ ĥaķâretle nažar ķılma ġubârımdan śaķın

5 Ħˇâce-i bâzâr-ı ‘aşķım kâlem ‘envâ‘-ı elem

Seyl-mânendi ‘aķârâtım benim dîdemde nem

Bende-i Mollâ-yı Rûm'um bende birdir medĥ ü źem Şâh-ı mülk-i miĥnetim ħayl-i sipâhım derd ü ġam

Ħayl-i bî-ĥadd ü sipâh-ı bî-şümârımdan śaķın

6 Şâ‘ir eyler ol ķad-i mevzûna elbet i‘tibâr

Ķamet-i dil-cûya anıñ-çün bu dil śu-veş aķar

‘Âkifâ olmaz deme hîç bir gözi şefķat-şi‘âr

Ey Fužûlî ķanġı maĥbûbı ki sevseñ raĥmı var

Ķıl ĥaźer ancaķ benim bî-raĥm yârımdan śaķın

310

17

ĠAZEL-İ MUĦAMMES

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Saña kim dedi felek böyle sitemkâr olasıñ

Ehl-i dil düşmenini nâdâna vefâdâr olasıñ

Bu mıdır şîve-i ĥükm ile tebehkâr olasıñ

Çarħıñ âħir ķırılur bir gün olur zâr olasıñ

Ehl-i dil gibi felek sen de dil-i zâr olasıñ

2 Ne bulursuñ ayırup cânı cigergâhından

N'olur etmekde cüdâ mihr-i dili mâhından

Yoħsa ħavfıñ mı yoķ erbâb-ı ķulûb âhından

Gelür ol dem ki felek nâle-keş-i zâr olasıñ

Âh serv-i dil-i zârım gibi ber-bâd olasıñ

3 Saña ġadr etme ġıdâ mı yâ śafâ mı âyâ

Yoħsa yâver gül olur śanmada ‘aşķa eźâ

Sen śun‘ınla ķalursuñ bulur ‘uşşâķ rehâ

Bir gün etdikleriñe cümle peşîmân olasıñ

Ħâŧır-ı bâġbân gibi sen de perîşân olasıñ

4 Ehl-i derdiñ bu mezâyâsına ‘illet sensiñ

Sözde bu ħalķa mü’eddî-i felâket sensiñ

Ķaderiñ cümle velî arada âlet sensiñ

Senden ol şîve ile şükr-i şikâyet ederiz

‘Âkifâ neyleyeyim def‘-i ĥarâret ederiz

311

18

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Gözlerim ħîrelenür görmege ey mâh-liķâ

Ne cemâldir bu ki Ĥaķ eylemiş iĥsân saña

Bârek'allâh zihî ĥüsn ü mübârek sîmâ

Lîk hicriñ güzelim ŧâķat u sâmân-fersâ

Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña

2 Gül-i terden daħı terdir ruħuñ ey yâr seniñ

Ġonca bî-rûĥdur ey şûħ degişmem deheniñ

Bir śoġuķ sözdür eger ķar desem sîm-teniñ

Şâm u Hind ü Ĥabeş'e vermem efendim o beniñ

Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña

3 Beni bir derde düşürdüñ ki a şûħ-ı mümtâz

Çekme güç gizleme müşkil açıķ etmek olmaz

Yüzüme gül a cefâ-pîşe ne olurdı biraz

Bir günüm ŧoġdı benim diyeyim ey gül-i nâz

Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña

4 Beni al yanıña sâyeñ gibi ey gülbün-i ter

Saña bu ĥüsn ile Yûsuf baña ‘abdiñ diyeler

Şarķdan ġarba vara ‘aşķ ile nâmım yek-ser

Âh ŧâķat mi ķalur âteş-i hicr ile meger

Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña

5 Felegi yaķmaz ise âteş-i sûzânıma yuf

Ġarķa vermezse ger ‘âlemi giryânıma yuf

Çâk çâk olmaz ise şunda girîbânıma yuf Daħı etmezse eŝer zârıma efġânıma yuf

Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña

312

6 Yalıñız ‘Âkif-i zârında mı bu ġavġâlar

Çekilür ‘aşķıñ ile gizli ne âh u vâlar

Ey ananıñ ķuzusı dilde yatur babalar

Saña ne âh eŝer eyler ne de istid‘âlar

Ĥaķ baña śabr u taĥammül vere inśâf saña

19

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Dilerim bir güzeliñ ‘aşķına dûçâr olasıñ

Düşesiñ perçeminiñ ķaydına ber-dâr olasıñ

Derd-i hicri ile dîden gibi bîmâr olasıñ Sen de bir sen gibi ġaddâra giriftâr olasıñ

Etdigiñ gibi beni vâlih ü bîzâr olasıñ

2 A cefâ-pîşe vefâ yoķ mı kitâbıñda seniñ

‘Âşıķ öldürme midir ķâ‘ide bâbında seniñ

Yoħsa ser-dâdeleriñ yoķ mı ĥesâbıñda seniñ

Sen de bir sen gibi ġaddâra giriftâr olasıñ

Etdigiñ gibi beni vâlih ü bîzâr olasıñ

3 A mürüvvetiz olur mı bu ķadar cevr ü eźâ

‘Âşıķ oldumsa günâh etmedim ey şûħ saña

İnkisâr eylemem ammâ dilerim ki cânâ

Sen de bir sen gibi ġaddâra giriftâr olasıñ

Etdigiñ gibi beni vâlih ü bîzâr olasıñ

313

4 ‘Âkif ölmekle ‘aceb çeşmiñe sıĥĥat mi gelür

Yoħsa üftâdeliginden saña rif‘at mi gelür

Söyle cânâ bu cefâ cismiñe râĥat mı gelür

Sen de bir sen gibi ġaddâra giriftâr olasıñ

Etdigiñ gibi beni vâlih ü bîzâr olasıñ

20

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Tel tel olmuş dökilüp gerdenine ol gîsû

Śaçı sünbül mi ŧaķınmış o güzel yâ şebbû

Aña olmaz ne benefşe ne de ‘anber hem-bû

Süzilüp murġ-ı dili śayda o çeşm-i âhû

Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû

2 O levendâne edâlar o revişciklerine

Yâ o ŧıflâne-ħırâmân o nemişciklerine

Gelmeyişcikler eder de o gelişciklerine

O teġâfüller edüp ĥâli bilişciklerine

Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû

3 Ala Mâtyâm diyerek alsam anı âġûşa

La‘l-i nâbın emerek dönsem idi serħûşa

Vaśf-ı ĥüsni ile deryâ gibi gelsem cûşa

Pek be-câ idi vedâ‘ eylesem ‘aķl u hûşa

Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû

314

4 Çün bahâr mevsimidir bu a göñül neyleyelim

Böyle bir ġonca-dehen dilbere meyl eyleyelim

Ħâlleri vaśfına ‘anber mi ne söz söyleyelim

Dehen-i nâzına nisbet nice mażmûn diyelim

Sizi ey ‘aķl-ı ħıred śabr u taĥammül yâ hû

5 Nuŧķa gelmez fem-i nâzik-teri sırr-ı mektûm

Noķŧa śıġmaz yâ o ĥâller nice râz-ı mevhûm

Ķıl ķadar gelmez o gîsûlarına cizye-i Rûm

‘Âkifâ mûy-ı miyânına be-hükm-i ma‘dûm

Sizi ey ‘aķl-ı ħıred ba‘de-zîn artıķ yâ hû

21

BÂZÂR TEKYESİ ĤAĶĶINDA SÖYLEDİGİ MEDĤİYYEDİR

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Râh-ı Ĥaķķ'ı münkir olma zâhidâ iķrâra gel

Baş kesüp ‘aşķ ile bu meydân-ı ĥâcet-vâra gel

Münkirândan el-ĥaźer merdân-ı Kirdigâr'a gel

Ķaçunup aġyârdan cân ile semt-i yâra gel

Bundadır kâlâ-yı ĥâcât-ı beķâ yalvara gel

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

2 Târik-i semt-i sûyu'llâh ol erenler kârıdır

Sâlikiñ terk-i sivâ derd-i devâ düşvârıdır

Rûzedârı ‘aşķıñ eyva'llâh rıżâ iħtârıdır Śanma ‘uşşâķıñ eden baş fedâ nâçârıdır

Bildigiñ şevķ-i śafâ bu cânbâzıdır

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

315

3 ‘Ârî-i çirk-âb-ı ġafletdir ŧarîķ-i Ħalvetî

Çirk-şû-yı keŝret ol kesb eyle feyż-i vaĥdeti

Külħan-ı sîneñde yaķ ħâşâk-ı ĥubb u raġbeti

Vaĥdeti keŝretde derc et bul âzâde râĥatı

Ķoy bu bendergâhda kâlâ-yı naķş-ı śûreti

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

4 Bunda gel bâkûre-i bâġ-ı ĥaķîķat-vârdır

‘Âşıķâna pîşkeş hep tuĥfe-i dildârdır

Ol ħulûś ile ŧalebde ne alursañ kârdır

Lîk žâhirbîn olup deme bu nâ-hem-vârdır

Dil verenler ‘aşķ alur bu bir ‘aceb bâzârdır

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

5 Ol gül-i maķśûd-ı gülzâr-ı ĥaķîķat bundadır

Bülbül-i naġme-serâ-yı bâġ-ı vaĥdet bundadır

Ĥubb u celvet bunda raġbet bunda ni‘met bundadır

Sikke-i cünbân rıżâya mažhariyyet bundadır

Nîstî bir Kenz-i maħfî'dir ķanâ‘at bundadır

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

6 Şâhbâz-ı evc-i ķudsîdir semâ‘-ı Mevlevî

Her rumûz-ı çarħı bir murġ-ı hümâ-yı ma‘nevî

Mün‘akis şeklinde tevĥîd-i rumûz-ı Meŝnevî

Mevlevî'dir râh-ı Ĥaķķ'ıñ ‘Âkif eñ çâbük-revi

Ħânķah-ı Ħalvetî'dir ol dilerseñ münzevî

Kâle-i kâm ister iseñ tekye-i bâzâra gel

316

22

ĠAZEL-İ MÜSEDDES

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Reh-neverd-i kûhsâr-ı firķatim śaĥrâ nedir

Ben o Mecnûn'um ki bilmem Ķays-ı bî-pervâ nedir

Dûstum farķ-ı ruħuñda mihr-i pertev-zâ nedir

Ĥasret-i la‘liñ unutdurdı mey-i ħamrâ nedir

Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir

Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir

2 Ķoymam elden yüz çevirseñ de şikâf-ı dâmeniñ

Alurum Ken‘ân ise bûy-ı ter-pîrâheniñ

Eyledim hicriñde âyîne ħayâl-i gerdeniñ

Ĥâśılı germ-ülfet-i câm-ı firâķıñla seniñ

Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir

Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir

3 Şâm-ı hicriñde ħayâl etdikçe mâh-ı ŧal‘atıñ

Bildim ey meh-rû felekde neydügin mâhiyyetiñ

Bî-vefâ fehm eylerim ben ki degildir ĥâcetiñ

Nûş oldun ben ise dârû-yı bezm-i firķatiñ

Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir

Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir

317

4 Âh edersem kûşe-i hicriñde çoķ mı dilberâ

Bilmez idim tâ bu rütbe düşdügin göñlüm saña

Sâķî-i devr etdi âħir câm-ı vaślından cüdâ

Mest-i maĥmûram neyem bilmem ne ĥâl oldı baña

Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir

Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir

5 Bilmez idim ben zehir-âb oldıġıñ câm-ı firâķ

Aşdı başımdan çenâr-âsâ şerâr-ı iştiyâķ

Serv-i nâzım sâye-i luŧfuñdan oldum çün ıraķ

‘Âkifa bu râzı ķıl vâ-beste-i rûz-ı telâķ

Öyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünyâ nedir

Men kimem sâķî olan kimdir mey-i śahbâ nedir

318

23

TÂŻMÎN-İ MAŦLA‘-I NÂBÎ-İ MERĤÛM

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Erdim śabâĥ-ı vaśla şeb-i firķat olmadan

Etdim şikest sâġar-ı hicrân ŧolmadan

Geçdim śırâŧ-ı berzaħ-ı ‘aşķı ķurulmadan

Geldi bahâr-baħş ... sermâ ŧuyulmadan

Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan

Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan

2 Bir gün uġurladım bu felekden ki sa‘âti

Bir ‘îd-ı sa‘d-ı ekber olup yoķ nuħûseti

Ġâfil bulundum źevķe degişdim meşaķķati

Hîç bâġbân eylememişdi bu ġafleti

Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan

Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan

3 Gösterdi yüz şikâf-ı tenefden ‘arûs-ı kâm

Verdim nuķûd-ı ‘aşķı alup ârzû-yı tâm

Bir śubĥ-dem esince nesîm-i seĥer tamâm

Nâgâh açıldı revzene-i gülşen-i merâm

Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan

Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan

4 Mir’ât ġayb eylemiş iken ħayâlini

Âyîne-veş nezârede buldum cemâlini

Seyr eyledim seĥerde şeb-i zülf ü ħâlini

Gezdim raķîbe körlük o bâġ-ı viśâlini

Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan

Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan

319

5 ‘Âkif bu nükte maŧmaĥ-ı ķâlim midir benim

Yâħûd gümân-ı žann-ı me’âlim midir benim

Bilmem ki ĥasbiĥal-ı maķâlim midir benim

Nefsü'l-emir mi yoħsa ħayâlim midir benim

Gördüm güşâyiş-i gül-i maķśûdı śolmadan

Ser-menzil-i merâma erişdim yorulmadan

24

TAŻMÎN-İ BEYT-İ MUĦLİŚ YÛSUF PAŞA

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Veren âfâķa böyle şu‘le ‘aks-i rûy-ı âliñdir

Bu târîkî-i zülf-i arża bâ‘iŝ hicr-i ħâliñdir

Tecellî-baħş olan Ŧûr-ı dile şem‘-i ħayâliñdir

Remîz-i Ve'd-duĥâ ‘ünvân-ı bürhân-ı kemâliñdir

Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir

Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir

2 Ķızardı çihre-i âfâķ ĥüsn-i şu‘le-nâbından

Görüp ħûrşîd rûyın yerlere girdi ĥicâbından

Felekler teng olup tel ķırdı Zühre ıżŧırâbından

‘Uŧârid çâk-ı sâmân ede yazdı pîç ü tâbından

Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir

Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir

320

3 Felekde mihr ü meh seyyâĥ iki abdâldır gûyâ

İki keşkül edüp deryûze-i luŧfuñ içün peydâ

Ümîd-i dergehiñle seyr eder seyyâreler ĥâlâ

Deriñ ĥayŧü'ş-şu‘â‘-ı şems ü feyże bestedir zîrâ

Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir

Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir

4 ‘Ulüvv-i ķadrini îrâda ‘âciz kilk-i isti‘dâd

Meger kim ede perr-i fikrete şehbâz-ı ķuds imdâd

Degil peyk-i ħayâliñ kârı ol semt-i bülend-âbâd

Ederse şânıñı bu ĥûbter mażmûn eder îrâd

Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir

Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir

5 Veliyy-i ni‘metim Yûsuf Beg'iñ kilk-i güher-bârı

Getürmüş śafĥ-ı dilden levĥ-i îcâde bu âŝârı

Zülâl-i mažhariyyet çeşme-sâr-ı ŧab‘ına cârî

Demiş bu gevher-i mażmûnı kim ‘âlem ħırîdârı

Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir

Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir

6 O źât-ı pür-‘aŧâ kim mebĥaŝinde lâldır ħâmem

Muķaddem bir ħaberdi mübtedâ-yı luŧfına Ħâtem Eķâlim-i kerem ‘Âkif kef-i iĥsânına munžam

Bu gûne tâze mażmûn u ma‘ânî ŧab‘ına maĥrem

Sipihriñ âftâbı nîze-i nûr-ı cemâliñdir

Anıñ-çün meh yüzüñ görmeklige âşüfte-ĥâliñdir

321

25

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ey gül-i bâġ-ı letâfetde gül-i nev-peydâ

Bir mi ħalķ etdi seni bâġ-ı cihânda Mevlâ

Bu letâfet hele yoķ çeşm-i beşerde cânâ

Sen perî-zâdesiñ ey zîb-i sarây-ı mînâ

Ķâ’ilim her ne ki cevr eyler iseñ eyle baña

Saña üftâdeligim kesb-i yedimdir zîrâ

2 Sen nice âfet imişsiñ ki edüp dürlü füsûn

Etdiñ evvel görüşümde beni böyle meftûn

Lîk ķaldıñ elem-i ‘aşķ ile zâr u zebûn

Yüz verüp ġamzeñe žâlim cigerim etdiñ ħûn

Şimdi ķurbânıñ olam çâre nedir söyle baña

Ĥaķ baña vere taĥammül meger inśâf saña

3 Öyle bir derde düşürdüñ dil-i zârım ki şehâ

Çekme güç gizleme müşkil açıķ etmekse belâ

Ħalķa pervâne-veş aĥvâlimi etmem ifşâ

Yanarım şem‘-i şeb-ârâ gibi bî-śavt u riyâ

Bunı bir sen bil efendim daħı bir ben bileyim

Gizlice aġlayayım yaşımı tenhâ sileyim

4 Var idi gevher-i źâtıñda mürüvvet bilürim

Źerre olsun var idi bendeñe raġbet bilürim

Ki verirdiñ dil-i nežžâreme ruħśat bilürim

Felegindir bize bu şîve-i firķat bilürim

Gerçi kim bu dil-i bîçâre de ŧâķat yoķdur

Lîk senden baña ölsem de ferâġat yoķdur

322

5 Śıġmaz iken tenime rûĥ-ı revânım sensiz

Neylesün şimdi tehî sînemi cânım sensiz

Mey ĥarâm oldı baña ġayrı civânım sensiz

Ķaldı bâġ-ı emelim tâze fidânım sensiz

Geh ħayâliñ gehi efkârıñ ile eglenirim

Derd-i hicriñ ile dîvâne gibi söylenirim

6 Felek ayırdı bizi ey şeh-i ‘âlî-zâdım

Ĥasret-i zülfüñ ile artdı gece feryâdım

Oldı ġam çekme şarâbıñ yerine mu‘tâdım

‘Âkifâ şimdi budur mâ-ĥaśal evrâdım

Yâ Rab öldürme ķavuşdur yine ol yâra beni

Tek helâk eylemeye hicr ile bu yara beni

323

26

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Eyâ veliyy-i ni‘am ‘âfiyetle ol her bâr

Ki etmiş idi bizi nâ-mizâclıġıñ bîzâr

Hele erişdi seĥer bir nevîd-i ħoş-güftâr

Hemân dem oldum o şevķ-i cedîd ile bîdâr

Bu beyti güllere tebşîr ederdi bülbül-i zâr

O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr

O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr

2 Ne müjdedir ki göñüller açıldı güldi cihân

Ne müjdedir ki nefiĥ oldı ħalķa tâzece cân

Ederdi lâle-niŝâr müjdegâna hep mercân

Olunca ben daħı cûlar gibi o semte revân

Oķurdı gördüm iki ķumrî-i süħan Sübĥân

O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr

O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr

3 Vücûduñ ‘âfiyet üzre görünce ben ol ân

Ġazâl-i mihr ele girse eder idim ķurbân

Hele sirişk-i ġamı seyle verdim oldı revân

Ĥayât geldi yeñiden baña efendim inan

Bu nev-neşîde ile vârid oldı müjde-resân

O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr

O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr

324

4 Bu günleri hele gösterdi Ĥażret-i Allâh

O cünbiş ile sefîd oldı rûy-ı leyl-i siyâh

Mübeddel oldı nevâ-yı hezâra vâlih ü âh

O vaż‘-ı dehre hele etmiş iken istikrâh

Gelüp mübeşşir-i ġaybî dedi bunı nâgâh

O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr

O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr

5 Hele sipihri çevirdim murâdıma zûrı

Bu kerre ben de dü-tâ eyledim o ķanburı

Verüp o nâleyi aldım nevâ-yı sentûrı

Çeküp o neş’e ile dest-i câm-ı billûrı

Kemâl-i şevķ ile dedim bu beyt-i meşhûrı

O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr

O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr

6 Du‘âya başla ki ‘Âkif odur ehemm-i umûr

Odur farîża-i źimmet çün ânda etme ķuśûr

İle'l-ebed ķıla Ĥaķ ‘ömr ü devletiñ mevfûr

Sirişk-i reşk ile ‘udvânı cümle olsun kûr

Bu nuŧķı kilk-i ‘Uŧârid yazarsa da pek zûr

O müjdedir bu ki yanında ķaldı hîç bahâr

O müjdedir ki deger biñ le’âlî-i şehvâr

325

27

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Göñül bir derde düşdi kim devâ-sâz olmadan ķaldıķ

O tengnâda hem-derd ile hem-râz olmadan ķaldıķ

Ħafî nâleyle de tenhâda dem-sâz olmadan ķaldıķ

Degil rü’yet o yârı şekve-endâz olmadan ķaldıķ

Ħayâl ile bile ķalbe cilâ-sâz olmadan ķaldıķ

Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu

Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu

2 Gidüp śabr ü sükûn sermâyemiz bir âha ķalmışdır

Ser-â-pâ sürûdum nâle-i cângâha ķalmışdır

O ‘îş u nûş demler şimdi şîvengâha ķalmışdır

Beyân-ı ĥâl ne hem-râza ne de hem-râha ķalmışdır

Bu ħâr-ı ħâr-ı ġamla her işim Allâh'a ķalmışdır

Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu

Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu

3 Göñül ne âteş imiş bu firâķ-ı yâri bilmezdik

Bu ‘ışret-ħânede zehr-âbe-i serşârı bilmezdik

Çekilmez böyle bir derd-i devâ-düşvârı bilmezdik

Ġam-ı dünyâ içün bî-hûde bu efkârı bilmezdik

Bu bendergehde böyle tersine bâzârı bilmezdik

Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu

Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu

326

4 Şikenc ü renc-i dehr-i dûn ile nâ-şâddır göñlüm

Śafâya hû dedi şimdi cefâ-mu‘tâddır göñlüm

Muħâlif rûzgâra dûş olup ber-bâddır göñlüm

Ne çâre pençe-i şîr-i ġama münķâddır göñlüm

Begüm el-ķıśśa dûçâr-ı yed-i bî-dâddır göñlüm

Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu

Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu

5 Bu miĥnetgâha kim düşdüñ ne ġam-ħˇârı ne yâri var

Ne bâzârı ne kârı ĥayf kim ne ġam-güsârı var

Ne bir ferdiñ yedinde ķıl ķadar bir iħtiyârı var

Bu bir baĥr-ı belâdır hîç ne sâĥil ne kenârı var

Ne def‘-i śâ’il-i bî-dâda ħalķıñ iktidârı var

Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu

Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu

6 Geçüp tîr-i cefâ tenden dil-i nâ-şâda dek gitdi

Degil cism-i nizâra çenber-i fûlâda dek gitdi

Çekildi kârbân ‘îş-ı ‘adem-âbâda dek gitdi

Bu derd-i kûh-kenlik tîşe-i Ferhâd'a dek gitdi

Bürîde âh-ı serdim Ĥaķ'dan istimdâda dek gitdi

Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu

Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu

7 Bu ne şıĥne olur derdâ ki bî-cürme ‘ıķâb eyler

Ne śatdıġın bilür ne aldıġın aśla ĥesâb eyler

Hem âteş ķor ķulûba âb-ı tâbı hem serâb eyler

Ħudâ ķâdirdir ‘Âkif gerçi bir gün fetĥ-i bâb eyler

Velî ħavfım budur kim mülket-i śabrı ħarâb eyler

Tükenmez şîve-i ârâm-riyâ bir mâcerâdır bu

Ne aġyâra ne yâra söylenür bir müdde‘âdır bu

327

28

ĠAZEL-İ SÂĶÎ-NÂME

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Sâķî emânı bilme misiñ câm-ı nâb ver

