xunZuri enis anwuxuri dialeqti xunZuri enis anwuxuri dialeqti€¦ · tinCuda, beJuda (naCadas...
Transcript of xunZuri enis anwuxuri dialeqti xunZuri enis anwuxuri dialeqti€¦ · tinCuda, beJuda (naCadas...
1
levan azmaifaraSvili
xunZuri enis anwuxuri dialeqtixunZuri enis anwuxuri dialeqtixunZuri enis anwuxuri dialeqtixunZuri enis anwuxuri dialeqti
(gramatikuli analizi, teqstebi, leqsikoni)
TbilisiTbilisiTbilisiTbilisi
2012012012010000
2
3
sarCevi
SesavaliSesavaliSesavaliSesavali ..................................................................................................................................................................
fonetika fonetika fonetika fonetika
vokalizmi..............................................................................................................................................................
1. xmovanTa zogadi daxasiaTeba........................................................................................................
2. xmovanTa palatalizaciis (umlautizaciis Sesaxeb)............................................
3. xmovanTa Seyra (hiatusi) ..................................................................................................................
4. difTongebi da maTi cvla................................................................................................................
5. xmovanTa monacvleoba...........................................................................................................................
6. maxvili da masTan dakavSirebuli fonetikuri movlenebi.............................
7. reduqcia..............................................................................................................................................................
8. xmovanTa asimilacia...............................................................................................................................
9. kveca.........................................................................................................................................................................
konsonantizmi...................................................................................................................................................
1. xunZuri enis TanxmovanTa zogadi daxasiaTeba...........................................................
2. konsonantizmis Taviseburebani anwuxur dialeqtSi ..........................................
3. fonetikuri procesebi TanxmovnebSi......................................................................................
saxelisaxelisaxelisaxeli
arsebiTi saxeli............................................................................................................................................
1. gramatikuli klasi...................................................................................................................................
2. ricxvi....................................................................................................................................................................
3. arsebiT saxelTa bruneba..................................................................................................................
4. adgilobiT (lokatiur) brunvaTa Taviseburebani...................................................
zedsarTavi saxeli....................................................................................................................................
ricxviTi saxeli...........................................................................................................................................
nacvalsaxeli....................................................................................................................................................
5
15
15
16
16
18
15
20
25
26
27
28
28
30
36
39
39
44
45
48
58
61
63
4
zzzzmnamnamnamna.....................................................................................................................................................................................
1. zmnis gramatikuli klasi da ricxvi................................................................................
2. klas-niSniani da uklas-niSno zmnebi...............................................................................
3. r- TavsarTian zmnaTa istoriisaTvis...............................................................................
4. gardamavloba da gardauvaloba............................................................................................
5. infinitivi......................................................................................................................................................
6. dro: awmyo zogadi, martivi myofadi, namyo ZiriTadi....................................
7. absolutivi...................................................................................................................................................
8. meSveli zmna.................................................................................................................................................
9. zmnur formaTa aRweriTi warmoeba.....................................................................................
10. gvari...................................................................................................................................................................
11. kauzativi........................................................................................................................................................
12. brZanebiTi kilo....................................................................................................................................
13. pirobiTi kilo........................................................................................................................................
14. zmnis uaryofiTi formebi............................................................................................................
15. masdari.............................................................................................................................................................
16. mimReoba..........................................................................................................................................................
udetrebiudetrebiudetrebiudetrebi
1. zmnisarTi.....................................................................................................................................................
2. kavSiri.............................................................................................................................................................
3. nawilaki.......................................................................................................................................................
sintaqsisintaqsisintaqsisintaqsi
saxeluri Sesityveba (atributuli sintagma).......................................................
zmnuri Sesityveba (predikatuli sintagma)...........................................................
teqstebiteqstebiteqstebiteqstebi......................................................................................................................................................................
leqsikonileqsikonileqsikonileqsikoni.................................................................................................................................................................
literatura..................................................................................................................................................................
68
68
70
70
75
76
78
81
82
84
90
92
93
99
99
100
102
104
108
108
111
118
123
162
194
5
SesavaliSesavaliSesavaliSesavali
xunZuri ena mdidaria dialeqtebiT da metadre kilokav-TqmebiT.
specialistebis mier gamoyofilia sami ZiriTadi dialeqti da erTic _
gardamavali; esenia: Crdilouri anu xunxunxunxunZaZaZaZaxuxuxuxuriririri, samxruli _ananananwuwuwuwuxuxuxuxuriririri da
WaWaWaWarurururulililili, gardamavali Crdiloursa da samxrul dialeqtebs Soris _ hihihihi----
durdurdurdur----anananandadadadalalalalalurlurlurlur----yayayayararararaxuxuxuxulililili kilokav-Tqmebi (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 6-7).
bolo droindel gamokvlevebSi xunZuri enis dialeqtTa da
kilokav-TqmaTa klasifikacia kidev ufro dazustda da Seivso, Tumca
igi mainc saWiroebs Semdgom daxvewas. amJamad gamoyofen dialeqtTa da
kilokav-TqmaTa Semdeg jgufebs:
Crdilour xunZur dialeqtTa jgufi, romelSic Sedis
aRmosavluriaRmosavluriaRmosavluriaRmosavluri, ssssalaTaurialaTaurialaTaurialaTauri da xunZaxurixunZaxurixunZaxurixunZaxuri dialeqtebi.
samxrul xunZur dialeqtTa jgufi: andalaluriandalaluriandalaluriandalaluri dialeqti
(kilokav-Tqmebi: Woxuri, Ramsutluri, suRraTluri, buxtiburi,
oboxuri, hotoW-xindaxuri, kohoribuli, kuiaduri, ruRJuli, salturi),
anwuxurianwuxurianwuxurianwuxuri (kilokav-Tqmebi: tomuruli, bohnoduri, tlanaduri, toxuri,
Wadaqolouri, anwros-unhaduri), yaraxuliyaraxuliyaraxuliyaraxuli (kilokavebi: zemoyaraxuli,
qvemoyaraxuli, risibuli, tleseruxuli, muyratluri), hidurihidurihidurihiduri,
baTluxuribaTluxuribaTluxuribaTluxuri, qusuruliqusuruliqusuruliqusuruli, zaqaTaluri zaqaTaluri zaqaTaluri zaqaTaluri anu WaruliWaruliWaruliWaruli (es ukanaskneli
warmodgenilia azerbaijanSi).
e.w. narevi kiloebi (смешанные говоры): yahiburiyahiburiyahiburiyahiburi, yeleburiyeleburiyeleburiyeleburi, untiburiuntiburiuntiburiuntiburi,
SulaniburiSulaniburiSulaniburiSulaniburi, bawaduri bawaduri bawaduri bawaduri (aleqseevi, aTaevi, 1998, 23-28; saidova, 2008, 23-28).
Tanamedrove saliteraturo enis safuZvlad Crdilouri dialeqti,
xunZaxurixunZaxurixunZaxurixunZaxuri, gvevlineba.
anwuxuri dialeqtisanwuxuri dialeqtisanwuxuri dialeqtisanwuxuri dialeqtis gavrcelebis areali moicavs daRestnis
respublikis samxreT-dasavleT teritorias, Tlaratis administraciul
6
raions. anwuxurSi, rogorc ukve iTqva, gamoiyofa kilokavebi: toxuritoxuritoxuritoxuri
(rusulenovan literaturaSi es kilokavi cnobilia saxeliT Ташский
говор), WadaqolouriWadaqolouriWadaqolouriWadaqolouri, anwrosanwrosanwrosanwros----unhaduriunhaduriunhaduriunhaduri, bohnoduribohnoduribohnoduribohnoduri, tomtomtomtomuruliuruliuruliuruli,
tlanaduritlanaduritlanaduritlanaduri.
TiToeuli dasaxlebuli punqti (sofeli) anwuxis teritoriaze
xasiaTdeba sakuTari specifikuri TqmiT, gamoirCeva metyvelebis
TaviseburebiT.
anwuxeli xunZebi amJamad saxloben saqarTveloSic, kaxeTis
teritoriaze, yvarlis raionis sofel TivSiTivSiTivSiTivSi. . . . mcire nawili xunZebisa
cxovrobs qalaq lagodexis erT-erT ubanSi _kalinovkaSi. kaxeTis
mkvidri xunZebi metyveleben anwuxuri dialeqtis totototoxursaxursaxursaxursa da WaWaWaWadadadadaqoqoqoqo----
lolololourururur kilokavebze.
TviT daRestanSi toxuri kilokavistoxuri kilokavistoxuri kilokavistoxuri kilokavis Tqmebi warmodgenilia
Tlaratis raionis Semdeg soflebSi: t¾obzoda, anÄada, hebRuta, maÄli,
h´orta (xidibis sasoflo sabWo), rosta, nit¾ida, tanada, nuruÃ, sinida,
tamuda, x½oboÃ, Sidib (mazadas sasoflo sabWo), JaJada, h¾ot¾ob,
tinCuda, beJuda (naCadas sasoflo sabWo).
Wadaqolouri kilokaviWadaqolouri kilokaviWadaqolouri kilokaviWadaqolouri kilokavissss Tqmebi gavrcelebulia imave raionis
soflebSi: Wadaqolob, maWar, yalda, Wododa, Rot¾-roSu, ancuÃ,
qoboSida (saidova, 2008, 24-25).
sakuTar Tavs anwuxelebi uwodeben amcamcamcamc ´́́́uÃauÃauÃauÃa-s (mr. amcamcamcamc ´́́́uÃaluÃaluÃaluÃal
“anwuxelebi”), xolo mSobliur metyvelebas – amcamcamcamc ´́́́uÃazul mawuÃazul mawuÃazul mawuÃazul maw ´́́́
“anwuxelTa ena”. kaxeTis mkvidr xunZebs saxelwodebebi “xunZi”,
“xunZuri” eucxoebaT, vinaidan maTSi moiazreben “xunZaxelsa” da
“xunZaxurs”. qarTulad saubrisas sakuTar Tavs mezobeli
qarTvelebiviT uwodeben leks, xolo mSobliur enas – lekurs an
avaruls.
anwuxelebi kaxeTSi XIX saukunis 50-iani wlebidan damkvidrebulan,
Tumca isini aq kidev ufro adre – XVIII saukuneSi gamoCndnen.
axlandeli yvarlis raionis teritoriaze maT daaarses ori sofeli –
7
TiviTiviTiviTivi da TebeljoxiTebeljoxiTebeljoxiTebeljoxi. sofel TivSi damkvidrdnen Wadaqoloelebi, xolo
TebeljoxSi – toxis anu landis Temidan gadmosaxlebuli anwuxelebi.
1944 wels am soflebis mcxovrebni, mosaxleobisagan dacarielebuli
teritoriebis Sevsebis mizniT, iZulebiT gadaasaxles CeCneTis
teritoriis im nawilze, romelic imJamad daRestnis avtonomiur
respublikas miakuTvnes. 1955-1956 wlebSi xunZebma saqarTveloSi
dabruneba iwyes. Tavdapirvelad isini qarTul soflebSi gansaxldnen,
xolo Semdeg xelaxla dafuZndnen sofel TivSi, sadac TebeljoxelTa
nawilmac moiyara Tavi. amJamad mosaxleobis umetesoba sof. TivSi
Wadaqoloelia, xolo aq mcxovrebi yofili Tebeljoxelebi (yof.
Tebeljoxis adgilas dRes aravin cxovrobs) warmoSobiT toxis
Temidan arian. am ukansknelTa ricxvi TivSi SedarebiT mcirea.
sofeli Tivi uSualod emezobleba sof. axalsofels (am soflebs
erTmaneTisagan yofs mdinare avanisxevi). sof. axalsoflis sakrebulos
2008 wlis monacemebiT, sof. TivSi bolo droisaTvis aRiricxeba 277
komli da 976 adamiani. arcTu mcire nawili Tivelebisa, gansakuTrebiT
axalgazrdoba, periodulad daRestans (umetesad q. mahaCyalaSi)
miemgzavreba da xangrZlivad rCeba iq samuSaod. xdeba isec, rom
wasulebi mSobliur sofels iSviaTad da isic xanmokle droiT
CamoakiTxaven xolme. amgvari viTareba ki, cxadia, gavlenas unda
axdendes maT metyvelebazec.
arcTu didi xnidan sofel TivSi funqcionireba iwyo qarTulma
skolam, uwindeli rusuli saSualo skolis nacvlad. dawyebiTi
klasebidan aq calke sagnebad iswavleba xunZuri ena da literatura.
mosaxleobis mniSvnelovanma nawilma icis qarTuli ena. zogi
Tavisuflad metyvelebs qarTulad, zogi SedarebiT sustad.
aRsaniSnavia, rom qarTulis codnis xarisxi sof. Tivis mosaxleobaSi
ar aris gansazRvruli molaparakis genderuli an asakobrivi
kuTvnilebiT. bolo xanebSi qarTulis codna anwuxel axalgazrdebSi
kidev ufro izrdeba.
garkveul gavlenas sof. Tivis anwuxur metyvelebaze axdens
saliteraturo xunZuri. axalgazrdebis saubarSi gamoereva xolme
8
saliteraturo formebi. xdeba isec, rom ama Tu im sityvas Tu frazas
anwuxurad ver ixseneben da ufrosebs daekiTxebian xolme.
sof. Tivis metyvelebis daxasiaTebisas gasaTvaliswinebelia is
garemoebac, rom amJamindeli mosaxleoba am soflisa Sedgeba anwuxis
Temis (amJamindeli Tlaratis raioni daRestnis respublikaSi)
sxvadasxva adgilebidan gadmosaxlebulTagan da, Sesabamisad, farTo
gasaqani hqonda adre da dResac aqvs interferenciul procesebs,
kerZod, toxisa da Wadaqolos sxvadasxva soflebis TqmaTaTvis
damaxasiaTebel fonetikur, morfologiur, leqsikur, sintaqsur
movlenaTa Serevasa da urTierTgavlenebs.
xunZuri enis dialeqtTa da kilokav-TqmaTa mecnierul Seswav-
las didi xnis istoria ara aqvs. XVIII saukunis 70-ian wlebSia Caweri-
li (1771-1772) iohan-anton giuldenStedtis leqsikuri masala, romelic
warmodgenilia xunZuri enis sam dialeqtze: anwuxurze, Warulze da
xunZaxurze (Reisen durch Russland und im Caucasishen Gebửrge, II) ; es masalaa:
cxovelTa, frinvelTa, saojaxo nivTebis, liTonebis, ciur sxeulTa da
bunebis movlenaTa, wlis droTa saxelebi, nacvalsaxelebi, ricxviTi
saxelebi, xSirad xmarebuli zedsarTavebi da zmnebi (daax. 275-mde si-
tyva). SedarebiT metia masala anwuxursa da Warul dialeqtebze. aRsa-
niSnavia, rom es masala saqarTveloSia (kaxeTSi, erekle meoris karze)
mopovebuli.
i.giuldenStedtis masala, SeiZleba iTqvas, warmoadgens xunZuri
enis yvelaze Zvel dokumentacias. ufro adrindeli periodidan cnobi-
lia mxolod calkeuli epigrafikuli warwerebi, Sesrulebuli qarTu-
li (XIV s.) da ufro gviandeli xanisa _ arabuli anbaniT (XVII-XVIII
ss.).
1814 wels gamovida iulius klaproTis Sroma kavkasiuri enebis
Sesaxeb "Kaukasishe Sprachen. Anhang zur Reise in den Kaukasus und nach Georgien". am
naSromSi leqsikuri masalis garda, warmodgenilia gramatikuli daxa-
siaTebis cdac xunZuri enisa (metad fragmentuli da naklulevani) da
gabmuli metyvelebis nimuSebi calkeuli frazebis saxiT. leqsikuri ma-
9
sala klaproTis SromaSi warmodgenilia Semdeg dialeqtebze: xunZaxu-
ri, andalaluri ("samxrul xunZuri"), anwuxuri, Waruli.
xunZuri enis pirveli mecnierul-gramatikuli mimoxilva mogvca an-
ton Sifnerma (Versuch über das awarishe, 1862); esaa arcTu didi moculobis
naSromi (Sedgeba 53 gverdisagan), romelic garkveulwilad warmoadgens
pirvel warmatebul daxasiaTebas xunZuri enis fonetikisa da morfo-
logiisa. naSroms erTvis teqstebi da xunZur- germanuli mcire leqsi-
koni.
a.Sifneri saanalizod xunZaxuri kilos (Crdilouri xunZuris) ma-
salas iyenebda, magram mis SromaSi TvalsaCinoa samxruli xunZurisa-
Tvis, kerZod, andalaluri dialeqtisaTvis damaxasiaTebeli movlene-
bic, vinaidan erT-erTi misi informatori andalalis Temis mkvidri iyo
sof. Woxidan. anwuxuri dialeqtis masala a.Sifneris naSromSi ar moi-
poveba.
pirveli vrceli gramatika xunZuri enisa ekuTvnis petre uslars
(Этнография Кавказа. Языкознание III. Аварский язык, 1889). gramatikul
aRwerilobasTan erTad, p.uslaris monografia Seicavs teqstebs (pro-
zauli, poeturi) da sakmaod mozrdil xunZur-rusul leqsikons. es
fundamenturi naSromi emyareba mTlianad xunZaxuri dialeqtis masalas
(sof. Wirkeis Tqmis monacemebs), magram masSi warmodgenilia zogierTi
sayuradRebo cnoba anwuxuri kilos Sesaxebac. mocemulia cnobebi an-
wuxuri metyvelebis teritoriuli gavrcelebis Sesaxeb, agreTve warmo-
dgenilia ramdenime dakvirveba am dialeqtis fonetikaze xunZaxurTan
SepirispirebiT; pirveladaa SeniSnuli anwuxurisaTvis damaxasiaTebeli
rigi movlenebi. Cawerilia anwuxuri ricxviTi saxelebi 1-100 (uslari,
1889, 9, 11, 12, 13, 14, 19-20).
anwuxuris Seswavlis mniSvnelobis Sesaxeb p. uslari aRniSnavda:
enaTmecnierebisaTvis anwuxuris Seswavla iseve mniSvnelovania, ro-
gorc xunZaxurisa: Tu ara Sedarebis gziT, enis Tvisebas naTlad ver
gavigebTo (uslari, 1889, 6).
pirveli qarTveli mkvlevari xunZuri enisa iyo arnold Ciqobava.
10
anwuxuri dialeqtis zogierTi fonetikuri da morfologiuri Tavise-
burebis Sesaxeb man pirvelad miuTiTa saangariSo moxsenebaSi (1939 w.),
romelic emyareba kaxeTSi mosaxle anwuxeli xunZebis metyvelebas. arn.
Ciqobavas es naSromi, samwuxarod, ar gamoqveynebula. anwuxuri masala
gamoyenebulia agreTve arn. Ciqobavas sxva gamokvlevebSi: "nacvalsaxe-
lebis bruneba xunZurSi"(1942) da “ergativis warmoqmnis istoriisaTvis
xunZurSi" (1948).
pirveli vrceli gamokvleva anwuxuri dialeqtis Sesaxeb ekuTvnis
il. cercvaZes ("xunZuri enis anwuxuri dialeqti. ZiriTadi fonetikuri
da morfologiuri Taviseburebani", ike, III, 1948,117-214). gamokvleva emya-
reba ZiriTadad kaxeTis xunZurenovan soflebSi _ Tivsa da Tebeljox-
Si _ mopovebul masalas. naSromi warmoadgens anwuxuri dialeqtis fo-
netikur da morfologiur TaviseburebaTa sistemuri aRweris pirvel
cdas rogorc sinqroniuli, ise diaqroniuli TvalsazrisiT. warmoCeni-
lia manamde ucnobi araerTi movlena xunZaxur dialeqtTan Sepirispi-
rebiT.
xunZuri enis dialeqtebis Seswavlas eZRvneba S. miqailovis monog-
rafiebi "Очерки аварской диалектологии"(1959), "Сравнительно-историческая
фонетика аварских диалектов" (1958), "Сравнительно-историческая морфология
аварских диалектов" (1964).
am monografiaTagan pirveli ("Очерки аварской диалектологии") Seicavs
cnobebs xunZuri enis TiTqmis yvela dialeqtisa da kilokav-Tqmis (Wa-
rulis garda) fonetikis, morfologiis, leqsikis, sintaqsis Sesaxeb.
anwuxuri dialeqtis daxasiaTebas vrceli adgili uWiravs (gv. 50-145),
Tumca cal-calke ganxiluli ar aris misi kilokavebi, iseve rogorc
mkvlevarma es andalaluri dialeqtis daxasiaTebisas warmoadgina amave
monografiaSi.
pirvelad gaxda msjelobis sagani anwuxuris zogierTi kilokav-
Tqma, romlis Sesaxeb specialur literaturaSi manamde araferi iyo
cnobili (anwros-unhaduri, bohnoduri, Tlebeluri, tomuruli...). pirve-
lad iqna gaanalizebuli araerTi faqti am dialeqtTa masalidan da
gamovlinda mTeli rigi Taviseburebani. samwuxarod, S. miqailovis na-
11
Sroms ar axlavs gabmuli teqstebi anwuxur dialeqtze. gramatikul
movlenaTa Sesaxeb msjeloba metwilad calkeul winadadebaTa da fra-
zaTa analizs emyareba. ukeT aris mis mier damuSavebuli fonetika, da-
wvrilebiTaa aRwerili xunZuris dialeqtTa bgeriTi Sedgeniloba da
fonetikuri procesebi da, unda iTqvas, am mxriv Catarebuli kvleva-Zie-
ba sanimuSoa; gamovlenilia araerTi sayuradRebo da mniSvnelovani
faqti.
S. miqailovs ekuTvnis agreTve monografiebi "Сравнительно-
историческая фонетика аварских диалектов" (1958), "Сравнительно-историческая
морфология аварских диалектов" (1964). es Sromebi arsebiTad imave masalas
emyareba, rac warmodgenilia monografiaSi "Очерки аварской
диалектологии". xunZuri dialeqtebis (metwilad samxrulis) fonetikur
da gramatikul faqtTa SedarebiT avtori umTavresad cdilobs
warmoaCinos istoriuli arsi ama Tu im movlenisa; unda iTqvas, rom am
monografiaTa yvela TavebSi ver moxerxda erTnairi warmatebiT ganvi-
Tarebuliyo kvleva-Ziebis istoriul-diaqroniuli xazi, rasac avtoric
aRniSnavs. igi wers, rom, cxadia, Catarebuli Sroma ver amowuravs saki-
Txebs, romlebic kvlavac unda gadaiWras. rig SemTxvevebSi isini mxo-
lod daismis, raTa saTanado yuradReba miaqcion maT mkvlevrebmao
(miqailovi, 1964, 3).
S. miqailovis monografiebi dRemde rCebian mniSvnelovan gzis ga-
mkvalav naSromebad xunZuri enis dialeqtTa da kilokav-TqmaTa mecnie-
ruli Seswavlis TvalsazrisiT.
1962 wels gamoica arn. Ciqobavasa da il.cercvaZis TanaavtorobiT
Seqmnili vrceli monografia "xunZuri ena", romelic gamiznuli iyo sa-
universiteto saxelmZRvanelod. masSi sistemurad da dawvrilebiTaa
gaanalizebuli xunZuri enis mTliani agebuleba, warmodgenilia fone-
tikuri Sedgenilobis, gramatikuli struqturisa da da sintaqsis me-
cnieruli analizi rogorc aRweriT, ise istoriul-SedarebiT WrilSi.
gramatikuli movlenebi ganixileba gramatikul kategoriaTa mixedviT.
TiToeuli kategoriis Sesaxeb msjeloba emyareba uxvi faqtobrivi masa-
12
lis Cvenebas. ama Tu im movlenis istoriis aRsadgenad farTodaa mo-
xmobili dialeqturi monacemebi. SeiZleba iTqvas, es monografia dRe-
mde rCeba saukeTeso naSromad xunZuri enis mecnieruli kvlevis sfero-
Si.
anwuxuri dialeqtis masalas arn. Ciqobavasa da il.cercvaZis mo-
nografiaSi mniSvnelovani adgili uWiravs. gaTvaliswinebulia am dia-
leqtis (sxva dialeqtebTan erTad) monacemebi enobrivi sistemis TiT-
qmis yvela donis analizisas.
Aanwuxuri dialeqtis tlanaduri kilokavis Sesaxeb sakandidato
disertacia daicva m.isaevma («Осебенности тлянадинского говора анцухского
диалекта аварского языка», 1975). samwuxarod, es Sroma calke wignad ar
gamoqveynebula. m.isaevs ekuTvnis agreTve statiebi anwuxuris morfo-
logiisa da leqsikis sxvadasxva sakiTxebze: «Неаналитические временные
формы глагола тлянадинского говора аварского языка» (1975), «Азербайджанские
заимствования в тлянадинском говоре аварского языка» (1977), «Особенности
склонения существительных и местоимений анцухского диалекта аварского языка»
(1987), «Особенности функционирования классных показателей в говорах анцухского
диалекта аварского языка» (1989).
Aanwuxuris leqsikuri masala warmodgenilia z. jafariZis
statiaSi “О системе обозначения возраста домашних животных в аварском языке»
(1975), a. ahmedovis statiaSi «Термины родства у томарских аварцев» (1984), ag-
reTve q. harunovas naSromebSi: «К вопросу о терминологии родства в некоторых
говорах южного наречия» (1985), «Некоторые соматические названия в диалектах
аварского языка» (1986), «К овцеводческой терминологии южного наречия аварского
языка» (1988), «Названия некоторых деревьев, кустарников и их плодов в южном
наречии аварского языка» (1989), «К характеристике названий косточковых плодов
растений в некоторых диалектах аварского языка» (1992).
saxelTa brunebis Taviseburebebs samxrul dialeqtebSi eZRvneba i.
dibirovis sakandidato disertacia «Склонение имен в южных диалектах
аварского языка» (1993).
Aanwuxuri dialeqtis Wadaqolouri kilokavis ZiriTadi leqsika
Tematur jgufebad aqvT danawilebuli, sxva daRestnur enaTa da dia-
13
leqtTa leqsikasTan SepirispirebiT, a. Kkibriksa da da s. koZasovs na-
SromebSi: «Сопоставительное изучение дагестанских языков. Глагол» (1988),
«Сопоставительное изучение дагестанских языков.Имя.Фонетика» (1990). amave
dialeqtis leqsikuri masala warmodgenilia bolo xanebSi gamocemul
leqsikonebSi, rogoricaa f. saidovas «Диалектологический словарь аварского
языка»(2008), b. komrisa da m. xalilovis «Словарь языков и диалектов народов
Северного Кавказа» (2010).
Aanwuxuri dialeqtis romelime kilokavis mTliani aRwerisadmi mi-
ZRvnili specialuri monografiuli naSromi ar moipoveba. erTgvar
gamonakliss warmoadgens tlanaduri kilokavis Sesaxeb m.isaevis sakan-
didato disertacia, magram igi calke wignad ar gamoqveynebula. amJa-
mad mogvepoveba mxolod statiebi, romlebSic ganixileba calkeuli
sakiTxebi ama Tu im anwuxuri kilokavisaTvis damaxasiaTebeli movlene-
bis Sesaxeb fonetikis, morfologiis, leqsikis sferoSi da warmodge-
nilia dialeqturi masala. Aanwuxuris sxva kilokavTagan SedarebiT
yvelaze naklebad Seswavlilia mainc toxuri da Wadaqolouri. SeiZle-
ba iTqvas, rom il. cercvaZisa da S. miqailovis naSromebis gamosvlis
Semdgom specialuri gamokvlevebi am kilokavTa Sesaxeb ar Seqmnila.
dRemde ar gamocemula saTanado teqstebi da metyvelebis nimuSebi. Aam
mimarTulebiT muSaobas mxolod axlaxan Seudgnen q. mahaCyalaSi h. wa-
dasas saxelobis enis, literaturisa da xelovnebis institutis
gramatikul kvlevaTa ganyofilebis TanamSromlebi, romelTac erT-erT
mniSvnelovan amocanad daisaxes xunZur da sxva daRestnur enaTa dia-
leqturi teqstebisa da leqsikis Segroveba da publikacia.
saqarTvelos teritoriaze (kaxeTi, yvarlis r-ni, sof. Tivi)
warmodgenili toxur-Wadaqolouri metyveleba anwuxeli xunZebisa
Cvens kavkasiologebsac aZlevs saSualebas saTanado wvlili Seitanon
xunZuri enis dialeqtologiaSi arsebuli xarvezebis SevsebaSi da, sa-
erTod, iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis ganviTarebis saqmeSi.A
anwuxurze muSaobisas gaweuli daxmarebisaTvis madlierebiT minda
movixsenio sof. Tivis mkvidrni: salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi),
14
zeinab mamedxanova (pedagogi, 1964 w. dab., toxi), zalumxan ibrahimovi
(pedagogi, 1941 w. dab., toxi), zahir mahomedovi (pedagogi, 1943 w. dab.,
toxi), badrudin adalovi (1934 w. dab., Wadaqolo), ali alievi
(umaRlesi iuridiuli ganaTlebiT, 1973 w. dab., toxi), eTer (ÄeCi)
mahomedova (toxi), bilal aslanovi (1935 w. dab., Wadaqolo), rajab
Cobanovi (sasuliero piri, 1979 w. dab., Wadaqolo), mahaC nurmahomedovi
(pedagogi, 1977 w. dab., Wadaqolo), badrudin ibrahimovi (1966 w. dab.,
Wadaqolo) da sxvebi.
15
fonetikafonetikafonetikafonetika
vokalizmi
1. xmovanTa zogadi daxasiaTeba. 1. xmovanTa zogadi daxasiaTeba. 1. xmovanTa zogadi daxasiaTeba. 1. xmovanTa zogadi daxasiaTeba. anwuxur dialeqts moepoveba oden
xuTi sada xmovani: a,a,a,a, eeee, iiii, oooo, uuuu. amiT igi ar gansxvavdeba Crdilouri
xunZurisagan (saliteraturo xunZurisagan) da sxva dialeqtebisagan: ah´
“baRi”, han “xorci”, Ra “igi” (I kl.), baba “deda”... ex´elc´ax “zeze”, h´ede
“papa, babua”, Re “igi” (II kl.), dede “mama”... ix´ “gazafxuli”, fià “xili”,
qini “akvani”... oà “qeri”, tom “tyavi”, t¾o “xidi”, horqo “uremi”...urRi
“fiqri, dardi”, h´ur “yana”, t¾uru “klde”...
xunZuri enis xmovnebi, Cveulebriv, SeiZleba dajgufdes Semdegi
saklasifikacio niSnebis mixedviT:
1) a) wina rigis: iiii,eeee
b) Sua rigis: aaaa
c) ukana rigis: uuuu, oooo
2) a) yvelaze Ria (farTo): aaaa
b) saSualo: eeee, oooo
c) daxuruli (viwro): iiii, uuuu
3) a) labialuri (bagismieri): oooo, uuuu
b) aralabialuri (arabagismieri): a, e, i
(Ciqobava, cercvaZe, 1962, 22)
anwuxurSi oooo xmovani ramdenadme mainc gamorCeulia Tavisi
artikulaciuri TaviseburebebiT. sofel Tivis toxur-Wadaqolour
16
metyvelebaSi, kerZod, mas SeemCneva daviwroebis garkveuli tendencia,
Tu igi umaxviloa. aq igi warmoiTqmis xolme ramdenadme viwrod (ufro
viwrod vidre saliteraturo xunZurSi) ise, rom gauwafavi smenisaTvis
SeiZleba Zneli aRsaqmeli da gasarCevic ki iyos sityvaSi oooo xmovani
moismis Tu uuuu.
