Zoran M. Jovanović - Prilog proučavanju povesnice franjevačkog reda na području Srbije u...

8/2/2019 Zoran M. Jovanovi - Prilog prouavanju povesnice franjevakog reda na podruju Srbije u srednjem veku

1/10

PRILOG PROUAVANJU POVESNICEFRANJEVAKOG REDA NA PODRUJU

SRBIJE U SREDNJEM VEKUO prvobitnoj kapeli u manastiru Gradac

i kraljici Jeleni Anujskoj

Zoran M. Jovanovi

Apstrakt

U sklopu prouavanja verskog ivota na tlu Srbije tokomsrednjeg veka, od posebnog znaaja jeste postojanje kapele po-sveene Svetom Nikoli u sklopu manastira Gradac. Po svemusudei re je o zdanju prvobitno namenjenom majstorima kojisu gradili gradaki saborni hram (oko 1276), a koji su veinom

bili rimokatolici, te da je s okonanjem izgradnje manastira injihovim odlaskom pretvoren u hram namenjen obredu Pravo-slavne crkve. Da je kapela Svetog Nikole podignuta na inicija-tivu Jelene Anujske, kraljice srpske, za majstore rimokatoli-ke veroispovesti upeatljivo svedoe i pojedini delovi iz njene

biografije. Prema utemeljenim pretpostavkama, verovatno jere o pripadnicima Franjevakog reda, to bi bilo u skladu s i-njenicom o njenoj posebnoj naklonosti prema tom monakomredu, ije je znatnije prisustvo u Pomorju i Dalmaciji zapoetosredinom XIII veka, to jest u vremenu vladavine kraljice Jelene.Zapravo, najupeatljiviji dokaz tenje kraljice Jelene da afirmieosobenosti franjevakog pogleda na svet jeste to to se upravotokom njene vladavine franjevci prvi put u znaajnoj meri po-

javljuju u oblastima gde je ona vladala, prepoznavi, moda, u

njima pojedine elemente teologije svetog Bonaventure koji jevideo pribliavanje franjevake duhovnosti vizantijskoj. I u tomkontekstu Jelena Anujska nije bila samo spona hrianskog


2/10

164 Zoran M. Jovanovi

istoka i hrianskog zapada, nego i svojevrsni pretea pojedinihosobenosti ekumenizma, odnosno pokreta za ujedinjenje hria-na, ili makar tenje za suivotom hriana razliitih konfesija,ispunjenog meusobnom ljubavlju i potovanjem jedinstva srazlikama.

Kljune rei: Jelena Anujska, Gradac manastir, Rimokato-lika crkva u Srbiji, franjevci, srednjovekovna Srbija, Vizantija,ekumenizam.

Manastir Gradac, posveen Blagovestima Presvetoj Bogorodici,1 jednaod najpoznatijih zadubina kraljice Jelene Anujske,2 supruge srpskog kraljaUroa I i majke potonjih kraljeva Dragutina i Milutina, nalazi se na obodu

Golije, severno od gradia Rake, u Ibarskoj klisuri. Znaajan je po raznoli-kim svojstvima koja ga od trenutka osnivanja ine jedinstvenim, to je razlogda i u dananjem dobu ima poseban status kod pripadnika Srpske pravoslavnecrkve. Jer, ubrzo nakon nedavne obnove svih vidova ivota svojstvenih mana-stirima, oivljeni Gradac se po znaaju pribliio statusu koji je imao po osni-vanju petom mestu meu monakim naseobinama pod jurisdikcijom Srpske

pravoslavne crkve.3

Presudan razlog za iskreno potovanje mnogih prema njemu, prvobitno mu-kom, danas enskom manastiru, potie od injenice da je podignut zahvaljujui

1 Premda su oskudni podaci o povesnici manastira i ivotu u njemu nakon njegove izgradnje, poznato jeda je (kao muki manastir) opusteo nakon pada Srbije pod Tursku vlast (1459), kao i da je krajem XVIveka obnovljen, ali i da je ubrzo opustoen. Nakon njegove obnove u vremenu austro-turskih ratova(XVII) iznova je zapusteo, to je trajalo sve do druge polovine XIX veka, kada je jedna od bonih ka-

pela osposobljena za bogosluenje. Donedavno je bio u ruevinama, da bi potom manastirska sabornacrkva bila u potpunosti rekonstruisana. Na dananji ugled manastira utie ne samo kult kraljice Jeleneu srpskom narodu, nego i sveukupna lepota manastirskog kompleksa, o kome se s posebnom ljubavlju

brine manastirsko sestrinstvo, budui da je Gradac danas enski manastir, i to upravo u ast njenektitorke. Jedan od povoda jeste i to to je ona bila zatitniki naklonjena siromanima i udovicama,

te to je u svom domu okupljala keri sirotih roditelja iz svoje oblasti [....] uivi ih redu i runomradu i uz poklone udavala ( , . , , VI, 1988, 88). Kada je re o pitanju pod ijom nadlenou

je Gradac bio u vremenu njegovog osnivanja postoje izvesne nedoumice. Ono to je nesporno jesteto da je bio pod jurisdikcijom Peke eparhije, odnosno arhiepiskopije. O tome ukratko videti: . .., , u: , 2002, 1476, 1477; up.: . ,