Ġam vermeden sipihr-i denî sen kebâb ver

Nûr-ı mey ile çeşm-i dile fer ü tâb ver

Mest olsam âb ister isem de şarâb ver

Pek teşneyim bir iki deme bî-ĥesâb ver

Luŧf et velîkî münker-i ‘aşķa cevâb ver

Bu bezme kim ıśınmaya gitsün cehenneme Tâ kim śoġuķluķ etmeye ‘îş-ı dem-â-deme

2 Sâķî düşürme bendeñi bî-gâne ayaġına

El ver baña fetîle-fürûz ola çerâġına

At bî-nevâyı mey-gedeniñ bir bucaġına

Ķulķul o sırrı daħı ede cân ķulaġına

Ver iħtilâl naķş-perestiñ dimâġına

Çek gûş-ı ‘îş sâġar-ı dehriñ yasâġına

Böyle śudûr etdi ħitâb-ı cenâb-ı ‘aşķ

Ġamdır bu bezmgehde kebâb-ı şarâb-ı ‘aşķ

3 Sâķî mey ile meclisi pür-zîb ü zîver et

Engüşt-i kâma sâġar-ı yâķût-ı aĥmer et

‘Adl et piyâdegân ile şâhı berâber et

Nûr-ı ĥabâbı başımıza tâc-ı gevher et

Bir ķaŧre câmı fülk-i dile baĥr-ı Kevŝer et

Lîmânçe-i esâfileden fülk-i lenger et

Maķśûd çünki ķulzüm-i ‘aşķıñ verâsıdır

Śal ver ġazâl-i baĥrî-i ‘aşķıñ hevâsıdır

328

4 Sâķî o câmı ver ki neşâtı müdâm ola

Derd-i ħumârı neş’e-res-i bezm-i kâm ola

Nâdân-ı ‘aşķa ķaŧresi ‘ayn-ı ĥarâm ola

Her nuķl-ı bezm mîve-i bâġ-ı merâm ola

Ķanzil-śıfat içen anı rüsvâ-yı ‘âm ola

Ŧâvûs-ı ķudsiyân ile lîk hem-ħırâm ola

Aġyâr u yâr ĥaž edecek rütbe-mest olam

Mestâna belki kûy-ı dil-ârâya yol bulam

5 Sâķî amân ŧurma şarâb-âver ol baña

Def‘ et cüyûş-ı derd ü ġamı yâver ol baña

Bu tengnâda pîr ü Ħudâ-perver ol baña

Şol taĥtgâh-ı ‘âleme tâc-ı ser ol baña

Pervâz-ı evc-i rif‘ate bâl ü per ol baña

Ya‘nî ŧarîķ-i Ĥaķķ'a götür rehber ol baña

Tâ kâle-i piyâle bula şöyle kim revâc

Ķalmaya bâġbân-ı cihâna bir iħtiyâc

6 Sâķî ħarâba vardı göñül gel mir’ât et

Ben ŧâlib olmadan ver o câmı kerâmet et

Ķaldır bu pây-mâl-ı ħarâbâtı himmet et

Etme dirîġ feyżiñi luŧf et ‘inayet et

Renc-i ħumârı başıma bir tâc-ı devlet et

Kibrît-i aĥmeri [baña] nûr-ı baśîret et

Tâ öyle mest olam ki gide aradan ĥicâb

Ĥaķķ'a edem şarâb ile rengîn-i intisâb

329

7 Sâķî getür o bâdeyi kim câna cân olur

Cânân u cân-ı ‘âleme anda ‘ayân olur

Aĥvâl-i yâra ‘arżı ‘aceb tercemân olur

Eñ aĥķar ehli pîş-rev-i ķudsiyân olur

Reftârı reşk-âver-i ĥûr-ı cenân olur

Ĥâlim ‘inâyet olmaz ise pek yamân olur

Yâ Rab o duħter-i rez-i âmâli maĥrem et

Bu bî-nevâ-yı müflisi bezminde mün‘am et

8 Sâķî bu gün o sâġarı çoķ añdım aġladım

Dildâr elinden anı içer śandım aġladım

Ħûn-ı dil-i nizâre ise ķandım aġladım

Tâb-ı temûz-ı hicre yeter yandım aġladım

Naķş-ı sivâya neyleyim aldandım aġladım

Nâr-ı hevâ-yı kâküle baġlandım aġladım

Ammâ ayâġ-ı ĥażret-i sâķî olunca yâd

Dest-i emelle ‘uķde-i ye’se gelür güşâd

9 Sâķî ķanı o muŧrib-i mey kim śalâ oķur

Rindân-ı ‘aşķı mey-gedeye bî-nidâ oķur

Nâdân-ı ‘aşķ bu baĥŝde illâyı lâ oķur

Śûfî daħı mebâĥiŝe çûn-ı çerâ oķur

Ķulķul sımâĥ-ı sâġara ‘ilm-i ħafâ oķur

Bir ‘andelîbdir ki nevâ-yı beķâ oķur

Zâhid bu râh râh-ı Ħudâ'nıñ śapâsıdır

Bu mey-gede medâris-i ‘ilmiñ verâsıdır

330

10 Sâķî getür o âbı ki baħş-ı ĥayât eder

Yâr ile ‘aķd-i bezm-i śafâ-yı ŝebât eder

Ol mey ki lekke-şûy-ı dem-i seyyi’ât eder

Zâhid ki ĥürmetinde nice ħalŧıyât eder

Nâdân žann eder ki içen türrehât eder

Her remzi ĥall-i ‘aķd-i dil-i müşkilât eder

Vâ‘iž seniñ kitâbıña uymaz fünûn-ı ‘aşķ

Bir başķa baĥŝ eder bize Monlâ-cünûn-ı ‘aşķ

11 Sâķî o câmı ver ki bu derdiñ devâsıdır

Ya‘nî şehîd-i ‘aşķ olanıñ ķan bahâsıdır

Sâġar o bâġzâr da bülbül yuvasıdır

‘Anķâ-yı dil olana kühen âşinâsıdır

Ĥıżr-ı diliñ bu nükte ‘acîb mâcerâsıdır

Bu rûzgârı śanma o semtiñ havâsıdır

Ol dem ki bâdbân-ı cenâba nesîm ere

Śal keştî-i piyâleyi Allâh yol vere

12 Sâķî ķalur mı Ĥıżr ile cârî bu mâcerâ

Yoħsa bulur mı câmıñ ile mürde-dil beķâ

Hep ilticâ sañadır efendim saña saña

Etmem ķoyup ayaġını ben ellere ricâ

Bu nüktede ħuśûla gelür cümle müdde‘â

Ya‘nî Cenâb-ı Ĥażret-i Monlâ'nıñ ‘Âkifâ

Dergâhına niyâz ile teslîm eden seri

Eflâka nâz ederse yeridir yeri yeri

331

29

NÂME-İ MANŽÛME Kİ YÛSUF PAŞA ĤAŻRETLERİ'NE TAĶDÎM

ŞÜD

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1

1 Bârek'allâh zihî nâme-i i‘câz-nümâ

Levĥaş'allâh ne zîbende berîd-i ra‘nâ

2 Nâmedir ber-gül-i ser-beste-i gülzâr-ı vefâ

Nâmedir sünbül-i ser-sebz-i gülistân-ı śafâ

3 Nâmedir melhem-i iĥsân-ı ķulûbân-ı ħûbân

Nâmedir bâ‘iŝ-i taķrîb-i ĥużûr-ı küremâ

4 Nâmedir bezm-i dil-ârâda nedîm-i ħâmûş

Bî-zebânlardır olan maĥrem-i bezm-i kübrâ

5 Tercemân-ı dil-i ‘uşşâķa odur kim eyler

Resm-i üftâdeligi Ĥażret-i yâra îfâ

6 Seni ey nâme seĥer dest-i nesîme vereyim

Ħâk-i pây-ı der-i dildârıma dek göndereyim

2

1 Yazayım her sözini gözden aķan ķanımdan

Vaż‘-ı ma‘nâ edeyim hep luġat-ı cânımdan

2 Nice gevher dizeyim eşk-i ter-i dîdemden

Ŧatlu sözler dökeyim ŧab‘-ı nemekdânımdan

332

3 Saña terfîķ edeyim âh-ı seĥergâhlarım Śaķın ayrılmayasıñ ķâśid-i efġanımdan

4 Baġlayım aġlayaraķ târ-ı müjemle bendiñ

Saña kîse yapayım çâk-ı girîbânımdan

5 Bir emânet vereyim hem de ciger-pâremden

Götürüp bir ħaber al tek baña cânânımdan

6 Mihr ü mehden śıra düşdükde derine varasıñ

Ruħśat almaġa sükân-ı derine yalvarasıñ

3

1 Bir nažîri bir eşi yoķ vüzerâda ĥâşâ

Ĥüsn-i ħulķıyla odur Ĥażret-i Yûsuf Paşa

2 Ŧarafımdan der-i iclâline yüzler süresiñ

Ne demekdir göresiñ şân-ı şükûh-ı vüzerâ

3 Giricek bezm-i dil-ârâ-yı felek-pâyesine

Elin öp yüzüñ ayaġına sürüp eyle du‘â

4 Sîneñ aç başıñı dergâh-ı Ħudâ'ya çevirüp

Edesiñ ħidmet-i da‘vâtını böyle îfâ

5 Diyesiñ cân ile ey Rabb-ı Ħudâvend-i Vedûd

Neye meyl eylese tevfîķ u refîķ eyle aña

6 Diyesiñ hem ey ‘inâyet-res-i cümle-fuķarâ

Âh ey dûst-ı cihân düşmen-i ceyş-i a‘dâ

333

7 Bu ġazâlarla ki peyġamberi ħoşnûd etdiñ

Ķılıcıñ olmada âvîze-i ‘arş-ı a‘lâ

8 Ħışm ile el urıcaķ şu‘le-i şemşîrinden

Ŧutuşur leşker-i a‘dâ ħâr u ħâşâk-âsâ

9 ‘Arśa-i cenge sen at sürmege ĥâcet yoķdur

Dehşetiñ fikri ile kendi ķırılur a‘dâ

10 Sen idiñ kendiñi deryâ gibi küffâra atan

Cümleden evvel eyâ fâriġ-i ebvâb-ı veġâ

11 Mora'nıñ fâtiĥ-i ŝânîsi desem az sözdür

Sebeb-i müstaķil etdi seni Mevlâ zîrâ

12 Sen açup evvel-emirde reh-i kâr u zârı

Eylediñ ŧu‘me-i şemşîr nice eşrârı

4

1 Berķ hâtif gibi etdikde ‘adûya ılġar

Rûz-ı rûşen nažar-ı düşmene oldı şeb-i târ

2 Dürlü ħâśiyet ile nüsħa-i ekbersiñ kim Seni źî-seyf ü ķalem etdi Cenâb-ı Settâr

3 Ķalemiñ dâġ-zen-i tîre-i ķalb-i ĥussâd

Ķılıcıñ ħˇâr-ı dem u maġz-ı rü’ûs-ı küffâr

4 Lem‘a-i bâriķa-i tîġ-ı zümürrüd-fâmıñ

Kör eder düşmen-i dîni heme-çün dîde-i mâr

334

5 Öyle śanmış ki seniñ şu‘le-i şemşîriñden

Nâmına Śâ‘ıķa Paşa dedi ķavm-i eşrâr

6 Sende bu śavlet-i saŧvet ü bu ĥaşmet var iken

Bilemem Rüstem'i yanıñda Nerîmân ne arar

5

1 Zâl yanınca belî ġâşiye berdûşundur

Ķahramân olsa da ‘acziyle ‘abâ-pûşundur

2 Diyesiñ ki daħı ey nâme śorarsañ luŧfâ

‘Âkif-i zârıña endâħte-i berdûşundur

3 Sen gidelden berü ey vaśl-ı ĥayât-ı câvid

Bâde-i hicr ü firâķıñ ile serħûşundur

4 Verdi yaġmaya dil ü ‘aķlını Tâtâr-ı firâķ

Şimdi sersâm gezer bende-i bî-hûşundur

5 Vuślatıñla o süħandân ki pür-cûşuñ idi

Firķatiñ derdi ile şimdi o ħâmûşundur

6 Ħastedir âh işidir âh bilür bîçâre

Elem-i ĥasretiñ ile daħı nâ-ħoşundur

7 Sen o nâ-kâmını ĥayfâ kim unutduñ gitdi

Ħaberiñ yoķ felek ol bî-kese ne cevr etdi

6

1 Üşürüp başına dâyînlerini hem-çü cerâd

Yeşil iken yediler her ne var ise îrâd

335

2 Kîmyâ-yı nažarından olalı böyle ba‘îd

Buldı dâd-ı dûstda aķmişesi farŧ-ı kesâd

3 Rûzgâr öyle ki her dem de muħâlif eserek

Etdi bîçâreniñ evrâķ-ı ĥużûruñ berbâd

4 ‘Îş u nûş etmek idi ‘âdeti ol demler de

Şimdi zehr-âbe-i âlâmı edindi mu‘tâd

5 Vaśl-ı dildâr ile şarķılar oķurdı o zamân

Şimdi firķat sözidir verdi hem âh u feryâd

6 Sen hemân śaġ ol efendim de yeter ķurb u ba‘îd Nažra-i ‘âŧıfetiñ bendeñe sermâye-i zâd

7 Bundan ancaķ ġarażım ‘arż-ı ‘ubûdiyyetdir

Rûşen-i şi‘rde îrâd-ı ħuśûśiyyetdir

7

1 Bir beyândır felegiñ cevr ü firâvânından

Degil ümmîd-i kerem dergeh-i iĥsânından

2 Gerçi muĥtâcınım ez-her cihet ammâ bunda

Degil ümmîd-i suķâŧa nemek ü nânıñdan

3 Gelür ol dem ki dil-i mürdemi iĥyâ edesiñ

Dökilen luŧf yeter bendeñe dâmânıñdan

4 Hem daħı maķśadım ey naħl-ı çemenzâr-ı ‘aŧâ

Beni sâyeñ gibi ayırmayasıñ yanıñdan

336

5 Yaramaz oldı işe güce diyü yâbâna

Atmaķ ey Âśaf-ı źî-şân degil şânıñdan

6 Gelür ol dem ki âyâ dâver-i Dârâ-ĥaşmet

Ederiz ‘âŧıfetiñle yine ‘îş u râĥat

8

1 Umarım sâye-i luŧfuñla Cenâb-ı Allâh

Göstere âħir-i ‘ömrümde daħı rûy-ı refâh

2 Sen śafâlar süresiñ devlet ü iķbâl ile

Ben de yanınca edem ħayr-du‘âlar her gâh

3 Ħâŧırım gibi ķırıķ bir be hey ile beni de

Gâh yanınca ŧaşı ķoy dem-i râĥatda gâh

4 Ben çavuşlar gibi alķışlayayım ĥaşmetiñi

Sen çeküp ŧabl u ‘alem pîş ü riķâbında sipâh

5 Beni ol vech ile ķoyduķça gehî râĥatda

Ya‘nî âzâde olam ol dem-i şeyħûħetde

9

1 ‘Ömrüñe devletiñe eyleyeyim böyle du‘â

Dest-perverde-i dergâh-ı Cenâb-ı Mevlâ

2 Diyeyim ey kerem-i ķudreti ile böyle

Veren ârâyiş-i tertîb-i nižâm-ı dü-serâ

3 Şâh-ı Ken‘ân-murâd eyle Yûsuf Paşa'yı

Görmeye çeşmi çeh-i cevr-i sipihri aślâ

337

4 Bula her ķayddan ey Rabb-i Raĥîm-i müte‘âl

Nâħun-ı ‘uķde-keş-i ķudret ü luŧfuñla rehâ

5 Ħâk-i pây-ı der-i iclâline yüzler sürerek Ola bir ben gibi nâ-kâmları kâm-revâ

30

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 A göñül geldi bahâr eyyâmı

Ya‘nî ol ‘îş u śafâ hengâmı

2 Saña bir pâre müdâvât edelim

Semt-i gülzâr-ı bahâra gidelim

3 Çemeni çigneyerek śaĥrâda

Ne śafâdır gezelim âzâde

4 Edelim śun‘-ı İlâhî'ye nažar

Tâzelenmiş kühen-i arż yek-ser

5 Rûĥ bulmuş yeñiden mürde-cihân

Žâhir olmuş nice śun‘-ı Yezdân

6 Her bir ezhârda bir keyfiyyet

Levn ü bûda müteħâlif ĥâlet

7 Reng biñ dürlü o elvân-ı hezâr

Bâġbân der bu ne sırr-ı Settâr

338

8 Neş’elenmiş mi şebnemle hezâr19

Ķalmış ol ħayret ile serv ü çenâr

9 Bir şetâretde ki ebnâ-yı çemen

Çıķmış ol seyr ile dîvâra semen

10 ‘Âlemiñ seyr ile bu cennetidir

‘Âşıķıñ ise dem-i cennetidir

11 ‘Âşıķız cennete çün müsta‘idiz

Nişleriz şimdi ‘aceb ey dil biz

12 Neye varsa gerek aĥvâl âyâ

Var mı anda bize bir semt-i rehâ

13 Lîk az sözü o zencîr nedir

Zülf-i dildâr-ı girih-gîr nedir

14 ‘Âşıķıñ ceźbe şi‘ârındandır

‘Aķlın aldırmada kârındandır

15 Hele bir seyr-i çemenzâr edelim

Geşt-i ma‘mûre-i gülzâr edelim

16 Bâ-ħuśûś ola levendâne-edâ

Göñül eglencesi bir mâh-liķâ

17 Geh güli gâh liķâsın görelim

Baśdıġı yerlere yüzler sürelim

19 Vz. bozuk.

339

18 Ķoķalım gâhîce şebbûlarını

Ya‘nî gîsû-yı ‘anber-bûlarını

19 Reşk-i rûy ile ķızarsun güller

Yana feryâdım ile bülbüller

20 Ķızarup ħâli ile fülfüller

Reng ata perçemine sünbüller

21 Göricek nâz u ħırâmın şimşâd Ede ĥûrî ile Ŧûbâ'yı yâd

22 Seyr eden dîde-i câdûlarını

Unuda cennetiñ âhûlarını

23 Göz atanlar müjesi ķarasına

Tâze merhem arasun yâresine

24 Neylerim ruħları yanında güli

Lebin emsem ķırarım câm-ı müli

25 Bâġbân başına çalsun gülini

Pek uçurmaya bize bülbülini

26 İstemem ħaŧŧı yanında çemeni

Vermezem ħâline müşg-i Ħuten'i

27 Eyleyüp ħâline diķķatle nažar

Reşk ile âteşe yansun ‘anber

28 Çatlasun ġonca ĥasedden her gâh

340

Fem-i zîbâsına etdikçe nigâh

29 Ruħı derdine düşüp bülbüller

Ķızarup ķan tere batsun güller

30 Kim eder nergis-i şehlâya nigâh

Var iken anda yâ ol çeşm-i siyâh

31 Verelim el ele anda gezerek

Bendesi aġlayup ol göz süzerek

32 Bir güzel sâye bulup iclâsa

Oŧurup da nažar etseñ nâsa

33 Gezelim geh de leb ü deryâda

Śun‘ı- Ĥaķķ'ı getürelim yâda

34 Bir temâşâdır o kim ‘aķl ermez

Nice ķudretdir o zihne girmez

35 Var baĥırda nice dürlü esrâr

Nice ‘ibret alacaķ ĥikmet var

36 Nice olsa ĥikem-i bî-pâyân

Olamaz hem-çü liķâ-yı ħûbân

37 Ĥüsn-i śun‘-ı ezelî ħûbdadır

Göñül ‘âlemleri maĥbûbdadır

38 Ser-i ser-beste lebinden mektûm Mühr-i ĥikmetle dehânı maħtûm

39 Yâl ü bâl ol ķad ü reftârındır

341

O şeker-ħande o güftârındır

40 Nedir ol ceźbe ki bir râz-ı ħafî

Eŝer-i ĥüsn-i Ĥaķ anda maħfî

41 Yâ ħırâmında nedir ol ĥâlet

Câm-ı la‘linde yâ ol keyfiyet

42 Revişinde nedir ol ĥüsn-i edâ

Ħandesi eyler ‘aķıllar yaġma

43 Öyle bir ħûb ile seyre gidelim

Cünbiş ü ‘îş-ı śafâlar edelim

44 Diyelim ey cigerim pârecigi

Tende cânım yüregim yârecigi

45 Mevsim-i tevbe-şiken budur bu

Vaķt-i gülzâr-ı çemen budur bu

46 Gel gülistânda mey nûş edelim

Ġâm-ı dünyâyı ferâmûş edelim

47 Mest olup seyl gibi cûş edelim

Merdüm-i tevbe-i serħûş edelim

48 Diyerek râm edelim cânânı

Bir kenâra çeküp ey dil anı

49 Söyleşürken dil ile böyle ħafî

Âh serv olmuş idi lîk celî

50 Dolanup gülşeni dîvâne gibi

342

Bir şem‘-i ŧal‘ata pervâne gibi

51 Etdi tâ ki bir âteş-pâre žuhûr

Geldi envâ‘-ı meşâķ gitdi ĥużûr

52 İbtidâ ben anı rü’yâ śandım

Śanki uyħuda idim uyandım

53 Bilmedim ben anı cânânım imiş

Meger ol sînedeki cânım imiş

54 Geldi nâz ile oŧurdı yanıma

Ķoydı âteş yeñi başdan cânıma

55 Lîk ķulaķ ŧutmadı efġânıma hîç

Yaķmadı çâk-ı girîbânıma hîç

56 Dedim ey şûħ-ı cihân-ı nâ-dîde

Mîve-i bâġ-ı ruħuñ nâcîde

57 Sen misiñ bendemi dîvâne eden

Dil-i ma‘mûremi vîrâne eden

58 Nerede ķaldıñ eyâ rûĥ-ı revân

Śanki bîcân gezerdim el-ân

59 Felek ayırdı bizi dedi o yâr

Yazıķ etdi bize ĥayf ol ġaddâr

60 Dedim ol derdi getürme yâda

Baķalım her ne ise âmâde

61 Mâ-sebaķdan güzelim etme beyân

343

Cânımı yaķma yeñi başdan amân

62 Dil-i dîvâneme tedbîr edesiñ

Kâkülüñ boynuma zencîr edesiñ

63 Gezdirüp gülşen-i bâġı śu śu

Diyesiñ işte ġulâmımdır bu

64 Bir ķulumdur âzâd olmaz diyesiñ

Nice ķul oldıġımı söyleyesiñ

65 Var idi bir iki mey nûş etdiñ

Ġamı endâħte-i ber-dûş etdiñ

66 Mey-gede la‘line im‘ân ederek

Ķudret-i Ħâlıķ'ı iź‘ân ederek

67 Bir şîşe gül var idi yanımda

‘Aşķ ise ŧopŧolu vicdânımda

68 Rûĥ-ı źîbâsına etdikde nažar

Gül-i terden de daħı nâzik-ter

69 Reng bir başķa leŧâfet ġayri

O ŧarâvet o nezâket ġayri

70 Śun‘-ı Bârî'ye edince diķķat

Ķudretinden baña geldi ħayret

71 İħtiyârım gidüp elden ol ân

Ŧaşa urdum şîşe’i gülle hemân

72 Şîşe’i ŧaşa çalar ‘âşıķ olan

344

Rü’yete ķâni‘ olur śâdıķ olan

73 Bildi ol dem ne deger güllerini

Añladı ķıymet-i sünbüllerini

74 Âh ķoķlatmadı ammâ gülini

Śaķladı zîr-i fese sünbülini

75 Śoñra çoķ gördi anı da gerdûn

Ayırup etdi cigergâhımı ħûn

76 Atdı cevr ile bizi yâbâna

Anı bir yana beni bir yana

77 Böyledir işte mecâzıñ ĥâli

Her bir aĥvâli kederden mâlî

78 ‘Âkifâ elde ise terk edelim

Ba‘de-zîn râh-ı su‘âda gidelim

79 İħtiyârî degil ammâ ol ĥâl

Var o mebĥaŝda nice ķîl ile ķâl

80 Bülbül isterim ki nâlân olsun

Ĥasret-i gülle perîşân olsun

81 Kendi destiñde mi yâ pervâne

Gece âteşlere öyle yana

82 Lîk cebr etmek ile ķâbil olur

Ki murâd ile murâd ĥâśıl olur

83 Böyledir çünki ķażiyye ġayri

345

Dökelim râh-ı Ĥaķ'a eşk-i teri

84 Sinde pencâhı bulup hem aşdı

Seyl-i ‘iśyân ise başdan ŧaşdı

85 Çâr u hâle yeter çarpılmaķ

Zülf çevgânına hem ķapılmaķ

86 Yeter oldı heves-i kâkül-i yâr

Nice bir ‘aşķ-ı mecâz-ı dildâr

87 Luŧf-ı Ĥaķ'a yoķ ise isti‘dâd

Kereminden eder Allâh imdâd

88 Sen hemân yalvara gör Allâh'a

Yüzini ŧut ol ulu dergâha

89 Kim murâdını veren küffâra Seni maĥrûm mı ķor ey bîçâre

90 Luŧfına nisbet olunsa ‘iśyân

Ķaŧre yanında hemân bir ‘ummân

91 Yâ Ĥabîbî o şefâ‘atkânı

O ‘inâyet o mürüvvetkânı

92 Var iken öyle şefâ‘at-mu‘tâd

Ne bu sûziş ne bu âh u feryâd

93 Va‘d var ehl-i kebâ’ir olana

Źenb ü cürmi mütekâŝir olana

94 Eyler ol şâh-ı ‘aŧâ va‘de vefâ

346

Ħulf eder mi O Kerîm'dir ĥâşâ

95 Rûĥ-ı pâkine hezârân śalavât

Her nefes tâ ola bu ķayd-ı ĥayât

96 Hem ola âline itĥâf-ı selâm

Mevc-i deryâ gibi tâ rûz-ı ķıyâm

31

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

Aldı ‘aķlım yine bir nev-res nihâl

Reşk eder ebrûlarına nev-hilâl

Yoķ miyân-ı mûyına bir ķîl u ķâl

Bir güzellerden güzel ĥûrî miŝâl

Miŝlini bulmaķ anıñ emr-i muĥâl20

20 Matla beyiti olmayan nakıs bir muhammestir.

347

GAZELLER

348

İBTİDÂ’-İ ĠAZELİYYÂT

ELİF

1

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

349

2

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Geldi her ħâliñ ħayâl etdikçe bir ĥâlet baña

Verdi hicr-i câm-ı la‘liñ başķa keyfiyyet baña

2 Ŧurfa bir Mecnûn-ı feyfâ-yı ġarîb-i ‘aşķınım

Çeşm-i âhû-yı ħayâliñdir hem-ünsiyyet baña

3 Eylemez te’ŝîr tîr-i ŧa‘n-ı düşmen çeşmime

Muttaśıl peykânıñ oldı zırĥ-ı ĥâśiyyet baña

4 Çeşm-i şehbâzıñ ħayâl etdikçe evc-i nažmda

Ürperüp her mûyum olmaķda per-i fikret baña

5 Şeyħim el vermez baña bî‘at içün varmaķ müdâm

Pîr-i mey kendi ayaġıyla eder himmet baña

6 Eylesem kûy-ı dil-ârâ-yı sebük-bâr ârzû

Tende her mûyum olur bir ‘uķde-i külfet baña

7 Bü'l-‘acebdir daġıdınca kâkülin ‘Âkif o şûħ

Kim gelür ħâŧır-perîşânlıķda cem‘iyyet baña

350

3

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Feyż-i dehân-ı tengini cân söylerim saña

Çeşm-i laŧîf-i rûĥ-ı revân söylerim saña

2 Baķ çeşm-i meste tîġ-ı cevr-i dest-i bî-niyâm21

Cellâd-ı bî-amân-ı zamân söylerim saña

3 Her bir nigâhı biñ kez atar pehlevân imiş

Baķ ebruvâna çifte kemân söylerim saña

4 Mû mı miyânı baĥŝi degil bu daķîķ söz

Sırr-‘acîb-i rişte-i cân söylerim saña

5 Ben şimdi söylemem saña zülfüñ belâsını

Sen de o ķayda düş o zamân söylerim saña

6 Baķ ‘âşıķâne ŧavra o ser-keş edâyı gör

Bir yośma bir belâlı civân söylerim saña

7 Çeşmi zebân-ı ‘aşķa ‘aceb tercemân olur

Her bir nigâhı nuŧķ-ı zebân söylerim saña

8 Žann etme râygân olur âdâb-ı vuślatı

Bî-nuŧķ u bî-ĥurûf-ı zebân söylerim saña

9 ‘Âkif cenâb-ı Muħliś'iñ eş‘âr-ı pâkini

21 Vz. bozuk.

351

Eş‘âr-ı ŧarzı siĥr ü beyân söylerim saña

4

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Ol serv-i nâzı naħl-ı revân söylerim saña

Zînet-fezâ-yı ravża-i ân söylerim saña

2 Sâġar-keşân-ı ‘aşķ ile tenhâca etdigim

Tertîb-i bezm-i vaśl-ı nihân söylerim saña

3 Gül açılur olunca ĥicâb ile ħande-rîz

Bir naħl-ı şîve ġonca-dehân söylerim saña

4 Esrâr-ı noķŧa-i femi gelmez beyâna lîk

Ħaŧŧ-ı lebi gelince ‘ayân söylerim saña

5 Dersem eger vefâsını gördüm o âfetiñ

Ben şâ‘irim inanma yalan söylerim saña

6 Ķırdı geçirdi ‘âlemi tîġ-ı nigâhdan

Baķ çeşm-i ħûn-feşân yamân söylerim saña

7 Geldi götürdi vuślata dâ’ir ħaber seĥer

Peyk-i śabâ-yı müjde-resân söylerim saña

8 Dem-sâz olunca nây-ı derûnum fiġân ile

Sînem verir śadâ-yı kemân söylerim saña

9 Esrâr-ı ‘aşķı söylemem ol şûħa fâş eder

Muħliś ħafâ-yı ‘aşķ hemân söylerim saña22

22 Gazel, Muhlis Bey'e ait olabilir. (?)

352

5

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 İstemem olsa ķabâ aŧlas-ı eflâk baña

Câme-i faħr-i ezeldir bir evc-i çâk baña

2 Baķamam ayna-i İskender'e śâf olsa daħı

Yüz o mir’âta deger bu dil-i śad-çâk baña

3 Kârbân-ı sefer-i ‘aşķa gerekmez meş‘al

Deheni dürr-i şerer şu‘le-i idrâk baña

4 Ceres olmaz ķaŧar-ı bâr-ı firâķ-ı hicre

Pîş-rev nâle vü derd ‘uķde-i fitrâk baña

5 Ben o deryâ-yı dür-âlûde-i śâf-ı ‘aşķım

Dökemez seyl-i sirişkim ħar u ħâşâk baña

6 Aldı göñlüm iki göz arası derd-i ġamzeñ

Gör neler etdi gözüm nûrı o çâlâk baña

7 Hem içer hem içirir ķanı n'ide duħt-ı reziñ

‘Âkif ‘azv etme diler sâķî-i seffâk baña

353

6

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Bâġ-ı dilde ruħlarıñ bir verd-i aĥmerdir baña