2222. . . . xmovanTa palatalizaciis (umlautizaciis) Sesaxeb.xmovanTa palatalizaciis (umlautizaciis) Sesaxeb.xmovanTa palatalizaciis (umlautizaciis) Sesaxeb.xmovanTa palatalizaciis (umlautizaciis) Sesaxeb. rogorc
mkvlevrebi aRniSnaven, garkveul poziciaSi, kerZod, faringalur ÄÄÄÄ da
hhhh´ ´ ´ ´ da lateralur llllÀÀÀÀ, llllÀ´À´À´À´, llll¶¶¶¶, tttt¾¾¾¾ TanxmovanTa momdevnod a, o, ua, o, ua, o, ua, o, u
xmovnebi uaxlovdebian ð,ð,ð,ð, ñ, ò ñ, ò ñ, ò ñ, ò xmovnebs: Äðqa “Zroxa”, Äñr “mdinare”,
Äònk´ “Tagvi”, h´ððððn “yveli”, h´ññññr “tba”, h´òr “mtveri”... lÀððððr “xevi”, lÀ´ðdi
“coli”, lÀ´ññññr “aryis xe”, l¶ðr “rqa”, t¾ðbize “dartyma”, t¾ñ “xidi”,
t¾òru “klde”... (uslari, 1889, 7; Ciqobava, cercvaZe, 1962, 22-23).
sofel Tivis anwuxur TqmaSi SesamCnevia oooo, uuuu xmovnebis
palatalizaciis calkeuli SemTxvevebi maSinac, roca isini win
uswreben faringalur hhhh ´́́́ Tanxmovans, mag., sityvebSi baÄmñh´ðna “modis”,
Wòh´i “silamaze” da sxva.
3. xmovanTa Seyra (hiatusi). 3. xmovanTa Seyra (hiatusi). 3. xmovanTa Seyra (hiatusi). 3. xmovanTa Seyra (hiatusi). sofel Tivis anwuxelTa toxur
Wadaqolour metyvelebaSi SeiniSneba xmovanTa Seyris (hiatusis)
SemTxvevebi, rac savsebiT eucxoeba saliteraturo xunZurs (resp.
Crdilour xunZurs); mag., x´ereaeaeaea (Ikl.), x´eree ee ee ee (II kl.) “Zvirfasi” (Sdr.
lit. I kl. x´iri-Á-av, II kl. x´iri-Á-aÁ), S´uleaeaeaeab “magari” (Sdr. lit.
S´uli-Á-ab), Weh´eeeeeeeel “maRlebi” (Sdr. lit. Wah´i-Á-al), keeeeeeeelgu “orive”
(Sdr. lit. ki-Á-algo), keeeeeeeezre “orives” (Sdr. lit. ki-Á-aze), t¾ereeeeeeeel
”msuqnebi” (Sdr. lit. t¾ari-Á-al), besreeeeeeeeb “Zveli” (Sdr. lit. basri--Á-
ab), beJaeaeaeael “qvislebi” (Sdr. lit. baJa-Á-al)... cnobilia, rom
saliteraturo xunZuri (Crdilouri xunZuri) aseT SemTxvevebSi,
rogorc wesi, xmovanTa gasayarad iyenebs ÁÁÁÁ naxerxmovans: Ci-ÁÁÁÁ-as´ “kacma”,
17
Cu-ÁÁÁÁ-alÀ´ “cxenma”, wi-ÁÁÁÁ-ab “axali”, gurJi-ÁÁÁÁ-av “qarTveli”... (Ciqobava,
cercvaZe, 1962, 24). es wesi anwuxurSic moqmedebs.
warmodgenili magaliTebi xmovanTa Seyrisa SeiZleba ufro
inovaciad miviCnioT anwuxurSi, vidre amosavlad. sofel Tivis
anwuxur TqmaSi es movlena Sepirobebuli Cans garkveuli fonetikuri
procesebiT, kerZod, sityvaSi xdeba ÁaÁaÁaÁa difTongis gamartiveba erT
xmovnad: x´ereeeeeeeeb ← x´ereÁaÁaÁaÁab “Zvirfasi”, besreeeeeeeeb ← besreÁaÁaÁaÁab “Zveli”,
beJaeaeaeael ← beJaÁaÁaÁaÁal “qvislebi”...
xmovanTa Seyra SeiZleba gamoiwvios sityvaSi fuZiseuli Tanxmovnis
dakargvamac, mag., atributivSi x´alaTTTTab “grZeli”. Tivis metyvelebaSi
mis paralelurad gvxvdeba x´alaaaaaaaab an x´eleeeeeeeeb: nuh´ x´eleeb bugu “gza
grZeli aris”. mravlobiTis formaa x´eleeeeeeeel. fuZiseuli Tanxmovnis (dddd)
gareSe warmoiTqmis xolme agreTve zmnisarTi xadax “qveviT”, anu
paralelurad SeiZleba movisminoT xaaaaaaaax...
fuZiseuli Tanxmovani Cveulebriv ekargebaT sityvebs vas `biWi~ da
ÁÁÁÁas `gogo~ roca isini ibrunvian: erg. . . . vaas´́́́ `biWma~ (←← vas-as´´), naT.
vaas´ul `biWis~ (←← vas-as´-ul), mic. vaas´ibe `biWs (←← vas-as´-i-b-e); erg.
ÁaalÀ´´́́́ `gogom~ (←← Áas-alÀ´´), naT. ÁaalÀ´ul `gogosi~ (←← Áas-alÀ´-ul),
mic. ÁaalÀ´ibe `gogos~ (←← Áas-alÀ´-i-b-e). magaliTebi: vaas´´ dedebe,
ÁaalÀ´´ bababe qumaq hubun `vaJiSvili mamas, qaliSvili dedas exmareba~,
vaas´ul vas `vaJiSvilis Svili (vaJi)~, ÁaalÀ´ul vas `qaliSvilis Svi-
li (vaJi)~, babad vaas´ibe ÄiC t¾uri `dedam vaJiSvils vaSli misca~, de-
ded ÁaalÀ´ibe retel bosa `mamam qaliSvils kaba uyida~ da sxva. es
formebi sof. Tivis metyvelebisaTvis Cveulebrivia, xolo saliteratu-
ro xunZurisaTvis ucxoa. maT Sesaxeb cnobebi ar moipoveba sxva dia-
leqtebidanac.
rodesac sityvaSi ori identuri xmovani erTad iyris Tavs, es
grZeli xmovnis gaCenis winapiroba SeiZleba gaxdes: x´‰x, v‰s´, Á‰lÀ´´ da
sxva.
18
calkeuli nacvalsaxeluri formebisaTvis damaxasiaTebelia
lokativis ----dadadada formantis dakargva. aseT SemTxvevaSi nacvalsaxeluri
forma Tavisebur saxes iRebs. mas grZeli xmovani uCndeba dakarguli
marcvlis sanacvlod:
d‹‹‹‹s´´ (I p.) ← di-dadadada-s´a, mag., mun rezi vugu d‹s´ `Sen kmayofili xar
CemiT~.
dîîîîs´ (II p.) ←←du-dadadada-s´a, mag., dun rezi vugu dîîîîs´ `me kmayofili
var SeniT~.
amosavali formebi (didas´a, dudas´a) Tivis metyvelebaSi Tavisuf-
lad SeiZleba ixmarebodnen grZelxmovnian variantTa paralelurad.
4. 4. 4. 4. difTongebidifTongebidifTongebidifTongebi da maTi cvlada maTi cvlada maTi cvlada maTi cvla.... rogorc cnobilia, difTongebi
yvelaze ukeT aris daculi Crdilour xunZurSi, xolo samxrul
xunZur dialeqtebSi gavrcelebuli movlenaa maTi gamartiveba
(monofTongizacia). kerZod, damavali difTongebisaTvis samxrul
xunZurSi damaxasiaTebelia sust komponentTa (naxevarxmovanTa)
dakargva: avavavav → aaaa, aÁaÁaÁaÁ → aaaa (Ciqobava, cercvaZe, 1962,35-37; miqailovi, 1959,
78-80).
es procesi niSandoblivia sofel Tivis metyvelebisTvisac;
magaliTad, difTongTa gamartivebis Sedegad zedsarTaul sufiqsebSi
gauCinerebulia I da II klasis v, Á niSnebi:
aaaa ←← avavavav: l¶´ik-aaaa ←← l¶´ik-avavavav (I kl.) `kargi~
aaaa ←← a:a:a:a: l¶´ik-aaaa ←← l¶´ik-aaaaÁÁÁÁ (II kl.)
anwuxurSi dasturdeba agreTve difTongTa gamartivebis Semdegi
SemTxvevebi:
eeee ←← aaaaÁÁÁÁ: GReeee `igi~ (II kl.) ← RaÁ , I klasis formaSi iqneba GRaaaa (←←
GRavavavav); l¶´eeee `aq~ (II kl.) ← l¶´aaaa, I klasis formaa lÀ´aaaa (←← lÀ´avavavav); ƒÃveeee `da-
were!~, Sdr. lit. ÃvaaaaÁÁÁÁ; quneeee `Wame!~ ← qunaaaaÁÁÁÁ, Sdr. lit. qvanaaaaÁÁÁÁ; Wveeee `moka-
li!~, Sdr. lit. WvaaaaÁÁÁÁ; -deeee (kiTxviTi nawilaki) ←← -daaaaÁÁÁÁ: s´ib-deeee `netav
ra?~, Sdr. lit. S´ib-daaaaÁÁÁÁ da sxv.
19
aÁaÁaÁaÁ difTongi ucvleli rCeba xolme zog masdarul formaTa aus-
lautSi: WvaaaaÁÁÁÁ `mokvla~, TaaaaÁÁÁÁ `codna~, buyvaaaaÁÁÁÁ `gaxmoba~... aseve zogier-
Ti sityvis bolokidurSic, mag., ut¾aÁ `mamamTili, simamri~ (lit.
vat¾ad), it¾aaaaÁÁÁÁ `dedamTili, sidedri~ (lit. Áat¾ad), beJaaaaÁÁÁÁ `qvisli~
(lit. baJa), ÄadaaaaÁÁÁÁ `amaod~ (lit. Äadada)...
difTongi ÁÁÁÁaaaa kargavs srul xmovan aaaa-s, Tu es difTongi maxvilia-
ni iiii-s uSualo mezoblobaSi aRmoCndeba: wiÁÁÁÁb ←←wiÁÁÁÁaaaab `axali~, visiÁÁÁÁT
←←← visiÁÁÁÁaaaaT, Sdr. lit. vasiÁÁÁÁaaaaT `anderZi~, ruyiÁÁÁÁT ←← ruyiÁÁÁÁaaaaT (qalis
sakuTari saxelia), CiÁÁÁÁs´´← CiÁÁÁÁaaaas´´ `kacma~ (erg. br.), CiÁs´ul ←←CiÁas´ul
`kacis~ (naT. br.), gurJiÁÁÁÁzul `qarTvelebisa~ ←←gurJiÁÁÁÁaaaazul da sxv. Se-
samCnevia ÁÁÁÁaaaa difTongis sruli gaqrobac xmovnis momdevno poziciaSi:
Cil `kacebi~ ←←CiÁÁÁÁaaaal, Cul `cxenebi~ ←←CuÁÁÁÁaaaal...
erTi da imave sityvis sxvadasxva formebSi SeiniSneba difTongisa
da xmovnis monacvleoba. magaliTad:
vavavava || oooo: s´vavavavala `movida~ uaryofiT formaSi iqneba s´ooooleWu `ar movi-
da~; tvavavava `wavida~, Sdr. uary. forma tooooneWu `ar wavida~ (SeiZleba iT-
qvas agreTve tveveveveneWu)... aseve veveveve || oooo: hveveveve `moitane!~, Sdr. akrZ. forma hoooo-
gu `ar moitano!~ da sxva.
vavavava || u: uu: uu: uu: ut¾aÁ “simamri” ← vavavavat¾aÁ (Sdr, lit. vat¾ad), uuuul¶a “wadi” ←
vuvuvuvul¶a... RuuuunS´a “kefa” ← RvavavavanS´a, quuuus “matyli” ← qvavavavas, yuuuuraÄu “dasWirda-
ra” ← yvavavavariÄun, yuuuuti “gareT” ← yvavavavati- da sxva.
5. xmovanTa monacvleoba. 5. xmovanTa monacvleoba. 5. xmovanTa monacvleoba. 5. xmovanTa monacvleoba. anwuxur dialeqtsa (agreTve sxva
samxrul dialeqtebs) da Crdilour xunZurs Soris, rogorc cnobilia,
Tavs iCens sxvaoba viwro da farTo xmovanTa monacvleobis mxriv
(Ciqobava, cercvaZe, 1962, 30; miqailovi, 1959, 71-74). kerZod, Crdilouri
xunZuris oooo xmovans anwuxurSi regularulad Seesatyviseba uuuu, xolo
Crdilourisave e e e e anwuxurSi Sesatyvisad iZleva iiii xmovans.
Crd. xunZ.: bugoooo “aris”, kigoooo “ori”, Redoooo “yvavi”... Ãvazeeee “wera”,
h´alteeee! “imuSave!”...
20
anwux.: buguuuu “aris”, kiguuuu “ori”, Reduuuu “yvavi”... Ãvaziiii “wera”, h´altiiii!
“imuSave!”...
oooo, eeee xmovnebi ucvlelni rCebian, Tu isini erTmarcvlian sityvaSi
Sedian, an maxvili moudiT: yoooo “dRe”, t¾oooo “xidi”, w´oq££££ “tyavi”, sord££££
(// Sord££££) “Rame”, h´ed¡¡¡¡ “papa, babua”, ded¡¡¡¡ “mama”...
Crdilouri xunZuris i i i i xmovans anwuxurSi regularulad
Seesatyviseba e e e e sityvaTa inlautSi:
Crd. xunZ. ciiiingi “Semdeg”, xiiiinab “Tbili”, tiiiinW “naSieri”, yiiiinab
“make”, “orsuli”...
anwux.: seeeengi (//Seeeengi) “Semdeg”, xeeeenab “Tbili”, teeeenW “naSieri”, yeeeenab
“make”,“orsuli”...
xmovani a a a a Crdilour xunZursa da anwuxurs Soris regularuli
xasiaTis Sesatyvisobebs ver iZleva. gvaqvs SesatyvisobaTa mxolod
calkeuli SemTxvevebi, mag., sofel Tivis TqmaSi igi e e e e xmovniT
SeiZleba Seicvalos: feeeeÁda “sargebeli” ← faaaaÁda, Äeeeedin “msgavsad” ←
Äaaaadin (Tivis metyvelebaSi es e e e e viwrovdeba iiii xmovnadac momdevno
maxviliani iiii-s gavleniT: Äid¢n ← Äed¢n ← Äad¢n), qide e e e ”rodis” ← qidaaaa,
t¾eeeereab “msuqani” ← t¾aaaariÁab, eeeenwit-so “TerTmeti” ← aaaanwita, zeeeeÁnab
(qalis sakuTari saxeli) ← zaaaaÁnab, zubeeeer (mamakacis sakuTari saxeli)
← zubaaaaÁr...
6. 6. 6. 6. maxvili da masTan dakavSirebuli fonetikuri movlenebi. maxvili da masTan dakavSirebuli fonetikuri movlenebi. maxvili da masTan dakavSirebuli fonetikuri movlenebi. maxvili da masTan dakavSirebuli fonetikuri movlenebi. bevri
sakiTxi maxvilTan dakavSirebiT xunZur enaSi jer kidev Seswavlili
ar aris. es gansakuTrebiT iTqmis dialeqtTa Sesaxeb. Crdilouri
xunZuris monacemebiT cnobilia, rom maxvili dinamikuria da sakmaod
Zlieri: ufro Zlieri, vidre qarTulSi, magram arc imdenad, rogorc
rusulSi an sxva iberiul-kavkasiuri enebidan _ afxazurSi. maxvilis
adgili xunZurSi ar aris fiqsirebuli erT romelime marcvalze,
magram SezRudulia ori marcvliT: Tavidan pirveli an meore
marcvliT; orze met marcvlian sityvebSi maxvili ar SeiZleba
21
gadmoscildes Tavidan meore marcvals. igi SeiZleba iyos Tavidan
pirvel marcvalze (q¡To “kata”, Äzo “Tovli”, Änko “qaTami”, r£so
“sofeli”, lÀala “icis”...) an Tavidan meore marcvalze (em¡n “mama”, eb¡l
“deda”, bet¡r “Tavi”, h´eleqo “mamali”, hey¡ze “sma”...) (Ciqobava, cercvaZe,
1962, 24). am TvalsazrisiT anwuxuri dialeqtic Crdilouri xunZuris
viTarebas imeorebs.
maxvilis mier xunZur enaSi gamowveulia iseTi movlenebi,
rogoricaa xmovanTa asimilacia da reduqcia. sofel Tivis mkvidr
anwuxelTa metyvelebaze dakvirveba gviCvenebs, rom maxvilis moqmedeba
amJamadac uwyobs xels garkveuli fonetikuri procesebis warmoqmnasa
da mimdinareobas. maxvilTan dakavSirebul fonetikur movlenaTa erTi
wyeba axali Casaxuli Cans da maT ganviTarebaze dakvirveba sinqroniul
WrilSic aris SesaZlebeli. aq ganvixilavT anwuxuri dialeqtis
toxur-Wadaqolour kilokavTa monacemebs. sxva samxrul dialeqtTa da
kilokav-TqmaTa viTareba am mxriv Sesaswavlia.
sofel Tivis metyvelebaSi gvxvdeba zmnisarTi c´vex “win”. aq
reduqciaa gamowveuli maxviliani eeee-s mier; Sdr. Crd. xunZ. c´eve (I kl.),
c´eÁe (II kl.), c´ebe (III kl.), c´ere (mr.r.) “win” (anwuxur zmnisarTSi ----xxxx
bolosarTi mimarTulebis gamomxatveli formantia: c´ve-x).
sayuradReboa, rom Crdilouri zmnisarTisagan gansxvavebiT anwuxuri
c´vex ar ganarCevs xolme klasebs. ganvixiloT, magaliTad, erTi aseTi
winadadeba: so Redu c´vex kanwbon va c´vexgi ton saral ber baÃzi
bat¾mola “erTi yvavi win gamoxta da winac wavida-ra meliis Tvalis
amoTxra moindoma”. sityva Redu (“yvavi”) III klass (nivTisas)
ganekuTvneba, amitom mosalodneli iyo vvvv-s nacvlad zmnisarTSi bbbb
niSani yofiliyo warmodgenili. SeiZleba gaCndes STabeWdileba, rom
zmnisarTSi gaqvavebulia I klasis (mamakacis) v v v v afiqsi, magram ufro
marTebuli axsna am movlenas fonetikur niadagze SeiZleba moeZebnos:
amosavlad am SemTxvevaSi unda gvqonoda III klasis bbbb niSniani forma
22
c´eb¡x, xolo maxviliani eeee xmovnis mier fuZis SekumSvis Sedegad unda
gaCeniliyo arabunebrivi bgeraTkompleqsi cccc ´́́́b b b b sityvis TavkidurSi
(c´bex ← c´eb¡x). amis gamo moxda bagismieri bbbb-s Secvla aseve bagismieri
v v v v bgeriT: cccc ´́́́b → cccc ´́́́vvvv; bgeraTkompleqsTa aseTi tipi (Tanxmovani + vvvv) ki
savsebiT Cveulebrivia xunZuris fonotaqtikisaTvis da igi farTodaa
gavrcelebuli sityvaTa anlautSi.
Tivis metyvelebaSi umaxvilo xmovnebs SeemCneva dasustebis
tendencia. aseTi xmovani advilad ganicdis xolme cvlilebas, mag.,
sityvaSi bab (“deda”) umaxvilo aaaa-s artikulacia Sesustebulia da or
bagismier Tanxmovans Soris moqceuli igi TviTonac bagismieri xdeba,
anu uuuu xmovnad gardaiqmneba: bub. aRsaniSnavia, rom orive fonetikuri
varianti am sityvisa Tavisuflad SeiZlebaTanaarsebobdes erTi da
imave piris metyvelebaSic.
sityvebis Tavkidur marcvalSi umaxvilo xmovanTa artikulaciis
Sesusteba gansakuTrebiT sagrZnobia im SemTxvevaSi, roca aseTi
xmovani maxvilianis identuria, anda maxvilianTan SedarebiT ufro
maRali aweulobisaa, vTqvaT, magaliTad, sityvebSi dab “iq”, sadÃ
“erTad”, sarÃan “RamiT”, meT¡r “xval”, ret¡l “tanisamosi”, suk¤m
“saponi”, ÃiJn “bavSvi”, hiJ¡ “axla”. aseve anTroponimebSic: siq¢nT,
bit¢nT (qalis sakuTari saxelebia) da sxva. sityvebis sxartad
warmoTqmisas umaxvilo xmovnebi TiTqos arc ismis: db, sdÃ, srÃan,
mT¡r, rt¡l, sk¤m, ÃJn “bavSvi”, hJ¡, sq¢nT, bt¢nT...aseTi ram SeiZleba
moxdes zmnis analizur (aRweriT) formebSic, magaliTad, meSvelzmniani
riJ¢Tu vona (“Tanaxma var”) gabmul metyvelebaSi moismis ase: rJ¢Tuon...
amrigad, SeiZleba iTqvas, rom anwuxurSi SeimCneva erTgvari
tendencia sityvis anlautSi TanxmovanTkompleqsebis gaCenisa. igi
amJamad cocxali procesia. yovel SemTxvevaSi TanxmovanTa mTlad
Serwyma Tu ara, maT Soris zRvaris Sesusteba da erTmaneTTan
miaxloeba sagrZnobi xdeba.
23
sxvaTa Soris, TviTon Tivis mkvidrni aRniSnaven, rom sityvebs Cven
ufro mokled warmovTqvamT, vidre xunZaxelebio.
roca Tivel salihaT mahomedovas (1976 w. dab., toxi) vTxoveT
Tavad daewera zogierTi anwuxuri sityva, man ase dawera: бтIатри
(batTri “gascilda”) , гIдин (Äid¢n “msgavsad”), гIдигIнугу (Äid¢Änugu “nu
Cqarob”), гьресрохIно (her¡s´i roh´no “ilaparakes”), гьже (hiJ¡ “axla”...ukve
dawerili hqonda ase, magram Semdeg mainc Caumata и: гьиже). faqti
sainteresoa im TvalsazrisiT, Tu rogor aRiqvams TviTon metyveli
mSobliur metyvelebaSi arsebul movlenas, kerZod, xmovanTa
dasustebas umaxvilo poziciaSi. es aisaxeba sityvaTa dawerilobaSic,
sadac umaxvilo xmovnebi saerTodac ar aris grafikulad gamosaxuli.
Rirssacnobia, rom calkeul sityvaTa anlautSi TiTqos ukve
Camoyalibebuli Cans orwevra TanxmovanTkompleqsebi, romlebSic meore
komponentad gvevlinebian sonori Tanxmovnebi l l l l da rrrr; aseTi
kompleqsebia slslslsl, ylylylyl, yryryryr. magaliTebi:
slu “salamuri”, “stviri”. amosavali saxe am sityvisa iyo sul¤.
kaxeTis anwuxur metyvelebaSi bevrad adre il. cercvaZem gamoavlina
misi Wadaqolouri varianti amgvari saxiT: Solo. mkvlevars maxvili ar
aRuniSnavs sityvaSi.
sityva ylin “sigareti”← yil¢n ← yal¢n; Sdr. lit. Ãal¢Áan, qarT.
yalioni. il. cercvaZes igive sityva gansxvavebulad aqvs
dadasturebuli: yalihan ”papirosi”. Tivis TqmaSi es ukanaskneli
varianti amJamad AaRar gvxvdeba.
yrul “qvrivi”; Sdr. lit. yor£l-av (I kl.), yor£l-aÁ (II kl.). il.
cercvaZis Canaweris Tanaxmad, es sityva anwuxurSi sxvagvarad
gamoiTqmoda: yurula. yuradRebas iqcevs bolokiduri aaaa-s gauCinarebis
faqti. es bolosarTi xmovani klasis niSans warmoadgenda, miRebuls ----
avavavav da ----aÁ aÁ aÁ aÁ sufiqsTa fonetikuri gamartivebiT: ----av av av av → ----aaaa, ----aÁ aÁ aÁ aÁ → a.a.a.a.
Crdilour xunZurs slslslsl, ylylylyl, yryryryr TanxmovanTkompleqsebi sityvis
TavkidurSi eucxoeba.
24
Tu umaxvilo xmovnis dasustebis Sedegad erTmaneTs miuaxlovdeba
ori identuri Tanxmovani, maSin sityvis TavkidurSi mTeli marcvali
SeiZleba moikvecos. aseTi SemTxvevebi dasturdeba, magaliTad,
kompozitebSi d¡lvac´ “biZa mamis mxridan”, blvac´ “biZa dedis
mxridan”: d¡lvac´ ← d¡delvac´, zedmiw. “mamis Zma”, blvac´ ←
bablvac´, zedmiw. “dedis Zma”. anlautSi erTmaneTTan Zlier axlos
aRmoCnda ori identuri Tanxmovani, romelTa dasaSoriSoreblad
Sesustebul umaxvilo xmovans ukve Rone aRar Seswevda, xolo Semdgom
moxda maTi gamartiveba erT Tanxmovnad: dd dd dd dd → d, bbd, bbd, bbd, bb → b; b; b; b; umaxvilo
xmovani ki sruliad Seiwira am procesma. sainteresoa, rom amosavali
formebi d¡delvac´, bablvac´ kidev arseboben sofel Tivis
metyvelebaSi d¡lvac´, blvac´ kompozitTa paralelurad.
calke aRsaniSnavia fonetikur cvlilebaTa SemTxvevebi maxviliani
marcvlis momdevno poziciaSi. cvlilebebi SeiniSneba sxvadasxva
sityvebsa da formebSi. magaliTad:
anTroponimebSi maxvili kumSavs fuZes momdevno umaxvilo
marcvalSi xmovnis amoRebiT, mag., qalis sakuTar saxelebSi: sil¢mT ←
sil¢maT ← sal¢maT, siq¢nT ← siq¢naT ← saq¢naT, bit¢nT ← bit¢maT ←
bat¢maT (Sdr. Crd. xunZ. fat¢maT), musl¢nT ← musl¢maT. sakmaod
niSandoblivia m m m m → n n n n anwuxuris anTroponimebSi, roca isini
SeikumSebian xolme da mmmm moeqceva TTTT-s win. anTroponimi ruy¢ÁT ←
ruy¢ÁaT... Áa Áa Áa Áa difTongSi Cveulebriv qreba sruli xmovani, Tu es
difTongi maxviliani iiii-s uSualo mezoblobaSi moeqceva xolme (amis
sxva magaliTebi ix. qvemoTac).
mimReobebsa da zedsarTavebSi: ¤nTra“avadmyofi”← ¤nTara, b¢trab
“swori”← b¢tarab, byrab “mSieri” ← byarab, w´lrab “wakiTxuli”←
w´larab, b£‡rab “namyofi” ← b£‡arab, bit¾rab “gayofili” ← bit¾arab
(mag., myar gamoTqmaSi tul-bit¾ra vac´ “RviZli Zma”, zedmiw. “RviZl-
25
gayofili Zma”), b£hrab “civi”← b£harab... wiÁb “axali” ← w¢Áab...
iiii xmovniT daboloebul arsebiT saxelTa naTesaobiTi brunvis
formebSi: sityva Ci (“kaci”) naTesaobiTSi iqneba C¢Ás´ul “kacis” ←
C¢Áas´ul. Áa Áa Áa Áa difTongSi aaaa xmovnis gaqrobas Cveulebriv iwvevs
winamavali maxviliani iiii. msgavsadve: gurJ¢Ázul “qarTvelebisa” ←
gurJ¢Áazul da sxva.
sofel Tivis anwuxur TqmaSi maxvilTan dakavSirebuli
fonetikuri procesebi jer ar dasrulebula. SeiniSneba am mxriv
arcTu umniSvnelo sxvaobani sxvadasxva asakis pirTa metyvelebaSi.
7. 7. 7. 7. reduqcia. reduqcia. reduqcia. reduqcia. Crdilouri xunZuris msgavsad anwuxursac axasiaTebs
reduqcia anu xmovnis amovardna (sinkope) da fuZis SekumSva
formacvlilebisas. es movlena dakavSirebulia maxvilTan. magaliTebi:
bur¤t “Tikani”, magram ergativSi iqneba burt¢d “Tikanma” (← burut¢d).
fuZe aseve ikumSeba sxva brunvebSic... bur¤x½ “gveli” – erg. burx½¢d
(←burux½¢d), qaRT “werili” – erg. qaRT¢d (← qaRaT¢d), gil¢S´ “TiTi”
– erg. gilS´¢d (←giliS´¢d)...
garkveulia, rom reduqcias Cveulebriv iwvevs xmovani elementi
formawarmoebiTi sufiqsisa (brunvis formantis), romelic, rogorc
wesi, maxviliania xolme. orze met marcvlian fuZes es maxviliani
sufiqsi Tu daerTo (burut-¢-d, burux½-¢-d, qaRaT-¢-d, giliS´-¢-d...),
maSin maxvili sityvas Tavidan mesame marcvalze aRmoaCndeba, rasac
xunZuri ena ver iguebs; maSasadame “xmovani amoiReba imitom, rom
paradigmis arc erT formaSi maxvilis adgili ar daSordes (ar
gadmoscildes) sityvis dasawyiss orze meti marcvliT” (Ciqobava,
cercvaZe, 1962, 27). es wesi moqmedia anwuxur dialeqtSic. am mxriv rame
sxvaoba sofel Tivis anwuxelTa toxur-Wadaqolour metyvelebaSi ar
SeiniSneba.