, LXII (1901) 27.2 O kraljici Jeleni videti i: . , J j

, 1-2 (1958); . ,: , 2005 ( .); . , J , Kpaa I(1243-1276), u: , , 2002, 47-51; . ,

, 2004. O njenom poreklu postoje razliite verzije. Ono to je sigurno jeste toda je bila od plemenite krvi, te da je poticala iz ugledne katolike porodice.

3 . , , 1995, 109.


3/10

165Prilog prouavanju povesnice Franjevakog reda na podruju Srbije...

kraljici Jeleni, ije je u Gospodu usnulo telo prema vlastitoj elji sahranjeno umanastirskom sabornom hramu. Taj in dogodio se februara 1314. godine, ne-

posredno po njenom upokojenju, to jest etrdesetak godina od kada je lino ini-cirala njegovu gradnju (1276). Bilo je to nakon to se ona javila starcu monahuu manastiru Gradac (oko 1317), nakon ega je on izvestio rakog episkopaPavla koji je, doavi u Gradac, blagoslovio otvaranje njenog groba. Svedocimatog dogaaja ukazale su se njene moti jako v rose kako leate celo nerast-limo [neraspadnuto], posle ega je odlueno da budu pohranjene u relikvijar(kivot) i poloene ispred Hristove ikone u manastirskoj crkvi.4

Nedovoljno poznata istina bitna ne samo za manastir Gradac i njegovuistoriju jeste to to se u okviru njegovog kompleksa u jednom kratkom periodunalazio i kultni prostor namenjen katolicima, to jest rimokatolikom obredu.5Re je o i danas postojeem objektu nevelikom hramu posveenom Svetom

Nikoli, iji je tzv. prvi ktitor (osniva, zadubinar) i najizdaniji darodavac,takoe bila kraljica Jelena. Teko oboriv podatak o nekadanjem karakteru cr-kvice Svetog Nikole uvrstila je (nekadanji) Gradac meu pojave koje izlazeiz okvira uobiajenog poimanja hrianske istorije, ivota Pravoslavne i Ri-mokatolike crkve, a njenog zadubinara da pripoji linostima koji su i delom,u praksi, irili jevanelske poruke i pouke. Povoda za takav stav ima nekoliko.Proizili su oni iz istorijskih injenica, ma koliko one usled razliitih pobuda

bile zatirane ili pak zanemarivane u sklopu selektivnog posmatranja povesni-ce i njenih istaknutih aktera, poput Jelene Anujske.

Kada je re o manastiru Gradac i njegovom osnivau, ono to je nespornojeste to da je svoje latinsko poreklo kraljica Jelena elela da istakne na upe-atljiv nain njegovim izgledom, to je u saglasju s kraljiinom neskrivenomtenjom da ukae duboko potovanje prema veri svojih roditelja, predaka. Tuistu veru i sama je, kao dete, primila kroz svetu tajnu krtenja, i koje se nikadnije odrekla, premda je stupila u brak s Uroem I, kraljem srpskim, a potom,svojom voljom, u skladu s ondanjom tradicijom, primila monaki zavet koji

je uvrstio u monahinje Pravoslavne crkve.O pomenutom svedoi i pretpostav-ka Konstantina Jireeka da je ona na izvestan nain ostala verna Rimu, kako

svedoi njena prepiska s papama.6

Premda je nesporno da je, primivi poslednji put svetu tajnu priea odsvetenika Srpske pravoslavne crkve, Jelena sahranjena prema obredu Pra-voslavne crkve, zanimljivo je podseanje pojedinih istoriara da, kad je re o

4 . , , 2003, 79.5 Takva preciznost inicirana je i opaskom Mirka Mlakara, po kome se esto rabi pojam rimokatoli-

ki, to bi u obrednom smislu znailo [samo] katolici rimskog obreda. Mlakar, naime, istie da jetakav termin nepotpun, s obzirom na to da postoje i drugi obredi svojstveni katolicima, . , u: , ,

2004, 37.6 . J, j , . 1, 1952, 181; Gj. Gasper, Skopsko-prizrenska biskupija

kroz stoljea, Zagreb 1986, 89.