Reng-i ħâliñ micmer-i göñlümde ‘anberdir baña

2 Söyleden ŧûŧî dilim mir’ât-ı rûyuñda seniñ

Ŧatlı ŧatlı sözleriñ ķand-i mükerrerdir baña

3 Sensiz ‘âlemde şarâb içmek ĥarâm olmaķ degil

Nûş-ı zehr-i mârdan ey şûħ bed-terdir baña

4 Ben cihânı görmezem sen olmayınca sevdigim

Kûşe-i külħân ile gülşen berâberdir baña

5 Derd-i firķat var iken bu dilde gülzâr olsa da

Lâleniñ her biri bir ser-tîr-i ħançerdir baña

6 Bir ġubâr-ı ħâtır ile geçdi pür-çîn-i ġażab

‘Âkif ol nev-ħaŧ güzel varsa mu‘anberdir baña

7 Ey veliyyü'n-ni‘metim Allâh teb‘îd etmesün

Kim ġubâr-ı dergehiñ kibrît-i aĥmerdir baña

354

7

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Bir güzeller güzelin gördüm amân vâ-veylâ

Allâh Allâh zihî ķudret-i Ĥayy u Mevlâ

2 Görmemiş çeşm-i cihân böyle meh-i tâbânı

Bu ne ŧal‘at ne leŧâfet nice ĥüsn-i sîmâ

3 Gülde rûĥ olsa da teşbîh edemem ruħlarına

Gülde yoķdur o ŧarâvet o leŧâfet ĥâlâ

4 Göricek sünbül o gîsûlarını reng etdi

‘Âleme çıķmadı ķaddi ĥasedinden Ŧûbâ

5 Ħamına reşk ile çâk etdi ķabâsın ġonca

Ķan tere batdı ĥicâbından o verd-i ĥamrâ

6 Çeşm-i câdûsını şehbâz ile âhû göricek Biri śaĥrâları ŧutdı biri ser-der-be-hevâ

7 ‘Âkifâ rûĥ-ı muśavvver ola yâ nûr-ı maĥż

Bu leŧâfet olamaz çeşm-i beşerde zîrâ

355

8

YEÑİCE-İ VÂRDÂR'DA ŞEYĦ İLÂHÎ ĤAŻRETLERİ'NİÑ

ZİYÂRET-İ ŞERÎFLERİNDE SÖYLEDİGİ

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Eyâ vücûd-ı şerîfi bu mülke ‘ayn-ı ‘aŧâ

Ey âb-ı feyżi dil-i ‘ârife zülâl-i śafâ

2 Yanup yaķılmaġa geldim hemân dergehine

Dilimde âteş-i firķat elimde bâd-ı hevâ

3 Hevâ o rütbe esîr eyledi ben ‘âcizi kim

Günâhdan bulamam istifâżaya daħı câ

4 Be-ġâye mücrim o mürde-dilim İlâhî ben

Zülâl-i ‘aŧıfetiñle olam meger iĥyâ

5 Emân u çâre-res-i ehl-i iĥtiyâcsıñ sen Deriñde sâ’il u muĥtâcdır ‘Âkif-i rüsvâ

9

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Leb-i şîrîniñ üşütse o şehiñ n'ola şitâ

Verir ‘uşşâķa ķar ĥelvâsı gibi başķa śafâ

2 Ruħlarından ne ‘aceb gitmiş o germiyyet ü tâb

Pek üşütmüş gece ĥamyâze-i bezm-i sermâ

356

3 Bildim ol ŧıfl-ı teriñ dûstlıġı buz üzre imiş

Dün ķızaķ ķayması bu nükteyi remz etdi baña

4 Dil-rübûde idügim bilmiş o zülf-i çevgân

Ķar ŧopı atdı baña eyledi ya‘nî îmâ

5 Var ise erdi şitâ döndi medâr-ı ŧab‘ıñ

Śoġucaķ geldi baña bu ġazel ‘Âkif zîrâ

BE

10

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Baħş-ı śafâ degil mi temâşâ-yı la‘l-i nâb

Def‘-i ġam eylemez mi şarâb u kenâr-ı âb

2 Yaķdıñ ‘itâb-ı ķahr ile derĥâl göñlümi

Bârî cevâb-ı luŧf ile gel yap yab yab

3 Çek tîr-i cevri ġayri ciger-pâreden yeter

Bir maślaĥat gerek ki ne şiş yana ne kebâb

4 Bil bârî žâlim eyledigiñ şol cefâları

Gel ben sirişkimi dökeyim eyle sen ĥesâb

5 ‘Âlem yayılsa faśl-ı bahâr olsa ‘Âkifâ

Girmez gözime źerrece mâ-dâm göñül ħarâb

357

11

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Teller ķopardı şâne açup ŧurreler bu şeb

Zencîr ķırdı bir nice dîvâneler bu şeb

2 Ŧaġıtdı ‘aķlımı ŧarayup târ-ı kâkülin

Geldi şu başıma neler ammâ neler bu şeb

3 Yâd-ı lebiñle cûşa gelüp çeşme-sârımı

Ġarķ oldı mevc-i la‘liñle meyħâneler bu şeb

4 Aldım cemâl-i şem‘ini fânûs-ı fikrete

Üşdi çerâġ bir mehe pervâneler bu şeb

5 Dâmâd etdi bint-i ‘ineb hûş merdümin

Seyr et göñül neler ŧoġurur analar bu şeb

6 Ħançer üşürdi sîneme ħûn-rîz ġamzeler

Şeb-ħûn etdi ķanıma tek ķanalar bu şeb

7 ‘Aşķ ile ser-güźeştemi etmiş meŝel nesîm

Söylerdi yâra ħˇâb içün efsâneler bu şeb

8 Sevdâ-yı gîsuvânıñ ile ‘Âkifâ gibi Zencîr ķırdı bir nice dîvâneler bu şeb

358

12

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Ne dil-güşâ olur âb u havâ-yı ‘âlem-i âb

Ġıdâ-yı rûĥ degil mi śafâsı ‘âlem-i âb

2 Beķâsı yoķ bu fenâ ‘âlemi gibi çü ĥabâb

Śudandır arż u esâs-ı binâ-yı ‘âlem-i âb

3 Śafâ-yı śubĥa varınca ne ‘işveler ŧoġurur

Meşîme-i şeb-i ferħunde-zây-ı ‘âlem-i âb

4 Çü selsebîl mâ-dâme ŧolar ŧaşar boşalur

Zücâc-ı bâde-i ĥâlet-resâ-yı ‘âlem-i âb

5 Göñül keşâkeşi ķoy dâħı çoķ śu götürür

Bezimde sâķî ile mâcerâ-yı ‘âlem-i âb

6 Sürûd-ı ķulķul-ı mînâda başķa ĥalet var

Śadâ-yı bülbüle uymaz nevâ-yı ‘âlem-i âb

7 Yıķıldı gitdi ħarâbâta ‘Âkif elde sebû

Olunca ‘aşķıñ ile mübtelâ-yı ‘âlem-i âb

359

13

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Dil ĥarîm-i vuślata bir bâbdır ammâ ħarâb

Ķalb bir ħacletgeh-i nâ-yâbdır ammâ ħarâb

2 Bu mezâyâ-yı tecellî-zâde rûy-ı maŧlaba

Ħâŧırım âyîne-i sîm-âbdır ammâ ħarâb

3 Ceźbe isti‘âd vardır âb ü tâb-ı himmeti

Çeşme-sâr-ı ķabża dil mîzâbdır ammâ ħarâb

4 Dil-firîb-i gerdiş-i iķbâli olmaz hûşmend

Gerçi bu gerdûn bir dolâbdır ammâ ħarâb

5 Câmi‘-i ĥüsnüñ baśup yaġmalamış Tâtâr-ı ħaŧŧ

Kûşe-i ebrûları miĥrâbdır ammâ ħarâb

6 İnzivâya ŝıķlet-i aġyârdan ‘Âkif saña

Kûşe-i dil bir ħafî serdâbdır ammâ ħarâb

14

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Revâ mı bir vefâñ olmaz cefâ mu‘tâdıñ olsun hep

Göñül bir kerre şâdân olmasun nâ-şâdıñ olsun hep

2 Benim destimde bir câm-ı mey-i gül-reng olsun da

Cihânda sübĥa-i mercânlar zühhâdıñ olsun hep

360

3 Ben ol sengîn-dil-i Şîrîn-zebânı râm edeydim de

Yine ol kûh-kenlik şöhreti Ferhâd'ıñ olsun hep

4 Baña ta‘n eyleyenler bu dil-i ser-der-hevâm-âsâ

Hevâ-yı târ-ı gîsûna düşüp ber-bâdıñ olsun hep

5 Vefâlar ile ķaldır cevri bir ķânûn-ı nev ile

Şehâ ħûbâna dâd etmek seniñ îcâdıñ olsun hep

6 Baña bir nîm-nigâh et bârî žâlim cümle ‘uşşâķıñ

Sezâ mı küştegân-ı dîde-i cellâdıñ olsun hep

7 Göñül ĥayrân-ı naķş-ı śun‘-ı ĥüsn ü ândır ‘Âkif

Nuķûş-ı nâmdâr-ı ‘ârıżı Bihzâd'ıñ olsun hep

CÎM

15

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Demek vârid der-‘uşşâķa dil ü zâra serinden geç

Müfîd olmaz velî biñ söyleseñ de dilberinden geç

2 Hüner ma‘lûm geçmez bir pula ħûbâna zer lâzım

Sen ey cânbâz-ı ‘aşķ ister sipihriñ çenberinden geç

3 Degildir bildigiñ lu‘b el-ĥaźer sen ey dil-i zûr-bâz

Ne baġlan mû-miyân-ı yâra pek ne ħançerinden geç

361

4 Giriftârî-i dâm-ı zülf-i pîç-â-pîç ĥâżırdır

Göñül ol dâne-i ħâl-i siyâh-ı ‘anberinden geç

5 Bu žâhirdir kim etmez ol büt-i sengîn-dile te’ŝîr

Velev sen ey ħadeng-i âh deyriñ mermerinden geç

6 Geçürmezsiñ śırâŧı sözde vâ‘iž rind-i ‘uşşâķa

Hele ħûbânıñ evvel sen yel ebrûlarından geç

7 Neden ‘Âkif bizimle mâcerâ bu şeker-âb olmaķ

Dedim mi ben saña sâķî-i nâzıñ sâġarından geç

16

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Baķ ol her-dem bahâr-ı ħaŧŧ-ı dildâre çemenden geç Ġıdâ-yı rûĥ bûy-ı ħûb-gerdende semenden geç

2 Gene kendi libâs-ı ‘ârın eyler çâkâçâk ‘âşıķ

İlişme ħâr-ı cevr ü ta‘n-ı a‘dâya geçenden geç

3 Seni âlât-ı mekr ü şer edüp rüsvâ-yı ‘âm eyler

Severseñ tâze sev Mecnûn olma ĥubb-ı zenden geç

4 O gül-gûn câmeyi kim kesdigin baķ ol gül-i tâze

Ŧolaşma şevķ-i bâġ-ı ĥüsnüni ķayd-ı dikenden geç

5 Ķoyunda yaķışur körpe ķuzılar vaķt-i sermâda

Liĥâf-ı sîneme gir şîr-hˇârım pîrehenden geç

362

DÂL

17

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Geldi yine şeref-res-i vaķt ü zamân-ı‘îd

Dîrîne derdi tâzeledi dilberân-ı ‘îd

2 Her kûşe meh-liķâlar ile cilvegâh olup

Yâ Rab ne burcda sâkin idi meh-veşân-ı ‘îd

3 Ķurbânıñ oldıġım ķanı va‘d-i vefâlarıñ

Gelmez ķoyuna gel ķuzucaġım her ân-ı ‘îd

4 Etsün seĥerde bâde-keşân ‘azm-i mey-gede

La‘liñ bize yeter mey ü hem mâkiyân-ı ‘îd

5 Şimdi viśâl-i yâr içün ‘Âkif sözüñ nedir

Gelse der idiñ âh amân-ı el-ân-ı ‘îd

RE

18

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Gerçi sitemleriñ baña ey yâr acıdır

Ammâ raķîbe ŧatlı sözüñ cânım acıdır

2 Pek de ķaçınma gel i şeh-i bender-i cemâl

Kâlâ-yı ĥüsnüñ ‘âşıķa bir bûse bacıdır

363

3 ‘Uşşâķ-ı râza çekmiş iki tîġ-ı ebruvân

Germiş miyân-ı ĥâl-i siyehkâr aracıdır

4 Pertev veren o câmi‘-i ĥüsninde śanma ĥâl Miĥrâb-ı ebruvânıñ aśamma sıracıdır

5 Tîmâra çıķdı śanma ħaŧıñ Enderûn'dan

Gelmiş berât-ı ĥüsni içün yoķlamacıdır

6 Maŧlûbı naķd-i cândır o bâzâr-ı şûħuñ

Gelmez göñül pazârlıġa pek bahâcıdır

7 Pek ŧatlı ŧatlı söyledi leźźât-ı cenneti

Vâ‘iž bu sözle var ise şeyħ baķlavacıdır

8 Her dem ĥayâtıñ ‘aks ile âyîne olmuşum

Sînem seri fu’âd ĥazînem zücâcıdır

9 Sâķî ayâġ-ı câmı hemân ŧut el üstüne

Rindâna der-ser-i ezelî baş tâcıdır

10 Ben bildigimse ol büt-i tersâ-yı nev-resiñ

Semmûr borcı mı dîgeri Rûm ħarâcıdır

11 ‘Âkif Cenâb-ı Vâśıf'a peyrevlik eyle kim

Şâ‘irleriñ o tâc-ı ser-i ibtihâcıdır

364

19

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Zîr-i ġıdâ-yı yârda ħaŧŧ-ı ħafâsı var

Üftâdegâna tâze görünmez belâsı var

2 Bir zu‘m eden ĥaŧ-âver ile sâde-rûları

Bir ķıla żâhib olmuş o kim çoķ ħaŧâsı var

3 Śahbâya mâye-rûzda ĥasretle zâhidiñ

Zünnâr-ı sâġarı gibi pek ıġnâsı var

4 Dil śaldı fülk-i ‘aşķını baĥr-ı tevekküle

Ne bâdbân-ı himmeti ne mâ’ ħudâsı var

5 Çün nažm-ı âb-dârıma mâ’-i ĥayât denür

Ĥıżr'ıñ zülâl-i ŧab‘ım ile mâcerâsı var

6 Bir dil-rübâya beñzemez ol şûħ-ı nâzenîn

Bir ŧavr-ı başķa kendine maħśûs edâsı var

7 Te’ŝîr var terâne-i nažmıñda ‘Âkifâ

Kilk-i terinde var ise bülbül yuvası var

365

20

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Ne ‘îd geldi diyü elde bir śaķalım var Ne şevķ-i ‘îd edicek bir ķaşı hilâlim var

2 Ħayâl-i ħâline dâ’ir ne ĥasb-i ĥâlim var

Ne târ-ı kâkül-i yâr ile ķîl u ķâlim var

3 Benim ne derdime dermân olur ne yâre yarar

Ġarîb ħayrete düşdüm bir özge ĥâlim var

4 Beni baña ķo tîr-i derd-i dil-rübâ ey dil

Bu firķate düşeliden ferâġ-ı bâlim var

5 Bu dem de ķulķul-ı mînâyı söylet ey sâķî

Amân amân beni söyletme pek melâlim var

6 Ne feyż-i ceźb-i dil-ârâna ŧâķat-ı firķat

Ne kûy-ı dilbere pervâza perr ü bâlım var

7 Ne yâra var sözüm ‘Âkif ne ġayra bir buġżum

Sipihr-i kûne-vere şunda infi‘âlim var

366

21

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Zîr-i şu‘â‘-ı ruħdadır ol ħaŧ ħafâdadır

Ħûrşîd içinde ebr zihî ĥarîķ-‘âdedir

2 İşrâb-ı ĥaķķ-ı şerbet-i la‘linde ħaylîden

Mîzâb-ı ħâme ŧab‘ım ile mâcerâdadır

3 Bâzîçegâh-ı ‘işvede şâhım diyen güzel

Ey şeh-süvârım atıñ önünce piyâdedir

4 Lâ-büd olur müşâhede-i şâhid-i merâm

Mînâ-yı çeşm-i eşk ile iş incilâdadır

5 Pîş ü pesinde ħâk sürünsün ķo sâye-veş

Ey serv-i nâz ‘Âkif-i zârıñ fütâdedir

22

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Şerħ-i cevriñ varaķ-ı dilde defâtir gibidir

Arada ĥarf-i vefâ olsa da nâdir gibidir

2 Ravża-i ‘ârız-ı dildâr ħayâlimde iken

Revzen-i dîde-i dil cennete nâžır gibidir

3 Duħter-i rezle beni muġbeçe bî-hûş etdi

Reng-i hemşîresi de şîve-i kâfir gibidir

367

4 Sîne gûyân olaraķ ‘aşķ niyâz eylediler Def ü ney dâ’ire-i ‘îşe misâfir gibidir

5 Đarb-ı dest-i siteminde śıġınup dildârıñ

Def daħı ditremede sînem ile bir gibidir

6 Câna cân vermede aġyâra o cânân ‘Âkif

Sen bir âh etseñ eger ‘arbede ĥâżır gibidir

23

Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün

1 Ol ŧıfl-ı ħûn-pârecigim pek küçücekdir

Mehd-i ser-i zânû-yı ħayâlimde bebekdir

2 Evvelki gibi beftere sîne-i vaśla23

Gelmez büyüdi şimdi o şehbâz tülekdir

3 Vâ-beste edüp ħaŧŧ-ı neve bûs u kenârıñ

‘Uşşâķıñ işi bitdi bu ne bitmez emekdir

4 ‘Âkif döne ‘ahdiñden o meh-pâre inanma

Meşrebde o cevvâle-meniş hem-çü felekdir

23 Vz. bozuk.

368

24

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Hîç śorma dil gene bir nev-rese mecbûrdur

Şöyle kim terlikde dilberlikde dûr-â-dûrdur

2 Lâldir ħâmem beyânıñda dehân-ı nâzigi

Nuŧķa gelmez nuŧķa śıġmaz bir şerâr-ı nûrdur

3 Bü'l-‘aceb mehtâb eder žulmetde ‘uşşâķıñ seniñ

‘Ârıżıñ mihr-i münîr zülfüñ şeb-i deycûrdur

4 Hîç durma sâķiyâ câm-ı sabûĥı çek çevir

Rindler bezm-i mey-i dûşîneden maħmûrdur

5 Mużŧaribseñ derd-i serden düş ayâġ-ı bâdeye

Ķalķar âdem düşdügi yerden bu söz meşhûrdur

6 Vaż‘-ı nâ-sâzına baķma ‘Âkif-i dil-ħasteniñ

‘Aşķ ile dîvânedir rencûrdur ma‘źûrdur

25

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 İşte ey dil dedigim gözleri âhû budur

Seni tesħîr eden dîdesi câdû budur

2 Gâh žâlim gehî cângâhda cânân gehî şûħ Geh de şâhen-şeh-i ħûbân denilen o budur

369

3 Nice ķansun bu dil-i teşne der-âġûş ile

O leŧâfetde vücûdı bir içim śu o budur

4 Az ma‘nâdır o gîsûlara reyĥân demek

O ‘ıŧır-sâz śaçı sünbül ü şebbû o budur

5 ‘Anberîn-zülfini aġyâra eliyle ķoħudup

Der o žâlim ki elimden gelen ‘Âkif budur

26

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Nedir ol âteşîn-tîġ-ı ķażâ-yı nâgehân gözler

Nedir ol düşmen-i śabr u ħıred cellâd-ı cân gözler

2 Ne ol müjgân-ı tîr-endâz ol ķavs-i ķaża ķaşlar

Ser-â-ser ħûbter illâ amân gözler amân gözler

3 Metâ‘-ı ‘aķlı śabrı eyledi tâlâf el-ĥâśıl

Göñül ıķlîmini ķırdı geçirdi ķahramân gözler

4 Hele ben gördigim yoķ dîde-i gerdûn görmüşüm

‘Aceb ‘âlemde böyle âfet-i devr ü zamân gözler

5 Deme vermez helâke mülket-i cism ü dili ‘Âkif

Verir ol ġamze ammâ göz göre vermez zamân gözler

370

27

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Görmesem bir ân canânım seni cânım çıķar

Firķatiñle nâleden bu çeşm-i giryânım çıķar

2 Öyle nevmîdim ki ħˇâbımda daħı dil-gîr diyü

Nereye śalsam elim çâk-i girîbânım çıķar

3 Ben bu gün yek-tâ süvâr-ı esb hicr ü ‘aşķınım

İşte meydân var ise bir başķa aķrânım çıķar

4 Rûzede gerçi mey-i maĥbûbdan geçdim dedim

Lîk ķorķarım ki bayram üsti yalanım çıķar

5 İşte var gîsuvânım kim çıķar derse o yâr

Durmaz ‘Âkif baġla sen zencîr ile cânım çıķar

28

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Hem-sâyemizde bir ‘işveger gül-‘iźâr var Bu murġ-ı dilde anıñ içündür ki zâr var

2 Bir ķonşu pâyı luŧfına hîç nâ’il olmadıķ

Bilmez mi yoħsa ol perî ĥaķķ-ı civâr var

3 Bî-gâne aldı śatdı bize ķaldı bu firâķ

Bilmem ki bî-vefâ saña bunda ne kâr var

371

4 Aġyâra hep mürüvvetiñ ey şûħ demez misiñ

Şunda bizim de ġam-zede bir dil-figâr var

5 Dildâr söyle neyle edem ġayri def‘-i ġam

Bir bâde ķaldı anda da ‘Âkif ħumâr var

29

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Lisân-ı ĥâl ile bülbül güle germiyyetin söyler

Müsellemdir ki herkes kendiniñ ĥayŝiyyetin söyler

2 Śarîr-i ħâme-i sun‘-ı ‘Uŧârid'dir degildir ra‘d

Felek de mihre ol meh-pâreniñ mâhiyyetin söyler

3 Bezimde ķulķul-ı mînâ daħı ser-germ-i la‘liñdir

Egilmiş sâġara sâķî lebiñ keyfiyyetin söyler

4 Yine bir fitne vardır kîne-cû perçemde kim śarķup

Ķulaķ ur dilbere ‘uşşâķ içün kim niyyetin söyler

5 Degil ‘arż-ı hüner Müştâķ ħâmem tercemân olmuş

Diliñ eş‘âr ile dildâra mecbûriyyetin söyler

372

30

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Her ne dem ki bezme ol sâķî-i germ-ülfet gelür

Ħâŧır-ı nâ-şâda feyż-i şevķ-germiyyet gelür

2 Nâz-perver dem firâķıñla ne ĥâl oldı baña

Her ħayâl etdikçe ħâliñ başķa bir ĥâlet gelür

3 Her nigâh etdikçe neş’e-baħş la‘l-i nâbıña

Rûĥa râĥat ŧab‘a bir rengîn keyfiyyet gelür

4 Nerede tenhâ düşürsem ol nihâl-i nev-resi

Çün giyâh anda beter bir nâ-ħalef elbet gelür

5 Baķ riyâ-âlûd ŧavrıyla gelişin zâhidiñ

Śan tecessüm eylemiş lafžında bed-ŝıķlet gelür

6 Eyle meyl üftâde ki ey mâh-ı evc-i nâz kim Ħâke raġbet etdiginden şebneme rif‘at gelür

7 Vâśıf-ı ħoş-gû ile ‘Âkif teġazzül etmede

Kilk-i istîhâlime bir başķa mâhiyyet gelür

373

31

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Eyler çemende hicr ile dâ’im hezâr zâr

Vaśl-ı gül ile eylemede iftiħâr ħâr

2 Gülzârı baśmasun diyü Tâtâr ...

Nergis o fikr-i bîm ile çeşmiñ açar çâr

3 Gitdi nesîm zülfi peyâmıñ getürmege

Ey dil o yâra sen de revân ol ne var var

4 Śubĥ u mesâ cüyûş-ı ħayâl etmede ŧavâf

‘Uşşâķ-ı zâra Ka‘be degil mi diyâr-ı yâr

5 Žannım bu şeş-der-i cihânda nerrâd olursa da24

Bir nâ-be-câ düşeşle nižâmıñ bozar zâr

6 Śûretde râst sîreti kec-rev olanlarıñ

Bir gün serinde žâhir olur çün menâr-ı nâr

7 Naķd-i sirişki beźl eden elbet bekâm olur

Ey şûħ gerçi eyleyemez âşkâr kâr

8 Da‘vâ-yı Ĥaķķ zülfüñ edelden berü seniñ

Manśûr şekli oldı dile pâydâr dâr

9 Mûy-ı sefîdi serde sa‘âdet degil midir

24 Vz. bozuk.

374

Bâlâ-yı kûhsâra degil mi vaķâr ķar

10 ‘Âkif ķo lâfı eşheb-i kilkiñ ‘inânıñ al

Bu ‘arśa-i nažımda ne yek-tâ süvâr var

11 Lü’lü-yı nažmı Ĥażret-i Nâžım Efendi'niñ

Âvîze-i śımâħ olunur gûş-vâr vâr

12 Bâlâ-nişîn-i mesned-i şer‘-i şerîf olup

Olmaya źeyl-i pâkine aślâ ‘ibâr bâr

13 Naħl-ı vücûd-ı gülşen-i iķbâl u fażlını

Ĥıfž ede Bârî etmeye bed-rûzgâr kâr

32

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Gel açıl źevķ-i cedîd ile şehâ nev-rûzdur Şerbet-i la‘liñ ķıl ‘uşşâķa ‘aŧâ nev-rûzdur

2 Ķand-i ma‘cûn-ı leb-i baħş-ı ĥayâtıñdan seniñ

Eyle ħaste-dillere luŧf-ı devâ nev-rûzdur

3 Bâr oldı cismine aŧlâs ķabâ ey gül beden

Çeşm-i bülbül câmedir enseb saña nev-rûzdur

4 Beste-i zencîr-i zülfüz müsta‘idd cinnetiz25

Sünbülistândır bize dârü'ş-şifâ nev-rûzdur

25 Vz. bozuk.

375

5 Ķâlıb-ı pejmürde-i śaĥrâya nefĥ-i rûĥ ile

‘Îsî-i cân-baħş-ı ‘âlem gûyiyâ nev-rûzdur

6 Bir ŧaraf ĥûrî-liķâlar bir ŧaraf naķş-ı bahâr

Fi'l-meŝel âyîne-i mînû-nümâ nev-rûzdur

7 Bir degil nâlânı gülşende o gül-ruħsârınıñ

Var hezâr-ı zâr etmekde nevâ nev-rûzdur

8 Yanmaġa yaķılmaġa gûl-ruħlar içün sû-be-sû

Etmede bülbüller ‘uşşâķa śalâ nev-rûzdur

9 Câmem olmuşdur çemen-pîrâ-yı bâġ-ı ma‘rifet

Neşr-i ezhâr-ı hüner ķıl ‘Âkifâ nev-rûzdur

33

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Nev-bahâr oldı göñül sûy-ı çemenzâra çeker