26
8. 8. 8. 8. xmovanTa asimilacia. xmovanTa asimilacia. xmovanTa asimilacia. xmovanTa asimilacia. maxvilTan aris dakavSirebuli agreTve
iseTi farTod gavrcelebuli movlena xunZuri enis samxrul
dialeqtebSi, rogoricaa xmovanTa asimilacia. anwuxurSi maxviliani
xmovnebi iiii, uuuu Cveulebriv axdenen farTo xmovnis asimilacias. rogorc
wesi, aseT dros regularulad xdeba a a a a xmovnis regresuli asimilacia:
ÄiJd¢ “najaxi” ← ÄaJd¢ (Crd. xunZ. ÄaSt¢), w´in¢ “Txebi” ← w´an¢, mil¢
“kibe” ← mal¢, Äis¢ “zvavi” ← Äas¢ (Crd. xunZ. Äans¢), niJ¢ “niori” ←
naJ¢ (Sdr. Crd. xunZ. raJ¢), bil¢ “bali” ← bal¢, bil¢S “baliSi” ←
bal¢S... miJg¢T “meCeTi”← maJg¢T... gub¤r “kiseri” ← gab¤r, tuR¤r
“qudi” ← taR¤r, mux´¤l “rkinisa” ← max´¤l, buy¤l “mzisa” ← bay¤l,
dus´¤l “misi” ← das´¤l... anTroponimebSi: bit¢nT ← bat¢naT (Crd.
xunZ. fat¢maT), siq¢nT ← saq¢naT... iseTi gavrcelebuli saxeli
mamakacisa, rogoricaa Samili Tivis mkvidrTa mier TiTqos ucvlelad
warmoiTqmis, magram swrafi metyvelebisas maxviliani i i i i mainc sZalavs
xolme da maasimilirebel gavlenas axdens winamaval a a a a xmovanze,
romelic umaxvilo poziciasi Sesustebulia, amitom igi SeiZleba
moismodes agreTve rogorc Sim¢l am saxelis sxartad warmoTqmisas
miuxedavad imisa, rom Tivis mkvidri anwuxelebi cdiloben ucvlelad
warmoTqvan xolme igi, ise rogorc ixmareba saliteraturo xunZurSi.
asimilaciis moxdena SeuZlia agreTve maxvilian oooo xmovans. am
mxriv SeiniSneba progresuli asimilaciis calkeuli SemTxvevebi,
Tumca es movlena ise farTod gavrcelebuli ar aris xmovanTa
regresul asimilaciasTan SedarebiT. magaliTebi: b£‡oooo “iyo” ← b£‡aaaa.
orive es varianti – amosavali da misgan miRebulic – SeiZleba
Segvxvdes erTi da imave piris metyvelebaSic. ufro metic, TviT es
bolokiduri oooo SeiZleba e e e e xmovnad daviwrovdes (b£‡uuuu), rogorc
Cveulebriv xdeba xolme samxrul xunZurSi (Sdr. Crd. bugoooo “aris” –
anwux. buguuuu, Crd. Redoooo “yvavi” – anwux. Reduuuu...) da sainteresoa, rom
samive es varianti paralelurad SeiZleba ixmarebodes erTi da imave
27
piris mier.
bagismieri xmovnebis gavleniTaa gaCenili aseTi saxis sityva-
formebic: Co-tu “cxenze”, roho-tu “diliT”, baybor-du “saRamos”,
muÄruz-tu “mTebSi” (zedmiw. “mTebze”)... am formebSi gamoiyofa
fonetikurad saxecvlili lokatiuri brunvis formantebi ----tatatata, -dadadada:
roho-tu ← roh-o-ta (Sdr. roh-in “ganTiadi”), baybor-du ← bay-bor-da
(Sdr. bay “mze”). amis safuZvels gvaZlevs rohu-ta formis paraleluri
arsebobac cocxal metyvelebaSi... lokativis formantebSi xmovnis
cvlileba SeiZleba mieweros mezobel bagismier xmovanTa gavlenas. aq
aRsaniSnavia Tivis metyvelebaSi SemCneuli erTi movlenac: bagismier
xmovanTa mezoblobaSi moqceuli ----tatatata lokativi amgvar fonetikur
cvlilebas (-ta → -tu) yovelTvis ar ganicdis, magram ramdenadme
labialuri JReradobiT mainc SeiZleba warmoTqvamdes mas individi,
mag., nuh´-ta “gzaze”, muR-ta “zurgze” da sxva (labialurobis
satranskrifcio niSans aq pirobiTad viyenebT).
labializaciis calkeuli movlenebi SeiniSneba agreTve sityvebSi
nuw ́a “kari, ezo” (Sdr. Crd. xunZ. nuw´a), Äurwen “jori” (Sdr. Crd. xunZ.
Äorwen), ruc ́ab “coli”, mus´ a “musa” (mamakacis saxeli), rac aseve
bagismieri u u u u xmovnis gavlenas SeiZleba mieweros.
9. 9. 9. 9. kveca. kveca. kveca. kveca. KyuradRebas iqcevs bolokiduri a a a a xmovnis kveca I seriis
lokativis -dadadada, -tatatata formantebSi. es tendencia gansakuTrebiT axalgaz-
rdebis metyvelebas axasiaTebs, mag., bakal-dddd `adgilze~ (←← bakal-da),
muÄruz-dddd `mTebSi~ (←← muÄruz-da), avlaÃal-dddd `mindorze~ (← ← av-
laÃal-da), Saharal-dddd `qalaqSi~ (←← Saharal-da), gulla-dddd (←← gul-
la-da): gullad h´aJimurad Tanaru `tyviam hajimuradi ar icis~ (anda-
za)... nacvalsaxelebSi: di-tttt (←← di-ta): babad biS dit `dedam miTxra
me~, niJe-tttt (←← niJe-ta): deded niJet hiyri `mamam Cven. gvkiTxa~... ricxviT
saxelebSi: anwitttt so `TerTmeti~, anwitttt kigu `Tormeti~, anwitttt Tabgu
`cameti~ (←← anwi-ta), Kyot so `ocdaerTi~, Kyot kigu `ocdaori~, Kyot
28
Tabgu `ocdasami~ (←← yo-ta) da sxva.
aaaa xmovani auslautSi ekveceba daSorebiTis (elativis) formantsac,
mag., ruyi-ssss ´́́́´ `saxlidan~ (←← ruyi-s´a), rux½o-ssss ´́́́´́́́ `tyidan~ (←← rux½o-
s´a´), daba-ssss ´́́́´ `iqidan~ (←← daba-s´a), Sqolalda-ssss ´́́́´ an Sqola-ssss ´́́́´ `skoli-
dan" (←← Sqolal-da-s´a), h´altu-ssss ´́́́´ `samuSaodan" (←← h´altu-s´a)...
axalgazrdebis metyvelebaSi bolokiduri aaaa ekveceba agreTve
zmnur formants, mag., Kyuti-nnnn `yris~ (←←Kyuti-na), hubu-nnnn `akeTebs~ (←←
hubu-na), h´alti-nnnn `muSaobs~ (← h´alti-na) da sxva.
konsonantizmi
1. 1. 1. 1. xunZuri enis TanxmovanTa zogadi daxasiaTeba. xunZuri enis TanxmovanTa zogadi daxasiaTeba. xunZuri enis TanxmovanTa zogadi daxasiaTeba. xunZuri enis TanxmovanTa zogadi daxasiaTeba. xmovanTa sistema
xunZur enaSi, rogorc vnaxeT, martivia, samagierod es ena Seudarebliv
mdidaria TanxmovnebiT. yvela dialeqtSi TanxmovanTa raodenoba ar
aris Tanabari. dasturdeba sxvaoba ara marto dialeqtebSi, aramed
kilokav-Tqmebs Sorisac. Crdilouri xunZuris fonetikuri sistema
ufro srulia, vidre samxrul xunZuris romelime dialeqtisa.
Crdilouri ganarCevs, kerZod, 44 Tanxmovans.
TanxmovnebSi mTavaria Semdegi dapirispirebebi: 1) mJRerebsa da
yruebs Soris; 2) abruptivebsa (mkveTrebsa) da fSvinvierebs Soris –
yru xSul da afrikat TanxmovnebSi; 3) magrebsa (intensiurebsa) da
aramagrebs Soris (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 38-39).
qarTulisagan gansxvavebiT xunZur enaSi erTmaneTs
upirispirdebian sada da magari (intensiuri) Tanxmovnebi. magari
Tanxmovnebi SeiZleba iyon mxolod yruebi rogorc fSvinvierebi ise
mkveTrebi (abruptivebi): xSulebi, afrikatebi, spirantebi. mJRerTa
rigSi magari Tanxmovnebi, rogorc wesi, ara gvaqvs. garda amisa, magari
Tanxmovnebi saerTod ar gamoiyofa bagismier (labialur) da
kbilismier (dentalur) bgeraTa rigSi. es exeba rogorc fSvinvier, ise
mkveTr Tanxmovnebs; iseT bgerebs, rogoricaa ffff, TTTT, tttt.
29
dapirispireba simagris mixedviT, amrigad, gvaqvs Semdeg
TanxmovnebSi:
xSulebi
winavelaruli: a) fSvinvieri: qqqq (sada) – qqqq ´́́́ (magari)
b) mkveTri: kkkk (sada) – kkkk ´́́́ (magari)
afrikatebi
winaenismieri sisina: a) fSvinvieri: cccc (sada) – cccc ´́́́ (magari)
b) mkveTri: wwww (sada) – wwww ´́́́ (magari)
winaenismieri SiSina: a) fSvinvieri: CCCC (sada) – CCCC ´́́́ (magari)
b) mkveTri: WWWW (sada) – WWWW ´́́́ (magari)
spirantebi
winaenismieri sisina: ssss (sisina) – ssss ´́́́ (magari)
winaenismieri SiSina: SSSS (sada) – SSSS ´́́́ (magari)
ukanavelaruli: xxxx (sada) – xxxx ´́́́ (magari)
xunZur enas moepoveba agreTve sxva specifikuri Tanxmovnebi;
esenia:
1. lateraluri Tanxmovnebi:
a) magari fSvinvieri lateraluri afrikati llll¶¶¶¶
30
b) magari abruptivi (mkveTri) lateraluri afrikati tttt¾¾¾¾
g) aramagari yru lateraluri spiranti llllÀÀÀÀ
d) magari yru lateraluri lateraluri spiranti llllÀ´À´À´À´
2. palataluri (rbili) winavelaruli spiranti xxxx½½½½
3. faringaluri Tanxmovnebi:
a) fSvinvieri faringaluri afrikati ÃÃÃÃ
b) mkveTri faringaluri afrikati y y y y
g) mJReri faringaluri spiranti ÄÄÄÄ
d) yru faringaluri spiranti hhhh ´́́́
metad iSviaTad, magram xunZur enaSi mainc dasturdeba mcire
raodenobis sityva-formebSi mkveTri laringaluri xSuli ‡: ri‡: ri‡: ri‡: ri‡i
“gazafxuli”, be‡enab “msuqani”, bil‡ize “dakargva”, anwux. Te‡u “ar
aris”, ‡e “ho, ki, diax”...
bagismieri vvvv xunZurSi xasiaTdeba, rogorc naxevarxmovani. igi
wyvilbagismieri bgeraa xunZurSi.
Crdilour xunZurs ara aqvs qarTulisaTvis damaxasiaTebeli zogi
Tanxmovani, rogoricaa mJReri afrikatebi ZZZZ, jjjj da bagismieri abruptivi
pppp, samagierod samive es Tanxmovani moipoveba anwuxur dialeqtSi da
samxrul xunZuris kilo TqmaSi.
2. konsonantizmis Taviseburebani anwuxur dialeqtSi. 2. konsonantizmis Taviseburebani anwuxur dialeqtSi. 2. konsonantizmis Taviseburebani anwuxur dialeqtSi. 2. konsonantizmis Taviseburebani anwuxur dialeqtSi. rogorc ukve
iTqva, Crdilouri xunZurisagan gansxvavebiT, anwuxurSi moipoveba
bagismieri mkveTri (abruptivi) Tanxmovani p: p: p: p: t¾apzi “dartyma” (Sdr.
31
lit. t¾abize), wapur “wabli”, tampur “fanduri”, Waptil “gogirdisa”...
jer kidev p. uslari aRniSnavda, rom p p p p xunZurSi ar gvxvdeba, magram
mas xmaroben anwuxelebi, romlebic ambobeno, magaliTad, dazda t¾api
“maT daartyi!” – nacvlad dozda t¾abe-si (uslari, 1889, 9). i. cercvaZe
am bgeras marTebulad miiCnevs anwuxurSi meoreulad, poziciurad
Sepirobebulad: pppp ← bbbb mezobel mkveTrebTan (tttt¾¾¾¾, wwww ´́́́, tttt, WWWW) siaxlovis
Sedegad (cercvaZe, 1948, 131).
amave dros sofel Tivis anwuxur metyvelebaSi dasturdeba
calkeuli SemTxvevebi p p p p bgeris gamoyenebisa iseT sityvebSic,
romlebSic am bgeris gaCena mkveTrebTan mezoblobiT ver aixsneba:
xupal “Worfli”, opop “ofofi”...
S. miqailovi miuTiTebda im faqtze, rom, gansxvavebiT sxva
dialeqtebisagan, anwuxurisaTvis damaxasiaTebelia sxva enaTagan
nasesxebi sityvebis warmoTqma mkveTri artikulaciiT; magaliTad, kepek
“kapiki”, paÁton “faetoni”, istikan “Wiqa”, Wipi “jibi”, poWka “kasri”,
kartup “kartofili” da sxva (miqailovi, 1959, 54). Tivis metyvelebaSic
am mxriv sxvaoba ar gvaqvs.
sofel Tivis metyvelebaSi gvxvdeba agreTve anwuxurisaTvis
damaxasiaTebeli mJReri afrikati jjjj: janu “SigniT”, qvenjo “saWmeli”,
bow´uljo “cxvari”, sojugu nuh´ “kidev erTxel”, Cojibe “cxens”,
Ãanjar “xanjali”, aljan “samoTxe”, rajab, h´aji (mamakacis sakuTari
saxelebi)... arn. Ciqobavas da il. cercvaZis dakvirveba, rom anwuxurSi
jjjj mainc meryevi bgeraa da mas SeiZleba JJJJ Seenacvlos, savsebiT
Seesabameba sofel Tivis metyvelebaSi arsebul amJamindel
viTarebasac, kerZod, anlautSi jjjj-s nacvlad aq ufro xSirad ixmareba
JJJJ: Jegi “kidev”: rehi niJx½ox Jegi “modiT CvenTan kidev!”, Janu “SigniT”:
Janux l¶uhun “SigniT Semodi!” JuJah´ “jojoxeTi”... SesamCnevia jjjj, J J J J
bgeraTa paraleluri xmarebac: rajab // raJab (mamakacis sakuTari
saxeli).
32
i. cercvaZes j j j j dadasturebuli aqvs sityvis TavkidurSi: jegi,
janu, jurjah´, jami, jamaÄaT, javab (cercvaZe, 1948, 131). zalumxan
ibrahimovi (pedagogi, 1941 w. dab., toxeli) gvarwmunebda, rom am
sityvebSi JJJJ unda iTqvaso, Tumca sxva dros misgan janu-c gagvigonia.
ase rom, Tivis anwuxur TqmaSi amJamad ufro myari Cans JJJJ sityvaTa
anlautSi, xolo jjjj, SeiZleba iTqvas, am poziciaSi Zlier
Sesustebulia.
gamoyenebis kidev ufro SezRuduli are aqvs anwuxurSi ZZZZ
afrikats. Tu jjjj Tanxmovani SeiZleba gvxvdebodes calkeul sityvaTa
anlautSi, ZZZZ bgera aseT poziciaSi saerTod SeuZlebelia. igi
dasturdeba umetesad infinitivis daboloebebSi (sadac mas Crdilouri
xunZuris zzzz-s adgili ukavia) da isic mxolod toxur metyvelebaSi.
WadaqolourSi mis adgils j j j j iWers: tox. qvenZi “Wama” – Wad. qvenji
(lit. qvanaze); tox. tvenZi “wasvla” – Wad. Wad. tvenji; tox. h´velZi
“mokvdoma” – Wad. h´velji (lit. xveze); tox. yelZi “sma”– Wad. yelji;
tox. W´elZi “dgoma” – Wad. w´elji (lit. W´eze); tox. harZi “Txovna” –
Wad. harji (lit. harize)... infinitivis daboloebebSic ZZZZ, jjjj Tanxmovnebis
arseboba, rogorc cnobilia, poziciuradaa Sepirobebuli, kerZod,
isini aq Tavs iCenen sonori Tanxmovnebis (nnnn, llll, rrrr) momdevnod. sxva
TanxmovanTa da xmovanTa momdevnod ZZZZ, jjjj bgeraTa nacvlad zzzz ixmareba,
iseve rogorc Crdilour xunZurSi: baTzi “povna” (lit. baTize), baqzi
“danTeba” (lit. baqize), hubuzi “keTeba” (lit. habize)... (Ciqobava,
cercvaZe, 1962, 45).
lateraluri Tanxmovnebidan anwuxurSi warmodgenilia sami: magari
fSvinvieri spiranti llllÀ´À´À´À´ (lÀ´im “wyali”, lÀ´ik- “kargi”...), magari
fSvinvieri afrikati llll¶¶¶¶ ( l¶ar “rqa”, rol¶ “xorbali”, nil¶ “Cven”...),
magari abruptivi afrikati tttt¾¾¾¾ (t¾in “zamTari”, t¾ezi “micema”, t¾apzi
“dartyma”...). ar moipoveba anwuxurSi aramagari fSvinvieri lateraluri
spiranti llllÀÀÀÀ, ris Sesaxebac aRniSnavda jer kidev p. uslari (uslari,
33
1889, 14). rogorc cnobilia, Crdilouri xunZuris es lateraluri
Tanxmovani llllÀÀÀÀ anwuxurSi Sesatyvisad iZleva TTTT bgeras:
Crd. xunZ.: lÀabgo “sami”, lÀar “nakaduli”, lÀaze “codna”, bolÀon
“Rori”, baw´lÀi “sisufTave”, CirqinlÀi “WuWyi”, saRlÀi “janmrTeloba”...
anwux.: Tabgu “sami”, Tar “nakaduli”, Tazi “codna”, buTon “Rori”,
baw´Ti “sisufTave”, CirqinTi “WuWyi”, saRTi “janmrTeloba”... (cercvaZe,
1948, 135; miqailovi, 1959, 57; Ciqobava, cercvaZe, 1962, 59-60).
anwuxuri dialeqtis zog kilokavSi, magaliTad – anwros-
unhadurSi, bohnodurSi, tomurulSi dasturdeba aramagari abruptivi
lateraluri afrikati ttttÀÀÀÀ (miqailovi, 1959, 53). egeve lateraluri
Tanxmovani xunZuri enis dialeqtebidan moipoveba hidurSi. anwuxuri
dialeqtis toxuri da Wadaqolouri kilokavebisaTvis igi ucxoa.
cnobilia agreTve Semdegi movlenebi:
anwuxurSi xdeba Crdilouri xunZuris winavelaruli intensiuri
(magari) qqqq ´́́́ Tanxmovnis sistemuri Canacvleba palataluri winavelaruli
xxxx½½½½ spirantiT (cercvaZe, 1948, 143; miqailovi, 1959, 63).
Crd. xunZ. naq´u “bze”, miq´i ‘mtredi”, q´veze “Wera”, q´ana ‘moxda”...
anwux. nax½u “bze”, mix½i ‘mtredi”, x½vezi “Wera”, x½a ‘moxda”...
xSiria Crdilouri xunZuris ukanavelaruli xxxx spirantis
Canacvleba anwuxurSi hhhh ´́́́ faringaluri spirantiT (cercvaZe, 1948, 143;
miqailovi, 1959, 55; Ciqobava, cercvaZe, 1962, 40):
Crd. xunZ.: xur “yana”, nux “gza”, ax “baRi”, xveze “mokvdoma”, xono
“kvercxi”, xerab ‘beberi”...
anwux.: h´ur “yana”, nuh´ “gza”, ah´ “baRi”, h´veze “mokvdoma”, h´ono
“kvercxi”, h´erab ‘beberi”... TumcaRa xxxx yvela sityvaSi ar icvleba hhhh´ ´ ´ ´
TanxmovniT: xenab “Tbili”, xadax “qveviT”, xadu “Semdeg”, xan “xani”,
xaly “xalxi”, xas´gu “gansakuTrebiT”, xiÁal “survili”, xaÁir
“sargebeli”...
34
amasTan dakavSirebiT il. cercvaZe werda: “rogorc magaliTidan
Cans, x x x x icvleba hhhh ´́́́ -Ti sityvis TavSic, sityvis SigniTac da boloSic,
magram ar SeiZleba iTqvas, am process TiTqos sistematuri xasiaTi
hqondes: zog sityvaSi xxxx ucvlelia, aseTebia, magaliTad, xenab (xunZax.
xinab) “Tbili”, xenk (xunZax. xink) “xinkali”, xaÁr (xunZax. xaÁr) “xeiri”,
xabar (xunZax. xabar) “ambavi”, xaTir (xunZax. xaTir) “pativiscema”, xarj
(xunZax. xarJ) “xarji” da sxv. magram Tu davakvirdebiT, iseTi sityvebi,
romlebSic x x x x ucvlelia, umetesad nasesxebia (xaÁr, xaTir, xarj...);
nasesxeb sityvebSi ki x x x x Cveulebriv ar icvleba. sakuTari leqsikuri
maragis sityvebSi x x x x zogjer meoreuli warmoSobisa SeiZleba iyos; ase,
magaliTad, sityvaSi xenab “Tbili” xxxx miRebuli unda iyos xxxx½½½½-sgan
(susti xxxx); Sdr. yoÁsubus xunZuri saxeli x½indal, rac p.uslaris
etimologiiT xin (“Tbili”) fuZes ukavSirdeba. xxxx½½½½ ki hhhh ´́́́-Ti arasdros ar
icvleba. xxxx SesaZlebelia agreTve miRebuli iyos xxxx ´́́́-sagan, ase, magal.,
xink uslaris leqsikonSi, marTalia, martivi xxxx----Ti gvaqvs, magram l.
Jirkovis leqsikonSi paralelurad naCvenebia: xink da x´ink. amitom
SesaZlebelia x → h´ kanonzomieri procesi iyos, xolo am procesidan
gamonaklis magaliTebSi yovelTvis daisvas TviT amosavali x-s
sakiTxi: xom ar aris igi meoreuli da miRebuli x½-sagan, an x´-sagan”
(cercvaZe, 1948,142-143).
aq erTi ram unda SevniSnoT: mkvlevars xxxx-s ucvlelobis erT-erT
magaliTad dasaxelebuli aqvs xenk (“xinkali”) da aRniSnavs, rom am
sityvaSi igi hhhh ´́́́ TanxmovniT ar icvleba, magram sofel Tivis anwuxur
metyvelebaSi igive sityva amJamad dasturdeba aseTi saxiT: h´ankal
(“xinkali”), rac imas mowmobs, rom xxxx-s gadasvla hhhh ´́́́ TanxmovanSi aq
SedarebiT gvian, magram mainc ganxorcielebula.
xxxx-s amosavlad zog SemTxvevaSi SeiZleba iyos agreTve
faringaluri afrikati ÃÃÃÃ, rac mis ucvlelobas unda ganapirobebdes.
marTalia, anwuxurSi ÃÃÃÃ → xxxx procesi gavrcelebuli ar aris da arc
35
iseTi regularuli xasiaTi aqvs, rogorc sxva samxrul xunZur
dialeqtebSi (mag., qvemoyaraxulsa da andalalur kilokav-TqmaTa did
nawilSi), magram ramdenadme es procesi masac axasiaTebs. aris
SemTxvevebi, roca sityva-formaTa Zireul masalaSi, ufro ki sityvis
bolokidurSi an formantebSi ÃÃÃÃ-s nacvlad anwuxurSi xxxx ixmareba
fakultaturad; magaliTad, dasturdeba Ãizan “bavSvi” da mis
paralelurad xizan, Äodoà “dabla, Zirs” da Äodox (miqailovi, 1959,
54). Ã Ã Ã Ã Tanxmovani unda iyos amosavali, magaliTad, II seriis lokatiuri
brunvis ----xxxx formantisaTvis: anw. di-xxxx “CemTan”, Sdr. lit. di-ÃÃÃÃ; vaas´-xxxx
“ZmasTan”, Sdr. lit. vasas´u-ÃÃÃÃ...
aRsaniSnavia iseTi damaxasiaTebeli movlenac, rogoricaa
sonorul mmmm da nnnn bgeraTa monacvleoba anwuxursa da Crdilour
xunZurs Soris:
Crd. xunZ.: nuJ “Tqven”, naÃa “ukan”, lÀ´in “wyali”, w´an “marili”, Can
“ramdeni”, w´un “arwivi”, ton “tyavi”, Äadan “adamiani”...
anwux.: muJ “Tqven”, maÃa “ukan”, lÀ´im “wyali”, w´am “marili”, Cam
“ramdeni”, w´um “arwivi”, tom “tyavi”, Äadam “adamiani (an qali)”...
cnobili faqtia, rom anwuxuri dialeqtis toxur da Wadaqolour
kilokavebs Soris arsebobs regularuli xasiaTis
bgeraTSesatyvisobaTa sistema sibilantebSi (cercvaZe, 1948, 136-142;
miqailovi, 1959,58-62; Ciqobava, cercvaZe, 1962, 69-75):
a) toxuris aramagar sisinebs WadaqolourSi Seesatyviseba
aramagari SiSinebi:
tox. ssss – Wad. SSSS, tox. w w w w – Wad. WWWW, tox. zzzz – Wad. JJJJ, tox. ZZZZ – Wad. jjjj.
b) toxuris magar SiSinebs WadaqolourSi Seesatyviseba magari
sisinebi:
tox. SSSS ´́́́ – Wad. ssss ´́́́, tox. CCCC ´́́́ – Wad. cccc ´́́́, tox. WWWW ´́́́ – Wad. wwww ´́́́.
magaliTebi: tox. vas “biWi, vaJiSvili” – Wad. vaS; tox. wa “cecxli”
– Wad. Wa, tox. zaz “ekali” – Wad. JaJ, tox. qvenZi “Wama” – Wad. qvenji,
36
tox. S´ugu “xuTi” – Wad. s´ugu, tox. C´uÄa “Tevzi” – Wad. c´uÄa, tox.
W´elZi “dgoma” – Wad. w´elji...
amJamad sofel Tivis anwuxur TqmaSi SeiniSneba tendencia toxuri
da Wadaqolouri kilokavebis Serevisa. axalgazrda Taobis
warmomadgenelTa toxur metyvelebaze gansakuTrebiT sagrZnobia
Wadaqolouris gavlena. erTi da imave toxeli axalgazrdis
metyvelebaSi paralelurad SeiZleba movisminoT sityvebi rogorc
toxuri, aseve Wadaqolouri warmoTqmiT (mag., vas // vaS “biWi”, wa // Wa
“cecxli”, Ãizan // ÃiJan “bavSvi”, vaÄanZi // vaÄanji “mosvla” da sxva).
es viTareba aixsneba imiT, rom sof. Tivis mcxovrebTa meti nawili
Wadaqoloelia, xolo toxelTa raodenoba aq SedarebiT mcirea.
toxursa da Wadaqolour warmoTqmebSi arsebul gansxvavebebs Tivis
mkvidrni, marTalia, grZnoben, magram arsebiT mniSvnelobas mas ar
aniWeben. arc Tu iSviaTadxdeba xolme, rom individi verc acnobierebs
ise gadadis sityvis toxuri warmoTqmidan meore wuTSive imave sityvis
Wadaqolour warmoTqmaze, imdenadaa es ukve sametyvelo CveviT
ganmtkicebuli.
aqve aRsaniSnavia isic, rom ufrosi Taobis toxur metyvelebaze
Wadaqolouris aseTi gavlena (resp. interferencia) ar SeiniSneba.
sxvaoba, rasac toxuri da Wadaqolouri kilokavebis Sepirispireba
warmogvidgens am mxriv (Sesatyvisobani sisina da SiSina spirantebsa da
afrikatebs Soris) sof. Tivis mkvidrTagan dRes swored xandazmulTa
metyvelebaSia wminda saxiT daculi.
amgvari viTareba SeimCneva sof. Tivis anwuxur TqmaSi. saintereso
iqneboda gavcnobodiT Tu ra procesebs aqvs amJamad adgili TviT
daRestnis mkvidr toxel-WadaqoloelTa metyvelebaSi.
3. fonetikuri procesebi TanxmovnebSi. 3. fonetikuri procesebi TanxmovnebSi. 3. fonetikuri procesebi TanxmovnebSi. 3. fonetikuri procesebi TanxmovnebSi. damaxasiaTebelia iseTi
movlenebi, rogoricaa asimilacia, disimilacia, afrikatizacia, Tumca
farTo gavrcelebas isini ver pouloben.
37
progresuli asimilacia niSandoblivia zogierTi zmnuri
formisaTvis. cvlileba xdeba morfemaTgasayarze warmoqmnil
bgeraTkompleqsebSi:
bossi “aReba, yidva” ← boszi (tox.), boSSi “id.” ← boSJi (Wad.), bissi
“Tqma” ← biszi (tox.), biSSi “id.” ← biSJi (Wad.), baqsi “danTeba” ←←
baqzi...
w´alli “waikiTxa” ← w´al-ri, hvalli “aaduRa” ← hval-ri...
disimilaciis magaliTia Tavkiduri qqqq Tanxmovnis gamJRereba
anwuxurSi q → g:
geTu “kata”, Sdr. Crd. xunZ. qeTo
giliS´ “TiTi”, Sdr. Crd. xunZ. qiliS´
gveSab “cudi”, Sdr. Crd. xunZ. qveSab...
il. cercvaZis TqmiT: “Tavkidur qqqq-s momdevno TTTT, SSSS fSvinvierebTan
mezoblobaSi fSvinvieroba daukargavs da gamJRerebula” (cercvaZe,
1948, 144).
afrikatizaciis procesi, Cveulebriv, xdeba morfemaTgasayarze
warmoqmnil TanxmovanTkompleqsebSi:
wwww ← tztztztz: h´alwi “muSaoba” ← h´alt-zi ← h´alt-i-zi (Sdr. lit.
h´alt-i-ze); t¾iwi “daZineba” ← t¾itzi ← t¾it-i-zi; biwi “gagzavna” ←
bit-zi ← bit-i-zi (Sdr. lit. bit-i-ze)...
warmodgenili magaliTebi toxuri kilokavidanaa. Wadaqolouris
imave sityva-formebSi xdeba WWWW ← tJtJtJtJ:
h´alWi “muSaoba” ← h´alt-Ji ← h´alt-i-Ji; t¾iWi “daZineba” ←
t¾itJi ← t¾it-i-Ji; biWi “gagzavna” ← bit-Ji ← bit-i-Ji... (cercvaZe, 1948,
152).
sofel Tivis anwuxur metyvelebaSi dasturdeba agreTve
afrikatizaciis Semdegi procesi:
CCCC ← TSTSTSTS ← TJTJTJTJ: ruRunCi “miCveva” ← ruRunT-Si ← ruRunT-Ji ←
ruRunT-i-Ji (Sdr. lit. ruRunlÀ-i-ze), xiraCi “gaZvireba” ← xiraT-Si ←
xiraT-Ji ← xiraT-i-Ji (Sdr. lit. xiralÀ-i-ze)... mocemuli formebi
38
Wadaqolouria, Tumca gvxvdebian sof. Tivis mkvidr toxelTa
metyvelebaSic.
afrikatizacia SeiniSneba agreTve I seriis lokatiuri brunvis
elativis (daSorebiTis) formebSi, kerZod damaxasiaTebelia iseTi
movlena, rogoricaa cccc ´́́́aaaa ← dadadada----ssss ´́́́aaaa: rik´a-c´a “Soridan” ← rik´a-T-s´a ←
rik´a-d-s´a ← rik´a-da-s´a; tac´a “zemodan” ← ta-T-s´a ← ta-d-s´a ← ta-
da-s´a... (miqailovi, 1959, 65-66).
i.cercvaZe aRniSnavda, rom llllÀ´À´À´À´ da tttt¾¾¾¾ lateralebTan, llll da nnnn
sonorebTan da agreTve dddd-sTan mezoblobaSi spiranti ssss ´́́́ → cccc ´́́́
(cercvaZe, 1948, 154).
am mxriv aRsaniSnavia, rom sof. Tivis metyvelebaSi SeiniSneba ----(i)c(i)c(i)c(i)c ´́́́
kiTxviTi nawilakis gamoyeneba ----(i)s(i)s(i)s(i)s ´́́́ nawilakis paralelurad: dube
daRisTan bat¾an-(i)c(i)c(i)c(i)c ´́́́? “Sen daRestani giyvars?” meTer ruyi vehin-(i)c(i)c(i)c(i)c ´́́́
mun? “xval Sin iqnebi Sen?” allahas´da boJin-(i)c(i)c(i)c(i)c ´́́́ mun? “RmerTi gwams
Sen?’’... Sdr. mun gurJiÁa vug-isisisis ´́́́? “Sen qarTveli xar?” hab roy dur-isisisis ´́́́?