4/10


odreenim mestima u njenoj biografiji koja direktno dodiruju problem da li jeona ostala formalno verna katolikoj crkvi, postoje izvesne nedoreenosti,obavijene velom tajne. Tako, na primer, akademik Gojko Suboti podsea ina to da arhiepiskop Danilo (Prvi) proputa priliku, kao i na drugim mestimaslinog karaktera, da objasni o ijem se obredu radilo prilikom njenog pri-manja monakog zaveta.7 Jer, u opisu Jeleninog ivota Suboti kae da ona

jeste zamonaena u skadarskoj crkvici posveenoj Svetom Nikoli, ali da ostajeotvoreno pitanje da li je taj kultni objekat, smeten na izlasku reke Bojane izSkadarskog jezera, pripadao Pravoslavnoj ili Rimokatolikoj crkvi.

Istine radi, ma koliko u Danilovimivotima kraljeva i arhiepiskopa srpskihbio podvuen samo Jelenin odnos prema pravoslavlju i njegovim svetinjama,mogunost da je ona nakon dolaska u Srbiju zadrala (zvanino) katolikuveru teko da je bilo mogue, to je u skladu s pravilima koja su uobiajeno

pratili brakove sklapane na osnovu politike (politike brakove), kako nahrianskom istoku tako i na hrianskom zapadu. Stoga i problem intimnog

pripadanja jednog od suprunika u ovom sluaju Rimokatolikoj, odnosnoPravoslavnoj crkvi ostaje u sferi spekulacija.8

Kada je re o kraljici Jeleni Anujskoj, meutim, teko je ili nikako ospo-rivo to da se ona svojim delovanjem dokazala kao hrianka u pravom smislute rei, trudei se da umanji podele izmeu Istoka i Zapada i to tako to je ini-cirala i/ili afirmisala prisan odnos izmeu Rimokatolike i Srpske pravoslavnecrkve, razgraivan na razliite naine od onih koji su iveli pre nje, forsiran od

mnogih njenih savremenika i njihovih, ini se jo brojnijih naslednika. Tako jeona postala svojevrsni njihov dodananji oponent, te svojevrsni pretea i po-

bornik esto u savremenom dobu isticanog stava da hrianstvo moe snano,zdravo disati jedino s oba pluna krila, istonim i zapadnim.

Zahvaljujui svojim vrlinama, Jelena, kraljica Srbije, Duklje, Albanije,Huma, Dalmacije i primorskih oblasti (Regina Servie, Dyoclie, Albanie,Chilmie, Dalmacie et Maritime regionis), kako je nazvana u zapisu na mer-mernoj ploi iz 1290. postavljenoj na crkvi Svetih Sra i Vakha na Bojani,sredinjem hramu benediktinske opatije, zavredela je ona da je tokom ivota

7 . , . , 132, 144.8 Slino se dogodilo i sa tretmanom njenog sina Dragutina u radovima autora bliskih krugovima koji

gravitiraju posmatranju istorije iz rakursa hrianskog zapada. O tome videti i: D. Mandi, Franje-vaka Bosna. Razvoj i uprava Bosanske vikarije i provincije 1340.-1735, Rim 1968, 40; A. Barun,Svjedoci i uitelji. Povijest franjevaca Bosne Srebrene, Sarajevo Zagreb 2003, 95. Pomenuto trebaistai i zbog toga to je vreme gradnje manastira Gradac obeleeno vremenom kada je Stefan Dragutin,Jelenin stariji sin, preuzeo presto od svoga oca, to nije nevano u okviru posmatranja tog doba, obe-leenog snanim vezama Srbije i njenih vladara s Rimokatolikom crkvom, kao i pojedinim dravama

pod njenom jurisdikcijom, to se odrazilo i na tadanju povesnicu Katolike crkve u Srbiji, podrujagde su se tada snano susretali i neretko proimali istok i zapad, pravoslavlje i katolicizam. Uostalom,franjevci dolaze i u istonu Bosnu zahvaljujui Dragutinu, S. M. Daja, Svijet politike i franjevatvo u

Europi 14. stoljea, u: Sedam stoljea bosanskih franjevaca 1291-1991, Samobor 1994, 32.