Bülbül-i ŧab‘ ise bir ruħları gül yâra çeker

2 Bu o demdir ki göñüller leb-i ĥavż-ı cûda

Ķad-i dil-cûlar ile sâġar-ı serşâra çeker

3 Ħoş degil başım o gülşendeki şebbûlar ile

Ħâŧırım kâkül-i ħoş-bû-yı ‘abîr-bâra çeker

4 Pek aśılma heves-i târik-i dil-gîsûya

Ķorķarım ey dil-i Manśûr seni dâra çeker

5 Çekilür mi güzeliñ saħt-ı kemân-ı cevri

Mübtelâdır anı nâçâr dil-i bîçâre çeker

376

6 Bâr-i minnet çekilür mi küberâdan ‘Âkif

Iżŧırârîdir anı bu dil-i śad-pâre çeker

34

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Fersâ-yı dil ki ķulzüm-i ‘aşķıñ verâsıdır Ŧab‘ım o lücce-i emeliñ nâ-ħudâsıdır

2 Zülfüñ ķażâ-yı ‘âşıķınıñ der-ķafâsıdır

Nev-ħaŧŧ-ı la‘liñ ise görünmez belâsıdır

3 ‘Anķâ-perim ki murġ-ı ma‘ânîme ermez el

Fikrim ħayâl-i nažmda şâhîn yuvasıdır

4 Ser-tâc-ı şâh-ı nažm ise çoķ mı güherlerim

Ŧab‘-ı bülendim evc-i ma‘ârif Hümâsıdır

5 Dil çün o ķaşı yâya kiriş oldı göz göre

Çeksün ķo şimdi çille-i cevriñ cezâsıdır

6 Bizden selâm et ehl-i ġam-âbâda ey śabâ

Dil ol gürûh-ı bü'l-‘acebiñ âşnâsıdır

7 Pek ĥûrde baķma zümre-i rindâna zâhidâ

Zâl-ı felekle nice kişi eñ gedâsıdır

8 Maĥrûm eden śafâ-yı dü-‘âlemden ‘Âkifâ

Žâhir bir ... kesb-i bedîd u riyâsıdır

377

9 Güçdür Cenâb-ı Vâśıf'a peyrevlik etme ol

Şâ‘irleriñ kemâl ile fevķa'l-‘alâsıdır

35

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Yüzinde nûr-ı śabâĥat şıpır şıpır ŧamlar

Lebinden âb-ı celâdet şıpır şıpır ŧamlar

2 Tereşşuħ etmede la‘linde reng-i bâde-i şevķ

Sözinden ‘işve-i leźźet şıpır şıpır ŧamlar

3 Sevâd-ı śun‘ çekilmiş o ķaşlara ĥâl26

Midâd-ı ħâme-i ķudret şıpır şıpır ŧamlar

4 Zülâl śanma degildir o la‘li yâķûtdur

Ki âb-ı pertev-i ķıymet şıpır şıpır ŧamlar

5 Ne şemme ne ezelî rengidir ruħında henûz

Gül-âb-ı bûy-ı ŧarâvet şıpır şıpır ŧamlar

6 Şehîd-i ġamzesiyim baķ o çeşm-i cellâdıñ

Yedinde ħûn-ı celâdet şıpır şıpır ŧamlar

7 Dehân-ı vaśfına ‘Âkif zebân-ı ħâmemden

Zülâl-i nazm-ı leŧâfet şıpır şıpır ŧamlar

26 Vz. bozuk.

378

36

Mef‘ûlü fâilâtü mefâîlü fâilün

1 Sensiz ten-i nizârıma cânım śıġışmıyor

Bu tengnâya rûĥ-ı revânım śıġışmıyor

2 ‘Aks eyler ise çoķ mı cihânıñ verâsına

Bu künbed-i sipihre fiġânım śıġışmıyor

3 Śıġmaz mı bir tebessüm efendim dedim dedi

Pek tengdir dehânım a cânım śıġışmıyor

4 Bir ŧavr-ı şeh-levend ile reftârı var kim

Śan ‘âleme o yośma cüvânım śıġışmıyor

5 ‘Anķâ-yı Ķâf-ı nažım-ı bülendim seniñ içün

Bu ‘arśagâha nâm u nişânım śıġışmıyor

6 Dîvâne göñlüm al da bu râz olsun âşkâr

Zîrâ derûna derd-i nihânım śıġışmıyor

7 ‘Âkif hevâya gitdi ĥayıf bâde-i bahâr

Şimdi bu bâġa berg-i ĥazânım śıġışmıyor

379

37

ĶAPU TEKYESİNE SÖYLEDİGİDİR

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Bâb-ı vaśl-ı ĥarem-i yâr Ķapu tekyesidir

Medħal-i ħalvet-i dildâr Ķapu tekyesidir

2 Maħrec-i merd-i İlâhî idügi müŝbetdir

Feyż-baħş olmada her bâr Ķapu tekyesidir

3 Anda žâhir nažar-ı Ĥażret-i ‘Abdülķâdir

Mažhar-ı aĥsen-i enžâr Ķapu tekyesidir

4 Ķâdirî cilvegehidir yed-i ķudretle döner

Dür-i feyż-i menba‘-ı esrâr Ķapu tekyesidir

5 Dil-i âgâh yeridir bâb degil nâdâna

Eyleyen ġâfil-i hûşyâr Ķapu tekyesidir

6 Bu Ķapu tekyesidir bâb-ı viśâl ‘uşşâķa

Merd-i nâçâra mededkâr Ķapu tekyesidir

7 Feyż ise ķaśıdıñ eger ķoy eşigine başın

‘Âkifâ aħîr-i ebrâr Ķapu tekyesidir

380

ZE

38

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Baķılsa ŧıfldır ol ġonca-fem dildârlıķ bilmez

Geçer hem ħâr cevri câna hem ġaddârlıķ bilmez

2 Ķafâdârlıķ edüp ol çeşm-i mest hep izledi varım

O düzd-i ŧurre kimdir ... cerrârlıķ bilmez

3 Ramaķ ķaldı nuķûd-ı cânım olsun merĥabâ derken

O ŧıfl-ı nev-resîdim gûyiyâ bâzârlıķ bilmez

4 Cüyûş-ı ħâŧırım şeb-ħûn eder zülfüñ ŧaġıtdıķca

Baña sorsañ diyen peyk-i śabâ ‘ayyârlıķ bilmez

5 Saña şa‘bân olaldan ey meh-i evc-i kerem ‘Âkif

Ser-â-pâ dîde nûr-ı vaśl iken bîdârlıķ bilmez

39

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Verme dil şâhid-i bâzâra vefâdâr olmaz

Öyle hercâyî güzel ‘âşıķına yâr olmaz

2 Yârdan ġayra nigâh etme velî mâh ise de

Devr-i ebvâb eden etbâ‘ emekdâr olmaz

381

3 Mâni‘-i ülfet olur söyleyemem dildârım Gencdir cevher-i ‘aşķı anı iķrâr olmaz

4 Çâr-ebrûya göñül vermem o ŧıfıl var iken

Bir olur dilde maĥabbet eŝeri çâr olmaz

5 Dâmeniñ ŧutsa n'olur sûz-ı niyâz-ı ‘Âkif

Maŧla‘-ı kevkebe-i şemse şafaķ yâr olmaz

40

Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün

1 Bir ‘âşıķ-ı nev-sâlik-i râh-ı dîgeriz biz

Bir iŝre olup böyle ölünce gideriz biz

2 Bir rind-i ġarîbiz mey ü maĥbûb-perestiz

Śûfî dedigiñ mes’eleden bî-ħaberiz biz

3 Zâhid mey ü maĥbûbda etsün ķo riyâyı

Ma‘źûrlarız çün anıñ ‘aksin ederiz biz

4 Gîsû-yı şifâ-ħâne-i dildâr bizimdir

Zencîr be-gerden nice dîvâneleriz biz

5 Hem şeh-per-i şehbâz-ı semâ‘-ı melekûtuz

Döndükçe şu ‘âlemde felekle döneriz biz

6 Ŝâbit-ķademiz dergeh-i Monlâ'da bir ‘Âkif

Zu‘mınca bu ‘âlem ķo desün der-be-deriz biz

382

41

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Şem‘-i rûyuñ öyle rûşen etdi kim gülzârımız

Ħâr zârî oldı bir pervâneden dîvârımız

2 Ma‘nî-i ber-ceste-i tîr-i nigâhıñda seniñ

Eyleyen böyle perişân-ı ħâŧır-ı tûmârımız

3 Ol siyeh-rûzum ki tâc-ı âftâba mažharım

Penbezâr-ı śubĥdandır teşne-i destârımız

4 Bî-sütûnum tîşe-i Ħüsrev'den almışdır śuyı

La‘l-i Şîrîn'i çü ġonca lâl eder kuhsârımız

5 Ĥaclegâh-ı fikret-i şevket daħı maĥrem degil

Öyle ter-dâmen degildir ma‘nî-i ebkârımız

6 Öyle śarmış târ-ı nežžârem ħayâlin ol bütün

Farķ olunmaz mû-miyânından geçen zünnârımız

7 Ŧurfa Mecnûn'um ki ‘Âkif tîre rûşendir baña Reng-i çeşm-i nâz-ı Leylî'dir mesâ-yı târımız

383

42

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Felek ehl-i dile bir mâh-liķâyı çekemez

Seng-i cevr ile ķırar câm-ı śafâyı çekemez

2 Sübĥasın dest-i riyâ ile çeken câm‘ide

Tekke-i śıdķda evrâd-ı bahâyı çekemez

3 Çekse germ-ülfeti vardır yine germ-âbâ çeker

Ħalvete kimse o şîrîn-edâyı çekemez

4 Çekdigim derd eger çarħ-ı sipihre ķonsa

Bükülür ķadd be-tekrâr o ... çekemez

5 Daħl eder reşk ile kem-mâyeleri ehl-i hüner

Fuķarâ bi'ŧ-ŧabı‘ aśĥâb-ı ġınâyı çekemez

6 Dil çeker bâr-ı girân-ı ġam-ı ‘aşķ-ı yârı

Lîk dirhemse de bâr-ı ruķabâyı çekemez

7 Ketħüdâsı yoķ o şûħuñ ki ola rüşvet-i ‘arż

Kendi de nâzik olur bâr-ı recâyı çekemez

8 Çekerim bâr-ı eĥibbâyı ĥafîfü'r-rûĥı

Lîk ‘Âkif dil edâ-yı ŝüķalâyı çekemez

9 Ĥażret-i Muħliś'e bâr olma göñül çün jâle

Ġonca-i ħâŧır-nâzikdir eźâyı çekemez

384

43

Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün

1 Meydân-ı vefâya o ķaşı yâ geze gelmez

Tîr-i emelim şasŧına düşmez geze gelmez

2 Tîr-i müjesiñ ħˇâbda sen ol ķaşı yâyıñ

Seyr et de deme şaśŧa düşüp ger geze gelmez

3 Târ-ı emelim ķaldı o minvâlde ĥayfâ

Her rişte denür gerçek imiş kim bize gelmez

4 Meclisde gehî câm ile sür nuķl-ı lebinde

Sâķî mey-i yâķûtî bize sürmeze gelmez

5 Nuķl-ı leb-i sâķîyi görünce meze ...

Ey zâhid-i ħar aġzına öyle meze gelmez

6 Gerçi uyur ejderdir o şûħuñ ħam-ı zülfi Lîk oħşamadır lâyıķı başın eze gelmez

7 Biñ murġ-ı dil ü cân ķapar bir süzülüşde

Şehbâz-ı ĥüsün dîdelerini süze gelmez

8 Hîç ķanı śoġuķ zâhid ile ülfet olur mı

Sermâda yed-i raġbete çün yelpeze gelmez

9 ‘Âkif şerefi naśbledir çünki ricâliñ

Sevme zen-i maĥbûbı velî sevmeze gelmez

385

10 Baĥŝ-i hüner Ĥażret-i Vâśıf uzar el-ĥaķ

Mu‘cizdir anıñ şi‘r-i teri mû ... gelmez

44

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Âh bir muġbeçe-i ‘işve-fürûş-ı mümtâz

Görmedim böyle göñül almada şûħ-ı ŧannâz

2 Ne dil almaķda olur böyle bir ülfete mizâc

Ne var üftâde-perestîde aña bir enbâz

3 Baġladı perçemi zünnârına gördükde hemân

Dil-i âvâreme hîç vermedi ârâm bir az

4 Nedir ol kendine maħśûś edâlar o ħırâm

Misk-i Rûmî der isem perçem-i ħoş-bûyına az

5 Nedir ol ceźbe o ĥâletle yanar śabr u riyâ

Edicek serseri ol ŧatlu kelâma âġâz

6 Hîç İslâm'a eźâ var mıdır âyîninde

Söyle ... bu nice cevr ü cefâdır nice nâz

7 Saña dil verdigimi sen bil efendim daħı ben

Perçemiñ gibi śaķın žâhire çıķmaya bu râz

8 Sen de yaķma beni bu âteş-i ‘aşķa ...

Sen ŧıfılsıñ çü seni nâr-ı cehennem yaķmaz

386

45

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Merâm-ı dil o büt-i nev-rese beyân olamaz

Zebân-ı ‘aşķa müsellem ki tercemân olamaz

2 Ķanı benim gibi zâl-ı felekle pençeleşür

Hemân her güleşen şunda pehelevân olamaz

3 Kiriş gerek o ķaşı yâya dil gibi yoħsa Temelluķ ‘arż ile her kec-meniş kemân olamaz

4 Erişmez âh elem ķaśr-ı vaśl-ı dildâra

Belî sipihr-i mu‘allâya nerdübân olamaz

5 Cenâb-ı Râtib'e peyrevlik eyle gel Müştâķ

Ki nažm-ı nâzda öyle siĥir-beyân olmaz

ŞÎN

46

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ġurre-i mâhı edüp taĥlîl ebrû eylemiş

Başına almış Firengistân'ı gîsû eylemiş

2 Bir ħayâl-fevvâre yapmış nâzı âb etmiş aña

Atılınca andan ol śu ķadd-i dil-cû eylemiş

387

3 Tîġ-ı Mirrîĥ'i yumurtadan çıķup biñ śun‘ ile

Śoñra siĥr etmiş nigâh-ı çeşm-i câdû eylemiş

4 Kişver-i Keşmîr ü Hind ü Şâm'ı pîç-â-pîç edüp

Genc-verde bir muŧalsam ħâl-i Hindû eylemiş

5 Cânlar üzmüş şemm-i şebbûy taķŧîr eylemiş27

Birini zer-târ-ı gîsû birini bû eylemiş

6 Evvel âb-ı sîmi mîzâb-ı tenâsübden döküp

Śoñra taħmîr eyleyüp nâz ile bâzû eylemiş

7 Sen hemân śabr u taĥammül eyleye gör ‘Âkifâ

Cevri zîrâ ol cefâ-cû kendûye ħû eylemiş

47

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Gördüm ol mâh-ı şeb-ârâ yine pür-nûr olmuş

Ķadd-i naħl-ı şecer-i şu‘ledir Ŧûr olmuş

2 Dili fânûs-ı şeb-i şem‘-i ħayâliñ edeli

Rûzgâr-ı ġam-ı endûh-ı cihân dûr olmuş

3 Leşker-i ħâl-i ruħuñ śaff-ı siyâh-ı âfet

‘Arśa-i dil ne ‘aceb cây-ı şer ü şûr olmuş

4 Dîde-i ‘ibret ile bir nažar etdim felege

Kendi derdiyle bükülmüş o da ķanbur olmuş

27 Vz. bozuk.

388

5 Zûr-ı bâzû-yı mecâl oldı şikest ey ķaşı yây Çille-i cevrini çekmek ne yamân zûr olmuş

6 Şimdi la‘linde gezer gül ruħunı terk etmiş

Murġ-ı dil bülbül idi var ise zünbûr olmuş

7 Görmez a‘dâ ede hep cevri eder ‘uşşâķa

Var ise merdüm-i bînâ felek-i kûr olmuş

8 ‘Âkifâ rütbe-i ...

Ĥażret-i Muħliś'e peyrevligi menşûr olmuş

48

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 ‘Acabâ neş’e leb-i sâķî-i terden mi imiş

Yoħsa ol feyż dile câm-ı ķaderden mi imiş

2 Ķalb-i cânâneye mecrâ-yı dîgerdendir feyż

Kûh-ı ‘aşķı ‘amel-i tîşe-hünerden mi imiş

3 Bildi dil çâh-ı zenaħdâna musaħħar düşeli

Çeh-i Bâbil-veş o da cây-ı ĥaŧardan mı imiş

4 Mâye-i leźźet-i güftârını bilmez ķannâd

Nîlüferden mi imiş gül-be-şekerden mi imiş

5 Baĥŝ-i dendânı dürer de ne gezer baķma anı

Dil-i gencûr bilür dür mi güherden mi imiş

6 Daħldır çirk-i ma‘âśîye ‘ilâc-ı sâbûn

‘Âşıķa ŧa‘ne-i a‘dâ da kederden mi imiş

389

7 ... ol dîde farķ etdi o mâh-ı maġrûr

Şâh-ı ĥüsne ħaŧ-ı levĥ kim seferden mi imiş28

8 Ĥażret-i Muħliś'e peyrev olalı farķ etdim

‘Âkifâ feyż-i süħan ĥüsn ü nažardan mı imiş

49

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Gece mey bulmamış dil bezm-i hicrinde keder çekmiş

Firâķ-ı câm-ı la‘liñle niçün ħûn-ı ciger çekmiş

2 Degildir târ-ı gîsû zîb-i şâh-ı tâc-ı ser olmuş

Edüp pervâz nâza murġ-ı ĥüsni mâl-i zer çekmiş

3 O mâhım meh-cebînlerle gece mehtâba ‘azm etmiş

Meh-i tâbân önünce tâb u fer vermiş fer çekmiş

50

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Deme ‘uşşâķ içün la‘li şarâb-ı nâb göstermiş Ĥarîķ-i ‘âdedir yâķût içinde âb göstermiş

2 Uçup burc-ı ħayâlimden şihâb-ı âteş-i ĥasret

Şerâr-ı dûd-ı âhım bir şeb-i mehtâb göstermiş

28 Vz. bozuk.

390

3 Dü-ebrû arası miĥrâb śanma câmi‘-i ĥüsne

Ĥarîm-i Ka‘be-i gîsûsına bir bâb göstermiş

4 Şikenc-i ŧurresin fesden çıķarmış śanma ol meh-rû

Kenâr-ı bâġ-ı ĥüsne sünbül-i nâ-yâb göstermiş

5 Ħayâle almış ol ġonca-femi bu nažmı ŧarĥ etmiş

Bahâr-ı şi‘re ‘Âkif bir gül-i şâd-âb göstermiş

ŦI

51

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Men‘ etdi nažrada meh-i ĥüsni ġubâr-ı ħaŧ

Eyvâh o gül-‘iźâra ĥalel verdi ħâr-ı ħaŧ

2 ‘Azm-i diyâr-ı ŧıfl idicek ġayri ħüsn ü ân

Teşyî‘e geldi cümle śiġâr ü kibâr-ı ħaŧ

3 Hem-çün boġaz-ı gerden-i śâfında ‘âşıķân

Mehtâb ederdi baśdı ĥayıf şâm-ı târ-ı ħaŧ

4 Evvel ben âb-ı rûy verirken diken gibi

Şimdi gözümde bitdi benim bed-şi‘âr-ı ħaŧ

5 Yüz verme böyle der idim ‘Âkif o şûħa sen

Gördüñ ne reng eyledi encâm-ı kâr-ı ħaŧ

391

6 Âyâ ķabûl olur mı eger eyleseñ ‘aŧâ

Bilmem Cenâb-ı Nûri'ye bu yâdgâr-ı ħaŧ

FE

52

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Gülşen laŧîf ü sebz ü çemen feslegen laŧîf

‘İndimde ħaŧŧ-ı yâr velî cümleden latîf

2 Gözden anıñ-çün oldı nihân ol perî-veşim

Ruħlar laŧîf ü mû-miyân u dehen laŧîf

3 Feyż-i nigâh-ı yâr ile cevherlenür sözüm Şemsiñ şu‘â‘ıdır güheri eyleyen laŧîf

4 Nâz-ı leŧâfet ister iseñ ķadd-i yâra baķ

Yoħsa çenâr serv śanevber neden laŧîf

5 ‘Âkif ne nükteler nice sır gördüm anda ben

Ħâl-i mu‘anber imiş ‘iźâr'eyleyen laŧîf

53

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Olma dil-beste-i gîsû ‘Âkif

Mest eder śoñra seni bu ‘Âkif

2 Śu gibi aldı ķarârıñ bilürüm

Bâġda ol ķad-i dil-cû ‘Âkif

392

3 Ķana bilsün mi der âġûş ile

Cism-i dilber bir içim śu ‘Âkif

4 Śavdı başdan seni mânend-i külâh

Şeyħ-zâde dedi yâ hû ‘Âkif

5 Śaķın aldanma döner hem-çü felek

Ŧurmaz ‘ahdinde o meh-rû ‘Âkif

6 Bilürüm bezm-i kibârda birdir

Yâve-gûlar ile ħoş-gû ‘Âkif

7 Seni Hârût-śıfat çâha śalar

Bir gün ol dîdesi câdû ‘Âkif

54

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Eŝer etmez dil-i dildâra bu efġânıma yuf

Dehr seyle veremez dîde-i giryânıma yuf

2 Yaķmadım gitdi bu sûz-ı dil ile hem felegi

Baña yuf âteş-i âh-ı dil-i sûzânıma yuf

3 Ĥayf kim naķş-firîb va‘de-i ferdây ile

Beni ħaŧŧıñda ķodı dehr şu ‘irfânıma yuf

4 Derd-i firķat ile bu biñ elem-i cân-kâha

Bî-hûde eyledigim śabr ile sâmânıma yuf

5 Ķızılırmaġ'ı ŧutup yârimi râm edemedi

Hicr ile dîdelerimden şu aķan ķanıma yuf

393

6 Ne verir âteşe ħârı ne alur gülzârı Şeb ü rûz ‘Âkif o bülbül gibi efġânıma yuf

ĶÂF

55

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Tengdir pek deheniñ noķtadan olmaz tefrîķ

Mû-miyânında ķılı ķırķ yarar etdim tedķîķ

2 Hicr-i gül-rûyuñ ile dilde yanar âteş-vâr

Ķaŧre-i eşk-i gül-âb olmada dedim inbîķ

3 Ķalbe bir târ-ı ferâĥ śıġmaz efendim sensiz

Oldı ķasvetle göñül dîde-i sûzenden żîķ

4 Mûydur ince miyanıñ dedigimde sözümi

Etdi yârân belî öyle deyüp hep taśdîķ

5 Hep getürdi dile sevdâ ħaberiñ dildârıñ

Ne vaķit âhımı etdimse śabâya terfîķ

6 Herkesiñ dûşına ķol atma yeñi dûst diyü

Yaķadan atmaya tâ kim seni bir rind-i ‘atîķ

7 ‘Âkifâ yoķla lebin şimdi ne der etmişdi

Ħaŧ žuhûrına o şûħ bûse-i la‘l-i ta‘lîķ

394

56

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Reng-i ĥüsni ruħ-ı dilberde ķodı şîve-i ‘aşķ

Göñlümi âl ile ol derde ķodı cilve-i ‘aşķ

2 Sâz-ı efkârımı der-beste-i gîsû göricek

Ķadd-i târ-ı emelim perde ķodı cilve-i ‘aşķ

3 ‘Anber-i ħâl-i dil-ârâ ile dûd-ı dilimiñ

Śûret-i ĥâlini micmerde ķodı cilve-i ‘aşķ

4 Gece şebnem neye aġlar bu felekden bilsem

Anı âġûş-ı gül-i terde ķodı cilve-i ‘aşķ

5 Feyż-i esrâr źücâc-ı gül-i śad-pâredir

Nâmı mir’ât-i Sikender'de ķodı cilve-i ‘aşķ

6 Bir bûy-ı serv-i ser-efrâza edüp üftâde

Yârı bâlâda beni yerde ķodı cilve-i ‘aşķ

7 ‘Âkif-i zârı da peyrevlik ile ĥamd olsun Silk-i erbâb-ı süħan-verde ķodı cilve-i ‘aşķ

8 Ne sa‘âdet serime sâye-i Mevlânâ'da

Sikke baħş etdi serâ-perde ķodı cilve-i ‘aşķ

395

57

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Sırr-ı ‘aşķım fem-i cânâna ķodı şîve-i Ĥaķ

Gûyiyâ ķaŧreyi ‘ummâna ķodı şîve-i Ĥaķ

2 Ruħlarından dökilen fażla-i reng ü bûyı

Düşürüp ŧarf-ı gülistâna ķodı şîve-i ‘aşķ

3 Mekr-i ĥâlinden alup cilve-i remz-i dâmı

Âdem'e ‘Adn'a bedel dâne ķodı şîve-i ‘aşķ

4 Ehl-i câhı edicek resm-i ħıredde tertîb

Beni Mecnûn ile yanyana ķodı şîve-i ‘aşķ

5 Degilim çünki o şem‘-i ruħına pervâne

Bu bezimgehde beni yana ķodı şîve-i ‘aşķ

6 Źeyl-i ĥikmetle edüp ehl-i riyâyı mestûr

‘Âkif'i ŧa‘ne-i meydâna ķodı şîve-i ‘aşķ

58

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Murġ-ı ŧab‘ım bâġ-ı dilde bülbül-i gûyâ-yı ‘aşķ

Dâġ-ı reng-â-reng sînemdir gül-i ra‘nâ-yı ‘aşķ

2 ‘Aşķ olsun neş’e-i bezm-i bülend-i ħâśına

Rûĥ-ı ķuds-ı ‘işvedir rindân-ı bî-pervâ-yı ‘aşķ

396

3 Eyledi śaĥrâ-neverd-i Ķays-ı derd-efzâ beni

Ħayret-i reng-i ħayâl-i dîde-i Leylâ-yı ‘aşķ

4 Eylerim pervâz-ı evc-i nâz u istiġnâ-yı ķuds

Bâl olaldan murġ-ı ŧab‘a şeh-per-i ‘Anķa-yı ‘aşķ

5 Ķudsiyân eyler çerâġân gülşen-i nažmımda kim

Oldı ħâmem naħl-ı vâdî-i tecellî-zâ-yı ‘aşķ

6 ‘Aşķdır zâhid sözüm sen bildigiñ buncaķ degil

Nükte-i mevhûm-ı dildir gevheri yek-tâ-yı ‘aşķ

7 Görmez ol Âdem Serendîb-i nedâmet kim ola

Dâne-çîn-i naħl-ı mînû-perver-i Ŧûbâ-yı ‘aşķ

8 Bî-zebân u nuŧķ eder ‘uşşâķa işrâb-ı śafâ Mebĥaŝ-ı rengîn nikât-ı ķulķul-i mînâ-yı ‘aşķ

9 Ķayd yoķ çûn u çirâ nâ-bûd anda bîm ‘adîm

Başķa bir ‘âlemdir ‘Âkif ‘âlem-i bâlâ-yı ‘aşķ

10 Ġarķ-ı âb-ı gevher-i ‘irfân-ı Monlâ'yız ki biz

Ķaŧre gelmez çeşm-i istiġnâmıza deryâ-yı ‘aşķ

397

KEF

59

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Geldi bezme o perî nâz u sitiġnâlanarak