“es saxli Senia?”... kiTxviTi nawilaki momdinareobs ----(i)s(i)s(i)s(i)s ´́́́ variantisagan.
cccc ´́́́ ← ssss ´́́́ procesi warmodgenil masalaSi Sepirobebuli Cans swored
mezobeli sonori nnnn-s gavleniT: bat¾an-(i)c´ ← bat¾an-is´ ...
39
saxelisaxelisaxelisaxeli
xunZur enaSi saxeli iyofa Semdeg jgufebad: arsebiTi saxeli,
zedsarTavi saxeli, ricxviTi saxeli, nacvalsaxeli. xunZur saxels
moepoveba gramatikuli klasis, ricxvis brunebis kategoriebi.
arsebiTi saxeli
1. 1. 1. 1. gramatikuli klasi. gramatikuli klasi. gramatikuli klasi. gramatikuli klasi. xunZur enaSi gairCeva sami gramatikuli
klasi. am enis yvela dialeqtsa da kilokav-TqmaSi gramatikul klasTa
raodenobis mxriv erTgvarovnebaa. arsebiTi xasiaTis rame sxvaoba ar
gvaqvs.
I gramatikul klass uwodeben agreTve “mamakacis klass”. am klasSi
Sedis adamiani mamrobiTi sqesisa; moicavs iseT arsebiT saxelebs,
rogoricaa: “Zma”, “mamakaci”, “vaJiSvili”, “mama”, “biZa”, “simamri”. “siZe”,
“qmari”, “adamiani”...amave klasSi Sedis: “RmerTi”, “angelozi”...
II gramatikul klasSi, anu “qalis klasSi” Sedian arsebiTi
saxelebi: “da”, “qaliSvili”, “deda”, “rZali”, “sidedri”, “coli”...
III gramatikul klasi (mas ewodeba agreTve “nivTis klasi”) moicavs
yvela danarCen arsebiT saxels – cocxal arsebebs, nivTebs, sxvadasxva
sagnebs, movlenebs: “cxeni”, “mgeli”, “xari”, “Zroxa”, “ZaRli”, “qaTami”,
“mamali”... “saxli”, “xe”, “qva”, “mTa”, mdinare”... “mze”, “mTvare”,
“varskvlavi”... “dRe”, “weliwadi”... “janmrTeloba”, “sixaruli”,
“siyvaruli”... amave klasSi Sedis “bavSvi” da agreTve “eSmaki”, “avi
suli”, “jini”... (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 84).
anwuxur dialeqtSic substantivTa gramatikul klasebad
ganawilebis TvalsazrisiT iseTive viTarebaa, rogoric saliteraturo
xunZursa (resp. Crdilour xunZurSi) da sxva dialeqtebSi. sofel TivSi
mcxovreb anwuxelTa toxur-Wadaqolour metyvelebaSic, xunZuri enis
40
sxva kilokav-TqmaTa msgavsad, sami gramatikuli klasi moipoveba: I
(mamakacis), II (qalis), III (nivTis).
gramatikuli klasebisaTvis, rogorc cnobilia, damaxasiaTebelia
sakuTari formantebic: I klasisaa vvvv, II klasis – ÁÁÁÁ, III klasisa – bbbb.
zogierT arsebiT saxels eseni prefiqsebad aqvT, Tumca amgvari –
prefiqsiani – arsebiTi saxelebis ricxvi mcirea: vvvv-ac´ “Zma” (I kl.), ÁÁÁÁ-ac´
“da” (II kl.), bbbb-ac´ “cxovelis Zma an da” (III kl.)... sofel Tivis
anwuxelTa metyvelebaSi klasis formantebi arsebiT saxelebSi
ucvleli saxiT gvxvdeba, erTaderTi gamonaklisi Cans u-t¾aÁ “simamri,
mamamTili” ← va-t¾aÁ (Sdr. lit. va-t¾ad), sadac momxdaria vavavava
difTongis fonetikuri gamartiveba erT xmovnad (va → u).
xunZur enaSi arsebiT saxelebs gramatikuli klasis niSnebi SeiZ-
leba sufiqsebadac moudiodeT. amgvarad gaformebuli substantivebi -
damaxasiaTebelia ufro samxruli xunZurisaTvis, mag., anwuxuri dia-
leqtis Tlebelursa da tomurul kilokavebSi gvxvdeba: vvvv-ac´-av av av av `Zma~
(lit. vac´), ÁÁÁÁ-ac´-aÁaÁaÁaÁ `da~ (lit. Áac´´), vas-avavavav `biWi~, `vaJiSvili~ (lit.
vas), Áas-aaaaÁÁÁÁ `gogona~, `qaliSvili~ (lit. Áas), ebel-aaaaÁÁÁÁ `bebia~ (Sdr.
lit. ebel `deda~), nus-aaaaÁÁÁÁ `rZali~ (lit. nus), ruC´ab-aaaaÁÁÁÁ `coli~, Ci-Á-av av av av
`kaci~ (lit. Ci), Äadam-aaaaÁÁÁÁ `qali (Sdr. lit. Äadan `adamiani~)... saintere-
soa, rom klasniSniani daboloebebi TlebelurSi nasesxeb sityvebsac
ki aqvT, mag., uCiTel-av av av av (I kl.), uCiTel-aÁaÁaÁaÁ (II kl.) `maswavlebeli~, So-
fir-avavavav `mZRoli~, duraq-av av av av (I kl.), duraq-aaaaÁÁÁÁ (II kl.) `suleli~, dosd-avavavav
(I kl.), dosd-aaaaÁÁÁÁ (II kl.) `amxanagi~, KyumSi-Á-av av av av (I kl.), KyumSi-Á-aaaaÁÁÁÁ (II
kl.) `mezobeli~... (isaevi, 1989, 123-124).
anwuxuri dialeqtisave toxursa da Wadaqolour kilokavebSi
S.miqailovma SeniSna, rom I da II klasis rig arsebiT saxelebs
bolokidurSi ----aaaa xmovani erTvis, mag., tox vas-aaaa. Wad. vaS-aaaa `biWi~,
`vaJiSvili~ (lit. vas), tox. Áas-aaaa, Wad. ÁaS-aaaa `gogona~, `qaliSvili~
(lit. Áas), dibir-aaaa `yadi~ (lit. dibir `mola~), Äabdal-aaaa `suleli~
41
(lit. Äabdal), vex½-aaaa `mwyemsi~ (lit. vex½½), vac´-aaaa `Zma~ (lit. vac´), Áac´-
aaaa `da~ (lit. Áac´), vac´aÄal-aaaa `biZaSvili vaJi~, Áac´aÄal-aaaa `biZaSvili
qali~ (lit. vac´Äal, Áac´Äal) (miqailovi, 1959, 80). amgvari viTarebas
dResac dasturdeba sof. Tivis mkvidr anwuxelTa toxur-Yadaqolour
metKvelebaSic.
aSkaraa, rom es bolosarTi ----aaaa klasis niSania, oRond amJamad ukve
gamartivebuli saxiT warmodgenili am kilokavebSi: vac´-aaaa `Zma~ ← vac´-
avavavav, Áac´-aaaa `da~ ← Áac´´-aaaaÁÁÁÁ .... kargadaa cnobili, rom samxruli
xunZurisaTvis damaxasiaTebelia difTongTa gamartiveba
(monofTongizacia), ris Sedegadac qreba I da II klasis v, v, v, v, ÁÁÁÁ niSnebi
(Ciqobava, cercvaZe, 1962, 35-37).
kaxeTSi mcxovreb anwuxelTa metyvelebaSi il. cercvaZem Tavis
droze gamovlina III klasis ----b b b b niSniani qarTulidan nasesxebi sityve-
bic: zaqi-Á-ab ab ab ab `zaqi~, kodi-Á-abababab `kodi~, maWar-Á-abababab `maWari~, KyuTi-Á-ab ab ab ab
`KyuTi~, CurCxeli-b b b b `CurCxela~, Svindi-Á-ab ab ab ab `Sindi~, ƒÃili-Á-abababab `Txili~
(cercvaZe, 1948, 193-194).
amdagvari substantivebi iSviaTia. salituraturo xunZurSi arse-
biT saxelebze klasniSnian sufiqsTa darTviT umetesad zedsarTavebi
iwarmoeba xolme, mag., bah´arCi-Á-ab ab ab ab `vaJkacuri~ (bah´arCi `vaJkaci~), li-
TeraTuri-Á-abababab `literaturuli~, `saliteraturo~ (liTeraTura `lite-
ratura~), Äelmi-Á-ab ab ab ab `mecnieruli~, `samecniero~, Äelmi-Á-av av av av h´altuÃan
`mecnieri muSaki~ (I kl.) (Äelmu `mecniereba~), ziÁan-abababab `saziano~, `mavne~
da sxv. (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 187). ebel `dedas~ niSnavs. rogorc ze-
moT ukve vnaxeT, anwuxuris Tlebelur kilokavSi am sityvas II klasis
niSani -aaaaÁÁÁÁ moudis sufiqsad: ebel-aaaaÁÁÁÁ, oRond es forma ukve `bebias~
mniSvnelobiT iTqmis. saliteraturo ebel ganekuTvneba II klass, magram
SeiZleba dairTos III klasis formantic: ebel abababab. am SemTxvevaSi igi III
klasis saxelTa atributivad mogvevlineba, mag., ebel-abababab Äi `deda cxva-
ri~, ebel-abababab baw `deda mgeli~, ebel-ab ab ab ab Äank `deda kurdReli~, ebel-abababab
wun `deda arwivi~ da a. S. erTi magaliTic: niJ unel rukana inJiT habu-
42
rab ebelab roso-rat¾´ xvasar habize `Cven mivdiodiT gatanjuli dedu-
leTis (zedmiw. `deda sofel-miwis~) gasaTavisufleblad~ (hamzaTovi,
1970, 10) da sxv.
sainteresoa, rom es ----abababab sufiqsi zogjer I klasis sityvebsac ki
SeiZleba daerTos, mag., vvvv-as-ab ab ab ab (← vas `vaJiSvili~, `biWi~). es forma
gamoiyeneba atributivad da gamoxatavs bavSvis kuTvnilebas mamrobiTi
sqesisadmi: vasab lÀimer, zedmiw. `vaJi bavSvi~, xolo II klasis saxelze
darTviT iqneba ÁÁÁÁ-as-ab ab ab ab (← Áas `qaliSvili~, `gogona~): Áasab lÀimer,
zedmiw. `qaliSvili bavSvi~ (saidova, 1985, 9,10). sityva lÀimer `bavSvi~
Sedis III (bbbb) klasSi.
amave vas, ias fuZeebze klasniSniani ----av, av, av, av, ----aaaa sufiqsebis darTviT
miiReba mimarTvis formebi: vas-avavavav! `biWo!~ Áas-aaaaÁÁÁÁ ! `gogo!~ mimarTvis es
formebi damaxasiaTebelia samxruli xunZurisaTvis (andalaluri,
hiduri, anwuxuri...) (saidova, 1985, 9; harunova, 1985, 23), Tumca SeiZleba
ixmarebodnen saliteraturo enaSic (aTaevi, 1992, 17). sxva saxelTagan
mimarTvis formaTa amgvaradve warmoebis SemTxvevebi cnobili ar aris.
I da II gramatikul klasebSi arsebiT saxelTa ganawilebasTan
dakavSirebiT saintereso viTarebas warmogvidgens erTi anwuxuri
sityva; es aris ÄaÄaÄaÄadamdamdamdam.
saliteraturo xunZurSi (resp. Crdilour xunZurSi) sityva Äadan
“adamians” (human) niSnavs. igi SeiZleba daerTos “qalis” aRmniSvnel
W´uJu sityvasac: W´uJu-Äadan “mandilosani”, zedmiw. “qali-adamiani”
(Sdr. qarT. “deda-kaci”, sadac komponenti “kaci” gamoyenebulia human-is
mniSvnelobiT).
“qalis” aRmniSvneli sityva W´uJu warmodgenilia saliteraturo
enasa da mis sayrden Crdilour dialeqtSi, xolo anwuxurSi “qali”
aRiniSneba Äadam sityviT, romelic imave dros “adamiansac” (human)
niSnavs. S. miqailovs “qalis” mniSvnelobiT anwuxurSi dasaxelebuli
aqvs W´iJu leqsemac (miqailovi, 1959, 125), magram igi Crdilouri
xunZuridan unda iyos aq Semosuli. am saxelwodebas ar icnoben,
43
magaliTad, sof. TivSi mosaxle anwuxelebi, romelTa metyvelebaSic
mxolod Äadam dasturdeba.
amrigad, anwuxurSi sityva Äadam niSnavs rogorc “adamians”
zogadad (human), ise konkretulad “qals”. raime formisa da konteqstis
gareSe anwuxelebs am sityvis mniSvnelobaTa gamijvna uWirT.
magaliTad, roca anwuxel salihaT mahomedovas (sof. Tividan) vTxove
anwuxurad eTargmna saliteraturo xunZuris winadadeba Rotoda Äadan
vugevilan q´un l¶uTanila baw “xeze adamiani ariso egona, gaiqca
mgeli”, man saliteraturo forma Äadan qalad moiazra da winadadeba
ase Targmna: Rotota Äadam Áulamin x½o... “xeze qali ariso egona...”
saliteraturo xunZuris winadadebaSi warmodgenili I klasis forma
vugevilan man qalis klasSi moaqcia anwuxuris Áulamin formiT.
gansxvaveba zogadad adamiansa (human) da qals Soris anwuxurSi
rig SemTxvevebSi warmoCndeba xolme; kerZod:
Tu Äadam human-s aRniSnavs, igi mamakacis klass ganekuTvneba da,
Sesabamisad, I tipis brunebiT, e.i. -as´ daboloebiT ergativSi:
Äadam “human”
erg. Äadam-as´
naT. Äadam-as´-ul, mag., Äadamas´ul laga-Cex “adamianis sxeuli”
mic. Äadam-as´-i-b-e
Tu qals aRniSnavs, maSin Sesabamisad qalis klass ganekuTvneba
da ibrunvis II tipis brunebiT, e.i. -alÀ´ daboloebiT ergativSi:
Äadam “qali”
erg. Äadam-alÀ´
naT. Äadam-alÀ´-ul
mic. Äadam-alÀ´-i-b-e
saliteraturo xunZurSi ÄadanÄadanÄadanÄadan (“adamiani”) moiazrebs mamakacsac
da qalsac. konkretulad vis Sesaxeb aris saubari, amas konteqsti
arkvevs; magaliTad:
44
do-v v v v lÀ´ik-avavavav Äadan vvvv-ugo “igi kargi adamiani aris” (kaczea
saubari)
do-Á Á Á Á lÀ´ik-aÁaÁaÁaÁ Äadan ÁÁÁÁ-igo “igi kargi adamiani aris” (qalzea
saubari)
am magaliTebSi mniSvnelobis dakonkreteba morfologiur-
sintaqsuri saSualebebiT xdeba: Äadan sityva klasSi iTanxmebs masTan
dakavSirebul nacvalsaxels, atributivsa da zmnas.
2. 2. 2. 2. ricxvi.ricxvi.ricxvi.ricxvi. mravlobiTi ricxvis sawarmoebeli sufiqsebiT xunZuri
ena metad mdidaria. saliteraturo xunZurSi, magaliTad, gamoiyofa
arsebiT saxelTa sawarmoeblad Semdegi formantebi: ----alalalal (vac´-al al al al
“Zmebi”), ----ulululul (h´am-ulululul “virebi”), ----duldulduldul (tuh-duldulduldul “yvavilebi”), ----bibibibi (CuÄ-bibibibi
“Tevzebi”), ----abiabiabiabi ( t¾ur-abiabiabiabi “kldeebi”), -zabizabizabizabi (hudul-zabizabizabizabi “megobrebi”), -
zalzalzalzal (xur-zalzalzalzal “mindvrebi”),
----i i i i (h´anW-iiii “Citebi”), ----nininini (w´a-nininini”Txebi”). jer kidev garkveuli ar aris
mizezi sxvadasxva arsebiT saxelebSi sxvadasxva sufiqsebis xmarebisa.
mravlobiTi ricxvis sawarmoebel sufiqsTa Soris anwuxurSi
(toxursa da Wadaqolour kilokavebSi), saliteraturo xunZurTan
SedarebiT, farTo gamoyeneba aqvs ----alalalal sufiqss: h´inW “Citi”– mr. h´anW----al al al al
(lit. h´anW-iiii), Äin “yuri’’_ mr. r. Äin-alalalal “yurebi” (lit. Äin-duldulduldul), raÄi
“sityva’’_ mr.r. raÄ-alalalal (lit. raÄ-abiabiabiabi), roy “saxli”_mr.r. roy-alalalal (lit.
ruy-zalzalzalzal)...
il. cercvaZis mier dadasturebulia agreTve Taviseburi sufiqsi ----
bilbilbilbil, romelic gamoiyofa “fexis” aRmniSvnel oriode sityvaSi
(cercvaZe,1948,172). Bbox´-bilbilbilbil “fexebi” (box´ ‘fexi”, Sdr. lit. box´-duldulduldul),
mah´-bil bil bil bil “fexebi” (mah´u “fexi”, Sdr. lit. mah´-abiabiabiabi). Crdilour xunZurSi
(resp. saliteraturo xunZurSi ----bilbilbilbil sufiqsi arsebiT saxelTa
mravlobiTi ricxvis mawarmoeblad ar gvxvdeba. igi jerjerobiT arc
sxva dialeqtebSi dasturdeba.
45
il. cercvaZe aRniSnavda Semdeg faqtsac:
sufiqsi ----TiTiTiTi (← - lÀi) anwuxurSi, sxva dialeqtTa msgavsad,
awarmoebs ganyenebuli mniSvnelobis arsebiT saxelebs: baw´-TiTiTiTi
“sisufTave” (lit. baw´a-lÀi), saR-Ti Ti Ti Ti “janmrTeloba” (lit. saR-lÀi), bec´-
TiTiTiTi “sibrmave” (lit. bec´-lÀi), WeÄer-TiTiTiTi “siSave” (lit. WeÄer-lÀi)...
(cercvaZe, 1948, 172).
rogorc cnobilia, xunZur enaSi -lÀi formanti krebiT
mniSvnelobasac gadmoscems, mag., maÄarul-lÀi “xunZoba” (= “xunZebi”),
halmaR-lÀi “amxanagoba” (= “amxanagebi”), madohal-lÀi “mezobloba”
(=”mezoblebi”)... (Ciqobava, cercvaZe, 1962,174). swored am -lÀi sufiqsis
kanonzomieri fonetikuri Sesatyvisia anwuxurSi ----Ti. Ti. Ti. Ti. aRsaniSnavia, rom
amJamad anwuxurSi mxolod ––––Ti Ti Ti Ti sufiqsiT ewarmoeba mravlobiTi ricxvi
zogierT arsebiT saxels; esenia, magaliTad: maduhan “mezobeli”_ mr.r.
maduhan-Ti Ti Ti Ti “mezoblebi” (Sdr. lit. madohal-zabizabizabizabi), halmaR “amxanagi”_
halmaR-TiTiTiTi “amxanagebi” (Sdr. lit. halmaR-zabizabizabizabi), hudul “megobari”_mr.r.
hudul-Ti Ti Ti Ti “megobrebi” (Sdr. lit. hudul-zabizabizabizabi)... rogorc sof. Tivis
anwuxuri Tqmis monacemebi gviCveneben, am saxelebs sxvagvari forma
mravlobiTisa DdRes ar gaaCniaT.
3. arsebiT saxelTa bruneba. 3. arsebiT saxelTa bruneba. 3. arsebiT saxelTa bruneba. 3. arsebiT saxelTa bruneba. xunZur enas, sxva daRestnur enaTa
msgavsad, moepoveba brunebis ganviTarebuli sistema. brunvebi iyofa or
jgufad: ZiriTad da adgilobiT (lokatiur) brunvebad. ZiriTadi
brunvebi (saxelobiTi, ergativi, naTesaobiTi, micemiTi) gamoxataven
gramatikul mimarTebebs, xolo adgilobiTi anu lokatiuri –
sivrcobriv mimarTebebs.
anwuxur dialeqtSi gvxvdeba ZiriTad brunvaTa ganviTarebuli,
mwyobri sistema, xolo likatiur brunvebs SeeniSnebaT moSlis
garkveuli tendencia, rac sagrZnobia sofel Tivis mkvidr anwuxelTa
Wadaqolour metyvelebaSic.
46
ZiriTadi brunvebidan anwuxurSi TaviseburebiT gamoirCeva ori
brunva: ergativi da micemiTi.
saliteraturo xunZuris msgavsad, ergativis formantTa
gamoyenebis TvalsazrisiT, anwuxurSi gairCeva brunebis sami tipi
mxoloobiTSi:
I tipi – -aaaa----ssss ´́́́ daboloebiT ergativSi:
sax. vac´ “Zma”
erg. vac´-a-s´
naT. vac´-a-s´-u-l
mic. vac´-a-s´-i-b-e
II tipi – ----aaaa----llllÀ´À´À´À´ daboloebiT ergativSi:
sax. Áac´ “da”
erg. Áac´-a-lÀ´
naT. Áac´-a-lÀ´-u-l
mic. Áac´-a-lÀ´-i-b-e
III tipi – ----dddd daboloebiT ergativSi:
sax. os “xari”
erg. os-o-d
naT. os-o-l
mic. os-o-b-e
mesame tipis brunebisas anwuxurSi ergativis niSnad Cveulebriv
gamoiyeneba formanti ----dddd, romelsac Crdilour xunZurSi funqciurad
efardeba ----cccc ´́́́aaaa (anw. os-o-d – Crd. xunZ. oc-o-c´a “xarma”). es -d formanti
niSandoblivia agreTve samxrul xunZur dialeqtTa umetesi
nawilisaTvis (yaraxuli, andalaluri, hiduri, Waruli...). magaliTebi:
47
lit. Co-c´a “cxenma”, bawi-c´a “mgelma”, qaTi-c´a “katam”, w´ada-c´a
“wvimam”, wadu-c´a “cecxlma”, bayu-c´a “mzem”...
anw. Co-d “cxenma”, bawi-d “mgelma”, giTi-d “katam”, w´ada-d “wvimam”,
buyu-d “mzem”...
I da II tipTa mixedviT brunebisas ergativis formantebSi sxvaoba
Crdilour xunZursa da anwuxurs Soris ara gvaqvs, samagierod
TvalsaCino sxvaoba vlindeba micemiTSi.
Crdilouri xunZuris micemiTs I da II tipis mixedviT brunebisas
TiTo-TiTo formebi moepoveba:
sax. vac´ “Zma” sax. Áac´ “da”
mic. vac´-a-s´-e mic. Áac-a-lÀ´-e
anwuxurSi ki viTareba sxvagvaria. Crdilouri xunZuris
(saliteraturo xunZuris) erTi variantis nacvlad aq dasturdeba
oTxi:
sax. vac´ “Zma” sax. Áac´ “da”
mic. vac´-a-s´-i-v-e mic. Áac´-a-lÀ´-i-v-e
vac´-a-s´-i-Á-e Áac´-a-lÀ´-i-Á-e
vac´-a-s´-i-b-e Áac´-a-lÀ´-i-b-e
vac´-a-s´-i-r-e Áac´-a-lÀ´-i-r-e
micemiTis es oTxi varianti anwuxurSi aRniSnavs realuri obieqtis
saxelobiTi brunviT gadmocemuli saxelis gramatikul klass (I, II, III
klasi) da imave saxelis mravlobiT ricxvs (cercvaZe, 1948, 166).
magaliTebi:
vac´-a-s´-i-v-e dede v-at¾ana “Zmas mama uyvars”
vac´-a-s´-i-Á-e baba Á-at¾ana “Zmas deda uyvars”
vac´-a-s´-i-b-e Cu b-at¾ana “Zmas cxeni uyvars”.
vac´-a-s´-i-r-e Timal r-at¾ana “Zmas bavSvebi uyvars”.
48
Áac´-a-lÀ´-i-v-e dede v-at¾ana “das mama uyvars”.
Áac´-a-lÀ´-i-Á-e baba Á-at¾ana “das deda uyvars”.
Áac´-a-lÀ´-i-b-e Cu b-at¾ana “das cxeni uyvars”
Áac´-a-lÀ´-i-r-e Timal r-at¾ana “das bavSvebi uyvars”
maSasadame, Crdilouri xunZuris micemiTis formaSi arsebuli Á Á Á Á
warmoadgens II klasis gaqvavebul niSans; anwuxurSi ki micemiTis ----eeee
daboloebas win uswrebs klasisa daricxvis moqmedi formantebi: vvvv, ÁÁÁÁ, bbbb,
rrrr. es imisda mixedviT, Tu ra gramatikuli klasisaa winadadebaSi is
saxeli, romelsac zmna eTanxmeba (es iqneba realuri obieqti –
saxelobiT brunvaSi dasmuli). cvalebadi klas-niSnebis mqone micemiTi
brunva im zmnasTan ixmareba, romelsac realuri subieqti daesmis
micemiTSi an iribi obieqti aqvs micemiTSi. Crdilour xunZursa da
samxrul xunZuris sxva dialeqtebSi anwuxuri oTxi variantis nacvlad
warmodgenilia erTi varianti micemiTi brunvisa (-ÁÁÁÁ----eeee) da es varianti aq
ganzogadebulad ixmareba (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 146-149).
LLLL
4. adgilobiT (lokatiur) brunvaTa Taviseburebani.4. adgilobiT (lokatiur) brunvaTa Taviseburebani.4. adgilobiT (lokatiur) brunvaTa Taviseburebani.4. adgilobiT (lokatiur) brunvaTa Taviseburebani. adgilobiT anu
lokatiur brunvaTa sakiTxi anwuxurSi sagangebod ar ganuxilavs
il.cercvaZes. S. miqailovi aRniSnavda, rom saliteraturo
xunZurisagan gansxvavebiT, anwuxurs ar gaaCnia lokativTa mwyobri
sistema. ver vxvdebiT lokativebis mkveTr semantikur diferenciacias,
iseve rogorc ar gvxvdeba myarad dadgenili formebio (miqailovi, 1959,
85).
am TvalsazrisiT sainteresoa, magaliTad, I seriis lokativTa
viTareba sof. TivSi mcxovreb anwuxelTa toxur-Wadaqolour
metyvelebaSi, saliteraturo xunZuris Sesabamis formantebTan
mimarTebiT.
saliteraturo xunZurSi moipoveba I seriis lokatiuri brunvis
formanti ----dadadada mniSvnelobiT “ze”: ganWi-dadadada “qvaze’’. rogorc cnobilia, I
seriis adgilobiTi brunvis am ----da da da da daboloebas paralelurad SeiZleba
hqondes ----tatatata-c, masTan, ufro konkretuli mniSvnelobiT, vidre es aqvs ----
49
dadadada-s: ----tatatata gamoxatavs mdebareobas sagnis horizontalur zedapirze,
maSin, rodesac ----dadadada, am mxriv, ufro zogadi mniSvnelobisaa: SeiZleba
gamoxatavdes mdebareobas vertikalur zedapirzec. Aam konkretuli
mniSvnelobiT ----tatatata daboloeba miRebuli Cans tadtadtadtad (“zed”, “zemoT”)
zmnisarTisagan, romlis xmareba ----da da da da daboloebian lokativTan
Cveulebrivia: ganWi-da tad “qvaze”, zedmiw. “qvaze zed” (horizontalur
zedapirze); aqedanaa SerwymiT miRebuli: ganWi-ta (← ganWi-‘da’ ta‘d’ )
(Ciqobava, cercvaZe, 1962, 153-154).
S. miqailovi aRniSnavs, rom anwuxuri dialeqtis kilokavebidan ----tatatata
damaxasiaTebelia Wadaqolourisa da toxurisaTvis (am
ukanasknelisaTvis iSviaTad) (miqailovi, 1959, 80).
sofel Tivis anwuxur metyvelebaSi moipoveba rogorc ----dadadada, ise ----ta ta ta ta
lokativis formantebi, Tumca mniSvnelobis mxriv rame sxvaoba maTSi
ar SeiniSneba. Oorive forma Tanabari mniSvnelobiT Cans xmarebuli:
gimWi-dadadada//gimWi-tatatata “qvaze”, maÄar-dadadada “mTaze, mTaSi”, raR-dadadada “omSi”, di-dadadada
Tana “me vici” an mis paralelurad di-tatatata Tana, du-dadadada asgu “Sens
axlos”, du-ta kunaS´? “Sen SegiZlia?” du-ta-Tu “Sens gamo” (Sdr. lit.
du-dadadada-lÀun); dede-dadadada vas vex½ri “mamam vaJiSvili dainaxa”, salam biSun
bix½inCiÁs´-tatatata (ruc´abalÀ´-tatatata, muJeraz-tatatata) “salami uTxari qmars (cols,
Tqvenebs)”, h´altaras´-ta Tana h´ankazul taÄam “mSromelma icis xinklis
gemo” (andaza) ... Sahra-tatatata “gzaze”, stolalÀ´-tatatata “magidaze ... so
halmaRas´ di-tatatata bisa “erTma amxanagma me miTxra”, Ra RalÀ´-tatatata SaqTri
“man masze (qalze) ieWviana”, vex½as´ h´us t¾apri baw-tatatata “mwyemsma joxi
dascxo mgels”...
----dadadada, ----tatatata formantTa paraleluri gamoyeneba sofel Tivis
metyvelebaSi erTi da imave funqciiT, SeiZleba aixsnebodes, rogorc
interferenciuli movlena. saerTod, unda iTqvas, rom aqaur anwuxelTa
metyvelebaSi iSviaTobas ar warmoadgens paralelurad xmareba erTi
da imave sityvisa Tu formis ramdenadme gansxvavebuli variantebisa,
xolo es viTareba ver aixsneba martooden Sinagani procesebis
50
gavleniT. gasaTvaliswinebelia, rom xunZebi TivSi toxisa da
Wadaqolos sxvadasxva mxareebidan da soflebidan arian
Camosaxlebulni da, Sesabamisad, adgili aqvs sxvadasxva TqmebisaTvis
damaxasiaTebel fonetikur, morfologiur Tu leqsikur movlenaTa
Serevas, rac Tavs iCens xolme idioleqtis donezec, paralelur
formaTa Tu warmoTqmaTa saxiT.
II seriis lokativis formanti ----ÃÃÃÃ, romelic niSandoblivia
saliteraturo xunZurisaTvis (misi mniSvnelobaa “Tan”) anwuxurSi
amJamad iSviaTia.Mmis nacvlad ufro metad gamoiyeneba ----xxxx½½½½oooo sufiqsi,
romelic daadastura jer kidev il. cercvaZem (cercvaZe, 1948, 169).
es formanti Zalze gavrcelebulia sof. Tivis metyvelebaSic: dun-
xxxx½½½½oooo “CemTan” (Sdr. lit. di-ÃÃÃÃ ), mun-xxxx½½½½oooo (Sdr. lit. du-ÃÃÃÃ ), vac´-xxxx½½½½oooo
“ZmasTan” (Sdr. lit. vacas-u-ÃÃÃÃ), Rvet-xxxx½½½½oooo “xesTan” (Sdr. lit. Roto-ÃÃÃÃ ).
arsebiTi arsebiTi xasiaTis sxvaoba anwuxursa da saliteraturo
formebs Soris, formantTa gamoyenebis mxriv, aris is, rom anwuxuri
----xxxx½½½½oooo daerTvis mxolod saxelobiTis fuZes (e.w. gauformebel fuZes),
xolo –saliteraturo xunZurSi (CrdilourSi) lokativi ----ÃÃÃÃ mudam irib
fuZes mierTvis (lit. Rot-o-ÃÃÃÃ “xesTan”, iribi fuZea Rot-o-, Sdr. naT.