5/10


uvaavaju i potuju i rimokatolici i pravoslavni,9 kako u Srbiji, tako i vladarisusednih zemalja, pa i velikodostojnici obeju hrianskih konfesija. Papa Ni-kola IV (1288-1292) je, ak, u jednom pismu njoj upuenom naziva svojomu Hristu najmilijom erkom.10 Prema drugom izvoru oslovljena je ona od

pape kao predraga u Kristu,11 odnosno, po M. V. Batiniu, kao preljubeznaker, to samo katolikim vladarom daje sv. stolica.12

Kada je govor o naklonosti Jeleninih savremenika rimokatolika premanjoj, takav odnos podstaknut je i njenim zaslugama u izgradnji, obnovama idarivanjima katolikih manastira i crkava. Jer, bila je ona, pored ostalog, kti-tor franjevakih samostana u Baru, Kotoru, verovatno i u Ulcinju, kao i crkveSvete Marije u Skadru, takoe podignute 1288. godine.13 Sa svojim sinovimaona je neto kasnije bila i inicijator obnove crkve Svetog Sra i Svetog Vakhana Bojani.14 Skupocenim poklonima obasipala je i benediktinsku opatiju Svete

Bogorodice na Ratcu kod Bara.15 Meu tridesetak samostana koje ona posa-gradi na raznih mjestih, dok joj samostan barski bijae glavna toka, s kojesu se razilazili franjevci po irokom srbskom kraljevstvu,16 popravi [kraljicaJelena i] samostan na brdu Rumiji.17

9 . J, . , . 1, 181; . , . , 101.10 : . , . , 55. O moguim povodima za takvu naklonost videti i: . , .

, 146.11 G. Gasper, Skopsko-prizrenska biskupija kroz stoljea, Zagreb 1986, 89.12

M. V. Batini,Djelovanje franjevaca u Bosni i Hercegovini za prvih est viekova njihova boravka, sv. I(Vikarija: l235-1517.), Zagreb 1881, 36. Batini navodi da se papa Nikola IV. obrativ g. 1288. pismenona Milutina (= Urosium) te obojice [i Dragutina] majku Jelenu, kako se obenito misli Francezkinju, ipak

bez sumnje pravu katolikinju. Ovdje nam je napomenuti, da je ovaj papa odprije bio franjevcem pod ime-nom fra Jeronima de Asculo, a kao takov dugo vremena upravljao slavonsko-dalmatinskom pokrajinom,i dosliedno brinuo se irenjem vjere u susjednih krajevih. On je dao ovim korakom samo izliev svojojdavnoj elji i zanimanju za ujedinjenjem jugoslavenskih naroda s materom crkvom. Pokuavi privestivladajuu u Srbiji porodicu na katolianstvo, on je htjeo doisto i s onog visokog mjesta sudjelovati svojoj

brai, kojih trudi nisu bili ni u kakovu razmjerju s postigavanim uspjehom, a dvojici od njih, naima fraMarinu i fra Ciprijanu predade reene listove, da ih osobno izrue. Nu poblie upoznajmo se sa sadra-

jem ovih apotolskih pisama. U listu na Milutina papa mu eli milost, da postigne vjeni spas, te budu je

samo jedna prava vjera, i to koju dri rimska crkva, to mu svjetuje, da odmah priedje u katoliku crkvu.Mater kraljicu asti [papa] Nikola [IV] naslovom preljubeznoj keri, koji samo katolikim vladaromdaje sv. stolica. Iztie zatim papa svoju vruu elju, da u njezinoj porodici korien uhvati katolika vjera,

pak s toga da pie obojici njezinih sinova i alje im spomenuta dva franjevca, mueve, kako sam tvrdi,uboge na ovom svietu ali bogate vjerom i naune u zakonu gospodnjem, koji bi ih pouili o Isukrstu,

preslavnoj djevici i obsluivanju vjere kranske. Nagovara ju napokon, da i ona nastoji privesti kraljevek jedinstvu vjere te pomo i zatitu ne uzkrati njegovim poslanikom.)

13 . , . , 138-139.14 . , . , 142.15 . , oja , VIII

(1964) 192-195.16 M. V. Batini,Djelovanje franjevaca u Bosni i Hercegovini za prvih est viekova njihova boravka, 32.17 M. V. Batini, nav. delo, 32.


6/10


Zatitnikom panjom bdila je i nad dubrovakom republikom,18 suprot-stavljajui se povremenoj, po njoj, pogrenoj politici svog suprunika kraljaUroa I prema gradu-dravi u kome je imala i posestru rimokatolkinju19 (to jeinjenica koja moe podstai na razliite pomisli, zakljuke).

Oseaj pripadnosti, odnosno moda bolje rei jednovremena njena oda-nost i zapadnoj kulturi najverovatnije je osnovni uzrok da i gradaki sabornihram (katolikon) bude obeleen osobenostima gotskog stila, svojstvenoghrianskom zapadu i podrujima pod njegovom zonom uticaja.20 Zapravo, utolikoj meri zastupljenost gotikih elemenata u gradakom katolikonu najra-nija je i najizraenija u regionu, ukljuujui i juno Primorje.21

U sklopu prouavanja verskog ivota na tlu srednjovekovne Srbije, u ovomsluaju pre svega rimokatolika i njihovog prisustva na tom podruju, od poseb-

nog znaaja jeste to to se u okviru gradakog kompleksa, u jugoistonomnjegovom delu, nalazi crkva (kapela) nevelikih dimenzija posveena SvetomNikoli, iju posvetu ona verovatno nosi od trenutka podizanja.