Göñlümi açdı o gül-ruħları zîbâlanarak

2 Ķıl ķalemle ħaŧ-ı nev yazdı berât-ı ĥüsnüñ

Buldı menşûrı şeref ķaşları ŧuġrâlanarak

3 Bezm-i mâtem-gedemiz ‘Adn'a dönerdi bî-şek

Gelse ĥûrî-menişim ķâmeti Ŧûbâlanarak

4 Lücce-i firķate düşdi gibi fülk-i ħâŧır

Verdi ŧûfâna sirişkim velî deryâlanarak

5 Derd-i ġamze iki göz arası ‘aķlım aldı

Kûşe-i çeşm-i füsûnkârını me’vâlanarak

6 O gül-endâm temâşâda çemenzâr içre

Nâleler etmede dil bülbül-i şeydâlanarak

7 Geldi ol şûħ beni etdi perîşân-ħâŧır

Ŧaġılup sünbüli gül-rûya ‘abîr-sâlanarak

8 Buldı kâlâ-yı hüner şimdi revâcıñ ‘Âkif

Nažra-i Ĥażret-i Muħliś ile ŧamġalanarak

398

60

Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün

1 Dîdemden aķan yaş yerine bu demi gördük

Sen görmediñ ol eski demi bu demi gördük

2 Hep rîze elmâs eker yâreme ġamzeñ

Üftâdeye baħş eyledigi merhemi gördük

3 Cevriñi çeken ķuvvet-i bâzû-yı göñüldür

Şeh-nâmede gerçi ķaśaś-ı Rüstem'i gördük

4 Artmaķda seĥergâh demiñ var ise bülbül Güllerle seĥer hem-dem olan şebnemi gördük

5 Sen görmediñ ey ne ‘aceb Ka‘be-i ĥüsnüñ29

Düşdüñ źekan-ı yâra çeh-i zemzemi gördük

6 Güftârına geldiñ meger ey ŧûŧî-i ŧab‘ım

Mir’ât-ı ħayâlinde o sükker-femi gördük

7 Ke'n-naķş ber-âb oldıġını añla cihânıñ

Âb üzredir ‘âlem veted-i muĥkemi gördük

8 Źevķ-i mey ü maĥbûb gibi var mı bir ‘âlem

Sen ey dil-i seyyâĥ gezüp ‘âlemi gördük

9 Ħavf ile uyandıñ gece ey dil ħayır olsun

29 Vz. bozuk.

399

Rü’yâda meger mâr diyü perçemi gördük

10 Bûs eylediñ eliyle leb-i dilberi sâġar

Râz-ı dil-i ‘uşşâķ olan mübhemi gördük

11 Rûĥ vermege baķ ķâlıb-ı eş‘âra ki ‘Âkif

Sen Ĥażret-i Muħliś gibi mu‘ciz-demi gördük

61

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Billûr ħamîresi mi nedir gerdeniñ seniñ

Nûr-ı maĥıż mı bilmem efendim teniñ seniñ

2 Ey mâh-ı ŧal‘at ermedi dest-i niyâzımız

Ber-çîdedir çü zeyl-i felek dâmeniñ seniñ

3 Bûy-ı laŧîf cismiñ ile etmiş imtizâc

Berg-i gül ü semenle mi pîrâheniñ seniñ

4 Tâ böyle ĥûbter büyümüşsüñ śad-âferîn

Ey gül-nihâl nerededir gülşeniñ seniñ

5 ‘Âkif o şûħ dese kimiñ mübtelâsısıñ

Bi'llâh bî-muĥâbâ der idim seniñ seniñ

400

62

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Nûr-ı meh taħmîr olunmuş ŧal‘atıñ olmuş seniñ

Cevr ü nâz âşüftelenmiş ħaśletiñ olmuş seniñ

2 Şâ‘irim ben intiħâb etdim görünce doġrısı

Bir ħayâl-mıśra‘-ı mevzûn ķâmetiñ olmuş seniñ

3 Nice ser-mest olmayım sâķî mey-i la‘liñ ile Cûş-ı mey mevvâc olup keyfiyyetiñ olmuş seniñ

4 Tâ bu rütbe dîn ü dil ħaśmı ümîd cellâdısıñ

Hîç degil Mirrîĥ ile çoķ ülfetiñ olmuş seniñ

63

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Tîrin geçürdüñ ey ķaşı yây üstüħˇâna dek

Kâr etdi üstüħˇâna degil belki câna dek

2 Encüm degildir âteş-i ‘aşķıyla ol mehiñ

Çıķdı şerâr-ı dûd-ı derûn âsmâna dek

3 Bir nev-nihâl-i nâz-ı Ħorâsân'a dil verüp

Ceyħûn-veş ayaġına aķdım revâna dek

4 Bulmaz ġubâr-ı ħâk-i deriñ gibi tûtiyâ

Geşt eyler ise peyk-i ħayâl Iśfahân'a dek

401

5 Vaślıñ zamân-ı ĥaŧŧıña ta‘lîķ eder idiñ

Câna bu ķîl u ķâl nice bir zamâna dek

6 Bu nâz bu girişme bu reftâr ki sen de var

Bir dil-rübâda görmemişimdir bu âna dek

7 ‘Âkif Cenâb-ı Muħliś'e peyrevlik eyleyüp

Erdi ser-i müfâħaretim âsmâna dek

64

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 ‘Aķlımı aldı revişciklerle bir cânânecik

Mest-i bî-hûş etdi göñlüm ol gözi mestânecik

2 Olmasun âzâde cânâ kâkül-i ħam-der-ħamıñ

Nâzikâne eyledim târ-ı nigâhım şânecik

3 Hep saña maħśûśdur ey ŧıfl-ı nâz-ı şîr-ħˇâr

Böyle nâz u şîvecik bâzîçe-i ŧıflânecik

4 Bezm-i hüsnüñden yazıķ ürkütme murġ-ı göñlümi

Ķoy dolansun şem‘-i ruħsârında bir pervânecik

5 Çün ħarâb etdiñ Hülâgû-veş sarây-ı dilleri

Bâri yap göñlüm gibi bir ħâne-i virânecik

6 Hep ħayâl-i ħâliñ eyler ħirmen-i vaślıñ diyü

Çoķ mı ümmîd eyler ise mûr-ı dil bir dânecik

402

7 Çıķ śalın śaĥn-ı çemende ķadd-i dil-cûlarla sen

‘Âkifâ pesdir ġamıñla kûşe-i kâşânecik

8 Ķulzüm-i eş‘ârdan derc eyleyüp buldum yine

Ħâk-i pây-i Muħliś'e taķdîme bir dürdânecik

LÂM

65

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ŧûŧiyim ol yüzi mir’âta desem lâf degil

Fikr-i zülfiyle velî ħâŧırımız śâf degil

2 Etdi ħâmem leb-i dürc-i dür-i dilberden baĥŝ

Ħalķa beźl-i güher etsem bu gün itlâf degil

3 Çekemez cevrini ‘ifrît-meniş aġyârıñ

Ey perî sîne-i ‘âşıķ cebel-i Ķâf degil

4 Şerĥ-i ĥüsnüñde o şûħuñ yine çoķ söz bulduñ

Ŧab‘ıñ ‘Âkif hele dükkânçe-i śaĥĥâf degil

403

66

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Femiñ ‘ulûm-ı ħafâda nikât-zâ-yı ħayâl

Nuķûş-ı ħaŧŧ-ı lebiñ naķş-ı sîm-bâl-i ħayâl

2 Zülâl-i la‘liñ içündür tükenmedi gitdi

Sirişke dîdelerimle bu mâcerâ-yı ħayâl

3 Ħayâl-i mıśra‘-ı mevzûn mıdır ħayâl edemem

Miyân-ı mûyı ise mâverâ-yı cây-ı ħayâl

4 Dehânı noķŧa-i mevhûm-ı sırr-ı ġaybü'l-ġayb

Sevâd-ı ħâli süveydâya reng-sâ-yı ħayâl

5 Vefâsı fenn-i ŧaśavvurda muĥtaśar bir baĥŝ

Cefâsı mebħaŝ-i taśdîķe müntehâ-yı ħayâl

6 Şikâr-ı murġ-ı ma‘anîde evc-i nažm üzre

Per oldı fikretime şeh-per-i Hümâ-yı ħayâl

7 Ġubâr-ı ĥaŧŧ-ı nevi ħâŧıra gelince olur

Cilâ-yı çeşm-i dil ü câna tûtiyâ-yı ħayâl

8 Ķıyâmı mıśra‘-ı ber-cesteniñ terâdüfidir

Miyân ile femi mażmûnları be-câ-yı ħayâl

9 Bu źevķ-baħş ile nažm-ı terim gülistândır

Ĥarîr-i kilk-i hezâr ‘Âkifâ nevâ-yı ħayâl

404

67

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Ey dil o gîsuvân ile ġayri yeter cidâl

Zer-târ-ı zülfi yâra ŧoķundı bu ķîl u ķâl

2 Ol büt-i ... birle baġladı

Da‘vâ-yı śulĥ-ı vaśla velî eyleyüp bir âl

3 Cânâ yeter śabâĥ-ı Nişâbûr gerdeniñ

Ŧıfl-ı dil-i nizârıma gehvâre-i ħayâl

4 Ol ... meclâ dîn ü dil ü cân ħaśmıdır

Çarpar çalar emânetine verme iĥtimâl

5 Lâ ĥavl o çeşm-i sâĥir-i kâfir-nigâhdan

Zünnâr-ı târ nažrasıdır rişte-i đalâl

6 Tesħîr-i mülk-i dîn içün İncîl âyetin

Yazmış o büt ‘ıźârına žann etme ħaŧŧ u ħâl

7 Nažm-ı bülend-i İzzet'e peyrevlik eylemek ‘Âkif hümâ-yı fikretime oldı perr ü bâl

405

68

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Rûze-i hicrden ey mâh-veşim geldi kelâl

Daħı ķurbânıñ olam gelmeye mi ‘îd-i viśâl

2 Gerdiş-i câm iledir revnaķı bezm-i ‘îşiñ

Yoħsa devr etmek ile her meh olur mı Şevvâl

3 Rûzede rind ile imsâk-ı mey etmiş sâķî

Ża‘fdan ra‘şesi vardır ŧut ayaġın elin al

4 Ehl-i dil ħâk ise ķadri yine ‘âlîdir anıñ

‘Aks-i ħûrşîd yere düşse olamaz pây-mâl

5 Ben o nevmîd-i viśâlim ki çıķar ħarf-i firâķ

Muśĥaf-ı rûy-ı dil-ârâdan eger ŧutsam fâl

6 Mû-miyân baħŝini etmekdi raķîb ile ġaraż

Zülf-i yâra doķunup vardı dırâz oldı maķâl

7 Yâd-ı zülf-i siyehiñle gece Ve'l-leyl okurum

Sûre-i nûr oķudum ‘ârıżıñ etdikçe ħayâl

8 Zâhid-i ħarda bu u‘cûbe ķıyâfet var iken

Kim baķar şimdi žuhûr etse de farżâ Deccâl

9 Çökdi bir ŝıķlet ile mindere śûfî ki anı

Olsa da ķaldıramaz âlet-i cerr-i iŝķâl

406

10 Ĥażret-i Muħliś'iñ eş‘ârı leŧâfetde hemân

Dense ‘Âkif yaraşur nehr-i zülâl-i selsâl

69

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Miyân-ı mûyunı śarmaķ ħayâl olursa muĥâl

Şikenc-i zülfi yeridir ħayâl olursa maĥâl

2 O şâh-ı ĥüsnüñ iki ebruvânı ŧuġrâdır

Sevâd-ı ħaŧŧı be-câdır ħayâl olursa miŝâl

3 Gelürse yâda bile zülfi ķîl u ķâl ħâŧır

O târ-ı ŧurresi farżâ ħayâl olursa maķâl

4 Viśâliñ umma degil tevbe tevbe sulŧânım

Saña göñül daħı vermek ħayâl olursa vebâl

5 Degil duħûlı bezimgâha zâhid-i ħuşkuñ O türş-rû-yı ‘abûsı ħayâl olursa kelâl

6 ‘İźâr-ı sâde-i yâra denürse bedr-i kemâl

Žuhûr-ı ħaŧŧ-ı sevâdı ħayâl olursa zevâl

7 Cenâb-ı Muħliś'iñ ‘Âkif bu ŧarz-ı tâze ile

O nažm-ı siĥr-beyânı ħayâl olursa ĥelâl

407

70

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Edâ-yı firķat-ı cânân ħayâl olursa melâl

Śafâ-yı vuślatı ammâ ħayâl olursa muĥâl

2 Žuhûr-ı ħaŧŧ-ı ‘iźârı gelince ħâŧıra âh

Kemâl-i ĥüsn-i cemâli ħayâl olursa zevâl

3 Derûna ‘uķde olur ķîl u ķâl-i bend velî

Amân o mûy miyânı ħayâl olursa ħayâl

4 Ĥayât-ı tâze verir mürde-ķalb-i ‘âşıķına

Meźâķ-ı şerbet-i la‘li ħayâl olursa zülâl

5 Döküldi âb-ı firâķı açıldı lâle-i dâġ

Be-câ degil mi derûnum ħayâl olursa sifâl

6 Gelür mi dîde-i ‘uşşâķa âhuvân-ı Ħıŧâ

Nigâh-ı çeşm-i siyâhı ħayâl olursa ġazâl

7 Denilse tab‘ıma mecmû‘a-i hüner lâyıķ

Bu ŧarz-ı tâzeye Muħliś ħayâl olursa kemâl

408

71

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Derd-i ‘aşķ ile ey âşüfte vü şeydâ bülbül

‘Âleme bir gül içün ben gibi rüsvâ bülbül

2 Getürüp ħâŧıra nâleñ o gül-i zîbâyı

Seĥerî eylediñ ‘aķl u dili yaġma bülbül

3 Ben gibi nâ’il-i vuślat olamazsañ sen de

Etmeden fitneger-i ħâra müdârâ bülbül

4 Ĥasret-i gülle degil etdigi nâle seĥerî

Eyler ‘uşşâķı çemen seyrine iġrâ bülbül

5 Böyle maĥrûm mı ķalurdı o gül-i ra‘nâdan Etmese sırrını göñlüm gibi ifşâ bülbül

6 Nâleler etmek ile çirk-i riyâdan kendiñ

‘Âkif-i zâr gibi etdi mu‘arrâ bülbül

72

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Seĥerde âh u feryâdım saña dem-sâzdır bülbül

Baña nisbetle bu nâle saña pek azdır bülbül

2 Benim murġ-ı dilim gülzârı etmez sen gibi me’vâ

Gül-i ķuds ‘âşıķıdır ol Hümâ-pervâzdır bülbül

409

3 Gül-i maķśûd açılmaz śanma gülzâr-ı cihândır bu

Saña ol ġoncada ser-bestelik hep nâzdır bülbül

4 Seĥerde söyleşürler ķuş dili açmazdan ya‘nî

Rumûz-ı Manŧıķu'ŧ-ŧayr-ı dile hem-râzdır bülbül

5 Ķonar hem dalına hem źevķin eyler gülsitânında

Güle ĥasret geçer ĥâlince bir ŧannâzdır bülbül

6 Nevâsı dil-keşim her naġmesi bir dil-nişînimdir

Sürûr-ı sâz-kâr-ı dille hem âġâzdır bülbül

7 Ne naġme-senc iseñ de ‘Âkif'e peyrev olamazsın

Anıñ güftâr-ı nažmı nuħbe-i i‘câzdır bülbül

MîM

73

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Śafâ-yı bezm-i meyi ben piyâleden bilürüm

Leŧâfet-i çemeni reng-i lâleden bilürüm

2 Ħaŧ-âver olsa da etmem o şûħ ķılca keder

Śafâ-yı tâb-ı ruħ-ı mâhı hâleden bilürüm

3 Kemend-i zülfine ser-rişte-i rübûdeligim

Geceyle eyledigim âh u nâleden bilürüm

410

4 O ġonca-fem açılur mı bir iki çaķmayıcaķ

Güşâyiş-i güli her-dem de jâleden bilürüm

5 Bu ra‘şe-i dil-i pür-ıżŧırâbımı ‘Âkif

Kemâl-i dehşet-i çeşm-i ġazâleden bilürüm

74

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Dûş-ı belâ-yı hicr olurum vuślat istemem

Ĥâżır ‘itâb renc ü keder râĥat istemem

2 Śâķî-i devr-i saġâr-ı keyfim şikest eder

Bir dem bu bezmgâhda ger ‘işret istemem

3 Gözden çıķardı ķaŧre gibi bu felek bizi

Eşk gibi ħâk-sâr olurum rif‘at istemem

4 Eyler bu rûzgâr perîşân ħâŧırım benim

‘Âlemde ben de źerrece cem‘iyyet istemem

5 Ben ol esîr-i ħâlŧa-i derdim ki ‘Âkifâ

Ġam hem-dem-i celîsim olur ülfet istemem

75

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Dehen-i pâkine genc-i dür ü gevher mi desem

Ya leb-â-leb ŧolu bir ĥoķķa-i cevher mi desem

2 Etmedi gitdi saña sûziş-i âhım te’ŝîr

411

Bilmem âhen mi desem ķalbiñe mermer mi desem

3 Nice ta‘bîr edeyim dehşet-i çeşm ü deheniñ

Dest-i cellâdına bir tîġ-ı mücevher mi desem

4 Gül desem olmadı bir şemmesine nâ’il dil

Ben de bilmem ruħuña dürr-i muśavver mi desem

5 Nâzda ķız gibisiñ ŧavrıñ ise şâh-levend

Bilmem oġlan mı desem ben saña duħter mi desem

6 Edemem ŧoġrısı ta‘bîr meger râst gele

Ķadd-i bâlâna seniñ servi mi ‘ar‘ar mı desem

7 Bî-şeker mi ‘acabâ ħâme-i Mes‘ûd ‘Âkif

Nažmı bu leźźet ile ķand-i mükerrer mi desem

76

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Âġûş-ı vaśla aldım o ŧıflı ķucaķladım

Dökdüm öñüne nân-ı niyâzı ufaķladım

2 Śayd etme muĥtemeldir o ŧavşan-ı tâzesin

Dün gece anı gizlice vardım tabaķladım

3 Ey tîr-i ġamze cânıma ķaśd eyleme amân Luŧf et ben anı vuślat-ı cânâna śaķladım

4 Gördüm mürâyî ħamrî müŝelleŝ diyü śatar

Kâfir ĥarâma ĥîle ķatar diyü ĥaķladım

412

5 Bir câm verüp o ġamzesi fettâna dün gece

‘Âkif varup da göz göre fitne ayaķladım

77

Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün

1 Gûş et benim aĥvâl-i perîşânım efendim

Kim söyleyemem biñde birin cânım efendim

2 Çekdim çekecek çille-i hicrânını artıķ

Bir mûr ķadar ķalmadı dermânım benim

3 ‘Avf et a cefâ-pîşe bu kim elde degildir

Dil verdigim ise saña ‘iśyânım efendim

4 Ķâbil degil ey şûħ gerü alması yoħsa

Dil verdigime belki peşîmanım efendim

5 Dûş olma ķuśûr ise eger bende degildir

Dil sevdi seni ķabadı bu ķanım efendim

6 ‘Aynı bir içim śu gibidir cism-i laŧîfiñ

Ķansun mı temâşâña dil ü cânım efendim

7 Žâlim saña dil verdim ise söyle dedim mi

Yaķ cânımı yıķ göñlüm aķıt ķanım efendim

8 ‘Aķl u dil-i sâmânım alup etmediñ inśâf

Ķaldı daħı cân ile bir îmânım efendim

413

9 Dönse Ķızılırmaġ'a firâkıñla ‘aceb mi

Ķan aġlamadan dîde-i giryânım efendim

10 Ey kâfir-i ĥüsn etme müselmâna bu cevri

Śabrım tükenüp ķalmadı amânım efendim

11 Bil ey ķuzucaġım degilim yalñız ‘âşıķ

Hem cân ile ķoç başına ķurbânım efendim

12 ‘Âkif gibi gîsûlarına bend olalı dil

Zihnim ŧaġılup ‘aķl-ı perîşânım efendim

78

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Gel ey cefâ-cû bir gece mihmânım ol benim

Zîrâ ... sîneme gir cânım ol benim

2 Derd-i ħumâr-ı dehrini derdli eyledi

Ey câm bâri sen yüri dermânım ol benim

3 Ey ķadd yâra söyledigim mıśra‘-ı laŧîf

Bâġ-ı nažımda serv-i ħırâmânım ol benim

4 Gel verelim seniñle çemen ĥükmüñ ey güzel

Ben ‘andelîb sen gül-i ħandânım ol benim

414

79

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Âh bir ĥâle giriftâr oldum

Ķara sevdâlara dûçâr oldum

2 Ya‘nî bir mûra bu merdâne göñül

Bend olup ben de şermsâr oldum

3 Pusuda çîde-i yek-dâne içün

Öyle bir dâma düşüp zâr oldum

4 Dil verüp ĥâl-i siyehkârına ben

O şehiñ gerdenine bâr oldum

5 Bir ‘Arab-beççe meger bekler imiş

Gece ħâlî śanup âzâr oldum

6 Bu gün âh etdigime incinmiş

Tevbe tevbe ki günehkâr oldum

7 Ĥâldir ķâle gelür mi ‘Âkif

Âh bir ĥâle giriftâr oldum

415

80

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 İbtidâ keşf-i niķâb eyledigi dem perçem

Baġladı göñlümi zencîr ile muĥkem perçem

2 Bir ucı telli siyâh şâla bürünmüş gördüm

Küşte-i ‘aşķı içün etmede mâtem perçem

3 Rûm'a ser-‘asker olup verdi nižâm-ı ĥüsni

Emr-i aĥkâmda düstûr-ı mükerrem perçem

4 Bir iken müşkil iki oldı göñül neyleyeyim Bizi yaġmaladı hem ħâl-i siyeh hem perçem

5 Dil-i bîçâreme bilsem niye śarķar ķâkül

Anı bend etdi kemend ile maķdem perçem

6 Baġlamış bir ucını her teliniñ cân u dile

Mû-be-mû derd-i dile cânıma maĥrem perçem

7 Ŧarf-ı ruħsârına tel tel ŧaġılınca ‘Âkif

Ħâŧırım etdi perîşân beni sersem perçem

416

81

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ħânemi eylese teşrîf eger cânânım

Belki ta‘žîm içün ķarşu çıķardı cânım

2 Lebiñ emdigini gördükde ķadeĥ sâķîniñ

İçime aķdı gece mey yerine hep ķanım

3 Ĥasret-i ķand-i leb-i la‘l-i nemek-rîziñdir

Söyleden ŧûŧî-i ħoş-ı ŧab‘-ı şeker-efşânım

4 ‘Îddır gel ķoyuna gir ķuzucaġım meleme

İħtirâz eyleme ķoç başıñ içün ķurbânım

5 Ra‘de śanma o mehiñ ĥasret-i dîdârı ile

‘Âkifâ göklere ‘aks etmekdedir efġânım

82

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Dehen-i tengiñe bir nükteli mażmûn bulamam

Ķadd-i bâlâña şebîh mıśra‘-ı mevzûn bulamam

2 Oķusam Muśĥaf-ı ĥüsnüñ dili tesħîr içün

Ħaŧŧ-ı la‘linde eyü Tebbet-i vârûn bulamam

3 Sırr-ı Loķmân'a da ger mažhar olursam cânâ

Dil-i dîvâne gibi ŧurfaca Mecnûn bulamam

417

4 Ser-te-ser ķulzüm-i zeħħârı şinâver olsam

Seniñ incü dişiñ üzre dür-i meknûn bulamam

5 Cüst-cû etsem eger sûķ-ı cihânı ‘Âkif

Çirk-i ma‘śiyyete tevbe gibi śâbûn bulamam

83

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Görüp ben remz-i ħâlin noķŧa-i îhâm ķıyâs etdim

Ħayâl etdikçe rûyın Sûre-i Şems iķtibâs etdim

2 Ben ol Ferhâd-ı nažmım ki ‘arûs-ı reng-i Şîrîn'i

Tutuķ-fermâ-yı źeyl-i nâŧıķamda iltibâs etdim

3 O nevmîdim ki ben bûy-ı ħayâl-i gül-ruħ-ı yârı

Çeküp inbîķ-i dilden ķaŧre-i eşk-i iyâs etdim

4 Düşürdüm ķayd-ı pîç-â-pîç-i fikre zülf-i Leylâ'yı

Ġarîb âvâre oldum Ķays-ı ķudse istînâs etdim

5 Ħayâl-i şevķete maĥrem degildir şâhid-i nažmım

Ĥarîm-i beyt-i dilde bikr-i ma‘nâyı ‘inâs etdim

6 Alup bir nev-zemîn ‘Âkif bu gün semt-i sa‘îdâda

Bu maŧbû‘âne ŧarĥ-ı dil-güşâ-resme esâs etdim

418

84

Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün

1 Dîdârıñ ... ede bir ‘arż etse o mâhım

Eflâka śu‘ûd eyler idi ŧarf-ı külâhım

2 Murġ-ı dili śayd etdi o şehbâz nigâhım

Zâr etdi hümâ-yı felege ‘aks edüp âhım

3 Mir’ât-ı ħayâle daħı alsam o nigârı

Göstermez aña ‘aks eder ol baĥt-ı siyâhım

4 Dildir ŧolaşan zülf-i girih-gîrine cânâ

‘Âkif baña bend oldı diyü alma günâhım

85

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ķîl u ķâli velî ĥall etmedi bir dem perçem

Mû-be-mû etmedi ol ‘uķdeyi muĥkem perçem

2 Dökilüp âteş-i ruħsârına dildârın da

Nice yanmaz ruħ-ı pür-tâbına bilsem perçem

3 Eyleyüp nažm-ı ruħ-ı yârı muŧarraf taħmîs

Oldı eş‘ârı muħayyelde müsellem perçem

4 Devr-i ĥüsninde žuhûr etmez idi bu fitne

Etmese ĥâle eger re’yini munžam perçem

419

5 Yederim ‘âşıķı bir ķılla diyü faħr ederek

Nice teller ŧaķınup olmada ĥurrem perçem

6 Ķaralar giydi şeb-i târ-ı hecirde olalı Rişte-i baĥt-ı siyehkârıma müdġam perçem

7 Ķuyruġın baśma ĥaźer ķıl uyur ejderhâdır

Zîr-i fesde bükülüp yatmış o bir ħam perçem

8 Sâde levĥ-i güzele Sûre-i Ve'l-leyl yazup

Eylemiş ħâl-i ĥurûfâtını mu‘cem perçem

9 Târ-ı gîsûlarıdır śanma dökülmüş ‘Âkif

Genc-i ĥüsnüñ gözedir mâr-ı muŧalsam perçem

10 Sâĥa-i Ĥażret-i Muħliś'de olaldan çârûb

Oldı böyle ser-i ħûbânda mükerrem perçem

86

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 O ŧıfl-ı nâzıñ elinden amân neler çekerim

Dilimde vird ile nâmın şeb ü seĥer çekerim

2 Ħayâl-i zülfüñ ucından seniñ efendicigim

Şikâyet olmasun ammâ ne çilleler çekerim

3 Rıża verir mi ‘aceb bilse ol şeh-i nâzım

Raķîb-i kelbin elinden nice keder çekerim

420

4 İlişdi kâküline şâne-veş göñül göricek

Ħumâr-ı ye’se düşüp ħaylî ded-i ser çekerim

5 Egerçi cevrini yoķ çekmedik o ŧıfl-ı teriñ

Velî cefâsını ben cümleden beter çekerim

6 O şâha söyle śabâ raĥm edüp bu bendesine

Çerâġ eylesün artıķ amân yeter çekerim

7 Ne çâre ĥükmine râżıyuz ‘Âkifâ o şehiñ

Ķaderde çün ne gelür ise ħayr ü şer çekerim

87

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Düşdüm şikenc-i ŧurre-i ŧarâra uġradım