Rot-o-l “xisa”).
rogorc il. cercvaZe aRniSnavs, faqti sainteresoa, ramdenadac
saxelobiT brunvas (gauformebel fuZes) lokativis arc erTi sxva
formanti ----xxxx½½½½oooo-s garda ar daerTviso (cercvaZe,1948,169).
saliteraturo xunZuris – lokativis funqcionalur Sesatyvisad
sof. Tivis metyvelebaSi dasturdeba agreTve ----xxxx formanti.
safiqrebelia, rom igi unda iyos –ÃÃÃÃ lokativis fonetikuri varianti
mag., hab tex½ di-xxxx bugu, Sdr. lit. hab tex½ di-Ã Ã Ã Ã bugo “es wigni me
maqvs”, zedmiw. “es wigni CemTan aris”; t¾e di-xxxx tex½ “Mmomeci me wigni”,
Sdr. lit. t¾e di-ÃÃÃÃ-e tex½ “, Ras´ halmaRas´-xxxx qaRaT Ãvari “man amxanags
werili miswera”, Sdr. lit. dos´ halmaRas´u-ÃÃÃÃ----e qaRaT Ãvana...
51
aRsaniSnavia is faqti, rom sofel Tivis toxur-Wadaqolour
metyvelebaSi amJamad gamoiyeneba zogi zmnisarTuli formebi,
romlebSic mkvidradaa Semonaxuli lokativi ––––ÃÃÃÃ; aseTi formebia,
magaliTad: maÄaru-ÃÃÃÃ “mTaSi”, Äoru-ÃÃÃÃ “mdinaresTan”, s´veru-ÃÃÃÃ “irgvliv”,
x½olbo-ÃÃÃÃ “irgvliv”...
lit. cada-ÃÃÃÃ, tox. sada-ÃÃÃÃ, Wad. Sada-ÃÃÃÃ “erTad”. es zmnisarTi unda
momdinareobdes ricxviTi saxelisagan “erTi”: lit. co, tox. so, Wad.
So (Sdr. qarT. erT-ad, erT-i). -adadadad---- morfema (c-adadadad-aÃ) igive unda iyos,
rac warmodgenilia agreTve zmnisarTSi yad “dRisiT” (y-ad, Sdr. yo
“dRe”).
yuradRebas imsaxurebs lokativis ----xxxx sufiqsi funqciuri da
sintaqsuri TvalsazrisiT.
rogorc cnobilia, iberiul-kavkasiur enaTa didi nawilis
msgavsad, xunZur enaSi ar moipoveba “qona-yolis” aRmniSvneli zmnuri
formebi. “qona-yolis” semantika rom gadmosces, vTqvaT, amdagvar
winadadebaSi “Zmas cxeni hyavs”, xunZuri ena iyenebs Semdegi saxis
sintaqsur konstruqcias: vac´as´ul Cu bugo, zedmiw. “Zmisa cxeni aris”
(= “hyavs”); aseTive tipisaa winadadeba: dir Äarac bugo, zedmiw. “Cemi
fuli aris” (= “maqvs”) da sxva; anu aseT SemTxvevaSi meSveli zmna bugobugobugobugo
(“aris”) realur subieqts, rogorc wesi, marTavs naTesaobiT brunvaSi.
“qona-yolis” Sinaarsis gadmomcem am tipis konstruqcias specialistebi
uwodeben posesiur (resp. naTesaobiTian) konstruqcias (arn. Ciqobava, il.
cercvaZe, 1962).
magram “qona-yolis” Sinaarss xunZur enaSi SeiZleba gadmoscemdes
sxva tipis sintaqsuri konstruqciac, romelSic bugobugobugobugo (“aris”) meSvel
zmnasTan realuri subieqti warmodgenilia II seriis lokatiur
brunvaSi. amrigad gvaqvs ori saxis konstruqcia:
52
vac´as´u-llll Cu bugo (RS naT. br.)
“Zmas cxeni hyavs”
vac´as´u-Ã Ã Ã Ã Cu bugo (RS II ser. lokat. br.)
“qona-yolis” Sinaarsis gadmomcemi winadadebebi, romlebic II
seriis lokatiuri brunvis formian realur subieqts Seicaven, xunZur
enaSi jer kidev p. uslarma daadastura (p.uslari, 1889). rogorc
amJamad garkveulia, naTesaobiTiani (posesiuri) konstruqciis
winadadebebisagan II seriis lokativiani winadadebebi gamoirCevian imiT,
rom maTi meSveobiT gadmoicema risame droebiT flobis Sinaarsi (z.
malaeva, 2008).
II seriis adgilobiT brunviani analogiuri konstruqcia moepoveba
anwuxur dialeqtsac (aq vemyarebiT yvarlis r-nis sof. TivSi mosaxle
anwuxeli xunZebis toxur-Wadaqolour metyvelebas), oRond
saliteraturo (resp. Crdilouri xunZuris) ----Ã Ã Ã Ã formantis nacvlad aq
mis funqciur Sesatyvisad gvevlineba sufiqsi ----xxxx, mag., baba-xxxx bugu dir
ÄaraS “dedas aqvs Cemi fuli” (zedmiw. “dedasTan aris Cemi fuli”), di-xxxx
hedinab hunar Te‡u “me aseTi SesaZlebloba ar gamaCnia” (amJamad da ara
saerTod)...
warmovadgenT sxva magaliTebsac anwuxuri ----xxxx lokativis
(saliteraturo xunZuris ----Ã Ã Ã Ã formantis funqciuri Sesatyvisis)
winadadebebSi gamoyenebisa.
saliteraturo xunZurSi (resp. Crdilour xunZurSi) sxva
konstruqciaTa Soris Cveulebriv gamoiyeneba Semdegi saxis ori
konstruqcia:
t¾e diÁ-e e e e tex½
“momeci me wigni!”
t¾e di-ÃÃÃÃ-e tex½
53
anwuxurSi am winadadebebs Seesatyviseba:
t¾e dib-e e e e tex½
“momeci me wigni!”
t¾e di-x x x x tex½
nacvalsaxelTa lokativiani formebi (lit. di-ÃÃÃÃ-e, anw. di-xxxx)
ramdenadme gansxvavdebian micemiTiani formebisagan (lit. diÁ-eeee, anw.
dib-eeee) imiT, rom winadadebebSi isini gadmoscemen aseT semantikur
niuanss: “momeci wigni ramdenime xniT”, “maTxove wigni”...
saliteraturo xunZurSi moipoveba calkeuli iseTi zmnebi,
romlebTanac iribi damateba II seriis lokatiur brunvaSi daismis
xolme; aseTi zmnebia, magaliTad, b-alahize “cqera, yureba”, b-alahun
W´eze “lodini” da sxva. anwuxur dialeqtSi Sesabamis zmnebTan iribi
damateba Cveulebriv ----xxxx sufiqsiT gaformebuli gvxvdeba. magaliTebi
sofel Tivis metyvelebidan: qinulgu du-xxxx lahu rugu “yvelani Sen
giyureben” (Sdr. lit. qinalgo du-ÃÃÃÃ ralahun rugo), mun lahu w´a di-x x x x
lÀ´a “Sen damelode me aq!” (Sdr. lit. mun valahun W´a di-Ã Ã Ã Ã haniv!)...
msgavs viTarebas warmogvidgens zmna-Sesityveba rot¾i q´eze “Seyvareba”,
mag., saliteraturo xunZurSi: has´ul rot¾i q´ana doÁ ÁasalÀ´u-Ã Ã Ã Ã “mas
Seuyvarda is gogo”. es winadadeba anwuxurad aseTi iqneba: Rus´ul
rot¾i x½ala he ÁaalÀ´-xxxx“ (forma ÁaalÀ´-x ← ÁaalÀ´-u-x ← Áas-alÀ´-u-x, Áas
“gogo, qaliSvili”)...
saliteraturo xunZurSi cnobilia II seriis lokatiuri brunvis
kidev erTi daniSnuleba. rogorc dadgenilia, subieqti II seriis
elativis formaSi gamoiyeneba agreTve uneblie, SemTxveviTi moqmedebis
semantikis gamosaxatavad (z. malaeva, 2007). II seriis lokatiuri
brunvis formanti -ÃÃÃÃ elativis (dacilebiTis) formaSi iqneba
----ÃÃÃÃ----a. a. a. a. magaliTad: lit. di----ÃÃÃÃ----a a a a heb Ralat q´ana “me es Secdoma uneburad
momivida” (zedmiw. ‘Cemgan es Secdoma moxda”...anwuxurSic uneburobis
54
semantikas gadmoscemssubieqti elativis formaSi, Tumca saliteraturo
enisagan gansxvavebiT, igi warmodgenilia I seriis adgilobiTi brunvis
elativis formiT: anw. di-ssss ´́́́ heb Ralat x½a “me es Secdoma uneburad
momivida” (anw. di-s´ ← di-da-s´a)...
lit. di-ÃÃÃÃ----a a a a isTaqan beqana
“me Wiqa gamityda” (zedmiw.“Cemgan Wiqa
anw. di-ssss´ ´ ´ ´ isTaqan beqtva gatyda”)
Sdr. lit. di-cccc ´́́́a a a a (RS erg. br.) isTaqan beqana “me Wiqa gavtexe
(ganzrax)”, anw. di-llll¶ ¶ ¶ ¶ (RS erg. br.) isTaqan beqa...
sof. Tivis anwuxelTa metyvelebaSi gvxvdeba agreTve Taviseburi
morfema ----dax. dax. dax. dax. es anwuxuri forma saliteraturo xunZurSi efardeba II
seriis alativis (mimarTulebiTis) -ÃÃÃÃ----eeee formas. magaliTebi: lit. di-ÃÃÃÃ----e e e e
royos´an x´abar S´veWo, zedmiw. “Cem-Tan-ken saxlidan ambavi ar movida”
(“Sinidan ambavi ar momsvlia”), Sdr. anw. di-dax ruyis´ x´abar S´veleWu;
lit. duc´a vac´as´u-ÃÃÃÃ----e e e e qaRaT ÃvaWiS´ “Sen Zmas (zedmiw. “Zmas-Tan-ken”)
werili ar miswere?”, Sdr. anw. dul¶ vac´as´-dax dax dax dax qaRaT ÃvaWiS´? da sxva.
rogorc Cans, anwuxurSi morfema ----daxdaxdaxdax warmomavlobiT unda iyos I
seriis lokatiuri brunvis formanti ----dadadada, romelsac darTuli aqvs
mimarTulebis (alativis) gamomxatveli anwuxuri sufiqsi ----x x x x (-da-x).
saliteraturo xunZurisaTvis (Crdilouri xunZurisaTvis)
damaxasiaTebeli adgilobiTi brunvis niSani ----llll¶¶¶¶ anwuxurSiaseve
iSviaTia. rogorc cnobilia, saliteraturo xunZurSi es brunva
gamoxatavs mdebareobas sagnis SigniT, magram iseTi sagnis SigniT,
romelic moklebulia Sinagan sicarieles da warmoadgens mTlian masas
(“wyalSi”, “qvaSi”, “miwaSi”, “qviSaSi” da a.S., agreTve “sofelSi”,
“jogSi”...) (Ciqobava, cercvaZe, 1962,150). anwuxurSi mis nacvlad amJamad
fexs ikidebs zmnisarTis Semcveli aRweriTi formebi. arsebiTi saxeli
55
naTesaobiTis formaSia xolme da naTesaobiTis am formas mosdevs
zmnisarTi: lÀ´udul Jan “wyalSi” (lÀ´im “wyali”, naT. lÀ´udul”wylisa”,
Jan “SigniT”; Sdr. lit. lÀ´ad-a-llll¶¶¶¶ “wyalSi”), muc´ri Jan “qviSaSi”
(muc´er “qviSa”, naT. muc´r-i-l), Sdr. lit. salu-llll¶ ¶ ¶ ¶ “qviSaSi” da sxva.
----llll¶¶¶¶ lokativi mkvidradaa daculi anwuxuris zmnisarTul
formebSi, rogoricaa rosu-llll¶¶¶¶ “sofelSi”, h´aba-llll¶¶¶¶ “saflavSi”...
adgilobiTi brunvis is niSani, romelic xunZurSi gramatikuli
klasebis mixedviT icvleba da yovelTvis zmnisarTuli mniSvnelobiT
gamoiyeneba, anwuxurSi gramatikul klasebs ar ganarCevs. rogorc
cnobilia, lokativis es formebic gamoxataven mdgomareobas sagnis
SigniT, oRond iseTi sagnisa, romelsac aqvs Sinagani sicariele risame
mosaTavseblad (“saxlSi”, “ormoSi”, “qvabSi”, “skivrSi”, “jibeSi” da
a.S.).magaliTebi sof. Tivis metyvelebidan:
dede ruyi vugu “mama Sin aris”, Sdr. lit. emen royo-vvvv vugo; baba
ruyi Áugu “deda Sin aris”, Sdr. lit. ebel royo-ÁÁÁÁ Áigo; Ãizan ruyi
bugu “bavSvi Sin aris”, Sdr. lit. lÀ´imer royo-bbbb bugo; vacÀ´al ruyi
rugu “Zmebi Sin arian”, Sdr. lit. vacÀ´al royo-rrrr rugoooo.
anwuxurSi am lokativis adgili SeiZleba daiWiros
zmnisarTulma aRweriTma warmoebamac, mag., poWka Janu “kasrSi” (zedmiw.
“kasris SigniT”); Sdr. lit. boCqaÁalÀ´u-bbbb.
daSorebiTi (elativi) anwuxurSi iwarmoeba ----ssss ´́́́aaaa formantiT.
sxvaoba saliteraturo xunZurTan SedarebiT mdgomareobs imaSi, rom
daSorebiTis ----ssss ´́́́aaaa formanti saliteraturo xunZurSi SeiZleba gvqondes
mxolod I seriis ----dadadada lokativian formebTan (ganWi-dadadada----ssss ´́́́aaaa “qvidan”,
h´altu-dadadada----ssss ´́́́aaaa “samuSaodan”, isTolal-dadadada----ssss ´́́́aaaa “magididan”...), agreTve V
seriis lokativebSi (royo-ssss ´́́́aaaa “saxlidan”, rox½o-ssss ´́́́aaaa “tyidan”, Ransini-ssss ´́́́aaaa
“skivridan”...), xolo sxva danarCen lokatiur brunvebTan ----aaaa formanti
gamoiyeneba (ganWi-ÃÃÃÃ----aaaa “qvasTan”, ganWi-tttt¾¾¾¾----aaaa “qvis qveSidan”, ganWi-llll¶¶¶¶----aaaa
56
“qvisgan”). daSorebiTis -ssss ´́́́aaaa formants anwuxurSi gamoyenebis ufro
farTo areali moepoveba. magaliTebi:
anwux. w´udu-tttt¾¾¾¾----ssss ´́́́aaaa “wvimisgan”, qiSi-llll¶¶¶¶----ssss ´́́́aaaa, Ramsu-tttt¾¾¾¾----ssss ´́́́aaaa
“Ramsutlidan”, Wu-ÃÃÃÃ----ssss ´́́́aaaa “Woxidan”...
lit. w´adu-tttt¾¾¾¾----aaaa “wvimisgan”, qarSi-llll¶¶¶¶----aaaa, Ramsu-tttt¾¾¾¾----aaaa “Ramsutlidan”,
Wo-ÃÃÃÃ----aaaa “Woxidan”... (miqailovi, 1959, 89).
daSorebiTis (elativis) warmoebisas sof. Tivis metyvelebaSi -s´a
formanti I seriis lokatiur formebTan SeiZleba Segvxvdes fuZesTan
uSualod darTuli saxiTac, anu ----dadadada- lokatiuri formantis gareSe:
Sqola-ssss ´́́́ “skolidan” (Sdr. lit. Sqolal-dadadada----ssss ´́́́aaaa), h´altu-ssss ´́́́
“samuSaodan” (Sdr. lit. h´altu-dadadada----ssss ´́́́), maRazin-ssss ´́́́ “maRaziidan” (lit.
maRazinal-dadadada----ssss´a´a´a´a), di-ssss ´́́́ “Cemgan” (Sdr. lit. di-dadadada----ssss´a´a´a´a), du-ssss ´́́́ “Sengan”
(Sdr. lit. du-dadadada----ssss´a´a´a´a)...
zog sityvaSi ----dadadada----ssss´a´a´a´a formantis nacvlad ixmareba ----cccc ´́́́aaaa: rika-cccc ´́́́aaaa
“Soridan” (Sdr. lit. rika-dadadada----ssss ´́́́aaaa), ta-cccc ´́́́aaaa “zemodan” (Sdr. lit. ta-ssss ´́́́aaaa),
eya-cccc ´́́́aaaa “dReidan” (← eyada-ssss ´́́́aaaa, Sdr. eyad “dRes”)... am SemTxvevebSi saqme
gvaqvs afrikatizaciis movlenasTan: c´ ← ds´.
----cccc ´́́́aaaa ixmareba agreTve elativis Semdeg formebSi:
lÀ´a-c´c´c´c´aaaa ‘aqedan” (Sdr. lÀ´a “aq”), Rot¾-cccc ´́́́aaaa “qveSidan”, yurel-cccc ´́́́aaaa
“yvarlidan”... movlena fonetikuri xasiaTisaa. garkveulia, rom
anwuxurSi llllÀ´À´À´À´ da tttt¾¾¾¾ lateralebTan, llll da nnnn sonorebTan da, agreTve,
dddd-sTan mezoblobaSi spiranti ssss ´́́́ → cccc ´́́́, amis Sedegad daSorebiTi
brunvis sufiqsi ssss ´́́́aaaa → cccc ´́́́aaaa (cercvaZe, 1948, 154).
anwuxuri dialeqtis brunebis TaviseburebaTagan aRsaniSnavia
agreTve ----x x x x sufiqsi mimarTulebiTi brunvis (alativis) niSnad (Ciqobava,
cercvaZe, 1962, 162). saliteraturo xunZurSi (da Crdilour xunZurSi)
mimarTulebiT brunvas ----eeee sufiqsi awarmoebs, mag., royo-v-eeee “Sinisaken”.
anwuxurSi ki mimarTulebis niSnad sul sxva formanti, ----xxxx dasturdeba:
57
ruyi----xxxx “Sinisaken”. ----xxxx sufiqsi, Cveulebriv, daerTvis xolme adgilobiTi
brunvis formas: adg. gamWi-ta “qvaze” mimarTulebiT formaSi iqneba
gamWita-xxxx “qva-ze-ken”...
Aanwuxur dialeqtSi gairCeva agreTve SualobiTi brunva, e.w.
translativi (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 164). SualobiTis niSnad aq
gamoiyeneba igive ––––xxxx. mimarTulebiTisagan SualobiTi gansxvavdeba
amosavali formis mixedviT: mimarTulebiTis formaSi ----x x x x daerTvis
uSualod lokatiuri lokatiuri brunvis saTanado formas (lokat.
gamWi-da “qvaze” → mimarT. gamWi-da-xxxx “qva-ze-ken”...), xolo igive ----xxxx
SualobiTi brunvis niSnaddaerTvis daSorebiTis (elativis) formas
formas, mag., adg. gamWi-da “qva-ze” → daSor. gamWi-da-s´a “qva-ze-iT” →
Sual. gamWi-da-s´a-x “qvaze gadavliT” da sxva.
58
zedsarTavi saxeli
zedsarTavi saxeli anwuxur dialeqtSi saliteraturo xunZuris
zedsarTavisagan TiTqmis ar gansxvavdeba, Tu mxedvelobaSi ar
miviRebT fonetikurad saxecvlil formebs. sof. TivSi mcxovreb
anwuxelTa toxur-Wadaqolour metyvelebaSi gvxvdeba fonetikurad da,
garkveulwialad, semantikuradac gadasxvaferebuli araerTi forma
zedsarTavi saxelisa. magaliTad:
kudab “didi” _ lit. kudiÁab
Weh´eab “maRali” _ lit. Wah´iab “msxvili”
yuriÁab “viwro” _ lit. yvaridab
xeleeb “grZeli” _ lit. xalaTab
bicaÁab “sqeli” _ lit. bicaTab
yuyab “dabali”_ lit. yoyab “mokle” da sxva.
Ffonetikuri cvlilebis niadagze anwuxur zedsarTav saxelebSi
xdeba I da II klasis (v, Áv, Áv, Áv, Á) niSanTa gauCinareba, roca es niSnebi
sufiqsebia (win xmovani uZRvis). sof. Tivis metyvelebisaTvis es
movlena sakmaod niSandoblivia: hitin-a ← hitin-av (I kl.), hitina ←
hitin-aÁ (II kl.); Sdr. hitin-ab (III kl.) “patara”... rogorc vxedavT,
zedsarTavSi (hitina) garCeuli ar aris I da II klasis formebi, rac avavavav
da aÁaÁaÁaÁ difTongTa gamartivebis Sedegia, III klass ki sakuTari forma
aqvs SerCenili, raki am klasis niSani bbbb winamaval xmovanTan erTad (abababab)
difTongs ar qmnis.
xunZur enaSi sazRvruli eTanxmeba msazRvrels klassa da ricxvSi.
am viTarebas naTlad warmogvidgens saliteraturo xunZuri:
lÀ´ik-av vas (Ikl.) “kargi biWi”
lÀ´ik-aÁ Áas “kargi gogona” (II kl.)
lik-ab Cu “kargi cxeni” (III kl.)
lÀ´ik-al vasal (Áasal, CuÁal) “kargi biWebi (gogoebi, cxenebi)”
(mr.r.)
59
xolo anwuxurSi, rogorc iTqva, difTongTa gamartivebis
(monofTongizaciis) Sedegad ikargeba I da II klasis v, iv, iv, iv, i niSnebi:
I kl. aaaa ← avavavav, II kl. aaaa ← aaaaÁÁÁÁ (Ciqobava, cercvaZe,1962, 35-36).
magaliTebi Tivis metyvelebidan:
lÀ´ika Ci vugu Ra “kargi kaci aris igi”, lÀ´ika Äadam Áugu alJanaT
“kargi qali aris alJanaTi”, Wuh´ara vaS “lamazi vaJi”, Wuh´ara ÁaS
“lamazi qaliSvili”, lÀ´aca Ci “aqauri kaci”, dede vox´ara vugu “mama
gaxarebuli aris”, baba iox´ara Áugu “deda gaxarebuli aris” da sxva.
Aarn. Ciqobavasa da il. cercvaZis dakvirvebiT, III klasis
msazRvrelebi bbbb niSans inarCuneben, radganac ----ab ab ab ab difTongs ar qmnis.
aRniSnaven imasac, rom zogjer I da II klasis formaTa analogiiT III
klasis formamac SeiZleba dakargos klas-niSani sufiqsi (Ciqobava,
cercvaZe, 1962, 36). sof. Tivis TqmaSi amis magaliTebs sakmaod xSirad
vxvdebiT, magaliTebi:
lÀ´ika Jo “kargi ram” (lÀ´ik-ab), daha mex´ “cota dro” (← dah-ab),
Äisina wul “wvrili SeSa” (← Äisin-ab), rayara mex´ “SimSilobis dro”
(← rayar-ab), eyas´a Ced “dRevandeli puri” (← eyas´-ab), toc´ebes´ Jo
“pirveli ram” (< tocebes´-eb )...
gvxvdeba magaliTebi, sadac msazRvrels mravlobiTis sufiqsic
mokvecili aqvs: rorJin Jal “frinvelebi” (← rorJin-al), ruyi rehin
h´aivanal “Sinauri cxovelebi” (← rehin-al), Weh´ee ruyzal “maRali
saxlebi” (←Weh´e-al)...
aris SemTxvevebi, roca I da II klasis msazRvrelebSi bolokiduri
aaaa-c ikveceba, mag., nihinW vac´ “umcrosi Zma”, nihinW iac´ “umcrosi da” (←
nihinW-a), yuy vas “dabali biWi’’ (← yuy-a), baw´ad Ci “sufTa kaci”, baw´ad
ias “sufTa gogo” (← baw´ad-a)...
bolokiduri ----a a a a III klasis msazRvrelebSic SeiZleba moikvecos:
gveS unTi “cudi sneuleba” (← gveS-ab), qvan qven “SesaWmeli saWmeli”
60
(← qvan-ab), t¾itin bak “dasawoli adgili” (← titin-ab), Canax tvar mex´
“sanadirod wasvlis dro” (← tvarab), retin Jo “Casacmeli ram” (←
retin-ab), wiÁ xabar “axali ambavi” (wiÁ-ab) da sxva.
III klasis msazRvrelebSi amgvari viTareba mTlad gabatonebuli
mainc ar aris. Pparalelurad klasniSniani formebic ixmareba.
msazRvrelTa gamartivebis tendencia dRes ufro axalgazrdobis
metyvelebaSia SesamCnevi.
zedsarTav saxelTa bruneba. zedsarTav saxelTa bruneba. zedsarTav saxelTa bruneba. zedsarTav saxelTa bruneba. zedsarTavi saxeli ibrunvis, roca
igi arsebiTi saxelisagan damoukideblad ixmareba. mxoloobiTSi
zedsarTavi ganarCevs brunebis or tips. ergativSi mas klasebis
Sesabamisad ori daboloeba aqvs: ----aaaa----ssss ´́́́ (I kl.) da ----aaaa----llllÀ´À´À´À´ (II da III kl.).
ergativis ----dddd daboloeba mxolod arsebiTi saxelebis brunebisas
ixmareba, zedsarTavebisaTvis igi ucxoa. mravlobiT ricxvSi ergativis
saerTo daboloebaa ----aaaa----zzzz. magaliTebi anwuxuridan:
I kl. II da III kl.
tin-a “patara”
erg. tin-a-s´ erg. tin-a-lÀ´
naT. tin-a-s´-u-l naT. tin-a-lÀ´-u-l
mic. tin-a-s´-i-b-e mic. tin-alÀ´-i-be
mr.r.
tin-al “patarebi”
erg. tin-a-z
naT. tin-a-z-u-l,
mic. tin-a-z-i-b-e
msazRvrel-sazRvrelis urTierTobis mxriv, anwuxuri ar
gansxvavdeba saliteraturo xunZursa da danarCen dialeqtTagan.
msazRvreli zedsarTavi saxeli, rogorc wesi, win uswrebs sazRvrul
61
arsebiT saxels da ucvlelia brunvaTa mixedviT, mag., tina vac´ “patara
Zma”, erg. tina vac´as´, naT. tina vac´-as´-u-l, mic. tina vac´-as´-i-b-e da a.S.
ricxviTi saxeli
xunZur yvela dialeqtSi Tvlis sistema ocobiTia. anwuxurSi
ricxviTi saxelebi saliteraturo xunZuris ricxviTi saxelebisagan
gansxvavdebian mxolod fonetikuri TaviseburebebiT. magaliTad:
so (tox.) // So (Wad.) “erTi” _ lit. co
kigu “ori” _ lit. kigo
Tabgu “sami” _ lit. lÀabgo
unÄgu “oTxi” _ lit. unyo
S´ugu (tox.) // s´ugu (Wad.) “xuTi” _ lit. S´ugo
anl¶gu “eqvsi” _ lit. anl¶go,
ant¾gu “Svidi” _lit. ant¾go,
mit¾gu “rva” _ lit. mit¾go,
iWgu “cxra”_ iWgo,
anwgu (tox.)// anWgu (Wad.) “aTi” _ lit. anwgo
saliteraturo xunZurSi TerTmetidan cxrametamde ricxviTi
saxelebi, rogorc cnobilia, iwarmoebian anwilaanwilaanwilaanwila fuZis meSveobiT,
romelsac daerTvis erTeulis aRmniSvneli saxelebi (1_9) yovelgvari
cvlilebis gareSe: anwila co “TerTmeti”, anwila kigo “TorTmeti”,
anwila lÀabgo “cameti”, anwila unyo “ToTxmeti”, anwila S´ugo
“TxuTmeti’...
anwuxur dialeqtSi anwila anwila anwila anwila fuZis nacvlad ixmareba anwianwianwianwita: ta: ta: ta: anwita
so // So “TerTmeti”, anwita kigu “Tormeti”, anwita Tabgu “cameti”,
anwita unÄgu “ToTxmeti”, anwita S´ugu // s´ugu “TxuTmeti” da a.S.
rogorc garkveulia, anwita anwita anwita anwita fuZe warmomavlobiT I seriis adgilobiTi
brunvis formaa anw-go (“aTi”) ricxviTi saxelisa: anwi-ta “aTze” (Sdr.
62
gamWi-ta “qvaze”). amrigad, anwita so _11, anwita kigu _12 da a.S. niSnavs:
“aTze erTi”, “aTze ori” da a.S. (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 109).
“oci” ricxviTi saxelis aRmniSvneli fuZea xunZurSi yogoyogoyogoyogo. 21-dan
29-mde ricxviTi saxelebi saliteraturo enaSi iwarmoeba yoloyoloyoloyolo fuZis
meSveobiT: yolo co _21, yolo kigo _22, yolo lÀ´abgo _ 23, yolo unyo
_24, yolo S´ugo _25 da a.S.
yoloyoloyoloyolo fuZis nacvlad anwuxuri dialeqti, rogorc cnobilia,
iyenebs yota yota yota yota formas: yota so // So _21, yota kigu _22, yota Tabgu _23,
yota unÄgu _24, yota S´ugu _25 da a.S.
garkveulia, rom es yotayotayotayota fuzec warmomavlobiT I seriis
adgilobiTi brunvis formaa yo-go (“oci”) ricxviTi saxelisa da
niSnavs “ocze”. amrigad, yota so _21, yota kigu _22 da a.S. niSnavs:
“ocze erTi”, “ocze ori” da a.S. (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 200).
sof. Tivis anwuxur TqmaSi ricxviT saxelebTan SeiniSneba anwitaanwitaanwitaanwita,
yotayotayotayota fuZeebSi fuZeebSi bolokiduri aaaa xmovnis mokveca: anwit so, anwit
kigu, anwit Tabgu... (← anwita), yot so, yot kigu, yot Tabgu (← yota)
da a.S.
rigobiTi ricxviTi saxelebi anwuxurSi iwarmoeba bisarabbisarabbisarabbisarab (tox.) //
biSarabbiSarabbiSarabbiSarab (Wad.) fuZis meSveobiT. es fuZe warmomavlobiT unda iyos
namyos mimReoba zmnisa biszi // biSJi “Tqma”. magaliTebi: kibiSarabkibiSarabkibiSarabkibiSarab
“meore”, TabiSarab TabiSarab TabiSarab TabiSarab “mesame” da a.S.
saliteraturo xunZurSi am fuZes enacvleba abize (“Tqma”) zmnis
myofadis mimReobis forma abileb,abileb,abileb,abileb, mag., ki-abileb “meore”, lÀab-abileb
“mesame” da a.S. anwuxuri bisarab // biSarab fuZe warmodgenilia
agreTve kiTxviT sityvaSi CambisarabCambisarabCambisarabCambisarab (tox.) // CambiSarabCambiSarabCambiSarabCambiSarab (Wad.)