Smatra se da je bila namenjena za majstore koji su gradili gradaki kato-likon, a koji su veinom bili rimokatolici, te da je s okonanjem izgradnjemanastira i odlaska graditelja pretvoren u kapelu namenjenu obredu Pravo-slavne crkve (mada postoji i miljenje da Sveti Nikola nije mogao biti name-njen rimokatolikom obredu).

Da jecrkvica Svetog Nikole podignuta na inicijativu kraljice Jelene za ma-jstore rimokatolike veroispovesti upeatljivo svedoi i deo iz njene biografijeu kojoj se pominje da je ona prilikom poetka zidanja tog hrama zapovedila

18 . , . , 203. Inae, prisustvo radnika koji su pripadali franjevakom redu ne treba daudi, jer zastupnici srpskih vladara, kao posrednici pri izboru majstora (graditelja), bili su obino izmonakih ili vlasteoskih krugova, odnosno ugledni stanovnici sredine u kojoj su majstori radili, ikoji su mogli favorizovati pripadnike svog najbliijeg okruenja, C. Fiskovi,Dubrovaki i primorski

graditelji XIII-XIV stoljea u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Peristil 5 (1962); . , , 3 (1967) 100-103; I. Fiskovi,Deani i arhitektura istonojadranske obale u XIV vijeku, u: XIV , 1989, 171-175. O uticaju zapada i njegove kulture na sa-kralnu umetnost Srbije tokom srednjeg veka postoji obimna literatura. Razlog potie od injenice da

je uticaj zapada bio (periodino) i te kako snaan. O tome videti i: . , , 1965; , . , 1987, 14-23.

19 Businjolo (Bocignolo), . J, J. ,j , 2, 1952,280-281; . , XIV , 1960, 138-139.

20 U sklopu gradakog sabornog hrama gotika je lako uoljiva u konstrukciji belomermernog portala,u krstastim svodovima u sklopu njegove priprate, kao i u kontraforama na spoljnoj strani oltarskog

prostora, te frizu arkadica, slepih arkada na konzolama ispod krovnog profilisanog venca. Primenjen

arhitektonski koncept u gradakom zdanju, premda unekoliko svojstven tzv. rakoj koli, u odnosu nadruge graevine u srpskoj srednjovekovnoj sakralnoj arhitekturi, najizraeniji je.

21 . , . , 206.


7/10


da se sakupe svi narodi njezine drave [...] netedice dajui svima radnicima,da niko od njih ne bude uvreen nasiljem, ili da ko negoduje, to je, naravno,moglo ukljuivati i zadovoljenje njihovih verskih potreba.

Prema utemeljenim pretpostavkama, verovatno je re o pripadnicimaFranjevakog reda, to bi bilo u skladu s injenicom o sklonosti kraljice Jelene

prema tom monakom redu, ije je znatnije prisustvo u Pomorju i Dalmacijizapoeto sredinom XIII veka, odnosno relativno brzo nakon osnivanja reda.Zapravo, najupeatljiviji dokaz Jelenine tenje da afirmie osobenosti franje-vaca i njihovog znaaja jeste to to se upravo za njene vladavine pripadnici togreda prvi put u znaajnoj meri pojavljuju u oblastima gde je ona vladala.22

Ako bi bilo preterano rei da je naklonostkraljice Jelene prema franjev-cima posledica prepoznavanja slinosti poruka utemeljitelja tog reda sa tzv.

svetosavskim pogledom na svet,23

to jest s vizijama svetog Save (Nemanjia),ono to je izvesnije jeste da je ona, moda i nesvesno, u franjevcima naslutilanastavljae pojedinih elemenata teologije svetog Bonaventure koji je video

pribliavanje franjevake duhovnosti vizantijskoj.24

Njeno obrazovanje i upuenost u mnoge tajne verskog i politikog ivota unjenom okruenju, omoguuju pretpostavku da joj je bilo poznato da su fran-

jevci u XIII veku bili pristalice ne samo unije Zapadne i Istone crkve, negoi podvlaili odreenu srodnost izmeu njihove duhovnosti i one, svojstvenePravoslavnoj crkvi, to je, uostalom, bio i jedan od vanih argumenata pri-

likom njihovog predstavljanja Rimske crkve i njenih osobenosti vizantijskimcarevima. (S druge strane, budui u bliskim vezama s rimskom kurijom, gdeje, slau se povesniari, uivala veliki autoritet, ona je svojim primerommoda elela da promeni izvesna negativna miljenja verskih krugova premazemlji i delu naroda kojim je vladala25).