Bilmezlik ile câygeh-i mâra uġradım

2 Nev-ħîz-i ĥaŧŧ-ı küfri görünmez belâ imiş

Şeb-ħûn olup kemîngeh-i küffâra uġradım

3 Verdim nuķûd-ı ‘aķl u dili aldım ‘aşķını

Bu kârhânede de yamân kâra uġradım

4 Derdâ ki düşdi dil ķara sevdâlara seĥer Uydum nesîme zülf-i siyehkâra uġradım

5 Yaġmaya verdi varımı gîsû vü çeşm ü ĥâl

Ġaretger-i mu‘asker-i Tâtâr'a uġradım

421

6 Çekdim ayâġı mey-gededen ĥürmet eyleyüp

Dün yabça yabça ħâne-i ħammâra uġradım

7 ‘Âkif Cenâb-ı Muħliś olaldan feyż-resim

Gencîne-i cevâhir-i eş‘âra uġradım

88

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Gül-i bî-ħârı gülşende ruħ-ı cânâna beñzetdim

Yoġ ise lâyıķ-ı vech-i şebeh cânâ ne beñzetdim

2 Gezüp ma‘mûre-i dehri dil-i vîrâna beñzetdim

Ħarâbâta nažar etdikde âbâdâna beñzetdim

3 Telâtum-rîz-i ħayret mevc-ħîz-i derd ü ķasvetdir

Bu cezr ü medd-i ġamla ħâŧırım ‘ummâna beñzetdim

4 Çeşim kâfir zülüf kâfir şi‘âr u ħâl ü ħaŧ kâfir

O kâfir beççeniñ ĥüsnin Firengistân'a beñzetdim

5 Girer her renge de bir reng vermez ol büt-i tersâ

Nüķûş-ı pür-ĥüsünüñ ben nigâristâna beñzetdim

6 Cenâb-ı Muħliś'iñ nažmı ne ma‘nîdâr olur ‘Âkif

Ki her beyt-i ġarrâsını bir dîvâna beñzetdim

422

89

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Naķş-ı her encüm şerâr-ı dûd-ı âhdır benim

Reng-i ebr ‘aks-i şeb-i baĥt-ı siyâhımdır benim

2 Hem-çü ŧıfl-ı bî-nevâ ġalŧîde-kâr-ı ġurbetim

Śubĥ-ı Nîşâbûr mehd-i ħˇâbgâhımdır benim

3 Etdi ol şeh mülkini vîrân kim göñlümdür ol

Gerçi bir žâlimdir ammâ pâdşâhımdır benim

4 Hep śabâ śanma perîşân eyleyen gîsûlarıñ

Nâzikâne şâne zer-târ-ı nigâhımdır benim

5 Şerĥalar zencîr-i firķat şeklin urmuş sînede

Dâġ-ı ĥasret şîve-i ĥâl-i siyâhımdır benim

6 Ħˇâce-i bâzâr-ı ‘aşķım kârbânım nâledir Tengî-i vâdî-i firķat şâh-râhımdır benim

7 Ben o Ķays-ı yek-vücûd-ı Leylî-i hicrim ki bu

Müdde‘âma ħûn-ı dil ‘âdil güvâhımdır benim

8 Şâh-ı mülk-i ħayretim olmaz ħıred hem-pâ baña

Kûs-ı enînim ceyş-i derd ü ġam sipâhımdır benim

9 Ey büt-i nâžım seniñ ħayrân-ı çeşm-i mestiñim

Müdde‘âma ebruvân iki güvâhımdır benim

423

10 Farķ olunsun ħˇâce-i bâzâr-ı ‘aşķıñ geldigi

Kârbânım etsün ‘azm evvelki âhımdır benim

11 Neyleyim ben bende-i pîrim cihânıñ şâhlıġın

Serde tâc-ı ibtihâc ‘Âkif külâhımdır benim

90

VE LEHÛ

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ĥamdü li'llâh ni‘am-perver-i Mevlânâ'yım

Kimseye ķul degilim çâker-i Mevlânâ'yım

2 Çoķ mı câm-ı Cemi nûş eylemege ‘âr etsem

Ben śaķaldaş-ı sükân-ı der-i Mevlânâ'yım

3 Ħâtem-i Ŧayy'a śatar ŧab‘-ı ġınâm istiġnâ

Bendegânân-ı kerem-güster-i Mevlânâ'yım

4 Sikke-pûşum baña yâ hû ne gerek žıll-ı hümâ

Sâyedâr-ı şeref-i sipher-i Mevlânâ'yım

5 Ħalķa beźl-i güher etsem degil itlâf ‘Âkif

Mâlik-i genc-i dür ü gevher-i Mevlânâ'yım

424

91

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Yaķdı âteşlere sînem bir âteş-pâre benim

Döndi yanġın yerine sûziş-i ‘aşķ ile tenim

2 Âb-ı luŧf ile dile soñra śular sepsün de

Ķâ’ilim çignese ħâkister-i zâr-ı bedenim

3 Seng-i cevr ile yeter yaķdıñ a žâlim ķalbim

Bârî öldürmege ķaśd eyleme ey dil-şikenim

4 Raĥm eder mi ‘aceb ‘arż etsem o şâh-ı ħûnî

Zaĥm-ı ġamze ile ħûn-âlûde olan pîrehenim

5 Rûzgârım bu revişle geçecek pîrâne

Kim ħazân oldı bahâr olmadan ‘Âkif çemenim

NÛN

92

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Uyandı ra‘d ħˇabında enîn-i cângâhımdan

Ŧutuşdı dâmen-i berk ol şerâr-ı dûd-ı âhımdan

2 Ħayâl etdikçe gül-ruħsâr-ı gîsûdâr-ı dildârı

Ne ter güller ne sünbüller biter ŧarĥ-ı nigâhımdan

425

3 Ġubâr-ı ħaŧŧ-ı la‘li sürme-sâz-ı ħayret olmuşdur

Bu gün leb-besteyim lâlım ki söz çıķmaz şifâhımdan

4 Ben ol nâ-yâb çeşm-i Ķâf-ı nažm-ı iştihârım kim

Uçar hep murġ-ı ‘Anķâ-yı ma‘ânî lânegâhımdan

5 O nevmîdim ki alsam yârı mir’ât-ı ħayâle âh

Olur bir jeng ‘aks-i ‘ârıż-ı baĥt-ı siyâhımdan

6 Dıraħş-ı reng-i nažmım bir şeb-i mehtâbdır ‘Âkif

Odur berk-encüm-i ma‘nî ħayâl-i ĥüsn-i mâhımdan

93

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ĥaźer etmez mi felek nâle vü efġânımdan

Ki ayırdı beni cânım gibi cânânımdan

2 Sâĥa-i dilde bitürmez ise naħl-ı emeli El yurum ben de bu seylâbe-i nâlânımdan

3 Seyle vermezse sirişkim melevân-ı dehri

Ne biter mezra‘a-i dîde-i giryânımdan

4 Pençe-i ķahrını ķırmazsa eger rûz-ı ĥaşr

Ŧutasıñ sen de felek çâk-i girîbânımdan

5 İntikâm almaz isem rûz-ı şâdî ey gerdûn

Ne olur ĥâśıl-ı śabr u dil-i sâmânımdan

6 Âteşe vermez ise źeyl-i sipihri ne biter

Âteşîn-mezra‘a-i ħâŧır-ı sûzânımdan

426

7 Âteşe yaķmaz ise źeyl-i sipihr-i dûnı

Śoġurum ŧoġrısı ‘Âkif dil-i sûzânımdan

94

1. dize Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

2. dize Mef‘ûlü fâ‘ilâtün mef‘ûlü fâ‘ilâtün

1 Ŧaķ oldı ŧâķatim benim aĥbâb istemeden30

Biryâna döndüm âteş-i tâb istemeden

2 Bir kerre gizli örselemişdim o şûħı ben

Eyler felek o şîvemi işrâb istemeden

3 Ġalŧîdekâr o merdüm-i feyfâ-yı miĥnetim

Žâhir olur nümûne-i pür-tâb istemeden

4 Şimdi o şûħı görmege rü’yâda ķâ’ilim

Girmez velîk gözlerime ħˇâb istemeden

5 ‘Âkif zülâl-i la‘l-i güzel âteşîn gerek

Olmaz şitâda nûş-ı mey-i nâb istemeden

30 Bu mısraın vezni “Mef ‘ûlü fâ‘ilâtün mef‘ûlü fâ‘ilâtün”dür.

427

95

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Meger incinmiş ol cânâna ķarşu bir gün âhımdan

Nedir bu çekdigim yâ Rab benim kendi günâhımdan

2 Şerâr-ı âhım evvel gitsün ‘azm-i yârdır ķaśdım

Śavulsun ħâr u ħâşâk-i ġamâyim şâh-râhımdan

3 Perîşân oldı diķķat eyleyince zülf-i cânâna

Meger kim şâne-veş bîzârdır târ-ı nigâhımdan

4 O Ķays-ı deşt-i bî-mâ-yı şeb-i târîk-i hicrim kim

Sevâd-ı zülf-i Leylâ reng alur dûd-ı siyâhımdan

5 O śaĥrâ-yı semender-zâ-yı âteşdir vücûdum kim Sipend-âzürde dü-tâb-ı şerer-pâş-ı giyâhımdan

6 ...31

Şafaķ berçîde-dâmân oldı âh-ı śubĥgâhımdan

96

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Erişdi ħâŧır-ı bîzârıma gezend-süĥan

O şûħa söyledigi-çün bir iki bend süħan

31 Bu mısra Divan'da yazılı değildir.

428

2 Bu gün maķâle dırâz oldı ķîl u ķâl uzadı

Gece dedigim içün zülf-i yâra çend süħan

3 Ne siĥr-i ... riştedâr-ı nažmım ki

Gülû-yı ĥâside olmaķdadır kemend süħan

4 Dehânına dedigim nažmı oķur idi o yâr

Ne ħoş yaraşur o ŧûŧî-zebâna ķand süĥan

5 Pesend eder sözümi gûş eden ‘umûm üzere

Saña mı ħâśdır ‘Âkif bu dil-pesend süħan

97

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Etdi efgende beni bir pâdşâ-yı nev-zemîn

Kişver-i ĥüsninde bende Bayķarâ-yı nev-zemîn

2 Midĥat-ı dildâr buldum vâdî-i eş‘ârda

Ĥüsn-i reftârı gibi bir ħoş-edâ-yı nev-zemîn

3 Ben o taĥrîr-i mażâmîn Zâl-i Ĥasân-ŧînetim

Ŧab‘ıma maħśûś nažm-ı bî-bahâ-yı nev-zemîn

4 Fâris-i meydân-ı nažmım kimse olmaz hem-‘inân

Almaz esb-i ħâmemi teng-i ķażâ-yı nev-zemîn

5 Kenz-i maħfî'dir ma‘ârif ben anıñ gencûrıyım

Bulmuşum ol gence bir râh-ı śapâ-yı nev-zemîn

6 Âb-ı ĥayvân-ı hüner nûş eyledim žulmâtda

Şu‘le-i idrâkim oldı reh-nümâ-yı nev-zemîn

429

7 Mîve-i vaślıñ baña ‘arż eyler aġyâra śunar

Yâr bulmuş şimdi bir böyle cefâ-yı nev-zemîn

8 Ĥażret-i Muħliś Yûsuf Paşa-yı vaśśâf-menķabet

Nažm ü neŝr ile odur kişver-güşâ-yı nev-zemîn

9 Öyle düstûr-ı mükerrem ki denilmiş nâmına

Mülket-i eş‘ârda fermân-revâ-yı nev-zemîn

10 Öyle Ĥaydar-śavlet ü ġâzî-i nâm-âver kim ol

Açdı küffâra nice dürlü veġâ-yı nev-zemîn

11 Śâĥib-i seyf ü ķalem hem źü'l-‘aŧâyâ ve'l-kerem

Âśaf-ı Dârâ-ĥaşem śâĥib-livâ-yı nev-zemîn

12 Çün veliyy-i ni‘metiñdir ol vezîr-i bî-nažîr

‘Âkifâ lâzım aña ġayr-ı du‘â-yı nev-zemîn

13 Dâ’imâ etsün mu‘ammer devlet ü iķbâl ile

Ĥażret-i Allâh ķaśr-ı dil-güşâ-yı nev-zemîn

98

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Daġıdınca zülf-i cânânı hevâ-yı nev-zemîn Sünbül-i ŧab‘ım küşâd etdi śabâ-yı nev-zemîn

2 Ŧayy eder leĥmü'l-baśarda Edhem-i ŧab‘ım eger

‘Âlem-i ġayb-ı hüner olsa verâ-yı nev-zemîn

430

3 Ben o üstâd-ı ĥikem-âmûz-ı nažmım Oķladis

Benden ögrensün gelüp coġrâfyâ-yı nev-zemîn

4 Kişver-i nažma edince ceyş-i endîşem hücûm

Kilk-i ħoş-reftârım olur reh-nümâ-yı nev-zemîn

5 Ben o düstûr-i mażâmînim ki kilk-i ma‘rifet

Yazmış menşûruma śâĥib-livâ-yı nev-zemîn

6 Seyf-i ħâmem ile tesħîr eyledim şimdi benim

Ħıŧŧa-i eş‘ârda fermân-revâ-yı nev-zemîn

7 Mülket-i eş‘ârı tesħîr eyleyüp Dârâ-miŝâl

Ħüsrev-i ŧab‘ıñ mı Muħliś pâdşâ-yı nev-zemîn

99

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Mihr-i ruħsârıñ şehâ pertev-fezâ-yı nev-zemîn

Âb ü tâbıñ bâ‘iŝ-i neşv ü nemâ-yı nev-zemîn

2 Tîşe-i śan‘at olup ġamzeñ yed-i tesħîre âh

Ravża-i sînemde ŧarĥ etmekde câ-yı nev-zemîn

3 Dâġ-ı hicriñle ne lâyıķ lâlezâr olmaķ göñül

Seyr-i gül-rûyuñla gülşen-sarâ-yı nev-zemîn

4 Genc-i ĥüsne perçemiñ bir mâh-ı muŧalsam anda dil

Maġribî-veş olmada daħme-güşâ-yı nev-zemîn

431

5 Vaķti geçmiş dilberiñ inkâr olunmaz ķıymeti

Gösterir cânlar deger başķa edâ-yı nev-zemîn

6 Eskiden etdikleri eŧvâra zîver-bend olup

Nev-edâlar ‘arż eder eyler cefâ-yı nev-zemîn

7 Ĥażret-i Mîr-i Selâm'a böyle peyrevlik Necîb

Ħâric-i ĥaddiñ iken žannım berâ-yı nev-zemîn

100

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ebruvânıñ şâh-beyt-i cân-fezâ-yı nev-zemîn

Ķâmetiñ bir mıśra‘-ı mevzûn-edâ-yı nev-zemîn

2 Gerçi ħaylî nükteverdir şîve-i ġamzeñ velî

Görmedim çeşmiñ velî śihr-âzmâ-yı nev-zemîn

3 Misk-i Rûmî'den mücessemdir desem her mûyını

Nisbetinde ķorķarım vardır Ħaŧâ-yı nev-zemîn

4 ‘Aks-i la‘liñ sîne-i śâfında görsün her seĥer

İsteyen seyr-i gül-i ħâŧır-güşâ-yı nev-zemîn

5 Âteşîn ruħsârınıñ bilmem şerâr-ı nârımı

Meh-cebîniñ üzre ĥâl-i dil-rübâ-yı nev-zemîn

6 Zülf ü müjgânıñ unutdursa ‘aceb mi ‘âşıķa

432

Gird-i la‘linde o ħaŧŧ-ı müşk-bâ-yı nev-zemîn

7 Gül gibi rengîn olursa câyıdır Meşhûriyâ

Vaśf-ı la‘linde bu nažm-ı dil-güşâ-yı nev-zemîn

101

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ŧal‘atıñ tâbiş-nümâ-yı müntehâ-yı nev-zemîn

Pertev-i rûyuñ fürûġ-efzâ-yı câ-yı nev-zemîn

2 Âteşîn-fâm-ı fer-i ruħsârıñ olmuş žâhiren

Meş‘al-efrûz-ı şebistân-ı cefâ-yı nev-zemîn

3 Hep musaħħardır cüyûş-ı ĥüsn ü ân-ı dilbere

Ser-te-ser ma‘mûre-i mülk-i verâ-yı nev-zemîn

4 Başķadır ŧavr-ı ħırâm uymaz bu yer ħûbânına

Cân-fezâ bir nev-edâdır dil-rübâ-yı nev-zemîn

5 Bir işâret var ser-i ebrû-yı dilberde ‘aceb

Oldıġını îmâ eyler reh-nümâ-yı nev-zemîn

6 Olmada imdâd-ı şevķ-i Ĥażret-i üstâd-ı kül

Şeh-süvâr-ı fikretim kişver-küşâ-yı nev-zemîn

7 Tîşe-i endîşe-i ŧab‘ım eder Ĥâmî bu gün Nev-zemîn-i ma‘nîde ŧarĥ-ı binâ-yı nev-zemîn

433

102

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Şîve-i ĥüsnüñ ‘aceb ĥâlet-fezâ-yı nev-zemîn

‘Âlem-i ‘aşķıñda var başķa śafâ-yı nev-zemîn

2 Oldı bir pertevle mir’ât-ı ruħ-ı tâb-âveriñ

‘Âşıķa âyîne-i ‘âlem-nümâ-yı nev-zemîn

3 Bu gidişle kişver-i dilde muķarrer olması

‘Âkibet Tâtâr-ı ġamzeñ fitne-zâ-yı nev-zemîn

4 Var vefâya ba‘żı meyli cünbişinden añladım

Gerçi îmâ etmede ŧavr-ı cefâ-yı nev-zemîn

5 Nev-edâ ŧavr-ı ħırâm-ı dil-keşin îmâ eder

Oldıġıñ remziyle şûħ-ı dil-rübâ-yı nev-zemîn

6 Verdi teşvîķ-i Cenâb-ı Ĥâmî-i üstâd-ı kül

Ŧab‘ıma bu resme bir şevķ-ı edâ-yı nev-zemîn

7 Şeh-süvâr-ı ‘arśa-i nažmım bu gün Râsim hele

Eşheb-i ŧab‘ıma teng oldı ķażâ-yı nev-zemîn

434

VÂV

103

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 ‘Aşķ ile âvâreleriz sû-be-sû

Böyle olunca gideriz sû-be-sû

2 Bâdeye peymûde-i ĥayret biziz

Râh-neverd ķadarız sû-be-sû

3 Zülf ile zencîr be-gerden gezer

Ŧurfaca dîvaneleriz sû-be-sû

4 Südlice'ye ‘azm ile bir şîr-ħˇâr

Ŧıfl ile şîr ü şekeriz sû-be-sû

5 Zaĥm-ı dil-i ĥâside nažm ile biz

Rîze-i elmâs ekeriz sû-be-sû

6 Pençeleşüp cevr ile döndükçe biz Şîr-i felekle döneriz sû-be-sû

7 Sâde-rûĥ-ı yâr gibi ‘Âkifâ

Böyle ġazel nažm ederiz sû-be-sû

435

104

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Śanmañ fesâne-i Cem'i işrâb eder sebû

Rindânı maĥrem ‘ad ile derdin döker sebû

2 Rind-i žarîf sâġar ile el bir eyleyüp

Ķoynından aldı duħt-ı rezi bî-ħaber sebû

3 Meclisde fitneler mi ayaķlandırır ‘aceb

Bilmem ķulaġ-ı câma egilmiş ne der sebû

4 Vermiş havâya fülk-i dilin bâdbân-ı ĥabâb

Âyâ ne ‘aķla yelken eder de gezer sebû

5 Bintü'l-‘ineble duħt-ı rezi izdivâc eder

Hemşîre ĥürmetin ne bilür sürħ-ser sebû

6 Biz ķâ’iliz ayaġına ol ne naĥît olur

Kim dest-i nâz-ı sâķîyi her dem öper sebû

7 Vermiş şarâb câma çeküp duħter-i rezi

Bir âl edüp de ķoynuna almaķ diler sebû

8 Her hem-dem ü celîsi olan ķanın içmede

Vermez yine ħulûśına ķaŧre keder sebû

9 Ķanın içine aķıdacaķ fitne-cû imiş

Bilmez hemân baśar ayaġın ħayr ü şer sebû

436

10 Söyletdi ķulķula gece sâķî ĥikâyetin

Ŧolmuş meger o derd ile benden beter sebû

11 Dergâh-ı luŧf-ı Ĥażret-i Muħliś'de ŝâbit ol

Gezme göñül öte beri çün der-be-der sebû

12 Dîdem gibi ŧolar boşalur gerçi ‘Âkifâ

Sûd eyler etmez eşk-i terim-veş żarar sebû

105

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Tenşîŧ-i ķalbe mâh-liķâlar edinmeli

Geldi ķapuya ża‘f ‘aśâlar edinmeli

2 Mümkin midir ki ehl-i dil âzâde-ser ola Zülfe düşüp de başa belâlar edinmeli

3 Oķ gibi śaplanup ol şûħ-ı kemân-keşe

Şaśŧı gözleyüp ķaşı yâlar edinmeli

4 Dârü'ş-şifâya düşmelü ey dil bahârdır

Dâ’-i cünûna anda devâlar edinmeli

5 Giryân gerekdir dîdeleri baġrı yanıġıñ

‘Âkif ĥarîķa çünki saķâlar edinmeli

437

HE

106

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Her ne dem ki leb-i cânâne gelür ħâŧırıma

Nažm-ı cân-baħş-ı Mesîĥâ ne gelür ħâŧırıma

2 Tâb-ı ĥüsni dili yaķdıķça şeb-i hicrinde

Sûziş-i şem‘le pervâne gelür ħâŧırıma

3 Ruħ-ı rengîniñe diķķatle nigâh etdikçe

Bilse ol şûħ-ı dil-ârâ ne gelür ħâŧırıma

4 Var iken dilde mey-i la‘l-i dehân-ı feyiż

Ne şarâb ne de peyemâne gelür ħâŧırıma

5 Ey ķadeĥ yoķla leb-i nâzını śor sâķîden

Çünki gelmez yanıma yâ ne gelür ħâŧırıma

6 Âb ile bâdeyi âmîħte ķılsaķ sâķî

Şöyle ‘îş-i ĥaķîmâne gelür ħâŧırıma

7 Vaśfıñ etdikçe belâ-ķadd o serkeş güzelin

Böyle mażmûn-ı levendâne gelür ħâŧırıma

8 Beydaķ-ı ĥâl-i ruħuñ ķapmaġa şâhım bilseñ

Nice manśûbe-i ferzâne gelür ħâŧırıma

9 Ne vaķit ĥâlet-i Mecnûn'ı ħayâl eyler isem

438

‘Âkifâ bu dil-i dîvâne gelür ħâŧırıma

10 Ey veliyyü'n-ni‘am devlet ü iķbâliñ içün32

Nice da‘vât-ı ħulûśâne gelür ħâŧırıma

11 Var mıdır yoħsa ħayâlim mi efendim bilmem Ya‘nî bir va‘d-i kerîmâne gelür ħâŧırıma

107

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Ey çeşm-i mest bir nigeh et aġlayanlara

Sîħ-ı ġamıñla laħt-ı ciger daġlayanlara

2 Gel gidelim de gör daħı cûşân degil midir

Bir baķ sirişk-i çeşmime bir çaġlayanlara

3 Bilmez mi kim esâs-ı ĥüsün bir ķıl üzredir

Taĥsînler o nev-ħaŧa dil baġlayanlara

4 Tûfân olursa da görinür sâĥil-i necât

Fülk-i dil-i tevekkül ile baġlayanlara

5 Bir śaġ sözin alup o solaķ şûħuñ âferîn

Kârın çürütmeden işini śaġlayanlara

6 Vaśıfdan isti‘ânedir ‘Âkif ehemm olan

Âb-ı hünerle tîġ-ı zebân zaġlayanlara

32 Vz. bozuk.

439

108

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ey lebi ġonca ruħ-ı âliñdir ‘aks etmiş güle

Eylemiş te’ŝîr reng-i ħâl-i rûyuñ fülfüle

2 Śanma ra‘d ey mâh-ı evc-i ân hicriñle seniñ

‘Aks-i âhımdır veren âfâķa öyle ġulġule

3 Seyr edince ĥâlimiz gülşendeki ġonca-dehen

Söyledi açmazdan ġonca güle gül bülbüle

4 Ŧâķ-ı ebrû śaff-ı müfgânıñla etmiş ittiĥâd

Şöyle bir vech ile gûyâ muttaśıldır bel bele

5 Bî-hüner rif‘at bulur ehl-i kemâl âşüfte-ĥâl

Şaķķ ile birdir cihân eyler teveccüh zelzele

6 Sen sebû isterse ŧut ķarnında dökme derdini

Dûħt-ı rez keyfiyyetin söyletdi sâġar ġulġule

7 Eyledikçe ‘azm-i peyrevlik Cenâb-ı Muħliś'e

Ħâmem ‘Âkif döndi meydân-ı hünerde Düldül'e

440

109

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Her śubĥ u şâm nâle ederdik zamân ile Bir bî-vefâyı ya‘nî severdik zamân ile

2 Düşdük sevâd-ı ħâl ü haŧıñ güft ü gûsına

Çoķ ķîl u ķâli gece geçirdik zamân ile

3 Ħâr-ı siyâh ķaplamış eŧrâf-ı la‘lini

O gülistânda ġonca dürerdik zamân ile

4 Elbet bu âftâb-ı kemâliñ zevâli var

Bil ķadr-i devr-i ĥüsnüñi derdik zamân ile

5 Oldı zebân-ı ‘aşķa fesâne cünûnumuz

Kim ser-güźeşt-i Ķays'a gülerdik zamân ile

6 Bir nîm-nigâh-ı çeşmine yoķ ŧâķat-ı nažar

Seyr-i Bebek'de ħoş gecelerdik zamân ile

7 El çekdi yâr şimdi ħumârıñ çeker göñül

‘Âkif ayâġ-ı bâde çekerdik zamân ile

441

110

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Bir edâ-yı tâze vardır miknet-i eş‘ârda

Şîve-i ârâm-ı dilber gibidir reftârda

2 Nažm-ı ħoş ibhâm u işbâ‘ ile şîrîn-ter gerek

Görmediñ mi leźźet-i küffârı la‘l-i yârda

3 Anasız bir tâzedir gûyâ ki nažm-ı sâde-rû

Ma‘nî-i reng ü nikât-ı ħûb gerek güftârda

4 Zîb-i mînâ-yı nažar olmaķ ne ķâbil her süħan

Güldeki reng ü leŧâfet var mı her ezhârda

5 Şâh-râh-ı müstaķîm-i Mevlevî'den dönmezem

Pây-ı pergâr-ı ŝebâtım merkez-i iķrârda

6 ‘Âkifâ nâ-refte bir râh-ı śapâ buldum bu gün

Cüst-cû-yı nažm ederken vâdî-i efkârda

111

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Bâġda giydi bu gün bir yeñi ħil‘at ġonca

Buldı şerîf-i bahâr ile leŧâfet ġonca

2 Ŧaķunup ħˇâceligi gül varaķ üzre eyler

Çemen eŧfâline ta‘lîm-i kitâbet ġonca

442

3 İşte çıķdı ķızlayın ben saña söylerdim hep Pek açılma gider evvelki şerâfet ġonca