“meramdene”.…………
saliteraturo xunZurSi jerobiT ricxviT saxelebs awarmoebs
elementi ----wulwulwulwul: ki-wul “orjer”, lÀab-wul “samjer”, xolo anwuxurSi
mis nacvlad ixmareba ----win: win: win: win: ki-win “orjer”, Tab-win “samjer” da a.S.
ricxviTi saxelebi ibrunvian iseve, rogorc substantivebi.
63
danarCeni tipis ricxviTi saxelebi anwuxur dialeqtSi ar
gansxvavdebian Crdilouri xunZuris ricxviTi saxelebisagan.
nacvalsaxeli
anwuxur dialeqtSi nacvalsaxelebi xasiaTdebian garkveuli
fonetikuri da morfologiuri TaviseburebebiT.
I piris nacvalsaxelebia mxoloobiTSi: dun “me”, nil¶ “Cven”
(inkluziuri forma: “me da Sen, Tqven”), niJ “Cven” (eqskluziuri forma:
“me da is, isini”). aseTive saxiT ixmarebian isini saliteraturo
xunZurSi.
II piris nacvalsaxelia mxoloobiTSi mun “Sen”, iseve rogorc
saliteraturo xunZurSi. mravlobiTSi II piris nacvalsaxeli
fonetikurad gansxvavebulia: muJ “Tqven” (Sdr. lit. nuJ).
I da II piris nacvalsaxelebis morfologiur Taviseburebaa
ergativis niSnad ----llll¶¶¶¶, xolo naTesaobiTisaTvis ----r r r r formantebis
mqonebloba rogorc mxoloobiTSi ise mravlobiTSi. es formantebi
damaxasiaTebelia mxolod I da II piris nacvalsaxelTaTvis. sxva
saxelebisaTvis igive formantebi ucxoa. micemiTSi gamoiyeneba sxva
saxelTaTvisac saziaro ----e e e e formanti. micemiTSi aRniSnulia realuri
obieqtis saxelobiTi brunviT gadmocemuli saxelis gramatikul klasi
(I, II, III klasi) da imave saxelis mravlobiT ricxvi:
dun “me” mun Sen” nil¶ “Cven” (inkl.)
erg. di-llll¶¶¶¶ erg. du-llll¶¶¶¶ erg. nil¶-e-llll¶¶¶¶
naT. di-rrrr naT. du-rrrr naT. nil¶-e-rrrr
mic. di-vvvv-eeee mic. du-vvvv----eeee mic. nil¶-e-vvvv----eeee
di-ÁÁÁÁ-eeee du-ÁÁÁÁ----eeee nil¶-e-ÁÁÁÁ----eeee
di-bbbb-eeee du-bbbb-eeee nil¶-e-bbbb----eeee
di-rrrr-eeee du-rrrr-eeee nil¶-e-rrrr----eeee
64
niJ “Cven” (eqskl.) muJ “Tqven”
erg. niJ-e- llll¶¶¶¶ erg. muJ-e-llll¶¶¶¶
naT. niJ-e-rrrr naT. muJ-e-rrrr
mic. niJ-e-vvvv----eeee mic. muJ-e----vvvv----eeee
niJ-e-ÁÁÁÁ----eeee muJ-e----ÁÁÁÁ----eeee
niJ-e-bbbb----eeee muJ-e----bbbb----eeee
niJ-e-rrrr----eeee muJ-e----rrrr----eeee
sagrZnobi sxvaoba iCens Tavs III piris nacvalsaxelTa formebSi.
cnobilia, rom saliteraturo xunZurSi (Crdilour xunZurSi) ar
gvxvdeba III piris nacvalsaxelebi. maT funqcias aq, rogorc wesi,
CvenebiTi nacvalsaxelebi asruleben: dodododo----vvvv (I kl.), dodododo----ÁÁÁÁ (II kl.), dodododo----bbbb (III
kl.) “is”, dodododo----llll (mr.r.) “isini’.
sxvagvari viTarebaa anwuxurSi, magaliTad, sofel Tivis mkvidr
anwuxelTa toxur-Wadaqolour TqmaSi III piris nacvalsaxelTa
sakuTari formebi moipoveba, anu pirisa da CvenebiTi nacvalsaxelebi
TvalsaCinodaa diferencirebuli. anwuxurSi III piris nacvalsaxelebad
gvevlinebian RaRaRaRa (I kl.), ReReReRe (II kl.), RaRaRaRa----bbbb (III kl.) “igi”, RaRaRaRa----llll (mr.r.)
“isini”. magaliTebi sofel Tivis metyvelebidan: Ra tva “igi (kaci)
wavida”, Re tva “igi (qali) wavida”, lÀ´id Rab huburi? “vin gaakeTa es?”
Ral lÀ´a rugu “isini aq arian”...
CvenebiT nacvalsaxelebia anwuxurSi dddd----aaaa (I kl.), dddd----eeee (II kl.), dddd----abababab
(III kl.), dddd----alalalal (mr.r.). magaliTebi:
da muhamad vula “ai, is muhamadi aris”, de rahimaT iula “ai, is
rahimaTi aris”, dab Cu bula “ai, is cxeni aris”... swored am formebs
Seesatyviseba Crdilour xunZurSi dodododo----v, dov, dov, dov, do----i, i, i, i, dodododo----b, dob, dob, dob, do----llll CvenebiTi
(aseve III piris) nacvalsaxelebi.
III piris nacvalsaxelTa anwuxuri formebis Sesaxeb cnobebi ar
moipoveba il. cercvaZis naSromSi (cercvaZe, 1948). maT sagangebod arc
S. S. miqailovi gamoyofs, Tumca mis monografiaSi (miqailovi, 1959)
65
gvxvdeba am nacvalsaxelTa Semcveli calkeuli frazebi, mag., aseTebi:
Ra tva dvax “igi (kaci) wavida iqiT”, Re tva dex “igi (qali) wavida
iqiT”... am frazebsac mkvlevari sxva sakiTxebze msjelobisas moixmobs
sailustraciod.
anwuxuris RaRaRaRa (I kl.), ReReReRe (II kl.), RabRabRabRab (III kl.), RalRalRalRal (mr.r.) piris
nacvalsaxelTa Sesatyvisad Crdilour xunZurSi gvevlinebian CvenebiTi
nacvalsaxelebi RovRovRovRov (I kl.), RoÁRoÁRoÁRoÁ (II kl.), RobRobRobRob (IIIkl.), RolRolRolRol (mr.r.). arn.
Ciqobavasa da il. cercvaZis varaudiT, Crdilouri xunZuris o o o o
xmovniani variantebisaTvis samxruli dialeqtebis (maT Soris
anwuxuris) a a a a xmovniani variantebi unda iyos amosavali: dov ← dav,
Rov ← Rav (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 217).
anwuxurSi I klasisaTvis Ra Ra Ra Ra rom gvaqvs, xolo II klasisaTvis ReReReRe,
es fonetikuri cvlilebiT aris gamowveuli, kerZod, difTongTa
gamartivebis Sedegia, rac saerTod damaxasiaTebelia samxrul xunZuri
dialeqtebisaTvis: Ra ← Rav, Re ← Rai (a ← av, e ← aÁ).
mTavari ki is aris, rom Crdilouri xunZuris CvenebiTi
nacvalsaxeli RovRovRovRov, romelic fonetikurad kanonzomierad Seesatyviseba
anwuxuris Ra Ra Ra Ra piris nacvalsaxels, amave dros mkveTrad gamoirCeva
ukanasknelisagan funqciur-semantikuri TvalsazrisiT: Crdilouri
xunZuris Rov (I kl.), RoÁ (II kl.), Rob (III kl.), Rol (mr.r.)
nacvalsaxelebi miuTiTeben dabal adgilas myof pirze an saganze, mag.,
gorakze mdgomi gorakis Ziras myofis Sesaxeb ambobs: Rov “is, vinc
dabla imyofeba” (uslari, 1889; Ciqobava, cercvaZe, 1962); anwuxurSi ki
Ra (Ikl.), Re (II kl.), Rab (III kl.), Ral (mr.r.) III piris nacvalsaxelebad
gamoiyenebian da sivrcesTan mimarTebis TvalsazrisiT neitralurni
arian. aRsaniSnavia, rom saliteraturo xunZurSi adre yofila
mcdeloba III piris nacvalsaxelebad zogadi mniSvnelobiT
(sivrcobrivi mniSvnelobisgan ganyenebiT) swored RovRovRovRov, RoÁRoÁRoÁRoÁ, RobRobRobRob, RolRolRolRol
formaTa SemoRebisa, magram amas Sedegi ar mohyolia.
III piris nacvalsaxelebi anwuxurSi Taviseburebas avlenen
brunebis drosac:
66
RRRR----aaaa (I kl.) RRRR----eeee “ (IIkl.), Rab Rab Rab Rab (III kl.) RaRaRaRa----l l l l (mr.r.)
erg. Ra-s´ erg. Ra-lÀ´lÀ´lÀ´lÀ´ erg. Ra-z
magram sxva brunvebSi gveqneba aseTi saxis formebi:
naT. R-u-s´-u-l naT. R-u-lÀ´-u-l naT. R-u-z-u-l
mic. R-u-s´-u-b-e mic. R-u-lÀ´-u-b-e mic. R-u-z-u-b-e
aRsaniSnavia sxva nacvalsaxelur formaTa Taviseburebebic.
Tivis metyvelebaSi yuradRebas iqcevs kiTxviTi nacvalsaxeli
ssss ´́́́iiii----b b b b “ra”. igi SeiZleba klas niSnis daurTveladac ixmarebodes, mag.,
si Jo hab? “ra aris es?” si dulÀ´ biS? ‘ra Tqvi?”, si dube bat¾mon? “ra
ginda?” da sxva.
dasturdeba ganusazRvrel nacvalsaxelTa erTob Taviseburi
kompozituri formebi:
sosososoÄÄÄÄagiCiagiCiagiCiagiCi an sosososoÄaÁÄaÁÄaÁÄaÁCi ‘Ci ‘Ci ‘Ci ‘‘vinme”
sosososoÄÄÄÄagiJoagiJoagiJoagiJo an sosososoÄaÁÄaÁÄaÁÄaÁJoJoJoJo “rame”
magaliTebi: soÄaÁCi solvons´ lÀ´ax? “vinme movida aq?”, bosun
soÄaÁJo! “aiRe rame!”
saliteraturo xunZurisaTvis aseTi formebi ucxoa.
zmnis uaryofiT formebTan eseni iZenen uaryofiT nacvalsaxelTa
mniSvnelobas: dida soÄagiCi vex½eWu “me veravin vnaxe”, dida soÄaÁJo
biw´boh´naru “me araferi mesmis”...
am formebSi warmodgenilia ricxviTi saxeli so “erTi”
(Wadaqolouri warmoTqmiT: So). -ÄagiÄagiÄagiÄagi-, -ÄaÁÄaÁÄaÁÄaÁ- elementi, rogorc Cans,
ganusazRvrelobis mniSvnelobas unda sZendes sityvas. sityva soÄagisoÄagisoÄagisoÄagi
(anda SoÄagiSoÄagiSoÄagiSoÄagi Wadaqolouri warmoTqmiT) gvxvdeba agreTve Sedgenil
zmnisarTSi soÄagi mexsoÄagi mexsoÄagi mexsoÄagi mex ´́́́ (Wad. SoÄagi mex´) “odesRac”.
warmodgenil nacvalsaxelTa daboloebebSi sul advilad
gamoiyofa elementebi: Ci “kaci”, “adamiani” (soÄagi-Ci) da JoJoJoJo “nivTi”,
“sagani” (soÄagi-Jo).
67
gvxvdeba amgvaradve Sedgenili kidev erTi ganusazRvreli
nacvalsaxeli, romelic ramdenadme ufro konkretuli mniSvnelobiT
gamoiyeneba da, ase vTqvaT, “vinme qals” gulisxmobs: soÄaÁsoÄaÁsoÄaÁsoÄaÁ----ÄadamÄadamÄadamÄadam “qali
vinme” (anwux. Äadam “qali”): soÄaÁÄadamalÀ´ huburis´ hab h´alti ? “vinmem
(igulisxmeba qali) gaakeTa es samuSao?”
68
zmnazmnazmnazmna
rogorc cnobilia, xunZur zmnas ar moepoveba piris kategoria anu
masSi morfologiuri saSualebebiT ar aRiniSneba piri (pirveli,
meore, mesame) masTan dakavSirebuli saxelebisa _ arc subieqtisa da
arc obieqtisa. piris kategoria xunZur enaSi arsebiTad semantikuri
xasiaTisaa da gamoixateba oden nacvalsaxelTa meSveobiT.
samagierod xunZur zmnaSi gamoxatulia gramatikuli klasi (da
ricxvi) subieqtisac da obieqtisac. zmnis uRvlileba xunZurSi
gulisxmobs cvlas dro-kiloTa mixedviT da saTanado kilosa da
droSi _ gramatikuli klasisa (da ricxvis) mixedviT. dro-kiloTa
formebiT anwuxuri dialeqtis zmna sakmaod mdidaria da
mravalferovani. SeiZleba iTqvas, rom anwuxuri dialeqti am mxriv
saliteraturo xunZurTan SedarebiT met nairgvarobas amJRavnebs.
gardamavali da gardauvali zmnebis dapirispireba anwuxur
dialeqtSi gamoixateba rogorc sintaqsurad (zmnasTan dakavSirebuli
subieqt-obieqtis brunvaTa mixedviT), ise morfologiurad
(gramatikuli klasisa da ricxvis mixedviT). saliteraturo
xunZurisagan gansxvavebiT, anwuxuri ganarCevs agreTve moqmedebiT da
vnebiT gvarebs.
zmna ar dairTavs zmniswins (preverbs) da, maSasadame, am saSualebiT
ver gamoxatavs moqmedebis mimarTulebas (an process) sivrceSi. am
mniSvnelobiT gamoiyeneba saxelis adgilobiTi brunvis (lokativis)
formebi.
morfologiuri elementebi zmnaSi SeiZleba gvqondes prefiqsadac
da sufiqsadac. prefiqsiT aRiniSneba gramatikuli klasi (da ricxvi),
sufiqsiT _ yvela danarCeni kategoria.
1. 1. 1. 1. gramatikuli klasi da ricxvi. gramatikuli klasi da ricxvi. gramatikuli klasi da ricxvi. gramatikuli klasi da ricxvi. anwuxuri dialeqtis zmnaTa
sakmao nawils moepoveba gramatikuli klasis niSnebi: vvvv-ugu (I kl.), ÁÁÁÁ-
69
ugu (II kl.), bbbb-ugu (III kl.) “aris”, vvvv-aÄanZi (I kl.), ÁÁÁÁ-aÄanZi (II kl.), bbbb-
aÄanZi (III kl.) “mosvla”, bbbb-at¾zi “yvareba”, vvvv-eTxzi (I kl.), ÁÁÁÁ-eTxzi (II
kl.), bbbb-eTxzi (III kl.) “gaRimeba”, vvvv-ezi (I kl.), ÁÁÁÁ-ezi (II kl.), bbbb--ezi (III
kl.) “danaxva”...
iSviaTad klasis niSnebi zmnaSi infiqsadac gvxvdeba: hu-bbbb-uzi
“keTeba”, “Soba”, “dabadeba”; mag., vas hu-vvvv-uri “biWi daibada”, Áas hu-ÁÁÁÁ-
uri “gogo daibada”, babad qvenjo hu-bbbb-uri “dedam saWmeli gaakeTa” da
sxva.
magram klasniSnis mqone zmnebs, iseve rogorc saliteraturo
xunZurSi, anwuxur dialeqtSic uklasniSno zmnebi Warboben: tvenZi
“wasvla”, kanwzi “xtunaoba”, daÄahzi “gaqceva”, kvazi “parsva”, t¾iwi (←
t¾itzi) “daZineba” da sxva mravali.
ama Tu im gramatikul klasTan saxelis kuTvnileba ganisazRvreba
masTan sintaqsurad SekavSirebul klasniSnian zmnaSi morfologiurad
asaxuli saTanado klasis niSnebis mixedviT, romlebic warmogvidgenen
sintaqsur kavSirs realur subieqtsa da klasniSnian zmna-Semasmenels
Soris, Tu es zmna gardauvalia. gardauval zmnaSi, rogorc wesi,
morfologiurad gamoixateba (prefiqsis saxiT) realuri subieqtis
klasi: ah´mad vvvv-aÄnon “ahmadi movida”, silimT ÁÁÁÁ-aÄnÁon “salimaTi
movida”; klasis niSnebi gviCveneben agreTve sintaqsur kavSirs realur
obieqtsa da zmna-Semasmenels Soris, Tu es zmna gardamavalia;
gardamaval klasniSnian zmnaSi morfologiurad aisaxeba (prefiqsis
saxiT) oden realuri obieqtis klasi (realuri subieqti gardamaval
zmnaSi ar aRiniSneba): deded vas vvvv-ec´ina “mama vaJiSvils aqebs”, deded
Áas ÁÁÁÁ-ec´ina “mama qaliSvils aqebs”, deded Cu bbbb-ec´ina “mama cxens
aqebs”.
realuri subieqtis an obieqtis mravlobiTobis aRniSvnisas yvela
klasisaTvis mravlobiTi ricxvis saerTo niSnad klasniSnian zmnaSi
gvevlineba prefiqsi rrrr- :
70
vasal biWebi
Áasal rrrr-aÄnon gogoebi movidnen
Cul cxenebi
gramatikuli klasisa da ricxvis zmnuri kategoria anwuxur
dialeqtSi ar avlens rame gansakuTrebul Taviseburebebs
saliteraturo xunZursa da sxva dialeqtTa Sesabamis kategoriebTan
mimarTebiT.
2. 2. 2. 2. klasklasklasklas----niSniani da uklasniSniani da uklasniSniani da uklasniSniani da uklas----niSno zmnebiniSno zmnebiniSno zmnebiniSno zmnebi. xunZur enaSi gramatikuli
klasebis mixedviT icvlebian iseTi zmnebi, romelTac klasis niSnebi
aqvT fuZeSi. magaliTebi anwuxuridan:
bbbb-ugu “aris”, bbbb-oÃzi “adgoma”, bbbb-egzi “wola”, bbbb-oszi “aReba”, bbbb-iCzi
“gayidva”, bbbb-ec´zi “qeba”, bbbb----at¾zi “yvareba”, bbbb-ex½zi “xedva”, bbbb----aTazi
“povna”, “naxva”, bbbb-et¾zi “xvna”, hu-bbbb-uzi “keTeba” da sxva.
amave dros mravlad gvxvdeba iseTi zmnebic, romelTa fuZeSic
klasis niSnebi ar moipoveba; uklasniSno zmnebia anwuxurSi,
magaliTad:
tvenZi “wasvla”, W´ezi “dgoma”, h´velZi “mokvdoma”, h´alwi “muSaoba”,
qvenZi “Wama”, yelZi “sma”, Tazi “codna”, Wvazi “mokvla”, Ãvazi “wera”,
w´alzi “kiTxva”, hiyzi “SekiTxva”, Tezi “dadeba”, t¾ezi “micema”, yutzi
“Wra”, t¾apzi “dartyma” da sxva. iseve, rogorc saliteraturo xunZursa
da sxva dialeqtebSi, anwuxurSic uklasniSno zmnebis ricxvi Warbobs
klas-niSnianebisas.
3. 3. 3. 3. rrrr---- TavsarTian zmnaTa istoriisaTvisTavsarTian zmnaTa istoriisaTvisTavsarTian zmnaTa istoriisaTvisTavsarTian zmnaTa istoriisaTvis.... xunZuri enis zmnur
morfologiaSi aRweriTi da istoriuli TvalsazrisiTac, erT-erT
saintereso elementad warmogvidgeba prefiqsi rrrr----. istoriulad igi
warmoadgenda xunZur enaSi aw ukve gamqrali IV gramatikuli klasis
niSans, Tumca funqciaSecvlili saxiT es rrrr---- prefiqsi, kvlavac
71
ganagrZobs arsebobas rogorc klas-niSniani zmnebis mravlobiTi
ricxvis ganzogadebuli (gramatikul klasTagan ganyenebuli) niSani
(Ciqobava, cercvaZe, 1962, 237-238).
xunZur enaSi sakmaod gvxvdeba iseTi zmnebi, romlebsac anlautSi
amJamad oden r- TavsarTi moudiT, Tumca uwin mis nacvlad klasisa da
ricxvis cvalebadi niSnebi unda hqonodaT. aseTi zmnebia, magaliTad:
rrrr-et-i-ne `Cacma~ (Sdr. r-et-el `tanisamosi~):
unago nuxda has´da co lÀ´ik retel-x½iT retarav Ci dandWvanila
`modioda ra gzaze, amas erTi kargad tanisamos-fexsacmel Cacmuli ka-
ci Sexvedria~ (xunZ. zRaprebi, 1990, 59)...
mimReobis forma aq wesiT III klasis bbbb- niSniani unda Kyofiliyo:
*b-etarav;
rrrr-eSt-i-ne `Camosvla~, `CamoqveiTeba~; rrrr-ek-i-ne `amxedreba~:
JabraÄel malaÁiq reStun vugo zodis´a `gabriel angelozi Camo-
vida zecidan~ (uslari, 1889, ganyK. II, 174);
vas reStanila, emen h´amida rekanila `vaJiSvili CamoqveiTebula,
mama virze amxedrebula~ (zRaprebi, 1990, 59)...
mosalodneli iyo vvvv- klasis niSniani (I kl.) formebi: *v-eStun, *v-
eStanila, *v-ekanila;
rrrr-ix-i-ne `SeZuleba~:
alJanalda JaniÁ Jauhar ÄadinaÁ, sundalÀun vot¾ulev duda rixa-
raÁ? `samoTxis margalitis msgavsi [qali], ris gamo var sayvarelo [va-
Jo] Sengan SeZulebuli? (uslari, 1889, gany. II, 15)...
aq mimReobis forma II klasis ÁÁÁÁ---- niSniani unda Kyofiliyo: * Á-
ixaraÁ;
rrrr-elÀ´-i-ne `msgavseba~:
Äorwen h´amida relÀ´arab h´aÁvan bugo `jori viris msgavsi cxove-
li aris~ (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 380)...
mimReobis am formaSi bunebrivi iqneboda III klasis bbbb- niSani
*b-elÀ´arab;
72
rrrr-ex´-i-ze `gadagdeba~:
bakab raC´i baC´un h´algi S´un, KyinlÀ´ize ÁikaraÁ halÀ´´ lÀimer
rex´un bugo `mZime tvirTis tarebiT Zala daadga-ra, samSobiarod
myofs mas [qals] bavSvi gauvarda~ (xunZ. zRaprebi, 1990, 71)...
namyos absolutivis forma aq unda Kyofiliyo bbbb- (III kl.) niSniani:
*b-ex´un;
rrrr-eW´-i-ze `srola~, `dacema~, `datakeba~:
hes´da tad reW´un, nuqar xun vugo, misqinav vas Wago x´utun vugo
`mas zed daeca-ra, nuqeri mokvda, sawyali biWi cocxali darCa (zRapre-
bi, 1990, 72)...
aq ki namyos absolutivis forma I klasis vvvv- niSniT unda gvqono-
da: *v-eWun...
amdagvari zmnebi sxvac daiZebneba. gansakuTrebiT damaxasiaTebeli
Cans es rrrr- TavsarTiani formebi Crdilouri xunZurisaTvis, xolo sa-
mxrul dialeqtebSi moipoveba zmnebi, romelTac saliteraturo
xunZurisagan gansxvavebiT, klasis niSnebi SenarCunebuli aqvT.
anwuxur dialeqtSi, magaliTad, saliteraturo zmnas rrrr-ah-i-ze
(`gaReba~) efardeba bbbb-ah-zi `id.~, mag., nuw´a bahzi `karis gaReba~, mr.r.
nuw´il rahzi `karebis gaReba~... Tumca isic aRsaniSnavia, rom
paralelurad SeiZleba rrrr---- TavsarTiani formac gvxvdebodes
mxoloobiT ricxvSi, magaliTad, sof. Tivis anwuxelTa metyvelebaSi:
babad nuw´a raharabgu Timal dandi reqeru S´va “dedam kari gaaRo Tu
ara, bavSvebi misken gamoiqcnen”... TviTon saliteraturo xunZurSic
(Crdilour xunZurSi) amJamad moipoveba klas niSniani formebi rrrr-ahize
(“gaReba”) zmnisa, oRond sainteresoa, rom am zmnebs ramdenadme
gansxvavebuli mniSvnelobebi aqvT, mag., vvvv-ahize (I kl.), ÁÁÁÁ-ahize (II kl.)
“yuradRebis mipyroba”. igive zmna bbbb---- klasis niSniT (bbbb-ahize) aRniSnavs
“cxadyofas”, “aRmoCenas”. misi sxva mniSvnelobebia: “garRveva”,
“gaxvreta”, “gaxeva”, “gacveTa”. saerTod rom iTqvas, xunZuri enis
leqsika metad sainteresoa polisemiisa Tu sxva semantikur movlenaTa
73
TvalsazrisiT rogorc saliteraturo enaSi, ise dialeqtebSi.
dReisaTvis araerTi mniSvnelovani sakiTxi dReisaTvis Sesaswavlia.
saliteraturo xunZursa da dialeqtTa met nawilSi amJamad oden
rrrr---- TavsarTiania zmna r-axaze “daxurva”, daketva”, mag., nuw´a raxaze
“karis daxurva”. bbbb---- klasis niSniani forma am zmnisa anwuxurSi
gvxvdeba: bbbb-ah´azi. sof. Tivis anwuxur metyvelebaSi moipoveba agreTve
klasniSniani Sesatyvisi formebi saliteraturo xunZuris rrrr----
TavsarTiani zmnisa r-ixine “SeZuleba”; aq iTqmis: vvvv-ih´zi (I kl.), ÁÁÁÁ-ih´zi
(II kl.)...
aseve, lit. rrrr-eStine `Camosvla~, Sdr. andalaluri vvvv-eStde (I kl.),
ÁÁÁÁ-eStde (II kl.), bbbb-eStde (III kl.), rrrr-eStde (mr.r.) `id.~; lit. rrrr-ex´ize
`gadagdeba~, Sdr. anwux. vvvv-ex´zi (I kl.), ÁÁÁÁ-ex´zi (II kl.), bbbb-ex´zi (III kl.),
rrrr-ex´zi (mr.r.) `id.~. da sxv. zogierT zmnas rrrr- ukve sabolood damkvidre-
bia rogorc saliteraturo enaSi (Crdilour xunZurSi), ise dialeqteb-
Sic, mag., rrrr-etine `Cacma~, rrrr-ekine `amxedreba~, rrrr-eW´ize `srola~, rrrr-uk´-ine
`dabneleba~, rrrr-ohine `gaTeneba~... (miqailovi, 1964, 10).
ras unda gamoewvia rrrr- TavsarTis gabatoneba da mis mier klasis
niSanTa nivelireba? aq unda aRiniSnos, upirveles yovlisa, im
funqciur-semantikuri datvirTvis Sesaxeb, rac rrrr---- prefiqss xunZur
enaSi moepoveba saerTod, kerZod, misi meSveobiT sityvas ganyenebuli
mniSvneloba eZleva xolme. es TvalnaTliv Cans, magaliTad, klas
niSnian zmnaTagan warmoebul abstraqtul arsebiT saxelebSi,
romlebic, rogorc wesi, anlautSi rrrr---- prefiqss dairTaven xolme: r-
ot¾i “siyvaruli” (Sdr. amosavali zmna I kl. vvvv-ot¾ize, II kl. ÁÁÁÁ-ot¾ize,
III kl. bbbb-ot¾ize “yvareba”), rrrr-ox´i “sixaruli” (Sdr. I kl. vvvv-ox´ize, II kl.
ÁÁÁÁ-ox´ize, III kl. bbbb-ox´ize “gaxareba”), rrrr-ayi “SimSili” (Sdr. I kl. vvvv-ayize,
II kl. ÁÁÁÁ-ayize, III kl. bbbb-ayize “moSieba”) da sxva. safiqrebelia, rom
klas-niSnian zmnebSi afiqsuri mravalferovnebis moSla unda asaxavdes
amdagvar tendencias, saxeldobr, enis miswrafebas sityvis
74
mniSvnelobaTa ufro ganzogadebisaken. es tendencia xunZuri enisaTvis
saerTod damaxasiaTebeli Cans, rasac sxva faqtebic gvimowmeben.
ase, magaliTad, analogiuri movlena rrrr afiqsis mier klasis
niSanTa nivelirebisa SesamCnevia nacvalsaxelebSic: di-rrrr `Cemi~, du-rrrr
`Seni~, neJe-rrrr `Cveni~ (eqskl.), nel¶e-rrrr `Cveni~ (inkl.), noJo-rrrr `Tqveni~.
aqac -rrrr ganzogadebuladaa gamoyenebuli. specialur literaturaSi
aRniSnulia, rom winaT unda gvqonoda di-vvvv, di-ÁÁÁÁ , di-bbbb,
di-rrrr, rogorc amJamad iTqmis andiur enaSi (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 92).
aseTive viTareba SeiniSneba calkeul zmnisarTebSi. magaliTad:
c´e-rrrr-eyad `guSinwin~.
am zmnisarTisaTvis amosavalia klasniSniani forma: c´e-vvvv-e (I kl.),
c´e-ÁÁÁÁ-e (II kl.), c´e-bbbb-e (III kl.), c´e-rrrr-e (mr.) `win~; aq warmodgenili Kyyyyadadadad
elementic zmnisarTia da misi mniSvnelobaa `dRisiT~; Sdr. Kyo `dRe~.
savaraudod, rrrr- TavsarTis Semcveli unda iyos agreTve zmnisarTi
rrrr-ik´ad `Sors~.
sainteresoa, rom rrrr- afiqsi moepoveba TavkidurSi zmnisarTisa-
gan warmoebul erT sityvasac: rrrr-aydal-lÀi `xmeleTi~. igi -llllÀÀÀÀiiii sufiqsis
meSveobiTaa warmoqmnili amJamad aRar arsebuli zmnisarTisagan *bayK-
dal, romlis mniSvnelobac iyo `mzeze~; Sdr. bayK `mze~. aq -daldaldaldal warmo-
adgens zmnisarTTa mawarmoebel sufiqss, mag., ix´-daldaldaldal `gazafxulze~,
Sdr. ix´´ `gazafxuli~. TviTon fuZe rrrr-aydal xunZur enaSi dRes ixmare-
ba viTarebiT zmnisarTad da `gvalvianobis~ mniSvnelobiT iTqmis, mag.,
isana hanib raydal bukana `wleuls aq gvalva iyo~. misganaa miRebuli
zedsarTavi saxelic: rrrr-aydal-ab `gvalviani~, mag., raydalab ri‡i `gval-
viani zafxuli~.
warmodgenil magaliTebSi sayuradReboa is faqti, rom III klasis
bbbb- niSans Senacvlebulia rrrr-: b-ay-dal → r-ay-dal. sxvaTa Soris, amis
msgavsi movlena gvaqvs zmnaSi bbbb-ayvaze, masd. bbbb-ayvaÁ `gaxmoba~, `gaSro-
ba~, romelic aseve Sedgenilia `mzis~ aRmniSvneli sityvisagan bbbb-ayK.