22 D. Farlati,Illiricum sacrum VII, Venetiis 1817, 13, : . , . , 134.23 Nadahnue za takvu, injenica je slobodnu pretpostavku, inicirano je tekstom: . ,

, u: , 1995, 271-276.24 O pomenutom poslednja govori Valentina ivkovi u Slikarstvo u Kotoru XIV i XV veka (rukopis ma-

gistarskog rada odbranjen na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2002,64), pozivajui se na sledee izvore: D. Geanakoplos,Bonaventura. the Two Mendicant Orders and theGreeks at the Council of Lyons, u: Studies in Church History, 13: The Ortodox Churches and the West,Oxford 1976. Zanimljivo za mnoge bilo bi to to su franjevci u svoj liturgijski kalendar uneli i nekeistone svetitelje, A. Debres, nav. delo, 25, 197, nap. 89, prema: V. ivkovi, nav delo, 64, nap. 267.

25 Godine 1258. papa Aleksandar IV je naredio Zadarskoj i Barskoj arhiepiskopiji da prue zatitu i od-branu franjevcima, koji su u Dalmaciji i Srbiji esto bivali podvrgavani neprijatnostima i nasrtajimanevaljalaca(Monumenta Montenegrina IV,ed. V. D. Nikevi, Podgorica 2001, 164-165). Papa Bo-nifacije VIII uputio je 1298. pismo provincijskom ministru iz reda Male brae u administraciji provin-cije Sklavonije, budui da u krajevima Srbije, odnosno Rake, Dalmacije, Hrvatske, Bosne i Istre trebada iskoreni smrtonosnu kugu jeretike izopaenosti, jer se ona sve vie iri na tetu katolike vere.Zato se u arhiepiskopije Draku, Barsku, Dubrovaku, Splitsku i Zadarsku alju dvojica F. F. iz redaMale brae, da do kraja sprovedu dominikansko delo u slubi Inkvizicije, Monumenta Montenegrina

IV, 194-195, : V. ivkovi, nav. delo, 64.


8/10


Poverenje kraljice Jelene u franjevce kao i uverenost u njihove graditeljskesposobnosti doprineli su formiranju stava da je najverovatnije veina zidara iklesara dovedenih u Gradac pripadala upravo njima (meu njima je, mogue

je naslutiti, veina pripadala tzv. treem redu, koji je postojao za one kojinisu naputali svetovne poslove, ali su hteli da ive duhovnikim ivotom,vodei se propovedima svetog Franje26).

U svakom sluaju, karakteristike arhitekture crkve Svetog Nikole u ma-nastiru Gradac ukazuju na to da je podignuta u vremenu podizanja njegovogsabornog hrama, kao i to da oblik osnove pripada tipu hramova tada omiljenogkod franjevaca i dominikanaca, to je i razlog zbog ega je naroito est usrednjoj i junoj Italiji, a s vremenom i na suprotnoj obali Jadrana i u njenomzaleu, pa i duboko u kontinentalnom delu Balkana (na takav zakljuak uka-zuje i oblik apside crkvice, pravougaon spolja i iznutra, kao i orijentacija, to

su obeleja sakralne arhitekture Franjevakog reda). Tu injenicu potvrujeupravo arhitektonska poetika gradakog katolikona, predstavljajui jednuod krajnjih taaka dokle je dopirao taj stil na tlu tadanje srpske drave.27Primenjen graditeljski koncept, podsetimo, sree se i u arhitektonskoj struk-turi hramova u Primorju podignutih krajem XIII i u prvoj polovini XIV veka.

Nekima od njih, poput pojedinih franjevakih crkava u Kotoru i Baru, kti-tor je, kako je reeno, bila kraljica Jelena. Neke odlike navedene graditeljskekoncepcije ostvarene su i u crkvici Svetog Nikole. Od naroitog znaaja zaistoriare crkvenog graditeljstva jeste to to pojedini naunici gradaku crk-

vicu smatraju starijom od njih, to ide u prilog tezi da su majstori dovedenipo elji kraljice Jelene, da bi tek potom uestvovali u izgradnji franjevakihhramova u Primorju, to jest u oblastima pod njenom vlau, zonom uticaja,istovremeno na razliite naine izdano pomaui njihove itelje.