4 Rûzgârın bu gün efsâne vü taĥrîķiyle

Bülbüle śaldı başın eyledi ĥiddet ġonca

5 Al eteklikle çıķup bezm-i çemende raķśa

Neş’elenmiş mey-i şebnemle be-ġâyet ġonca

6 ‘Âkifâ zâr u enîni ķo o gül gûş etmez

Eylemez bülbülüñ efġânına raġbet ġonca

112

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ben kime śayd olam ol dîde-i âhû yerine

Neyi miĥrâb edeyim kûşe-i ebrû yerine

2 Bâġ-ı seyrinde o nev-reste nihâli göricek

Bî-ķarâr oldı göñül aķdı hemân śu yerine

3 Ŧaşlar ile ķo beni dögsün o şûħ-ı ‘aŧŧâr

Baġlasam sînemi tek keff-i terâzû yerine

4 Rûĥ yoķ câźibe nâ-bûd yüzi pür-lekke

Aya ne yüzle nigâh edem o meh-rû yerine

5 Nîl-veş ŧurmayup ‘Âkif yine aķsun göñül

Bir içim śu gibi ol ķamet-i dil-cû yerine

443

6 Göñlümi gördüm o şûħ ķâküline bend etmiş

Baġlamış ol dil-i dîvâneyi uślu yerine

7 Şi‘r-i Vâśıf bedel-i sükker olursa Müştâķ

Bezm-i eş‘ârda geçmez mi bu ŧurşu yerine

113

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ma‘den-i esrâr ü ĥâlât-ı kerâmetdir külâh

Pûte-i iksîr-i âŝâr-ı hidâyetdir külâh

2 Bâ‘iŝ-i ‘izz ü śafâ vü râĥat-ı dâreyndir

Münkirân öyle ķıyâs eyler ki ŝıķletdir külâh

3 Berzaħ-ı mekr-i Züleyĥâ-yı sipihr-i dûndan

Yûsuf-ı müsterşide çâh-ı selâmetdir külâh

4 Mülket-i faķr ü sitiġnâ vü fenâya şâhdır

Re’s-i faħr-ı Mevlevî'de tâc-ı devletdir külâh

5 Dûst semtin eylese seyrân ‘aceb mi ‘Âkifâ Dûr-bîn-i merdüm-i ehl-i baśîretdir külâh

6 Ĥażret-i Mollâ-yı Rûm'a baş açıķ bir bendeyiz

Śûretâ serde ‘azîzim bir ‘alâmetdir külâh

444

114

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Bir civânıñ dil kiriş oldı kemân ebrûsına

Pek ķapıldım hem o çevgân-ı ħam-ı gîsûsına

2 Bâġda serv-i sehî mânendi reftârıñ görüp

Aķdı dil śular gibi ol ķamet-i dil-cûsına

3 Her nigâhı Tebbet-i vârûn oķur Hârût-veş

Dil musaħħar olmasun mı dîde-i câdûsına

4 Hîç gulüvv-i kelbe şîr-i merd eyler mi nigâh

Merd iseñ sen de ĥasûduñ baķma güft-gûsına

5 Dâ’imâ saħt-ı kemânı cevr-i dildârı çeker

‘Âkif'iñ śad-âferîn şol ķuvvet-i bâzûsına

115

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Ol hilâl ķaşıñ görüp bayrâm geldi ħâŧıra

Ya‘nî ķurbân oldıġım eyyâm geldi ħâŧıra

2 Ħaŧŧ ta‘lîķ etdügin va‘d-i vefâ yâdında mı

Ben unutmuşdum hele aħşâm geldi ħâŧıra

3 Güft-gû-yı bülbüli gülle çemende seyr edüp

Bezm-i yâr ile geçen hengâm geldi ħâŧıra

445

4 Nâ-gehân dûş oldı çeşmim zülf-i ‘anber-bûlara

Bir libâs-ı sâġar-ı gül-fâm geldi ħâŧıra

5 Ŧûŧî-i ŧab‘-ı ‘azîzi nâz ile söyletmege

Bu ġazel ŧarzı şeker-bâdâm geldi ħâŧıra

116

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ayaķ ayaķ der-i meyħâneye vardım bu gece

O bütüñ de’b ile ķandîlin uyardım bu gece

2 Muĥtemel görme bu günler o melek-sîmâyı

Gehî pür-şevķ ħayâl ile uçardım bu gece

3 Gece śardıysa eĥibbâ o miyân-ı mûyı Ben de destâr-ı perîşânımı śardım bu gece

4 Źevķ-i vaĥdânî-i vaĥdetle gidüp kendimden

Kendimi ħayret ile kendim arardım bu gece

5 Ķara sevdâya perîşânlıġa müjde ‘Âkif

Zülf-i dildârı menâmımda ŧarardım bu gece

446

117

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 ‘Âķibet etdiñ esîr bendeni gîsûlar ile

Baġladıñ bu ne siĥirdir dilimi mûlar ile

2 Nice bîçâreyi śaĥrâlara śaldıñ ‘acabâ

Âh ol sürmelice dîde-i âhûlar ile

3 Ķoķıdır illere gül-ruħlarını ol žâlim

Beni aldar göricek âl ile şu bûlar ile

4 Seni kim görse ‘aceb âşüfte vü zâr olmaz

A perî-peyker-i nâzım bu melek ĥûlar ile

5 Nev-nihâlim aķayım pâyına śular gibi ben

Çıķ śalıñ sen çemene ol ķad-i dil-cûlar ile

6 Göñlüm ol zülf-i ‘abîr-bûdadır ‘Âkif doġrı

Ħoş degil başım o gülzârdaki şebbûlar ile

447

118

Fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Ârzû-yı şarâb var dilde

Bir nihânî ‘aźâb var dilde

2 İki ŧolmuş piyâle dîdelerim

Cigerimden kebâb var dilde

3 Âhımıñ yaķmada şerâreleri

Öyle bir iltihâb var dilde

4 Ġamzeniñ yarası su’âllerine

Nice acı cevâb var dilde

5 Baĥŝ-i hicrân-ı cevriñe olmaz

Bir müdevven kitâb var dilde

6 Ķapdı ħam-der-ħamını zülf ile

‘Âkifâ pîç ü tâb var dilde

119

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

1 Göreydim ol ananıñ ķuzusın babasızca Ķoyuna alsam anı oħşasam śadâsızca

2 O ŧıfl-ı nâza ne söz ŧavrı hep mizâcımca

Egerçi meşrebi ħoşça velî vefâsızca

448

3 Śuyuna uydıraraķ ol ķabaķçı tâzesine

Çataydıķ ursa boca diyü nâ-hevâsızca

4 Görünce ol śulu şeftâlî-i ruĥ-ı yâri

Dehân-ı ħˇâhişimiz śulanur riyâsızca

5 O şeh-levend-i cefâ pîşeyi gece gördüm

Ħaŧâdır olmuş ise ‘Âkifâ ħaŧâsızca

120

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 O mehiñ ben hilâl ebrûsına baķdım bu gece

‘Îd ķandîllerini şevķ ile yaķdım bu gece

2 O ķadeĥ dîdeleri ‘aşķına sâķî-i teriñ

İki câm-ı mey-i gül-fâmını çaķdım bu gece

3 Bâdbân-ı hevesi açdı ĥabâb-ı bâde

Źevķ-i câm-ı meyiniñ śuyına aķdım bu gece

4 Geldi bir ķuş ķanadıyla ħaberi dildârıñ

Ser-i kûyına śafâdan uçacaķdım bu gece

5 Ĥażret-i Muħliś'iñ ‘Âkif bu ġazel ŧarzında

Bezmine tuĥfe bir ‘îdiyye bıraķdım bu gece

449

121

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Gelmez o şûħ semtime aślâ vefâ gibi

Var ise ķaśdı cânıma cevr ü cefâ gibi

2 Mir’ât elinde dâ’im o ħod-bîn dilberiñ

Kendüye ol daħı görinüş mübtelâ gibi

3 Yâriñ kemân ķaşı çekilmez cefâ iken

Zülfi de oldı başımıza bir belâ gibi

4 Ne źevķ eder ne zühde yarar kârı ehliniñ

Olmaz belâ kişiye cihânda riyâ gibi

5 Gizli ķapaķlı eylediler çoķ mu‘âmele

‘Âkif zebân-ı ġamzeye dil âşinâ gibi

YÂ

122

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Śabâ vardıñ seĥer cânânımı gördüñ begendiñ mi

Kemend-i zülfe ŧutķun cânımı gördüñ begendiñ mi

2 Firâķ-ı gerden-i kâfûrı fikr-i küfr-i zülfüñle

Gelüp şeb-tâ-seĥer efġânımı gördüñ begendiñ mi

450

3 Hele ben pek begendim mülket-i ma‘mûre-i ĥüsnüñ

‘Aceb sen de dil-i vîrânımı gördüñ begendiñ mi

4 Hem aġyâra ‘aŧâlar eyler ol žâlim baña raġmen

Döner hem der ki bu iĥsânımı gördüñ begendiñ mi

5 Görenler dediler semt-i sarây-ı dilde yanġıñ var

Bu dûd-ı sîne-i sûzânımı gördüñ begendiñ mi

6 Begendim ben seniñ feryâdıñı bülbül demiş ol şûħ

Yâ sen de ‘Âkif-i nâlânımı gördüñ begendiñ mi

123

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Nâle vü zârım görüp feryâd feryâd eyledi

Farŧ-ı derdim seyr edüp bîdâd feryâd eyledi

2 Dûstlar mı yalıñız kâfir seniñ cevriñ ile

Ĥâlime bîgâne düşmen yâd feryâd eyledi

3 Serv-i nâzım ķâmet-i nâzik-nihâliñ seyr edüp

Bâġda reşk ile dün şimşâd feryâd eyledi

4 Rûzgârıñ böyle ehl-i dillere žulmuñ görüp

Ħırmen-i śabrıñ śavurdı bâd feryâd eyledi

5 Seyr edüp nažm-ı belîġâ-yı belâġat-perveri

Vâdî-i tanžîrde inşâd feryâd eyledi

6 ‘Âkif-i yâriñ saña bâmgeh śabâĥü'l-ħayrını

Gûş edüp dilde ħurûş-ı şâd feryâd eyledi

451

124

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Bu gün nev-res-nihâl-ı nâzım ‘azm-i cûy-bâr etdi

Aķıtdı ķadd-i dil-cûsına göñlüm bî-ķarâr etdi

2 Göñül ser-riştesiz bir sâde-rû sevmişdi gizlice

Çıķınca ĥaŧŧ-ı nev râz-ı nihânım âşikâr etdi

3 Egerçi kendi ser-mest dîdesi maħmûr idi ammâ O ħûnî gözleri ķanım içüp def‘-i ħumâr etdi

4 Serendîb-i teġâfülde ķodı merdûddur şimdi

Raķîbi evvel ol ĥûrî-meniş âdem-şümâr etdi

5 Görünce gül-ruħuñ ey ġonca-fem bâġ içre pek nâlem

Hezârân bülbül-i şeydâyı lâl ü şermsâr etdi

6 Ŧolaşdı lânegâh-ı ‘âlemi bu murġ-ı dil âħir

Şikenc-i ŧurre-i zülf-i dil-ârâda ķarâr etdi

7 Ben ol śaĥrâ-neverd-i Ķays-ı ķuds-i iştihârım kim

Nice mecnûnlar şerm ile terk-i kûhsâr etdi

8 Edüp şehbâz-ı ŧab‘ım Ķâf-ı nažm-ı nâdire pervâz

Nice ser-der-hevâ ‘Anķâ-yı ma‘nâyı şikâr etdi

9 Cenâb-ı Vâśıf'a peyrevlik ile ‘Âkif-i bî-dil

Süħandân arasında iktisâb-ı iftiħar etdi

452

125

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Ħanden unutdurur baña feryâd-ı bülbüli

Terk etdirir śafâ-yı ruħuñ mevsim-i güli

2 Yâd-ı femiñle ġonca ķalup şöyle beste-leb

Gül ĥasret-i ‘iźârın ile ķıpķızıl deli

3 Dil-bende olan o rişte-i zer-târ-ı zülfüñe

Ŧaķsun benim gibi ser-i sâmânına teli

4 Ey dil nevâ-yı nâleyi ķoy sîm ü zer gerek

Maĥbûb diñlemez neġam-ı yelli yâleli

5 Cûlar gibi ayaġına yüz sürmede göñül

Ermez nihâl-i ķaddine üftâdegân eli

6 Seyr et o ebruvân-ı siyeh vesme istemez

Baķ ol ‘iźâr-ı ala amân dîde sürmeli

7 ‘Âkif miyân-ı nâz gibi mûya beñzedüp

Müştâķ eştdiginde dedi öyledir beli

453

126

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Urulmuş bu göñül tîr-i nigâh-ı yâra besbelli

Görünmez ħûn-ı dil žâhirde ammâ yara besbelli

2 Gene Manśûr-ı dil ĥaķķında yâriñ söz ķaçırmışdır Anıñ içün çekilmiş zülf ucından dâra besbelli

3 Nedir bu uyħusuzluķ ĥâli cânâ çeşm-i mestiñde

Ŧutulmuş sen gibi aħşâm mey-i serşâra besbelli

4 Gidüp evvelki nâz ü şîveler gelmiş perîşânlıķ

Yed-i âħar ŧoķunmuş ‘uķde-i şalvâra besbelli

5 Viśâl-i yâra dâ’ir sözleri kesmiş zebânından

Ye’is gelmişdir artıķ ‘Âkif-i nâçâra besbelli

127

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Etdi bir muġbeçe ġâret dil ü sâmânımızı

Küfr-i zülfinde ede ĥıfž Ĥaķ îmânımızı

2 Âyet-i resm-i ħaŧ u ħâl-i siyâh u zülfi

Ŧarz-ı İncîl'de remz eyledi Ķur’ânımızı

3 Çeşm-i bîmâr-ı ġamıyla bu dil-i ħastemiziñ

Ŧab‘-ı Soķraŧ bulamaz nükte-i dermânımızı

454

4 Bir ŧaraf ħâl-i siyeh bir yaña küfr-i zülfi

Śardı küffâr şeb-i târda her yanımızı

5 Verdi yaġmaya dil ü ‘aķl u sükûn u śabrı

Bir ramaķ ķaldı daħı saķlaya Ĥaķ cânımızı

6 Tîġ-i ser-tîz ile ħûn-rîz nigeh âmâde

Çeşm-i cellâdı hemân içse gerek ķanımızı

7 Oldı şîrâze-i mecmû‘a-i ħâŧır ‘Âkif

Rişte-i perçemi rabŧ eyledi dîvânımızı

128

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Yaķdı ol âfet-i cân âteş-i hicrâna beni

Sîħ-ı firķatde çevirdi hele biryâna beni

2 Ayırup yârdan ol cevr-i felâĥatle beni

Atdı bir yana anı berr ü beyâbâna beni

3 Çekmez idim bu firâķ âteşini cânânıñ

Kâşki taş ŧoġuraydı ŧoġuran ana beni

4 Vâśıl-ı sâĥil-i vasl olma muĥâle vardı

Atdı bu seyl-i firâķ öyle bir ‘ummâna beni

5 Vuślatıñ firķata tebdîl ederek derdâ kim Bî-devâ derde dûçâr etdi o cânâne beni

455

6 Sîneme ġamze-i hicri üşürüp ħançerlü

Boyadı zaĥm-ı hezârân ile al ķana beni

7 Evveli vaślı ile śoñra firâķ ile o şûħ

‘Âkifâ ‘aķlım alup eyledi dîvâne beni

129

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Kimden ögrendiñ efendim böyle ‘Anķâlanmagı

Yâ saña ġamzeñ mi ögretdi bu ŧuġrâlanmagı

2 ‘Arż-ı dîdâr etsün ol meh-peyker nâz ile de 33

Gör nedir ey mâh sen ‘âlemde ġarrâlanmagı

3 Dediler baħş-ı ĥayât eyler zülâl-i la‘lini

Cânım ister ŧoġrısı luŧfıñla iĥyâlanmagı

130

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

1 Śanmañız bir sâde kisvetdir külâh-ı Mevlevî

Ķımme-i tâc-ı hidâyetdir külâh-ı Mevlevî

2 Çeşm-i ‘ibretle baķan naķş-ı śuverden dûr olur

‘Ârife fânûs-ı ĥikmetdir külâh-ı Mevlevî

33 Vz. bozuk.

456

3 Şemme-i ķudsîsi ta‘tîr-i dimâġ-ı cân eder

Micmer-i ‘ûd-ı ĥaķîķatdir külâh-ı Mevlevî

4 Ķal‘ eder nâ-puħtegânı şevķ-i ĥubbu'llâh ile

Pûte-i ‘aşķ-ı hüviyyetdir külâh-ı Mevlevî

5 Kûy-ı yâriñ ‘Âkifâ râh-ı śapasın gösterir

Dûr-bîn-i ehl-i diķķatdir külâh-ı Mevlevî

131

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

1 Aķup seyl-i sirişkim bir ķad-i dil-cûya dek gitdi

Gözüm şebbûya baķmaz zülf-i ‘anber-bûya dek gitdi

2 Çekildi Vezneciler'den o altun ŧamlası ŧıflım

Levendâne-ħırâm ile Uzunçarşu'ya dek gitdi

3 Uçurdum murġ-ı ‘aķlı ħavf-ı şehbâz-ı nigâhından

O dehşetle varup dâm-ı ħam-ı gîsûya dek gitdi

4 Beşiktaş'dan binüp ol ŧıfl-ı dil-cû uydırup śuyın Bebek'den śarf-ı enžâr ile Küçükśu'ya dek gitdi

5 Śadef-âsâ femin gördükde … baśarım yâriñ

Çözildi ŧurresinden dişleri incüye dek gitdi

6 Dehânıñ oħşadı yâriñ raķîb-i Ehrimen gördüm

Ĥayıf mühr-i Süleymânî yed-i câdûya dek gitdi

457

7 Olunca âftâb-ı ŧal‘ati farķımda pertev-pâş

Çekildi jâle-i göñlüm o ħûrşîd-rûya dek gitdi

8 Tehî destîden abdâl-ı göñül keşkül be-dest oldı

Zekât-ı câm-ı nâb i‘ŧâ olur bir kûya dek gitdi

9 Süzüldi bir görüp şehbâz-ı çeşmi nâz ile berde

Anı gördüm ki murġ-ı ŧab‘-ı vaħşet-ħûya dek gitdi

10 Tezerv-i ħoş-ħırâmı sevmedi göñlüm şu feyfâda

Alup başın yine ol dîdesi âhûya dek gitdi

11 Edüp bâzâr-ı yârî ârzû ‘Âkif ceres-nâlem

Çekildi kârbân-ı iştiyâķ ol śûya dek gitdi

458

KIT‘ALAR

459

1

DERGÂH-I MEVLEVİYYE'DEN MAĤRÛSA-İ SELÂNÎK'DE MEDFÛN

EVLİYÂ-İ KİRÂMDAN ‘ABDÜLKERÎM DEDE EFENDİ

ĤAŻRETLERİ'NİÑ TÜRBE-İ ŞERÎFESİ CİVÂRINDA MUĤARRER

OLAN ĶIŦ‘A-İ MERĠÛBE

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Gel ħulûś ile yüzüñ sür bu felek-fersâya

Ki budur bâ‘is-i taķrîb-i ķurubgâh-ı Kerîm

2 Revzeninden nažar-ı pâk ile im‘ân edene

Ya‘nî žâhir mi degil ġarķa-i gülzâr-ı na‘îm

3 Ey olan cevher-i sermâye-i isti‘dâdı

Gel gel al bunda śatarlar ni‘am-ı feyż-i ‘amîm

4 ‘Âkifâ baş kesüp ‘aşķ ile gel eyle niyâz

Seni maĥrûm ķomaz elbetde olan ħalķ-ı Kerîm

2

DÎGER SÖYLEDİGİ ĶIŦ‘ADIR

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

1 Ser-be-zemîn-i dergeh-i vâlâña yüz sürüp

Geldim eyâ bihîn-güher-i tâc-ı evliyâ

2 Cürmüm niyâz eyle İlâhî İlâh'dan

460

Bu derdmend-‘Âkif-i nâçâra ķıl devâ

3

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ben gögüñ ‘aksi beyâż etdi yeri žann etdim

Dökmüş arż üzre bahârıñ meger eşcâr-ı havâ

2 Yâr ile da‘vâ-yı reftârı içün her serviñ

Ķar kürütmüş başına ķâđî-i eflâk-ı ‘alâ

3 Apaķ olmuş śaķalı ķahrı ile gerdûnuñ

Germ ü serd-i felek etmiş anı da istîlâ

4 Hem beyâż câme giyüp hem sürüp aķlıķ yüzine

Bü'l-‘aceb pîre-zene dönmüş ‘arûs-ı śaĥrâ

5 Bir śoġuķ naġme ile muŧrib-i sermâ bu gece

Etdi buz ŧamı gibi meclisimiz ser-tâ-pâ

6 Bir ŧabaķ kâġıda müsveddesi sa‘d-âbâdıñ

Dün beyâża çekilüp kendiye olmuş i‘ŧâ

7 Ķaymaķ elverdi bu gün Südlice'den Eyyûb'e

Görmüş ol gerden-i şîri ŧona ķalmış deryâ

8 Ġalibâ mey-gedeye zâhid ayaķ baśmışdır

Śoġıcaķ geldi baña âb u havâsı zîrâ

9 Allâh Allâh bu śoġuķluķ ne ola śûfîde

Oġlı yâ ķardaşıdır berdü'l-‘acûzüñ gûyâ

461

10 ‘Âkifâ ‘arż edegör pîşgeh-i üstâda

Bulmaķ isterseñ eger bu süħanıñ neşv ü nemâ

4

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Sûz-nâk eyler o çeşm-i nažar-ı feyż-eŝeri

Buz gibi ise de ta‘bîr ü maķâliñ farżâ

2 Rûĥ bulur her ne ķadar mürde ise eş‘ârıñ

Cân-baħş-ı dem-i nuŧķ ile çün olduñ gûyâ

3 Yoħsa ĥaddim mi efendim edeyim fetĥ-i dehân

Olmasam himmet-i ümmîd ile maġrûr saña

4 Şâ‘iriyyet nerede ben nerede sulŧâñım

Feyż-i luŧfuñdur eden bendeni pür-gû maĥżâ

5 Ķudretim neşr-i kelâma yoġ iken mümkin mi

Şi‘re âġâz edeyim olmasa luŧfuñ hem-pâ

6 Şem‘-i feyżiñle uyandı n'ola bir tâze çerâġ

Bezm-i eş‘âra vere ol daħı pür-pâre żiyâ

7 Bula her tâze maķâl u ķalem-i revnaķ ü fer

Feyż-i luŧfuñla efendim budur ümmîd ü ricâ

462

5

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Ebnâ-yı dehr śanma maķâdir-şinâs olur

Raġbet begim zamânede aķçayla gencedir

Rif ‘atle zell-i ħiffeti temyiz etmeyiñ

Ħalķa tabaśbuś etmede nâtûr-ı gencedir

6

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

Peştemâla diyemem baħt-ı siyehdir zîrâ

Ķoydı iķbâli bu gün bendeñizi ħayretde

Öyle âġûşa alup śarmış o dildârı kim Arasında śu daħı śıġmaz idi ħalvetde

7

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Ey veliyy-i ni‘am ‘ulüvv-i himem

Nažîriñ gelmemiş bu devrâna

2 Bir vezîr-i ‘adâlet-ârâsıñ

Çaldır ol nevbetiñi şâhâne

463

3 Benim de dâ’imâ ķapum çalınur34

Deyn edindim o deñlü yârâna

4 Bende bir şâh-ı mülket-i faķrım

Nevbetim çalınur emîrâne

8

Fe‘ilâtün .fe‘ilâtün fe‘ilün

1 Yâri aġyâr ile görmek ne belâ

Görmeden ise śavuşmaķ ola

2 Ber-murâd olma gibidir ‘Âkif

Bülbüle ķarşu gül ile ķarġa

9

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

Şem‘-i ĥüsnüñ gece vaśfın dediler tenhâda

Fetîli var ise yutmuş gibi Mumcı-zâde

Vâśıl-ı dergeh-i vaśl etmek içün çoķ çille

Çekdirüp soñra külâh etdi bize şeyħ-zâde

10

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Raĥm eyle yoħsa eyledim endîşe-i diger

34 Vz. bozuk.

464

Ya‘nî bulam nigâr-ı cefâ pîşe-i diger

Śardıķça mû-miyânını göñlüm neler çeker

Gâh ince fikr ü gâhîce endîşe-i diger

NAZIM

465

1

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

1 ‘Ulemâ-yı ‘Arab'ıñ efsaĥı ba‘żı fużalâ

Eylemiş cümle vifâķ üzre bu ķavle imżâ

2 ‘Arabî aylarınıñ ya‘nî beher mâhında

Yedişer gün yedi şeyden ĥaźer etmek meŝelâ

3 Ķaŧ‘-ı eŝvâb-ı cedîde yola ‘azm etme gibi

Ĥayr-ı bî’r etme binâ yapma daħı bey‘ u şirâ

4 Ġars-ı eşcâr daħı olmaz imiş ol eyyâm

Ġayr-ı câ’iz dediler hem daħı tenkîĥ-i nisâ

5 Nice eyyâm-ı ĥusûm içre ĥaźer lâzım ise

İĥtirâz etme o günlerde de elzem farżâ

6 Her ayıñ üçi beşi hem on üçinci günidir

Daħı on altısını etmelü ilĥâķ aña

7 Daħı yigrimi birin hem daħı yigrimi dördin

Nüħusâtdan dedi bu cümlesini ol büleġâ

8 Naħs-ı muŧlaķ dediler eyle ĥaźer her mâhıñ Her aħîr erba‘âsın daħı ķıyâs eyle aña

466

MÜFREDLER

467

1

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

Ser-â-pâ sâye-bânî olsa da pâ-mâl Hümâ farżâ

Ayâġ-ı sâķîyi ol çekmedikçe pâydâr olmaz

2

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Muŧrib mizâcıma göre bir pîş-rev çalup

Sâz-ı emel çıķardı se vü penc ħânesin

3

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

Tefe’ül eyledim ser-Sûre-i Seb‘a'l-meŝânî'den

İkinci ĥarfi çıķdı nâm-ı nâmî-i dil-ârâmız

4

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

Görünce ol güzeliñ dîde-i mükaĥĥalını

Taĥammül edemeyüp egilüp elin aldım

468

5

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

Nâm aldı çeşm-i dildâr bâ-hezâr

Pâydâr oldı anıñ-çün rûzgâr

6

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

Bu sarây-ı nisbetî de bu dil-i nevmîd ile

Nâ-murâd olmaķ ķadar ra‘nâ murâd olmaz baña

7

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe ‘ilâtün fe‘ilün

Śardım ol mûy-ı miyânı diyü lâf urdum ise

Ķîldir bu sözümüñ sıĥĥati pek belli degil

8

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

Kim bilür ķanġı dil-i mecrûĥdan düşmüş ola

Şevķ-i ‘uşşâķında buldum nâvek-i müjgânını

469

9

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

Kişiniñ eyledigi kâr-ı ħaŧânıñ soñra

Ser-i engüşt-i nedâmet çeker âzürdeligin

10

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Bend eyledik şemîm-i güle nâmemiz ki tâ Ersün dimâġ dilbere bûy-ı cünûnumuz

11

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

Beni çıķmaz der imiş mey-gededen zâhid-i ħar

O da girsün de eger var ise cânı çıķsun

12

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Oynardı aşıķ ile evâ’ilde gûdekân35