75
mravlobiTi forma am zmnisa aris rrrr-ayvaze, masd. rrrr-ayvaÁ `gaxmoba, ga-
Sroba mravlisa~. ufro metic, igi I da II klasis niSnebsac ki dair-
Tavs, Tu adamianis gaSrobas Seexeba saubari: inf. vvvv-aKvaze, masd. vvvv-aKva
(I kl.); inf. vvvv-ayvaze, masd. vvvv-ayvaÁ (II kl.). cxadia, ase xdeba imitom,
rom sitKvis Semadgeneli b-ayK fuZe mniSvnelobiT aRar udris `mzes~,
anu saqme gvaqvs fuZis desemantizaciasTan. igive ram SeiZleba iTqvas rrrr-
aydal-lÀi da rrrr-aydal leqsemaTa Sesaxebac, romelTa warmomavloba
`mzis~ aRmniSvneli b-ayK fuZisagan eWvs ar iwvevs.
4. 4. 4. 4. gardamavloba da gardauvalobagardamavloba da gardauvalobagardamavloba da gardauvalobagardamavloba da gardauvaloba. xunZur enaSi gamoyofen xuTi
saxis konstruqcias imis mixedviT, Tu ra brunvaSia dasmuli realuri
subieqti (arn. Ciqobava, il. cercvaZe, 1962,). aseTi tipis konstruqciebi
gvaqvs anwuxur dialeqtSic:
1) nominatiuri (saxelobiTiani) konstruqcia: vac´ vugu “Zma aris”,
dede h´altina “mama muSaobs” da sxva.
2) ergatiuli (moTxrobiTiani) konstruqcia: vac´as´ Cu bosa “Zmam
cxeni iyida”, deded wul yutri “mamam SeSa gaWra”, babad qvenjo huburi
“dedam saWmeli gaakeTa”...
3) datiuri (micemiTiani) konstruqcia: dede-v-e inel vas vat¾ana
“mamas Tavisi vaJiSvili uyvars”, dede-Á-e inel Áas Áat¾ana “mamas Tavisi
qaliSvili uyvars”, dede-b-e Cu bat¾ana “mamas mamas cxeni uyvars”, dede-
r-e Cul rat¾ana “mamas cxenebi uyvars”.
4) posesiuri (naTesaobiTiani) konstruqcia: vac´as´ul Cu bugu “Zmas
cxeni hyavs”, zedmiw. “Zmisa cxeni aris”; dedel ÄaraS bugu “mamas fuli
aqvs”, zedmiw. “mamis fuli aris” da sxva.
5) lokatiuri (adgilobiTiani) konstruqcia: vac´as´da Cu beri “Zmam
cxeni dainaxa” vac´as´da sas riÄina “Zmas xma esmis”, vac´as´da ÃvaÁ Tana
“Zmam wera icis”...
76
xunZur enaSi zmnis gramatikuli aRnagoba mWidrodaa
dakavSirebuli gardamavlobisa da gardauvalobis mixedviT zmnaTa
dapirispirebasTan. gardamaval zmnasTan dakavSirebulia winadadebis
ergatiuli konstruqcia, xolo gardauvalTan _ nominatiuri
konstruqcia. amgvari viTarebaa anwuxur dialeqtSic.
Tu realuri subieqti gamoxatulia ergativis, micemiTis an
lokativis formiT, maSin zmna-Semasmeneli klassa da ricxvSi eTanxmeba
realur obieqts (pirdapir damatebas), romelic, rogorc wesi, daismis
saxelobiT (nominatiur) brunvaSi: ah´madid (erg.br.) isTolaldas´a te
bosa “ahmadma magididan wigni aiRo”, asmave (mic. br.) vas vat¾ana “asmas
vaJiSvili uyvars”, Ãizanazda (I seriis lokat. brunva) Cu beri
“bavSvebma cxeni dainaxes”.
anwuxur dialeqtSi, saliteraturo xunZuris msgavsad,
warmodgenilia gardamaval da gardauval zmnaTa jgufebi:
yovelTvis gardamavalia zmnebi: boszi “aReba”, “yidva”, Ãvazi “wera”,
minZi “Tqma”, Wvazi “mokvla”, beJzi “Sewva”, biCzi “gayidva”, hubuzi
“keTeba’, yunwzi “kreWa”, t¾apzi “dartyma”, vezi “daWera” da sxva.
gardamavalia agreTve grZnoba-aRqmis gamomxatveli zmnebi (verba
sentiendi): bat¾zi “yvareba”, Tazi “codna”, bezi “xedva”, riÄzi “smena”,
baTzi “povna”. “naxva”, biW´zi “gageba” da sxva.
yovelTvis gardauvalia zmnebi: t¾iwi (← t¾itzi) “Zili”, Turzi
“lpoba”, buyvazi “xmoba”, vaÄanZi “mosvla”, tvenZi “wasvla”, vayzi
“SimSili”, beJzi “zrda”, vuqerzi “gaqceva” vaÄun W´elZi “jdoma” da
sxva.
5. 5. 5. 5. infinitiviinfinitiviinfinitiviinfinitivi. Crdilour (saliteraturo) xunZurs moepoveba
infinitivis orgvari daboloeba: -ze ze ze ze da ----nenenene. am or formants Soris
mniSvnelobis mxriv gansxvaveba ar SeiniSneba. zmnaTa umravlesoba ----zezezeze
daboloebiania. TanxmovniT daboloebul fuZeebs orive es daboloeba
77
erTvis -i- an -e- Tematuri xmovnebis meSveobiT (Ciqobava, cercvaZe, 1962,
253):
hab-i-ze “keTeba”, yot-i-ze “Wra”, bos-i-ze “aReba”... t¾-e-ze “micema”,
hey-e-ze “daleva”... baW-i-ne “mosvla”, buk-i-ne “yofna”, qv-i-ne “SeWma”...
koC-e-ne “daviwyeba”, relÀ´-e-ne “msgavseba”...
xmovniT daboloebul fuZeebs infinitivis formanti uSualod
daerTvis Tematuri xmovnebis gareSe: lÀa-ze “codna”, Wva-ze “mokvla”,
w´oro-ze “gayinva”, fu-ze “berva”...
Crdilourisagan gansxvavebiT, infinitivis daboloebad anwuxurs
moepoveba erTaderTi formanti ----zezezeze. toxursa da WadaqolourSi
gairCeva ori fonetikuri varianti am formantisa: toxurSi gvaqvs ----zizizizi,
xolo WadaqolourSi – -Ji.Ji.Ji.Ji.
----zi zi zi zi ← -zezezeze fonetikuri cvlilebis, kerZod, bolokiduri eeee xmovnis
daviwroebis Sedegia, rac saerTod damaxasiaTebelia samxruli
xunZurisaTvis (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 245).
infinitivis daboloebad ----nenenene anwuxurSi amJamad ar gvxvdeba, magram,
Cans, igi aq unda arsebuliyo. -ne daboloebis kvali Semonaxulia
infinitivis zogierT formaSi ----zizizizi daboloebis win nnnn Tanxmovnis saxiT
(-nnnn----zizizizi): s´e-nnnn-zi “Caqroba” (lit. s´v-i-ne), qve-nnnn-zi “SeWma” (lit. qv-i-ne),
reke-nnnn-zi “amxedreba” (lit. rek-i-ne), keCe-nnnn-zi “daviwyeba” (lit. koC-e-
ne)... nnnn Tanxmovnis mezoblobaSi Cveulebrivi movlenaa zzzz spirantis
gaafrikateba: toxur kilokavSi zzzz iZleva ZZZZ afrikats nnnn TanxmovanTan
mezoblobaSi, xolo WadaqolourSi zzzz gvaZlevs ZZZZ Tanxmovans imave
poziciaSi: s´enZZZZi (tox.), s´enjjjji (Wad.) “Caqroba”; qvenZZZZi (tox.), qvenjjjji
(Wad.) “SeWma”; rekenZZZZi (tox.), rekenjjjji (Wad.) “amxedreba”; keCenZZZZi (tox.),
keCenjjjji (Wad.) “daviwyeba”...
----zizizizi (// ----JiJiJiJi) daboloebis win anwuxurSi yovelTvis Cavardnilia
Tematuri xmovani: yut-zi “Wra” (lit. yot-i-ze), baq-zi “danTeba” (lit.
baq-i-ze), ah´-zi “daZaxeba” (lit. ah´-i-ze)...
78
----zizizizi, ----JiJiJiJi daboloebebi ganicdian xolme afrikatizacias im
SemTxvevaSic, Tu zmnis fuZe, romelsac es formantebi daerTvian, tttt an
TTTT TanxmovniT bolovdeba:
yutzi → yuwwwwi (tox.) “Wra”, yutJi → yuWWWWi (Wad.) “Wra”; h´altzi →
h´alwwwwi (tox.) “muSaoba”, h´altJi → h´alWWWWi “muSaoba”; t¾itzi → t¾iwwwwi
(tox.) “daZineba”, t¾itJi → t¾iWWWWi (Wad.) “daZineba”...
aseve, WadaqolourSi gvaqvs: ruRunCCCCi “miCveva” ← ruRunT-Ji, x´iraCCCCi
“gaZvireba” ← x´iraT-Ji “gaZvireba”...
iseve, rogorc saliteraturo xunZurSi (CrdilourSi), anwuxurSic
infinitivis ZiriTadi sintaqsuri funqciaa miznis garemoebis gamoxatva:
vac´ wul yutzi (// yuwi) tva “Zma SeSis mosaWrelad wavida”... Ra
t¾iWi (// t¾itJi) vegun w´a “igi dasaZineblad dawva”...
infinitiviT gadmoicema agreTve (saliteraturo xunZuris msgavsad)
aucileblobis modaluri niuansi bugu (“aris”) meSvelzmniani aRweriTi
formis gamoyenebiT:
t¾ezi bugu dil¶ Rus´ube Äaras “unda mivce me mas fuli”, meTer
dil¶ wul yuwi (//yutzi) bugu “xval me SeSa unda davWra” da sxva.
6. 6. 6. 6. dro: awmyo zogadi, martivi myofadi, namyo ZiriTadi. dro: awmyo zogadi, martivi myofadi, namyo ZiriTadi. dro: awmyo zogadi, martivi myofadi, namyo ZiriTadi. dro: awmyo zogadi, martivi myofadi, namyo ZiriTadi. zmnis
uRvlilebisas anwuxurSi Taviseburia droTa mawarmoebeli formantebi;
magaliTad:
awmyo zogads awarmoebs sufiqsi ----na na na na saliteraturo xunZuris ----la la la la
sufiqsis nacvlad:
anwux. w´al-i-na na na na “kiTxulobs”, x½vad-i-na na na na “dadis”, yut-i-nananana “Wris”,
bet¾-i-na na na na “xnavs”, Cur-i-na na na na “recxavs”, har-i-na na na na “sTxovs”, s´ver-i----nananana
“trialebs”, becT-i----na na na na “brmavdeba”, Ãam-i-na na na na “itacebs”, Tu-na na na na “debs”, tu-na na na na
“asxams”, t¾u-na na na na “aZlevs”, Äu-nnnnaaaa “izrdeba”, T-a----na na na na “icis”, Ãv-a-na na na na “wers”,
qvan-a-na na na na “Wams”, w´-a-na na na na “swevs”, Wv-a-nananana“klavs”, b-a-nananana “cviva”...
79
lit. w´al-u-lalalala “kiTxulobs”, x½vad-u-la la la la “dadis”, yot-u-la la la la “Wris”,
bet¾-u-lalalala “xnavs”, Cur-u-lalalala “recxavs”, har-u-la la la la “sTxovs”, s´ver-u-la la la la
“trialebs”, beclÀ-u-lalalala “brmavdeba”,Ãam-u-la la la la “itacebs”, lÀ-o-la la la la “debs”,
t-o-la la la la “asxams”, t¾-o-lalalala “aZlevs”, Ä-o-la “izrdeba”, lÀ-a-la la la la “icis”, Ãv-
a-la la la la “wers”, qvan-a-lalalala “Wams”, w´-a-lalalala “swevs”, Wv-a-lalalala “klavs”, b-a-lalalala
“cviva”...
Tematur xmovnebad awmyo zogadis ----nananana daboloebis win SeiZleba
gvqondes ----iiii---- (yut-iiii-na, baq-iiii-na “anTebs”...), anda ----aaaa---- (bat¾-aaaa-na “uyvars”, beq-
aaaa-na “texs”, T-aaaa-na “icis”...). iseTi Tematuri xmovnebi, rogoricaa
Crdilouri xunZuris ----uuuu---- (yot-uuuu-la “Wris”), ----oooo---- (hey-oooo-la “svams”)
anwuxurisaTvis ucxoa.
awmyo zogadis mawarmoebel -nananana formants sofel Tivis
metyelebaSi zogjer ekveceba bolokiduri xmovani:
behi----n n n n `aris~ (← behi-na), yuti-nnnn `Wris~ (← yuti-na), baqi-nnnn `anTebs~
(← baqi-na), Ãva----nnnn `wers~ (← Ãva-na), hubu----nnnn `akeTebs~ (← hubu-na), h´alti----nnnn
`muSaobs~ (← h´alti-na), t¾u----nnnn `aZlevs~ (← t¾u-na), qva-nnnn `Wams~ (← qva-na)
, ya-nnnn `svams~ (← ya-na), Ta----nnnn `icis~ (← Ta-na), reti----nnnn `icvams~ (← reti-na),
kanwi----nnnn `xtis~ (← kanwi-na), Wva----nnnn `klavs~ (← Wva-na), tva----nnnn `midis~ (← tva-
na), beqeri----n n n n `garbis~ (← beqeri-na) da sxva.
es movlena mogvagonebs yaraxuli dialeqtis viTarebas, oRond im
gansxvavebiT, rom yaraxulSi -nananana formantis Sekvecili varianti (-nnnn)
namyoSi gvaqvs da ara awmyoSi (an myofadSi) rogorc anwuxurSi, Sdr.
yarax. yota-nnnn `gaWra~, baqa-nnnn `daanTo~, habu-nnnn `gaakeTa~, t¾u-nnnn `misca~,
Wva----nnnn `movla~...
Tivis anwuxur TqmaSi es movlena axalgazrdobis metyvelebas
ufro axasiaTebs. ufrosi Taobis warmomadgenelTa metyvelebaSi -nananana
daboloeba sruli saxiTaa SenarCunebuli, mag., yuti-nananana `Wris~, baqi----nananana
`anTebs~, hubu-nananana `akeTebs~, t¾u-nananana `aZlevs~, Wva-nananana `klavs~ da a. S. Tumca
garkveul ryevas am mxriv maT metyvelebaSic SeiZleba hqondes adgili.
80
mniSvnelobiT awmyo zogadi uaxlovdeba xolmeobiTs: yutina “Wris
xolme baqina “anTebs xolme”. moqmedebis konkretuli drois gageba mas
ara aqvs, gamoxatavs awmyos Sinaarss zogadad.
formobriv awmyo zogadi savsebiT emTxveva martiv myofads.
Crdilour xunZurSi martivi myofadi awmyo zogadisagan gairCeva
Tematuri xmovnebiT, xolo daboloebebi drois orsave am formas erTi
da igive aqvs, mag., awmyo zogadi: yot-uuuu-la “Wris” – martivi myofadi:
yot-iiii-la “gaWris”; awm. zog. hey-oooo-la “svams” – mart. myof. hey-eeee-la
“dalevs”... anwuxurSi awmyo zogadsa da martiv myofads Soris
gansxvaveba am mxrivac ar gvaqvs. SeiZleba iTqvas, drois orive es
forma anwuxurSi amJamad identuria: forma yut-i-na SeiZleba gagebuli
iqnas (konteqstis Sesabamisad) rogorc “Wris” an “Wris xolme” da aseve
rogorc “gaWris”... es SeiZleba iTqvas ----nananana daboloebiani nebismieri
zmnuri formis Sesaxeb. amdagvari formobrivi aRreva aris imis mizezi,
rom amJamad sof. Tivis metyvelebaSi ----nananana daboloebiani zmnuri formebi
ukve TandaTanobiT kargaven awmyos gagebas da upiratesad myofadis
mniSvnelobas iZenen. awmyos gamoxatvis saSualebad TivSi mosaxle
anwuxelTa metyvelebaSi sul ufro metad ikideben fexs awmyo-
konkretulis mawarmoebeli meSvelzmniani aRweriTi formebi.
namyo ZiriTadi anwuxurSi iwarmoeba ----riririri formantiT, nacvlad
saliteraturo xunZuris ----nananana sufiqsisa:
anw. yut-riririri “gaWra”, baq-riririri “daanTo”, h´alt-riririri “imuSava”, Ãva-riririri
“dawera”, hubu-riririri “gaakeTa”, t¾u-riririri “misca”, t¾it-riririri “daiZina”...
lit. yot-aaaa----nananana “gaWra”, baq-aaaa----nananana “daanTo”, h´alt-aaaa----nananana “imuSava”, Ãva-na na na na
“dawera”, habu-nananana “gaakeTa”, t¾u-nananana “misca”, t¾iJ-a-nananana “daiZina”...
Tematuri xmovnebi ----riririri formantis win ar Cans.
meore mxriv, ----riririri daboloebian namyos formebTan erTad anwuxurSi
namyo ZiriTadis iseTi formebic gvxvdeba, romelTac oden Tematuri
xmovani aqvT; aseTi xmovania namyo ZiriTadis rig formebSi ----aaaa : bos-a a a a
“aiRo” (Sdr. lit. bos-aaaa-na), biCa “gayida” (lit. biC-aaaa-na), qv-aaaa “SeWama”
(lit. qv-aaaa-na), h´v-a “mokvda” (lit. xv-aaaa-na), baT-aaaa “ipova” (lit. baT-aaaa-na)...
81
oden ----aaaa Tematur xmovniani zmnebi anwuxurSi sakmaod bevria, magram
ufro metia ----riririri daboloebiani formebi.
----riririri daboloeba namyoSi daerTvis boloTanxmovniani fuZis mqone
iseT zmnebs, romelTac ----iiii---- Tematuri xmovani aqvT awmyo zogadSi:
yut-riririri “gaWra” – awmy. yut-iiii----nananana “Wris”, baq-riririri “daanTo” – awmy. baq-iiii----
nananana “anTebs”...
oden ----a a a a Tematur xmovniani formebi ewarmoebaT iseT zmnebs,
romelTac awmyoSi Tematur xmovnad ----aaaa---- aqvT:
bos-aaaa “aiRo” – awmy. bos-aaaa----nananana “iRebs”, beq-aaaa “gatexa” – awmy. beq-aaaa----nananana
“texs”... (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 284-285).
sof. Tivis axalgazrdobis metyvelebaSi SesamCnevia am
bolokiduri ----aaaa formantis mokveca namyos formebSi:biS `Tqva~ (← biS-a),
bos `aiRo, iyida~ (← bos-a), vaC (I kl.), ÁaC (II kl.), baC (III kl.)
`moiyvana~ (← vaC-a, ÁaC-a, baC-a), baÁbix½ `daiwyo~ (← baÁbix½-a)...
erTmarcvlian formebSi bolokiduri ----aaaa, bunebrivia, daculia: Ta
`datova~, tva `wavida~, qva `SeWama~, s´va `movida~ da a. S.
7. 7. 7. 7. absolutiviabsolutiviabsolutiviabsolutivi. saliteraturo xunZurSi (CrdilourSi) namyos
absolutivi iwarmoeba ----uuuu----nnnn sufiqsiT. anwuxurSi garkveul zmnebs n
daboloeba ara aqvs absolutivSi. saTanado forma warmodgenilia oden
Tematuri xmovniT (-uuuu, ----oooo): yut-uuuu “gaWra-ra” (lit. yot-uuuu----nnnn), baq-u u u u
“daanTo-ra” (lit. baq-uuuu----nnnn), bex½-uuuu “dainaxa-ra” (lit. bix½-uuuu----nnnn)... t¾-o o o o
“misca-ra” (lit. t¾-uuuu----nnnn), x½-oooo “daiWira-ra” (lit. q´-uuuu----nnnn)...
meore mxriv, garkveul zmnebs namyos absolutivSi nnnn daboloeba
SeiZleba SenarCunebuli hqondeT: bos-uuuu----nnnn “aiRo-ra”, voÃ-uuuu----nnnn “adga-ra”,
bis-uuuu----nnnn “Tqva-ra”, h´-uuuu----nnnn “mokvda-ra”...
rogorc garkveulia (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 289), iseTi zmnebi
romlebsac namyoSi ----riririri daboloeba moudis, absolutivSi udaboloebo
iqneba (yut-uuuu “gaWra-ra” – yut-riririri “gaWra”, baq-uuuu “daanTo-ra” – baq-riririri
“daanTo”),xolo iseTi zmnebi, romelTac namyoSi daboloeba mokvecili
82
aqvT (da oden Tematuri xmovani erTvis) absolutivSi ----nnnn daboloebas
dairTaven (bos-uuuu----nnnn “aiRo-ra” – bos-aaaa “aiRo”, voÃ-uuuu----nnnn “adga-ra” – voÃ-aaaa
“adga”, bis-uuuu----nnnn “Tqva-ra” – bis-aaaa “Tqva”, h´-uuuu----nnnn “mokvda-ra” – h´v-aaaa
“mokvda”...).
8. 8. 8. 8. meSveli zmna. meSveli zmna. meSveli zmna. meSveli zmna. saliteraturo xunZurisagan gansxvavebiT,
anwuxurs axasiaTebs meSvel zmnaTa mravalferovneba. esenia:
v-ugu (I kl.), Á-ugu (II kl.), b-ugu (III kl.), r-ugu (mr. r.) `aris~,
`arian~, magaliTebi Tivis metyvelebidan: dun amad vugu `me ahmadi
var~, dun muslinT Áugu `me muslimaTi var~, hab Cu bugu `es cxeni
aris~, niJ maÄarulal rugu `Cven xunZebi varT~. igive zmna gamoxatavs
qona-yolasac: dir vac´a vugu `me Zma myavs~, dir Áac´a Áugu `me da
myavs~, dir kudab roy bugu `me didi saxli maqvs~, dir Timal rugu `me
bavSvebi myavs~ da a. S.
zustad amave mniSvnelobiT TivSi ixmareba ‡e: dun amad ‡e `me
ahmadi var~, dun muslinT ‡e `me muslimaTi var~, hab Cu ‡e `es cxeni
aris~, s´u ‡e he Äadam? `vin aris eg qali?~, dir Timal ‡e `me bavSvebi
myavs~... es ‡‡‡‡eeee gvevlineba migebiTi nawilakis rolSic mag., hab roy
duriS´? _ ‡e `es saxli Senia? _ ki (e. i. `aris~). migebiT nawilakad
gamoyenebisas mas xSirad daerTvis -xxxx ´́́́aaaa (‡e-x´a): dur royal‘´ul xaly
Äemer rugis´? _ ‡ex´a, Äemer rugu `Sen ojaxis wevrebi bevri gyavs? _
diax, bevri myavs (`arian~).
b-ugu (`aris~) zmnis kiTxviTnawilakiani forma cocxal
metyvelebaSi zogjer SeiZleba gvxvdebodes gugugugu (← -go) nawilakis
gareSec, mag., vac´ vuus´ dur? `Zma gyavs Sen?~, Áac´ Áuus´ dur? `da gyavs
Sen?~, Cu buus´ dur? `cxeni gyavs Sen?~, Äemer ÄagarTi ruus´ dur?
`bevri naTesavebi gyavs Sen?~... b-u-us´ ← *b-u-is´ ← b-u-g-is´ ← b-u-gu-is´
(-is´ kiTxviTi nawilakia), Sdr. lit. b-ug-iS´ (← *b-ugo-iS´) “aris?” amaT
83
paralelurad b-ugus´ (// b-u-g-is´) kiTxviTnawilakiani formebis
gamoyeneba, Tanac erTi da imave piris mier, Cveulebrivi movlenaa Tivis
metyvelebaSi.
saliteraturo xunZurSi gvaqvs uaryofiTi meSveli zmna heWo `ar
aris~. anwuxurSi misi fardia Te‡u: baba Te‡u ruyi `deda ar aris Sin~,
dir vac´ Te‡u `me Zma ara myavs~ (3, gv. 187). am zmnisagan, -gugugugu nawilakis
darTviT, iwarmoeba Te‡ugu, romlis mniSvnelobaa `gareSe~, mag., Ra
Te‡ugu `mis gareSe, umisod~, Saq Te‡ugu `eWvs gareSe, ueWvelad~, Cara
Te‡ugu `aucileblad~, qef Te‡ugu vugu dun `uqeifod var me~.
saliteraturo enis gavleniT amJamad fexs ikidebs heWogoheWogoheWogoheWogo, ufro
zustad ki, anwuxur niadagze gadasxvaferebuli misi varianti heWuheWuheWuheWu----gugugugu,
ris Sedegadac miiReba TeWgu am ori variantis erTmaneTaan SerwymiT,
mag., niC TeWgu at¾ahe! `nu grcxvenia (zedmiw. `sircxvilis gareSe~),
icekve!..~ paralelurad SeiZleba iTqvas niC heWugu-c.
anwuxurisaTvis damaxasiaTebelia agreTve zmna b-ula. zogadi
mniSvneloba am zmnas igive aqvs, rac b-ugu-s – “aris”. saliteraturo
xunZurSi mas, rogorc Cans, Seesatyviseba TurmeobiTis forma b-ug-ila
“aris Turme”. Tu asea, maSin anwuxuris formas ----gugugugu elementi am
SemTxvevaSic mocilebuli unda hqondes (b-u-la ← *b-u-gu-ila). es zmna
gamoxatavs saqmis iseT viTarebas, rac mosaubrisaTvis manamde ucnobi
iyo da mxolod mocemul momentSi xdeba aSkara. ase, magaliTad, Tu
vinme ityvis nuh´ta gamaW bula “gzaze qva aris”, es niSnavs, rom man am
qvis Sesaxeb araferi icoda (rom scodnoda, maSin ityoda: gamaW bugu)
da axlaRa SeamCnia igi gzaze. aseve, vinmes kiTxvaze: ha s´u? “es vin
aris?” Tanamosaubres SeuZlia miugos, vTqvaT, amgvarad: ha dir vac´
vula “es Cemi Zma aris”...s´u ‡e he Äadam? – he dir kude Áac´ Áula “vin
aris es qali? – es Cemi ufrosi da aris”... hab s´ib? – hab dir
Áac´alÀ´ul tex½ bula “ra aris es? – es Cemi dis wigni aris”...am
SemTxvevebSic igulisxmeba, rom saubris momentamde SekiTxvis
84
avtorisaTvis saqmis viTareba cnobili ar iyo da amas sacnaurs xdis
TviTon mopasuxe b-ula zmnis gamoyenebiT.
saliteraturo xunZuris xolmeobiTis formebs vukuna (I kl.),
Áikuna (II kl.), bukuna (III kl.), rukuna (mr.) (`aris xolme~, `arian
xolme~) anwuxurSi efardeba formebi vehina (I kl.), Áehina (II kl.), behina
(III kl.), rehina (mr.): vatan wunu vara Ci abal¶ Wagu vehina `samSoblos
damcveli mkvdari kaci saflavSi cocxali aris xolme~ (andaza)...
namyoSi am zmnis formebia vo‡a (I kl.), Áo‡a (II kl.), bo‡a (III kl.), ro‡a
(mr.).
aq CamoTvlilTagan saliteraturo xunZurs meSvel zmnad
moepoveba mxolod vugo, Áigo, bugo, rugo da maTganve awarmoebs
aRweriT formebs. igive zmna (b-ugu). anwuxurSi aRweriTi
warmoebisaTvis ucxoa.
9. 9. 9. 9. zmnur formaTa aRweriTi warmoeba. zmnur formaTa aRweriTi warmoeba. zmnur formaTa aRweriTi warmoeba. zmnur formaTa aRweriTi warmoeba. Taviseburebas avlenen awmyo-
konkretulis meSvelzmniani aRweriTi formebi: bet¾-baCana “xnavs”; wul
yut-baCana “ SeSas Wris”; bak Wva-baCana “logins Slis”; qaq ba-baCana
“loculobs”; yalihan w´a-baCana “papiross wevs”; vuqer-vaCana “rbis”;
tor beJ-baCana “taros eweva”; babad Äaqa beW´-baCana “deda Zroxas
wvelis”; windakal Cur-raCana “windebs recxavs”, h´anal rosun-raCana
“kvercxebs yidulobs”, Ced qon-baCana“ purs Wams”; tavoÃun-vaCana
“dgeba”; h´alt-vaCana “muSaobs”... (cercvaZe, 1948, 176-177).
damxmare zmnad gamoiyeneba b-aCana, romelSic Tavkiduri b b b b klasis
kategoriis niSania. magaliTad:
vac´ w´al-vvvv-aCana, h´alt-vvvv----aCana (“Zma swavlobs, muSaobs”)...
Áac´…w´al-ÁÁÁÁ-aCana “da swavlobs”
Cu beqer-bbbb----aCana “cxeni mirbis”
dal reqer-rrrr----aCana “isini mirbian”.
85
ZiriTad zmnas, romelsac darTuli aqvs meSveli zmna, warmoadgens
zmnis gauformebeli fuZe: bet¾-, yut-, Wva-, h´alt-, w´al-, beqer-...
drois TvalsazrisiT amgvari aRweriTi formebi gamoxataven iseT
moqmedebas, romelic Tanadroulia saubris momentTan, saubris
momentSi mimdinareobs da upirispirdebian awmyo zogadis formebs:
h´altina “muSaobs”, w´alina “swavlobs”, e.i. maT anwuxurSi igive
mniSvneloba aqvT, rac saliteraturo xunZurSi b-ugo (“aris”)
meSvelzmnian formebs: h´altulev vugo “muSaobs” (saubris momentSi);
Sdr. Awmyo zogadis forma h´altula “muSaobs saerTod” (cercvaZe,
1948, 177).
b-aCana anwuxurSi damoukidebel mniSvnelobas moklebulia. amJamad
igi mxolod damxmare zmnis rolSi gvevlineba.
aRsaniSnavia, rom amave funqciiT gamoyenebulia sxva, agreTve
warmoSobiT damoukidebeli zmnebi: b-oh´ana, reka. magaliTebi:
hubu-boh´ana // hubu-reka _ orives igive mniSvneloba aqvs, rac baCana
meSvelzmnian formas: hubu-baCana “akeTebs”.
samive forma Tanabari mniSvnelobiT ixmareba:
qon-baCana // qon-boh´ana // qon-reka “Wams”, h´alt-vaCana // h´alt-voh´ana
// h´alt-reka “muSaobs”...
sxvaoba mxolod is aris, rom b-aCana, b-oh´ana damxmare zmnebi
gramatikul klas-niSnebs ganarCeven, xolo reka gramatikuli klasebis
mixedviT ucvlelia. reka zmnis warmomavloba ucnobia.