Svemu treba pridodati i miljenje da je crkvica posveena SvetomNikoli mogla posluiti kao uzor za arhitektonski koncept primenjen kod

26 elja za to veom preciznou, to jest ukazivanja na problem poimanja franjevakog reda i njegovestrukture uslovljava podseanje da su tek od XV veka odreene jasne odrednice koje karakteriu vrste

podredova unutar tog reda. Pomenuto je od znaaja zbog mogue nedoumice oko utvrivanja tipa fra-

njevaca koji je angaovan na izgradnji gradakog kompleksa. Autor ovog teksta smatra da su njegovineimari, ili veina njih, bili pripadnici pomenutog treeg reda, Dizionario di cultura universale, Mi-lano Roma, : . - . , , , 1-2 ( 1955) 97. O toj problematici konsultovati i naveden Stjepeviev iKovijaniev tekst (str. 95-98). Trei red [bio je] namenjen svim zrelim ljudima oba pola, i onima u

braku, koji ostaju u svom zvanju i porodici, s tim da sprovode bitna naela Franjine Regule (Pravila)tj. socijalnu pravdu. Od tih su se neki poeli udruivati (pr. neoenjeni ili udovci) pa tako nastaju samo-stanski treoreci, tj. skraeno TOR od Tertius ordo regularis Katarina Glii,Rimokatolike crkve nateritoriji Beograda (rukopis magistarskog rada odbranjen na Katedri za istoriju umetnosti Filozofskogfakulteta u Beogradu), Beograd 2008. O franjevcima saeto videti i: I. Gavran, Saputnici bosanske

povijesti. Sedam stoljea bosanskih franjevaca, Sarajevo-Zagreb 2007, 9-22.27 . -, , u:

. , 1995, 111-134. Pri tom, ne treba zaboraviti na prisutnost gotikei u sklopu dekoracije tzv. Mitropolijske crkve u Beogradu, tokom vladanja despota srpskog Stefana.


9/10


nekih drugih rimokatolikih (parohijalnih, upnih) hramova u srednjove-kovnoj Srbiji, u oblasti Rake i dodirnih predela, gde su, po zabelekama,takoe postojali hramovi namenjeni latinskom obredu. Istine radi, ako i nije

posluila kao prototip, crkvica Svetog Nikole po svom optem sklopu podseana mnoge primorske graevine tog tipa sa u tlocrtu etvrtastim prezviterijal-nim delom i prostorima, naosom i oltarskim delom, presvedenim zasebnim

poluobliastim svodovima.

Postoji stav da nikada ni pre, niti posle podizanja Gradca podruje oko Ibranije bilo u tako ivim i neposrednim vezama s Primorjem kao u doba Jeleninevladavine, a da su najverniji odraz takvog miljenja upravo sadraj i forma

prvobitnog gradakog kompleksa sa objektima namenjenim kultu.

Doba nakon kraljiine smrti, obeleeno snanim razvojem rudarstva i trgo-

vine na podruju njene vladavine i geografski srodnim prostorima, omoguietakoe snane veze izmeu Primorja i njemu dalekog zalea, koji su isto takobili u sklopu srpske srednjovekovne drave (i u tom kontekstu vredno je pom-ena da je u vremenu kraljice Jelene beogradski biskup bio fra Martin28). Onoto manastir Gradac, to jest njegov saborni hram i (najverovatnije) prvobitnorimokatoliku kapelu nedaleko od njega izdvaja od u stilskom pogledu dru-gih zanimljivih objekata namenjenih rimokatolicima u tom podneblju, ije je

postojanje ostalo samo u retkim materijalnim tragovima, jeste to to su onipodizani iz pobuda koje nije mogue meriti s onim koji su uticali na graenjegradakih crkava, ma koliko je hram Boji uvek Boji hram, bez razlike (to

znai da je nebitno i to da li je njegova gradnja inicirana od vladara, istorijskelinosti, ili za veliku istoriju nevanog pojedinca).

Prema kazivanju arhiepiskopa Danila II u ivotopisu, to jestitiju kraljiceJelene, Gradac je osnovan kao veliki i bogat manastir, o kome se vladarkastarala s posebnom panjom, brinui za sve detalje vezane za fukcionisanjemanastira. Premda nije poznato u kolikoj meri je boravila u manastiru, osimdok je nadgledala njegovo podizidanje, ne treba sumnjati u to da je povremenodolazila u Gradac i docnije, kao to se pretpostavlja da je unutar njega imalai svoje odaje, pa i vlastitu (privatnu) kapelu. Teko je verovatno, ali ne i sa-

svim nemogue, da je u pitanju upravo crkvica Svetog Nikole. Bio bi to dokazpreplitanja njenog paralelnog ivota, ispoljen i kroz jednovremenu iskrenunaklonost pravoslavlju i rimokatolicizmu.