Ŧıflân-ı ‘aśr şimdi ise ‘âşıķ oynadır

35 Divan'da ‘âşıķ yazılıdır; fakat metne aşıķ yazılmıştır.

470

13

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Dil bir ķayıķçı tâzesine atdı ķancayı

Keştî-viśâle çatma belâsın çeker ŧurur

14

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

Ŧoġunca necm-i gîsûdâr-ı perçem cânib-i fesden

O mâh peykeriñ devr-i ruħında fitne ĥâżırdır

15

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

Beni pek bî-ĥużûr etdi göñül bu mübtelâlıķla

Anı bir mâh-pâre dilbere versem de ķurtulsam

16

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

Böyle bâlîn-śıfat herkese yüz verme dedim

Beni ol yâr ‘iŧâb ile ŧıķıp doldurdı

471

17

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

Ķalur mı bâġ-ı emel böyle pây-mâl ħazân

‘Aceb o dil-keş-i feyż-i bahâr gelmez mi

18

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Derler raķîbi ba‘żı gece yâr varır baśar Aĥbâb bizi de her gece lâ-büd aġır baśar

19

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

Aĥbâba nevbet ile gider ise o dil-rübâ

Geldi bizim de işte bu gün sıtma nevbeti

20

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Uyħum gelür ħayâlime aldıķça gerdeniñ

Ħˇâbıñ bahârda var imiş źevķi vâķı‘â

472

21

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

22

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

Beni ġamz eyle ... zîrâ

Eder elbette nifâķ üzre śadâķat ġalebe

23

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

Baķma ruħsâr-ı dil-ârâya ħaŧ etdikde žuhûr

Gece memnû‘dur âyîneye baķmaķ zîrâ

24

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Bir bûse ver lebinden efendim dedim dedi

Sâ’il bir olsa besler idim gül-şeker ile

473

25

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Çoķ dökdüm âb-ı rû o nihâle bir olmadı ‘Âkif yine o naħl-ı emel müŝmir olmadı

26

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Zûr-ı felek o mertebedir ‘Âkif ‘âşıķıñ

Kendi eliyle yârini aġyâra verdirir

27

Mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Gül-ruħları śolmuşsa fer ü tâb yerindedir

Hedm olmuş ise câmi‘i miĥrâb yerindedir

28

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

Ħayâliñ olmamaķ ‘ayn-ı isâ’etdir fu’âdımda

Küfürdür etmemek da‘vâtın îrâd i‘tiķâdımda

474

29

Fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

Śayd- ı ħûbâna ĥarîśim śaķalım aķ olalı

Umarım ki edem ol mürġı ben aġ ile şikâr

30

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Taķvâsına ederse eger zâhid istinâd

Ben kûh-ı luŧf u ‘afv-ı Ħudâ'ya ŧayanmışım

31

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

Oldı ħazân erişmeden evvel bahârımız ‘Âkif havâya gitdi bizim rûzgârımız

32

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

Göñülde ol feraĥlar şevķler kim var idi evvel

Ġamıñla şimdi ŧaġıldı feraĥ-âbâda dek gitdi

475

33

Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün

Degil dil bildigiñ ma‘mûre şimdi pek ħarâb oldı

O cem‘iyyet hücûm-ı ceyş-i ġamla hep ŧaġılmışdır

34

Mefâ‘ilün fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün

Ħayâliñ ile sürûrum firâķıñ ile ġamım

Göñülde şimdi benim başķa ‘âlemim vardır

35

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

Bir gözüm aġlar ġamıñla bir ħayâliñle güler

Dilde şevķ ü gam hücûmıyla bir ‘âlemdir gider

36

Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün

Nâme geldikde cenâb-ı dûstdan ĥâlim budur

Gâh oķur gâhî öper geh yüz sürer gâh aġlarım

476

37

Mef‘ûlü fâ‘ilâtü mefâ‘îlü fâ‘ilün

‘Âkif budur niyâz u temennâm efendimiñ

Yüz sürmeden ayaġına Ĥaķ cânım almasun

SONUÇ

Âkif XVIII. yüzyılın son çeyreği ile XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde yetişen,

Divanı'ndan başka bir eseri olmayan ve tasavvuf edebiyatı içerisinde önemli bir yere

sahip divan şairlerimizden birisidir. Devrin önemli sayılan kişilerin yanında katiplik

görevinde bulunmuş ve Mevlevî tarikatine de intisap etmiştir. Tasavvufî şiirlerinin

ağır basması onun iyi bir dinî eğitim aldığını da göstermektedir.

Âkif'in Divanı'nda yer alan şiirleri şekil açısından Divan şiiri, tür açısından da

Tasavvuf şiiri özellikleri göstermektedir. Tarafımızdan hazırlanan metne göre Divan'

da kısa bir Arapça takriz ile toplam 4135 mısralık 255 manzume bulunmaktadır.

Divan şiiri nazım şekillerinden kaside, murabba, mütekerrir murabba,

müzdevic murabba, tahmis, muhammes, müseddes, mütekerrir müseddes, mütekerrir

tesdis, müsemmen, terkib-i bend, mesnevi, gazel, kıta, nazım ve müfred, Âkif'in

Divanı'nda kullanılan nazım şekillerindendir. Kasideler Divan şiirinde 33-99 beyit

arasında değişir. Halbuki Divan'da sadece birinci kaside 50 beyittir. Âkif'i tasavvuf

edebiyatına içerisinde değerlendirsek de şair, tevhid ve münacat nazım türlerine yer

vermemiştir. Âkif Divanı'nda nazım türü olarak na‘at, mehdiye, mersiye, hicviye,

bahariye, manzum mektup, ‘ıydiyye, nevruziye gibi şiir türlerine rastlanılmaktadır.

255 manzumede 15 aruz kalıbı kullanılmıştır. Aruzun kısa kalıplarına şair çok

da rağbet etmemiştir. Divanında sadece 13 manzumesinde aruzun kısa kalıplarını

kullanmıştır. Manzumelerinde kafiye ve redifli şiirlerinin yanı sıra nakaratlı şiirlerine

de rastlanılmaktadır.

Muhteva açısından Âkif'in şiirleri dinî ve tasavvufî mahiyettedir. Hemen

hemen tasavvuf edebiyatına mensup şairlerin ele aldığı pek çok ortak konuyu Âkif'in

şiirlerinde de yer almaktadır. Başta ilahi aşk, vahdet, kesret, tecellî, bekâ, fenâ,

hayrân, belâ, cezbe, nefs vb. tasavvufî konular; Peygamber Efendimiz'e muhtaç

olduğumuzdan; dünyanın faniliğinden, nefisten kurtulmanın gerekliliği gibi konuları

anlatan manzumeleri yer almaktadır.

477

Âkif'in şiirleri sade bir Türkçe ile yazılmış olsa da yer yer ağırlaşan manzu-

melerine rastlamaktayız. Buna rağmen manzumelerinde samimî ve içten bir ifadeye

sahip olduğunu görmekteyiz.

Âkif şiirlerinde en fazla andığı kişi Muhlis Yusuf Paşa olmuştur. Ona çokça

nazire yazmasına neden olmuştur. Ayrıca Esrâr Dede, Şeyh Galip, Fuzûlî, Nedîm ve

Nâbî gibi şairlerin etkisinde de kalmıştır. Onlara yazılan tazmin, tahmis gibi şiirleri

de en büyük delilidir; fakat en fazla etkilendiği kişi Mevlânâ olmuştur. Âkif önemli

kişilerin tesiri altında kalsa da manzumelerinde kendi şahsiyetini başarılı bir şekilde

göstermeye çalışan şairlerimizden biri olmuştur.

478

KAYNAKÇA

479

AKKAYA, Hüseyin, Abdülahad Nûri ve Divanı, İstanbul, Kitabevi, 2003.

AKSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü C. I-II., Ankara, İnkilâp

Kitabevi Yay., 1988.

AKTAŞ, Hasan, Çağdaş Türk Şiirinde Tarihî Şahsiyetler ve Eserler, Konya, Çizgi

Kitabevi Yay., 2002.

AYDEMİR, Abdullah, İslâmî Kaynaklara Göre Peygamberler, Türkiye Diyanet

Vakfı Yay., Temmuz 1996.

BANARLI, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi C. II., İstanbul, Milli Eğitim

Basımevi, 1998.

Başlangıçtan Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri Tarih-Antoloji-Ansiklopedi

C. VIII., İstanbul Ötüken Neşriyat, Söğüt Yayıncılık, 1988.

ÇAVUŞOĞLU, Mehmed, Necâti Bey Divânı'nın Tahlili, İstanbul, Milli Eğitim

Basımevi, 1971.

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, Aydın

Kitabevi Yayınları, 1999.

ERGUN, Saadettin Nüzhet, Türk Şairleri, İstanbul 1935-1945.

GÖLPINARLI, Abdülbâkî, Nedîm Dîvânı, İstanbul, İnkılâp ve Aka Kitabevleri Yay.,

1972.

İNAL, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, c. I. , İstanbul 1969.

İPEKTEN, Haluk, Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Türleri, İstanbul, Dergah

Yay., Şubat 2001.

İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Kataloğu, C. I., İstanbul 1959.

KORKMAZ, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara, Türk Dil

Kurumu Yay., 2003.

KORTANTAMER, Tunca, Eski Türk Edebiyatı Makaleler, Ankara, Kültür ve

Turizm Bakanlığı Yay., 2004.

480

KURNAZ, Cemal, Hayâlî Bey Divânı Tahlili, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı

Yay., 1987.

KURT, Yılmaz, Osmanlıca Dersleri I, Ankara, Akçağ Yay., 1999.

LEVEND, Agâh Sırrı, Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve

Mefhumlar, İstanbul, Enderun Yay., 1984.

LEVEND, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi C. I., Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay.,

1998.

OLGUNER, Fahrettin ,Fârâbî, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 1987.

ONAY, Ahmet Talât, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Ankara, Akçağ

Yay., 2000.

PALA, İskender, Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, İstanbul Ötüken Yay., 2000.

PAMUK, Arif, Resûlullah'ın Dilinden Sûrelerin ve Duaların Esrârı-Hikmeti-Fazîleti,

İstanbul, Pamuk Yay.

SAMİ, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2002.

SÂMİ, Şemseddin, Kamûsu'l-alâm C. IV., Mihran Mat., İstanbul 1316.

SEFERCİOĞLU, M.Nejat, Nev’î Divânı'nın Tahlili, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1990.

TİMURTAŞ, Faruk Kadri, Osmanlı Türkçesine Giriş, İstanbul, İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Yay., 1998.

TUMAN, Mehmed Nâil, Tuhfe-i Nâilî, Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri

C. II., Ankara, Bizim Büro Yayınları, 2001.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (Devirler, İsimler, Terimler) C. I., Dergah

Yay., 1997.

Türkçe Sözlük C. I-II., Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.

ULUDAĞ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Kabalcı Yayınevi,

2001.

YAZIR, Elmalılı Hamdi, Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Meâli, İstanbul, Temel Neşriyat,

2000.

Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara Üniversitesi

Basımevi, 1983.

481

İNDEKS (ŞAHIŞ, MEKAN, ESER)

482

A ‘Abdullâh: T.26/1, T.26/5.

‘Abdî: T.28/1.

‘Acem: T.2/2.

Âdem: T.35/4, G.57/3, G.58/7.

Aĥmed: T.22/17.

‘Akbâ: T.37/6.

‘Âkif: K.1/45, K.2/7, K.3/7, K.4/18, K.5/18, K.6/15, K.7/8, T.1/17, T.2/14, T.3/23,

T.4/10, T.5/19, T.6/6, T.8/5, T.9/3, T.11/20, T.12/13, T.13/14, T.14/5, T.15/6,

T.16/6, T.17/4, T.18/15, T.19/15, T.20/5, T.21/8, T.23/5, T.24/13, T.25/12, T.26/5,

T.27/4, T.28/12, T.29/6, T.31/5, T.32/4, T.33/9, T.34/3, T.36/14, M.1/18, M.3/5,

M.4/5, M.5/5, M.6/4, M.7/5, M.8/4, M.9/5, M.10/6, M.11/6, M.12/6, M.13/9,

M.15/5, M.16/6, M.17/4,M.18/6, M.19/4, M.20/5,M. 21/6, M.22/5, M. 23/5, M. 24/6,

M.25/6, M.26/6, M. 27/7, M.28/12, M.29/5-2, M.30/78, G.1/8, G.2/7, G.3/9, G.5/7,

G.6/6, G.7/7, G.8/5, G.9/5, G.10/5, G.11/8, G.12/7, G.13/6, G.14/7, G.15/7, G.17/5,

G.18/11, G.19/7, G.20/7, G.21/5, G.22/6, G.23/4, G.24/6, G.25/5, G.26/5, G.27/5,

G.28/5, G.30/7, G.31/10, G.32/9, G.33/6, G.34/8, G.35/7, G.36/7, G.37/7, G.38/5,

G.39/5, G.40/6, G.41/7, G.42/8, G.43/6, G.46/7, G.47/8, G.48/8, G.50/5, G.51/5,

G.52/5, G.53/1, G.53/2, G.53/3, G.53/4, G.53/5, G.53/6, G.53/7, G.54/6, G.55/7,

G.56/7, G.57/6, G.58/9, G.59/8, G.60/11, G.61/5, G.63/7, G.64/7, G.65/4, G.66/9,

G.67/7, G.68/10, G.69/7, G.71/6, G.72/7, G.73/5, G.74/5, G.75/7, G.76/5, G.77/12,

G.79/7, G.80/7, G.81/5, G.82/5, G.83/6, G.84/4, G.85/9, G.86/7, G.87/7, G.88/6,

G.89/11, G.90/5, G.91/5, G.92/6, G.93/7, G.94/5, G.96/5, G.97/12, G.103/6,

G.104/12, G.105/5, G.106/9, G.107/6, G.108/7, G.109/7, G.110/6, G.111/6, G.112/5,

G.113/5, G.114/5, G.115/5, G.116/5, G.117/6, G.118/6, G.119/5, G.120/5, G.121/5,

G.122/6, G.123/6, G.124/9, G.125/7, G.126/5, G.125/7, G.128/7, G.130/5, G.131/11,

Kt.1/4, Kt.2/2, Kt.3/10, Kt.8/2, Mf.21, Mf.25, Mf.26, Mf.31, Mf.37.

483

Allâh: T.2/1, T.11/24, T.12/7, T.12/10, T.14/3, T.20/4, T.22/5, T.22/13, T.23/4,

T.24/5, T.26/1, T.28/1, T.38, M.26/4, M.27/2, M.28/11, M.29/8-1, M.30/87,

M.30/88, G.6/7, G.7/1, G.97/13, Kt. 3/9.

‘Arab: G.79/5, N.1/1.

‘Arabî: N.1/2.

‘Arabistân: T.37/7.

‘Ârîf: T.12/9.

Arisŧo: T.3/2.

Âśaf: T.19/2, T.33/5, M.29/7-5, G.97/11.

Aşçı Dede: T.7/1.

B Bâbil: G.48/3.

Bârî: K.1/43, T.10/15, T.24/9, M.30/70, G.31/13.

Bayķarâ: T.12/11, G.97/1.

Bebek: G.109/6, G.131/4.

Beşiktaş: M.9/5, G.131/4.

Bihzâd: T.12/4, T.17/2, T.28/9, G.14/7.

Bî-sütûn: G.41/4.

Bosna: T.23/3.

Bû Âlî-ŧînet: T.5/1.

C Cem: K.7/4, M.12/5, M.13/2, G.90/2, G.104/1.

Cevdet: T.26/5.

Ceyhûn: G.63/3.

Ç

484

Çîn: T.12/5, T.18/4, T.28/10.

Çuħadâr Aġa: M.1/7.

D Dârâ: T.2/8, M.29/7-6, G.97/11, G.98/7.

Dede: T.7/3, M.1/15.

Dervîş ‘Alî: T.32/5

Dimeŧoķa: T.37/18.

Dürzî Ŧaġı: T.37/1

E Ebûbekr: T.27/1.

Ebüssu‘ûd: T.11/4.

Edhem: M.3/3, G.98/2.

Emîn Beg: T.33/2, T.34/1.

Enderûn: G.18/5.

Esrâr (Dede): M.12/6.

Etmekçi-zâde: K.5/4

Eyyûb: Kt.3/7.

Eymen: T.36/3.

F Fârâbî: M.1/14.

Fârûķ: T.2/8, T.5/2.

Felâŧûn: T.3/3.

Ferhâd: M.27/6, G.14/3, G.83/2.

Firdevs: T.2/4, T.36/3.

Fireng: M.1/16.

485

Firengistân: G.46/1, G.88/4.

Fużûlî: M.16/6.

H Ĥabeş: M.18/2.

Ĥabîb: K.1/42, K.4/3, M.30/91.

Ĥaccâc: T.37/7.

Ĥaķ: K.1/35, K.1/41, K.1/47, K.7/5, T.3/2, T.3/17, T.3/18, T.10/7, T.11/10, T.11/26,

T.12/1, T.12/9, T.15/2, T.20/1, T.23/3, T.24/3, T.32/1, T.34/1, M.1/4, M.18/1,

M.18/2, M.18/3, M.18/4, M.18/5, M.18/6, M.21/1, M.21/6, M.25/2, M.27/6, M.28/5,

M.28/6, M.30/33, M.30/40, M.30/83, M.30/87, G.31/8, G.57/1, G.127/1, G.127/5,

Mf.37.

Ħalîlu'llâh: T.21/3.

Ĥâmî: G.101/7, G.102/6.

Ĥaśan: G.97/3.

Ħaŧâ: G.100/3.

Ħâtem: T.2/9, M.24/6.

Ħâtem-i Ŧayy: G.90/3.

Ħavernaķ:T.2/5, T.18/2.

Ĥaydar: T.5/2, T.29/5, G.97/15.

Ħazînedâr Aġa: M.1/6.

Ĥażret: M.29/1-5.

Ĥażret-i ‘Abdülķâdir: G.37/3.

Ĥażret-i ‘Abdülkerîm Dede: T.1/3, T.1/12, T.2/13.

Ħıŧâ: G.70/6.

Ĥıżr: T.19/1, T.30/3, T.36/7, M.28/12, M.29/11, G.19/5.

Hind: M.18/2, G.46/4.

Hindû: G.46/4.

Ħorâsân: G.63/3.

486

Ħudâ: K.1/33, K.1/48, K.4/3, K.5/10, K.7/15, T.2/9, T.2/12, T.2/14, T.11/21, T.15/5,

T.22/5, T.26/2, T.29/1, T.35/8, T.36/1, T.36/9, M.1/18, M.27/7, M.28/5, M.28/9,

Mf.30.

Ħuten: M.30/26.

Hülâgû: G.64/5.

Hümâ: G.34/4, G.66/6, G.72/2, Mf.1.

Ħüsrev: G.41/4, G.98/7.

I Iśfahân: G.64/4.

İ İbrâhîm: T.21/8.

İlâh: T.1/2, T.10/15, M.30/4, G.8/4, G.37/2, Kt.2/2.

İncîl: G.67/6, G.127/2.

‘Îsî: T.36/7, G.32/5.

İskender: T.31/4, G.5/2, G.27/2.

İsmâ‘il: T.7/5, T.16/4, T.24/3, T.31/5, T.32/1.

İsmâ‘il Dede: T.7/15.

İzzet: G.67/7.

K Kâ‘be: G.31/4, G.50/3, G.60/5.

Ķâf: T.22/10, M.13/6, G.36/5, G.65/3, G.92/4, G.124/8.

Kâfiristân: M.8/2.

Kâġıd-ħâne: M.9/3

Kahramân: M.29/5-1.

Ķandiye: T.19/6.

487

Ķapu tekye: G.37/1, G.37/2, G.37/3, G.37/4, G.37/5, G.37/6, G.37/7.

Ķârûn: T.37/10.

Ķays: M.22/1, M.56/3, G.83/4, G.89/7, G.95/4, G.109/5, G.124/7.

Ken‘ân: T.10/4, M.22/2, M.29/9-3.

Kerîm: M.30/94.

Kerîm Dede: K.5/1, K.5 /2, K.5/3, K.5/4, K.5/5, K.5/6, K.5/7, K.5/8, K.5/9, K.5/10,

K.5/11, K.5/12, K.5/13, K.5/14, K.5/15, K.5/16, K.5/17, K.5/18.

Keşmîr: G.46/4.

Ketħüdâ Beg: M.1/5.

Kevŝer: T.8/5,T.20/3, T. 29/5, T.30/2, M.28/3.

Ķızılırmaķ: G.54/5, G.77/9.

Kirdigâr: T.36/11, M.21/1.

Ķur’ân: T.23/3, T.23/5, G.127/2.

Küçüksu: G.131/4.

L

Lebûŧ Paşa: T.37/19, T.38.

Leylâ: G.58/3, G.83/4, G.95/4.

Leylî: G.41/7, G.89/7.

Loķmân: G.82/3.

M Maĥmûd: T.22/3, T.25/1.

Mânî: T.18/3, T.28/9, T.12/83.

Manśûr: G.33/4, G.126/2.

Manŧıķu'ŧ-ŧayr: G.72/4.

Mâtyâm: M.20/3.

Mecnûn: M.21/1, G.2/2, G.16/3, G.41/7, G.57/4, G.82/3, G.106/9.

Meĥmed ‘Alî Dede: T.1/6.

488

Mesîĥâ: G.106/1.

Meŝnevî: M.21/6.

Mes‘ûd: G.75/7.

Meşhûrî: G.100/7.

Mevlâ: K.1/13, K.1/34, K.1/44, K.4/11, K.4/12, T.5/11, T.19/4, T.5/10, M.4/1,

M.25/1, M.29/3-11, M.30/91, G.7/1.

Mevlânâ: K.4/1, K.4/2, K.4/3, K.4/4, K.4/5, K.4/5, K.4/6, K.4/7, K.4/8, K.4/9,

K.4/10, K.4/11, K.4/12, K.4/13, K. 4/14, K.4/15, K.4/16, K.4/17, K.4/18, M.10/1,

M.10/2, M.10/3, M.10/4, M.10/5, M.10/6, G.56/8, G.90/1, G.90/2, G.90/3, G.90/4,

G.90/5.

Mevlevî: M.21/5, G.110/5, G.113/4, G.130/1, G.130/2, G.130/3, G.130/4, G.130/5.

Monlâ-yı Rûm: K.5/5, T.1/1, T.32/3, T.32/5, M.15/5, M.16/5, M.20/5, G.113/6.

Monlâ: K.5/7, M.28/10, T.1/10, M.28/12, G.40/6, G.58/10.

Mıśr: K.7/15, T.10/17, T.10/22.

Mîr: T.28/2, G.99/7.

Mora: K.6/16, T.35/6, M.29/3-11.

Muĥammed: T.13/1, T.26/5, M.12/5.

Muħliś: T.6/1, T.14/1, T.15/1, T.16/1, T.22/16, T.24/1, M.3/5, M.11/6, G.3/9, G.4/9,

G.42/9, G.47/8, G.48/8, G.59/8, G.60/11, G.63/7, G.64/8, G.68/10, G.69/7, G.70/7,

G.85/10, G.87/7, G.88/6, G.97/8, G.98/7, G.104/11, G.108/7, G.120/5.

Mumcı-zâde: Kt.9.

Muśĥaf: G.68/5, G.82/2

Muśŧafâ Beg: T.23/5.

Muśŧafâ Mažhar Beg: T.23/1.

Muśŧafâ Reşîd: T.19/1, T.19/8.

Müftî Efendi: T.11/10.

Müşŧâķ: T.3/20, T.10/14, G.29/5, G.45/5, G.112/7, G.125/7.

N Nâżım Efendi: G.31/11.

489

Nebevî: K.1/3

Necîb: G.99/7.

Necîb İsmâ‘îl: T.27/5.

Nemrûd: T.21/4.

Nerîmân: M.1/2, M.29/4-6.

Nîl: K.7/14, T.6/2, G.112/5.

Nişâbûr: M.16/2, G.67/3.

Nûrî: G.51/6.

O Oķladiś: G.98/3.

‘Oŝmân Beg Efendi: T.15/6.

‘Oŝmân Dede: M.1/15.

‘Oŝmân Paşa: T.33/1.

Ö ‘Ömer:T.3/1, T.3/27, T.5/1, T.5/12.

P Paşa: T.37/1, T.37/3, T.37/5.

Peyġamber: K.1/48, T.14/1, M.29/3-7.

Pîr: T.1/9.

Pîrî Baba: T.36/5, T.36/15.

R Rab: K.6/11, T.10/11, T.14/4, T.19/17, T.25/1, T.25/8, T.27/1, T.28/10, T.32/3,

M.12/1, M.12/2, M.12/3, M.25/6, M.28/7, M.29/3-5, M.29/9-4, G.17/2, G.95/1.

490

Râsim: G.102/7.

Râtib: G.45/5.

Resûlu'llâh: K.1/30, K.1/49, K.2/1, K.2/2, K.2/3, K.2/4, K.2/5, K.2/6, K.2/7, K.3/1,

K.3/2, K.3/3, K.3/4, K.3/5, K.3/6, K.3/7, K.3/8.

Rûm: T.35/4, T.35/9, G.7/10, G.44/4, G.80/3, G.100/3.

Rûmili: K.5/5, T.16/4, T.37/6.

Rüstem: T.3/6, M.1/8, M.29/4-9, G.60/3.

S Sa‘d-âbâd: M.9/4.

Sâ‘ıķa Paşa: M.29/4-5.

Śâliĥ: T.36/9.

Śebâ: T.25/13.

Selâm: G.99/7.

Selânîk: T.3/1, T.5/4, T.19/11, T.28/1, T.37/2.

Selîm: T.4/1, T.8/2, T.20/1, T.20/5, T.29/1.

Serendîb: G.58/7, G.124/4.

Seyyid İsmâ‘îl: T.31/1

Sikender: G.56/5.

Soķraŧ: G.127/3.

Sübĥân: M.26/2.

Südlice: G.103/4, Kt.3/7.

Süleymân: T.25/7, T.25/8, T.25/13, G.131/6

Sütlice: M.9/3.

Ş Şâm: M.18/2, G.46/4.

Şerîf Muśŧafâ: T.11/26.

Şerîf-zâde Emîn Beg: T.34/1.

491

(Şeyĥ) Ġâlib: M.10/6.

Şîrîn: G.14/3, G.41/4, G.83/2.

T Tâtâr: M.15/1, M.29/5-4, G.13/5, G.31/2, G.87/2, G.102/5.

Ŧomanbây: T.37/7.

Ŧûbâ: M.9/2, M.30/21, G.7/4, G.58/7, G.59/3.

Tûr: T.36/3, M.24/1, G.47/1.

U Uzunçarşu: G.131/2.

V Vâśıf: G.18/11, G.34/9, G.43/10, G.112/7, G.124/9.

Vezneciler: G.131/2.

Y Yezdân: K.5/11, T.10/15, T.24/9, T.33/8, M.30/5, M.30/70.

Yûsuf: K.7/9, T.6/1, T.10/3, T.10/9, T.10/15, T.10/22, T.14/1, T.15/1, T.16/1, T.17/1,

T.18/1, T.21/1, T.24/1, M.18/4, M.24/5, M.29/3-1, M.29/9-3, G.113/3.

Z Zâl: M.29/5-1, G.97/3.

Źî'n-Nûreyn: T.15/5.

Züleyĥâ: K.7/11, T.10/7, T.10/10, T.10/17, G.113/3.

492

493