28 A. Zirdum,Djelovanje bosanskih franjevaca u Beogradu u XVI. i XVII. stoljeu, Bosna franciscana 24(Sarajevo 2006) 40. Strunjacima nije nepoznat podatak da je u tadanjem Beogradu postojao samostantog rimokatolikog reda. Isto potvruje i nedavno otkrie fra Rafaela Lipovca iz franjevakog samostanaSv. Antuna Padovanskog u Beogradu, koji je pronaao dokument u kome su popis i godine osnivanjafranjevakih prebivalita i samostana u ugarskoj provinciji B.D. Marije. Meu njima je i Beograd (Grie-chisch Weissenburg), sa zapisanom 1280. godinom, prema Katarini Glii, nav. delo, str. 23. S razlogom

je mogue konstatovati da je re o istom samostanu koji navode pojedini istoriari srednjovekovnogBeograda. Konano i navod Andrije Zidruma (nav. delo, 40) da je misija fra Martina kao beogradskog

biskupa zapoeta 1280. godine uklapa se u navedeno, pa i u verziju prema kojoj je fra Martinova reziden-cija bila u sklopu franjevakog manastira, u sklopu kojeg je bila i crkva s funkcijom katedrale.


10/10


Ono to je izvesno jeste to da je nekadanji kompleks manastira Gradacodraz tenji, uverenja i obrazovanja kraljice Jelene, kao to je i njena dua, njenduh na poseban nain obogaen vrlinama ne samo jedne konfesije. Na njima jeutemeljen i Gradac sa svojim sabornim hramom i crkvicom Svetog Nikole.

Premda je bila mudra i za njeno doba neuobiajeno obrazovana osoba,sa statusom (uzorne) vladarke koji je uslovljavao paljivo odmeravanje svih

postupaka, gradaki kompleks je, utisak je, odraz sinteze njenih spontanihpobuda, logike srca, i dubokog promiljanja, hladnog razuma. Pri tom,neskrivena prokatolika aktivnost kraljice Jelene odgovarala je i versko

politikom kursu srpskih vladara (supruga i njegovih naslednika, Milutina ijo vie Dragutina), to je povod, istiu povesniari, da u toj injenici trebatraiti jedan od osnovnih razloga to je takva njena delatnost tolerisana od

predvodnika Srpske pravoslavne crkve.

Konano, Jelenin Gradac treba shvatiti kao materijalizovan odraz htenjaosobe vaspitane u zapadnjakom duhu, linosti koja je ni na iju tetuouvala snanu naklonost prema rimokatolicizmu i uticajima koji su dolazili

preko Jadranskog mora u zemlju, u dravu koju je s vremenom prihvatila kaosvoju, kao uostalom to je i nju ta ista zemlja (zemlja izmatika, kako se

predugo s prezirom govorilo) prihvatila i usvojila kao svoju, sauvavi naj-iskreniju ljubav i potovanje prema njoj do danas.

S druge strane, njena elja za nekom vrstom sjedinjenja hriana, pa bilo to ma-kar i simbolinoj meri, ostvareno je u manastiru Gradac, gde su makar za trenutakhrianski istok i hrianski zapad bili, figurativno reeno, pod jednim nebom.Ma koliko moda usiljeno poreenje, takav njegov koncept podsea na benedik-tinski manastir Svetog Dimitrija na Savi, kraj dananje Sremske Mitrovice, koji

je do 1344. imao latinske, grke i slovenske monahe pod istim krovom (ijeg jestareinu jo poetkom XIV veka postavljao carigradski patrijarh).29

Na budunosti je da li e uspeti da oivi sve zamisli utkane u prvobitnimanastir Gradac, a strunjacima da utvrde sve dimenzije postojanja kralji-ce Jelene. Ishodi takvog istraivanja doprineli bi i verodostojnijem utisku o

povesnici hrianstva na podruju (ne samo) srpske drave tokom poslednjih

decenija XIII veka i u prvoj polovini XIV stolea, u epohi koja je za mnogepotonje generacije neretko shvaena samo kao mrana (mrani srednji vek),a pre svega za one koji nisu eleli, koji ne ele da vide mane svog doba, sebe.Zbog toga bi bilo dobro i u tim vremenima, kao i u dobu sadanjem, pronai iafirmisati linosti poput kraljice Jelene, anujske i srpske, i ne samo njihove.

29 . , , u: : , , : , 1997, 241. U tom smislu, pored nezanemarljivog broja hra-mova na Balkanu u kojima je tokom povesnice u istom vremenu vren obred svojstven Pravoslavnoj i Ri-mokatolikoj crkvi, ini se zanimljivim primer rimokatolikog Manastira ujedinjenja u evtonju (Belgija),koji je najpre bio osnovan u Ameju-na-Mezi 1926. godine, Re je o dvoobrednom manastiru u kome sumonasi vrili slubu na rimski i na vizantijski nain, . , , u: (. . . ), 1991, 73.

Zoran M. Jovanović - Prilog proučavanju povesnice franjevačkog reda na području Srbije u...

Documents

Transcript of Zoran M. Jovanović - Prilog proučavanju povesnice franjevačkog reda na području Srbije u...