Ggarda amisa, uaryofiT formaTa warmoebisas reka damxmare zmna
dairTavs -eWu sufiqss:
h´altvaCana-ru // h´altvoh´na-ru // h´altrek-eWu “ar muSaobs”.
awmyo konkretulis mawarmoebel sxvadasxva meSvel zmnaTa
paraleluri arseboba sof. Tivis metyvelebaSi interferenciis
(sxvadasxva kilokavTa Serevis) Sedegi unda iyos. b-aCana meSveli zmna,
magaliTad, ufro xSirad gvxvdeba WadaqoloelTa metyvelebaSi, Tumca,
86
amisda miuxedavad, samive es forma zogjer SeiZleba movisminoT erTi
da imave individis metyvelebaSic.
saliteraturo xunZurSi analogiuri aRweriTi formebi iwarmoeba
bugo zmnis meSveobiT, mag., vac´ veqerulev vugo `Zma garbis~ (am
momentSi), Áac´ ÁeqeruluÁ Áigo `da garbis~, Cu beqeruleb bugo `cxeni
garbis~, CuÁal reqerulel rugo `cxenebi garbian~, dic´a habuleb bugo
`me vakeTeb~ da a. S.
anwuxurSi aris agreTve meSveli zmna vona (I kl.), Áona (II kl.),
bona (III kl.), rona (mr.). rigi aRweriTi formebi anwuxurSi swored am
zmnis meSveobiT iwarmoeba. saliteraturo xunZurSi mas funqciurad
Seesatyviseba b-ugo (“aris”) zmna. magaliTebi:
subieqturi uRvlileba
I kl. vac´ vox´un vona, Sdr. lit. vac´ vox´un vugo
`Zma gaxarebuli aris~
II kl. Áac´ Áox´un Áona, Sdr. lit. Áac´ Áox´un Áigo
`da gaxarebuli aris~
III kl. ÃiJan box´un bona, Sdr. lit. l‘imer box´un bugo
`bavSvi gaxarebuli aris~
mr. niJ rox´un rona, Sdr. lit. niJ rox´un rugo
`Cven gaxarebulebi varT~
obieqturi uRlileba
I kl. dive yuraÄun-vona bix½inCi, Sdr. lit. diÁe yvariÄun vugo ros´
`me mWirdeba qmari~
II kl. diÁe yuraÄun-Áona ruc´ab, Sdr. lit. diÁe yvariÄun Áigo
l‘´adi
`me mWirdeba coli~
87
III dibe yuraÄun-bona Cu, Sdr. lit. diÁe yvariÄun bugo Cu
`me mWirdeba cxeni~
mr. dire yuraÄun-rona Cul, Sdr. lit. diÁe yvariÄun rugo CuÁal
`me mWirdeba cxenebi~
bonabonabonabona meSveli zmna damoukidebeli mniSvnelobiT ar
ixmareba.
moviyvanT meSvelzmnan aRweriT formaTa zog anwuxur magaliTs
saliteraturo formebTan SepirispirebiT.
bona zmnis meSveobiT iwarmoeba.
a)a)a)a) namyo sruli (perfeqti). magaliTebi Tivis metyvelebidan:
anwux. Ra ton-vona (I kl.), lit. dov un vugo
`igi (kaci) wavida~
anwux. Re ton-Áona (II kl.), lit. doÁ un Áigo
`igi (qali) wavida~
anwux. Rab ton-bona (III kl.), lit. dob un bugo
`igi (raRaca) wavida~
anwux. Ral ton-rona (mr.), lit. dol un rugo
`isini wavidnen~
anwux. Ra h´alt(u)-vona (I kl.), lit. dov h´altun vugo
`man (kacma) imuSava~
anwux. Re h´alt(u)-Áona (II kl.), lit. doÁ h´altun Áigo
`man (qalma) imuSava~
anwux. dil¶ tex½ w´al(u)-bona, lit. dic´a tex½ w´alun bugo
`me wigni wavikiTxe~
anwux. dil¶ qaRaT Ãva-bona, lit. dic´a qaRaT Ãvan bugo
`me werili davwere~
anwux. babad qvenjo hubu-bona, lit. ebelal‘´ qven habun bugo
`dedam saWmeli gaakeTa~
88
b)b)b)b) awmyo SedegobiTi:
anwux. dun ÄediÄun-vona (I kl.), lit. dun ÄedeÄun vugo
`me (kacs) meCqareba~
anwux. dun ÄediÄun-Áona (II kl.), lit. dun ÄedeÄun Ágo
`me (qals) meCqareba~
anwux. niJ ÄediÄun-rona (mr.), lit. niJ ÄedeÄun rugo
`Cven gveCqareba~
anwux. dibe bat¾un-bona, lit. diÁe bot¾un bugo
`me minda~
b-ona meSvelzmniani aRweriTi warmoebisas (resp. namyo srulisa da
awmyo SedegobiTis warmoebisas) ZiriTad zmnad anwuxurSi, Cveulebriv,
gamoiyeneba namyos absolutivis formebi, iseve rogorc saliteraturo
xunZurSi.
rogorc ukve aRvniSneT, saliteraturo bukana-s (`iyo~) anwuxurSi
Seesatyviseba bo‡a aRweriTi awmyos formebze darTviT igi awarmoebs
namyo usruls:
anwux. dede h´uri h´alt-voh´an vo‡a, lit. emen xuriv h´altulev vukana
`mama yanaSi muSaobda~
anwux. baba ruyi h´alt-Áoh´an Áo‡a, lit. ebel royoÁ h´altuleÁ Áikana
`deda saxlSi muSaobda~
anwux. Senyud w´ad ba-boh´an bo‡a, lit. son w´ad baleb bukana
`guSin wvimda~
anwux. Timal rasan-roh´an roca, lit. l‘imal rasandulel
rukana
`bavSvebi TamaSobdnen~
89
anwux. rus´ulid Wul yut-boh´an bo‡a, lit. ras´ulic´a wul yotuleb
bukana
`rasuli SeSas Wrida~
sxva movlenaTagan aRniSvnis Rirsia fonetikuri cvlilebebi
meSvel zmnebSi aRweriT formaTa warmoebisas, magaliTad:
S. miqailovs anwuxurSi SeniSnuli aqvs bimonabimonabimonabimona forma nacvlad binbinbinbin
bonabonabonabona-si (`Tqva~). misi TqmiT,; aq momxdaria progresul-;regresuli
asimilacia: mmmm ← bbbb pirveli sityvis (bin) bolokiduri nnnn-s gavleniT,
xolo Semdgom etapze mmmm-s Tavad daemsgavsebia winamavali nnnn (miqailovi,
1959, 65).
Tivis metyvelebaSic gvxvdeba analogiuri SemTxveva, mag., bat¾mon
`unda~ ← bat¾un bonbonbonbon(aaaa). aqac mmmm ← bbbb procesi momxdari unda iyos nnnn-s
gavleniT.
sof. TivSi paralelurad SeiZleba movisminoT bat¾un bona,
bat¾bona formebic.
msgavsadve: wunmoh´an `icavs~ ← wun boh´an(a), bosmon `aiRo, iyida~
← bosun bon(a).
am SemTxvevebSic mmmm ← bbbb winamavali nnnn-s gavleniT.
meSveli zmnis darTvam SeiZleba ZiriTad zmnaSi kveca gamoiwvios:
huboh´an `akeTebs~ ← hubu boh´an(a). kveca gamoiwvia ori identuri bbbb
Tanxmovnis uSualo mezoblobaSi moxvedram.
meSveli zmna zogjer kargavs I klasis vvvv niSans:
xonoTnon ← xonoTun von(a): dun xonoTnon `me (kaci) daviRale~.
tonon ← ton von(a): Ra tonon `igi (kaci) wavida~.
vinon ← vih´un von(a): dive Ra vih´non `me igi (kaci) mZuls~.
vat¾non ← vat¾un von(a): dive vat¾non Ra `me minda igi (kaci)~.
magram II klasis Á niSans meSveli zmna inarCunebs:
90
xonoTnÁon ← xonoTun Áon(a): dun xonoTnÁon `me (qali) daviRale~.
tonÁon ← ton Áon(a): Re tonÁon `igi (qali) wavida~.
Áih´nÁon ← Áih´un Áon(a): diÁe Re Áih´nÁon `me igi (qali) mZuls~.
Áat¾nÁon ← Áat¾un Áon(a): diÁe Áat¾nÁon Re `me minda igi (qali)~ ...
bobobobo‡‡‡‡aaaa (`iyo~) zmna sof. TivSi dasturdeba fonetikurad
gansxvavebuli variantebiT, Tanac erTi da imave piris metyvelebaSi,
magaliTad:
I kl. vo‡a //voyo
II kl. Áo‡a //Áo‡u
III kl. bo‡a //bo‡o // bo‡u
mr. ro‡a //ro‡u
cvlileba gamowveulia maxviliani oooo xmovnis mier: aaaa → oooo
progresuli asimilaciiT. Tavis mxriv, bolokiduri oooo-c ver Zlebs
sityvis auslautSi da uuuu xmovnad viwrovdeba, rac samxrul xunZuri
dialeqtebisaTvis niSandoblivi movlenaa.
10. 10. 10. 10. gvari. gvari. gvari. gvari. gardamavloba-gardauvalobis sakiTxs rom exeboda, g.
madieva saliteraturo xunZurSi gamoyofda e.w. gardauval-gardamaval
zmnaTa tips, mag., duniÁalal¶´ul t¾er xisana “amindi Seicvala”, Sdr.
fatimaTic´a retel xisana “fatimaTma tanisamosi gamoicvala”. Tumca
unda iTqvas, rom xunZur enaSi zmnaTa amdagvari gansakuTrebuli tipis
gamosayofad ar moipoveba rame damajerebeli safuZveli, ramdenadac
gardamavali zmna, roca mas realuri subieqtic uzis da realuri
obieqtic, ergatiul konstruqcias qmnis (fatimaTic´a retel xisana
(“fatimaTma tanisamosi gamoicvala”), magram imave zmnas SeiZleba
ukavSirdebodes erTi saxeli saxelobiT brunvaSi. pirvel SemTxvevaSi
zmna moqmedebiTi gvaris Sinaarss etoleba, meoreSi _ vnebiTisas, xolo
TviT zmna arc moqmedebiTia da arc vnebiTi; Sdr.:
91
vac´as´ SiSa beqana “Zmam boTli gatexa” _ SiSa beqana “boTli
gatyda”;
doz Ced bit¾ula “isini purs iyofen” _iWgo labide bit¾ula “cxra
samze iyofa”;
ins´uc´a wul yotana “mamam SeSa gaWra” _ w´ad x´eqo yotana “wvima
Cqara Sewyda”...
amrigad, rogorc garkveulia, gardamavali zmna gvarebs ar
ganasxvavebs. arc gardauval zmnebSi SeimCneva sxvaoba gvaris mixedviT.
gvarTa ganusxvavebloba xunZuri zmnis erTi ZiriTadi damaxasiaTebeli
Tvisebaa.
gvarebis gaurCevloba gardamavloba-gardauvalobazec axdens
gavlenas: gardamavalsa da gardauval zmnebs Soris sxvaoba xunZurSi
gacilebiT ufro mcirea, vidre indoevropul enebSi an qarTulSi,
maSasadame gardamavali zmna xunZurSi ar qmnis stabilur
konstruqcias; xunZurSi ergatiuli konstruqcia principSi labiluria.
konstruqciis labiluroba asaxavs gardamavali da gardauvali zmnis
dapirispirebis sisustes (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 243-244).
erTob Taviseburi viTarebaa am mxriv anwuxur dialeqtSi.
saliteraturo xunZurisagan gansxvavebiT, aq vxvdebiT moqmedebiTi da
vnebiTi gvarebis TvalsaCino dapirispirebas. vnebiTi, Cveulebriv,
iwarmoeba analitikurad, mag., dil¶ Cirax sa “me sanTeli Cavaqre”
vnebiTSi iqneba Cirax son-tva “sanTeli Caqra”, e.i. vnebiTis warmoebisas
zmnur formas daerTvis morfema tvatvatvatva, romelic aseve zmnuri
warmoSobisaa da misi etimologiuri mniSvnelobaa “wavida” (son-tva,
zedmiw. “Caqra-ra wavida”). aseve: dil¶ isTaqan beqa “me Wiqa gavtexe”
vnebiTSi iqneba isTaqan beq-tva “Wiqa gatyda”, deded wul yutri “mamam
SeSa daWra”, Sdr. vneb. w´ad yut-tva “wvima Sewyda” da sxva. vnebiTis
warmoebis TaviseburebaTa Sesaxeb anwuxur dialeqtSi aRniSnavda jer
kidev il. cercvaZe (cercvaZe, 1948, 180).
92
11. 11. 11. 11. kauzativi. kauzativi. kauzativi. kauzativi. kauzativis warmoeba anwuxur dialeqtSi martivia.
ZiriTadi zmnis infinitivis formas daerTvis meSveli zmna boRziboRziboRziboRzi,
romlis mniSvnelobaa “brZaneba”. saliteraturo xunZurSi amdagvar
zmnad gvevlineba habize (“keTeba”), romelic aseve ZiriTadi zmnis
infinitivis formas daerTvis. magaliTebi anwuxuri dialeqtidan:
yutzi boRzi “Wrevineba”, Sdr lit. yotizabize (← yotize habize);
baqzi boRzi “danTebineba”, Sdr. lit. baqizabize (← baqize habize);
Ãvazi boRzi “dawerineba”, Sdr. lit. Ãvazabize (←Ãvaze habize);
hubuzi boRzi “keTebineba”, Sdr. lit. habizabize (← habize habize)
da sxva.
dro-kiloTa mixedviT icvleba meSveli zmna (ZiriTadi zmna
ucvlelia):
deded wul yutina “mama SeSas Wris” _ kauzat. deded wul vaas´da
yutzi boRina “mama SeSas vaJiSvils aWrevinebs”, zedmiw. “Wras
ubrZanebs”;
babad wa baqri “dedam cecxli daanTo” _ kauzat. babad wa ÁaalÀ´da
baqzi boRri “dedam cecxli qaliSvils daanTebina”, zedmiw. “danTeba
ubrZana”;
vacas´ qaRaT Ãvana “Zma werils wers” _ kauzat. vacas´ dita qaRaT
Ãvazi boRina “Zma me werils mawerinebs”, zedmiw. “weras mibrZanebs”...
meSveli zmna boRziboRziboRziboRzi (“brZaneba”), romelic kauzativs awarmoebs,
klasniSniani zmnaa, amitom saTanado kauzatiuri zmna yovelTvis
asaxavs saxelobiT brunvaSi dasmuli realuri obieqtis gramatikul
klassa da ricxvs; Sdr.:
das´ TuSman Wva “man mteri mokla” _ kauzat. das´ das´da TuSman
Wvazi voRri “man mas mteri moakvlevina”...
saliteraturo xunZurisagan gansxvavebiT, kauzatiuri formebi
gardauvali zmnisagan gardamavals ver awarmoeben.
93
12. 12. 12. 12. brZanebiTibrZanebiTibrZanebiTibrZanebiTi kilokilokilokilo. . . . saliteraturo xunZurisagan gansxvavebiT,
brZanebiTi kilos warmoeba anwuxurSi xasiaTdeba garkveuli
TaviseburebebiT.
brZanebiTis mawarmoebeli sufiqsi ----eeee Crdilouri xunZurisa,
anwuxurSi warmodgenilia ----iiii formantiT:
lit. hab-e “gaakeTe!” h´alt-e “imuSave!” baq-e “daanTe!” t¾ab-e “sceme!”
daartyi!”...
anwux. hub-i “gaakeTe!” h´alt-i “imuSave!” baq-i “daanTe!” t¾ap-i “sceme!”
daartyi!”...
damaxasiaTebelia agreTve formanti ––––unununun, romelic sacsebiT ucxoa
Crdilouri xunZuris brZanebiTis formebisaTvis:
vo‡-un “iyavi!” bos-un “aiRe!” “iyide!” biCun “gayide!” biSun “Tqvi!”
veg-un “daweqi!”...
garkveulia, rom ----unununun formanti brZanebiTis niSnad daerTvis iseT
zmnebs, romelTac namyo ZiriTadSi ----aaaa formanti aqvT xolme: vo‡-a “iyo”,
bos-a “aiRo”, biCa “gayida”...xolo ----iiii iseT zmnebTan gvaqvs brZanebiTis
niSnad, romelTac namyoSi ----riririri daboloeba moudiT: hubu-ri “gaakeTa”,
h´alt-ri “imuSava”, baq-ri “daanTo”, t¾ap-ri “daartya”... (Ciqobava,
cercvaZe, 1962, 290).
anwuxurisaTvis damaxasiaTebelia agreTve I piris brZanebiTis
Taviseburi, analizuri formebi, im dros, roca saliteraturo
xunZurSi igi organulad iwarmoeba ----inininin sufiqsis infinitivis formebze
darTviT:
habiz-in “gavakeToT!” ( ← inf. habize), h´altiz-in “vimuSaoT!” (←
inf. h´altize), baqiz-in “davanToT!” ( ← inf. baqize), t¾abiz-in “vcemoT”
(← inf. t¾abize)...
anwuxuri aseT SemTxvevaSi iyenebs II piris brZanebiTis formas
b-ehzi (“mosvla”) zmnisa mravlobiTSi – rehi (rehi (rehi (rehi (“modiT!”) – masdaris an
infinitivis formebTan. magaliTebi sofel Tivis anwuxelTa
metyvelebidan:
94
rehi hubuÁ, zedmiw. “modiT gakeTeba” (= “gavakeToT!”, masd. hubuÁ
“keTeba”), rehi h´alti, zedmiw. “modiT muSaoba” (= “vimuSaoT!”, masd.
h´alti “muSaoba”), rehi baqi, zedmiw. “modiT danTeba” (= “davanToT!”,
masd. baqi “danTeba”), , rehi t¾apzi, zedmiw. “modiT cema” (= “vcemoT!”,
masd. t¾api “dartyma”, “cema”)...
I piris brZanebiTi SeiZleba iwarmoebodes infinitivis formebiTac.
aseT SemTxvevaSi zmnuri forma rehirehirehirehi (“modiT!”) infinitivs boloSi
daerTvis:
hubuzi-rehi “gavakeToT!” (inf. hubuzi), h´alwi-rehi “vimuSaoT!” (inf.
h´alwi ← h´altzi), t¾apzi-rehi “vcemoT!” (inf. t¾apzi)...
rogorc cnobilia, anwuxurs moepoveba III piris brZanebiTic. igi
iwarmoeba II piris brZanebiTisagan ----bibibibi sufiqsis darTviT (cercvaZe,
1948, 181).
hubi-bi “gaakeTos!”, h´alti-bi “imuSaos!” baqi-bi “daanTos!” t¾api-bi
“scemos!”, “daartyas!”...
saliteraturo xunZurisaTvis aseTi formebi ucxoa. brZanebiTi iq
III pirs ar ganarCevs.
brZanebiTis uaryofiTi formebi (akrZalviTi) anwuxurSi iwarmoeba -
gigigigi formantiT. saliteraturo xunZurSi am formantis Sesatyvisia ----gegegege.
magaliTebi anwuxuridan:
hubu-gigigigi “ar gaakeTo!” h´altu-gigigigi “ar imuSao!” qunu-gigigigi “ar Wamo!”
bosnu-gigigigi “ar aiRo!”vaÄnu-gigigigi “ar moxvide!”...
Sdr. lit. habu-gegegege “ar gaakeTo!” h´altu-gegegege “ar imuSao!” qvana-gegegege “ar
Wamo!” bosun-gegegege “ar aiRo!”vaWun-gegegege “ar moxvide!”...
sof. Tivis TqmaSi akrZalviTis ----gigigigi (lit. -ge) sufiqsis
paralelurad gvxvdeba agreTve ----gugugugu: h´altu-gigigigi // h´altu-gugugugu “ar imuSao!”
bosnu-gigigigi // bosnu-gugugugu “ar aiRo!” vaÄnu-gi gi gi gi // vaÄnu-gugugugu “ar moxvide!”...
aRsaniSnavia, rom ----gugugugu-s xmareba akrZalviTis formebSi
axalgazrdebis metyvelebas ufro axasiaTebs. ufrosi Taobis
warmomadgenlebs igi swor Tqmad ar miaCniaT. sainteresoa isic, rom
95
anwuxuris zogierT sxva kilokav TqmaSi (bohnoduri, tomuruli)
swored ----gugugugu formantis Semcveli formebia dadasturebuli... ----gugugugu
damaxasiaTebelia agreTve andalalurisaTvis: t¾apu-gu “ar daartya!”
(miqailovi, 1959, 115, 255).
calke ganxilvas imsaxurebs brZanebiTis modalur formaTa
Taviseburebani anwuxur dialeqtSi.
saliteraturo xunZursa da mis sayrden xunZaxur dialeqtSi
moipoveba modaluri formanti ----Áa, Áa, Áa, Áa, romelic brZanebiTi kilos formebs
daerTvis xolme da erTgvar Serbilebul elfers gadmoscems
brZanebisa, mag., habe “gaakeTe!” – habe-Áa “aba, gaakeTe!” (сделай-ка!), vaWa
“modi!” – vaWa-Áa “aba, erTi modi!” bice “moyevi” – bice-Áa “aba, erTi
moyevi!” da sxva.
saintereso viTarebas warmogvidgens am mxriv sofel Tivis
anwuxuri metyveleba. ase, magaliTad, Tu saliteraturo xunZurSi
gvaqvs modaluri forma habe-Áa “aba, erTi gaakeTe”, mis Sesatyvisad
Tivis anwuxelTa TqmaSi gveqneba ori forma:
hubi-lolololo “aba, erTi gaakeTe (kaco)!”
hubi-ÁaÁaÁaÁa “aba, erTi gaakeTe (qalo)!”
Crdilour xunZurSi (saliteraturo xunZurSi) ganzogadebulad
xmarebuli -Áa (habe-Áa), rogorc vxedavT, anwuxurSi qalis markers
warmoadgens, xolo sufiqsi ----lolololo, savsebiT ucxo Crdilouri
xunZurisaTvis, mamakacs miemarTeba anwuxuri brZanebiTi kilos
modalur formebSi.
----lolololo, -ÁaÁaÁaÁa formantebi daubrkolebliv mierTvian brZanebiTi kilos
nebismier formebs rogorc gardamavali, ise gardauvali zmnebisa;
Tavisuflad ixmarebian brZanebiTis sawarmoebel uklebliv yvela
niSanTan, mag., h´alt-i i i i “imuSave!” – h´alti-lolololo (mamak.), h´alti-ÁaÁaÁaÁa (qali);
biS-unununun “Tqvi!” – biS-unununun----lo lo lo lo (mamak.), biS-unununun----Áa Áa Áa Áa (qali)...
gardauval zmnaTa klasniSnian formebSi:
vvvv-ehi (I kl.), ÁÁÁÁ-ehi (II kl.) “modi!” – vvvv-ehi-lolololo (I kl.), ÁÁÁÁ-ehi-ÁaÁaÁaÁa (II kl.)...
96
gardamaval zmnaTa klasniSnian formebSi:
vvvv-ec´i (I kl.) “Seaqe igi (mamakaci)!” – vvvv-ec´i-lolololo “aba, Seaqe igi
(mamakaci) kaco!” vvvv-ec´i-ÁaÁaÁaÁa “aba, Seaqe igi (mamakaci) qalo!”
ÁÁÁÁ-ec´i (II kl.) “Seaqe igi (qali)!” – ÁÁÁÁ-ec´i-lolololo “aba, Seaqe igi (mamakaci)
kaco!” vvvv-ec´i-ÁaÁaÁaÁa “aba, Seaqe igi (mamakaci) qalo!” ÁÁÁÁ-ec´i-ÁaÁaÁaÁa “aba, Seaqe igi
(qali) qalo!”
bbbb-ec´i (III kl.) “Seaqe igi (nivTi)!” – bbbb-ec´i-lolololo “aba, Seaqe igi (nivTi)
kaco!” bbbb-ec´i-ÁaÁaÁaÁa “aba, Seaqe igi (nivTi) qalo!”
gardamaval zmnaTa klasniSnian formebSi yuradRebas iqcevs
realuri subieqtis Taviseburi markireba ----lolololo, ----Áa Áa Áa Áa sufiqsebis
meSveobiT. es viTareba anwuxurs gamoarCevs Crdilouri xunZurisagan,
romlisTvisac niSandoblivia oden realuri obieqtis gamoxatva
(klasniSnis vvvv----, ÁÁÁÁ----, bbbb- prefiqsebiT) gardamaval zmnebSi.
-lo,lo,lo,lo, ----ÁaÁaÁaÁa sufiqsebiT brZanebiTis modalur formebSi aRiniSneba
realuri subieqtis simravlec, magaliTad:
rrrr-ehi-lolololo, vasal “aba, modiT, biWebo!”
rrrr-ehi-ÁaÁaÁaÁa, Áasal “aba, modiT, gogoebo!”
vvvv-ec´i-lolololo, vasal “aba, SeaqeT igi (kaci), biWebo!”
vvvv-ec´i-ÁaÁaÁaÁa, Áasal “aba, SeaqeT igi (kaci), gogoebo!”
ÁÁÁÁ-ec´i-lolololo, vasal “aba, SeaqeT igi (qali), biWebo!”
ÁÁÁÁ-ec´i-ÁaÁaÁaÁa, Áasal “aba, SeaqeT igi (kaci), gogoebo!”
bbbb-ec´i-lolololo, vasal “aba, SeaqeT igi (nivTi), biWebo!”
bbbb-ec´i-ÁaÁaÁaÁa, Áasal “aba, SeaqeT igi (nivTi), gogoebo!”
97
rrrr-ec´i-lolololo, vasal “aba, SeaqeT isini, biWebo!”
rrrr-ec´i-ÁaÁaÁaÁa, Áasal “aba, SeaqeT isini, gogoebo!”
----lolololo formanti dasturdeba samxruli xunZuris sxva dialeqtebsa da
kilokav-TqmebSic (hiduri, andalaluris zogi Tqma, bawaduri,
Sulaniburi, untiburi...), oRond gansxvavebuli modaluri funqciiT:
zmnur formebze darTviT igi gafrTxilebas gadmoscems, mag., hid.
unTle-lo “Torem astkivdeba”: Äemer qvenago Cex½ unTlelo” bevri ar
Wamo, Torem muceli agtkivdeba!” Sulanib. WoÁ-lo “Torem moklaven”:
WoÁlo wodorhe “mogklaven, icode, frTxilad iyavi!” untib. rex´i-lo
“Torem daecema”: Äodov rex´ilo, wodorhi habue “Zirs daecemi,
frTxilad iyavi!” (S. miqailovi)....
imave modalur niuanss (gafrTxileba) sof. TivSi mosaxle
anwuxelebi ase gadmoscemen:
vextvan-lolololo “Torem daecema”:
wodorc´a vo‡un, vextvanlo mun ”frTxilad iyavi, daecemi Sen
(kaco)!” Sdr. Áextvan-ÁaÁaÁaÁa: ÁextvanÁa mun “frTxilad, daecemi Sen!” (qalo)...
unTin-lolololo “Torem avad gaxdeba”:
tonugi yutix, unTinlo mun “ar gaxvide gareT, Torem avad gaxdebi
(kaco)!” Sdr. unTin-ÁaÁaÁaÁa: Äemer h´altugibi, unTinÁa Re “bevri ar imuSaos,
Torem avad gaxdeba igi (qali)!”
rogorc vxedavT, anwuxuri sufiqsi ----lolololo gafrTxilebis gamomxatvel
modalur formebSic mamakacs ganekuTvneba, xolo samxruli xunZuris
danarCen dialeqtebsa Tu kilokav-TqmebSi igive ----lolololo ganzogadebulad
Cans xmarebuli iseve, rogorc qalis kuTvnili anwuxuri modaluri
sufiqsi ----Áa Áa Áa Áa Crdilouri xunZuris brZanebiTis formebSi (habe-Áa).
mamakacisa da qalis formantTa amgvari Sepirispireba, formantTa
genderuli diferenciacia meoreuli movlena Cans. amas mowmobs ----lolololo,
98
----ÁaÁaÁaÁa formantTa ganzogadebulad xmarebis faqti xunZuri enis umetes
dialeqtebsa da kilokav-TqmebSi. anwuxurSi formantTa genderuli
funqciiT aRWurva, rogorc Cans, unda yofiliyo ----lolololo, ----ÁaÁaÁaÁa formantTa
mimsgavseba xunZurSi farTod gavrcelebul mimarTvis formebTan lelelele,
ÁoÁoÁoÁo.
le le le le mamakacisadmi mimarTvis formaa, mag., le vas “ei, biWo!”
magaliTebi Tivis metyvelebidan: le, vas ul¶i ruyix “ei, biWo, wadi
Sin!” le, kutilo hve yutix “ei (kaco), gaagde ZaRli gareT!”...
qalis mimarT gamoiyeneba ÁoÁoÁoÁo. magaliTebi Tivis metyvelebidan: Áo,
Áas, Áehi lÀ´ax “ei, gogo modi aq!” ta ÁoÃun, Áo, qvenjo hubi!” “adeqi, ei
(qalo), saWmeli gaakeTe!”...
bunebrivia, rom saukeTeso pirobebi modalur ----lolololo, ----ÁaÁaÁaÁa formantTa
genderuli niSniT diferencirebisaTvis swored brZanebiTi kilos
formebSi aRmoCeniliyo, ramdenadac le, Áo mimarTvis formebi
gansakuTrebiT xSirad brZanebiTis formebTan ixmarebian xolme. igive
SeiZleba iTqvas gafrTxilebis modalur formaTa Sesaxebac.
vehi-lolololo, lelelele “aba, modi, ei (kaco)!” unTin-lolololo, lelelele “avad gaxdebi, ei
(kaco)!”... ----lolololo modaluri sufiqsi, safiqrebelia, anwuxurSic
ganzogadebulad ixmareboda samxruli xunZuris danarCen dialeqtTa
msgavsad. mamakacisadmi misi gankuTvneba, Cans, gamowveulia lelelele
mimarTvis formasTan uSualo mezoblobaSi xSiri xmarebiT. aseT
interpretacias, Tavis mxriv, didad uwyobda xels fonetikuri
msgavsebac – llll fonemis saerTooba orsave morfemaSi.
Áehi-ÁaÁaÁaÁa, ÁoÁoÁoÁo “aba, modi, ei (qalo)!” unTin-ÁaÁaÁaÁa, Áo Áo Áo Áo “avad gaxdebi, ei,
(qalo)!”... -ÁaÁaÁaÁa modaluri sufiqsic ganzogadebulad gamoiyeneba
Crdilour xunZurSi. am SemTxvevaSic Crdilouris viTareba Cans
amosavali: -ÁaÁaÁaÁa----s dakonkreteba anwuxurSi mamakacis ----lolololo-s analogiiT,
masTan dapirispirebiT unda momxdariyo. amisaTvis xelsayrel
garemoebas qmnida ----ÁaÁaÁaÁa sufiqsis fonetikuri iersaxec, misi msgavseba
qalis klasis ÁÁÁÁ niSanTan.
99
13. 13. 13. 13. pirobiTi kilo. pirobiTi kilo. pirobiTi kilo. pirobiTi kilo. pirobiTi anwuxurSi iwarmoeba namyo
ZiriTadisagan, iseve rogorc saliteraturo xunZurSi. gansxvaveba is
aris mxolod, rom pirobiTis mawarmoebeli saliteraturo -ni sufiqsis
nacvlad anwuxurSi ixmareba Taviseburi formanti -lÀ´i. magaliTebi:
anw. hubu-ri-lÀ´i “Tu gaakeTa”, yut-ri-lÀ´i “Tu gaWra”, h´alt-ri-lÀ´i
“Tu imuSava”, bos-a-lÀ´i “Tu aiRo”, w´al-ri-lÀ´i “Tu waikiTxa”, Ãvari-
lÀ´i “Tu dawera”, qva-lÀ´i “Tu SeWama”, tva-lÀ´i “Tu wavida”...
lit. habu-(na)-ni “Tu gaakeTa”, yot-a-(na)-ni “Tu gaWra”, h´alt-a-(na)-ni
“Tu imuSava”, w´al-a-(na)-ni “Tu waikiTxa”, Ãva-(na)-ni “Tu dawera”, qv-a-
(na)-ni “Tu SeWama”, a-(na)-ni “Tu wavida”...
sxva mxriv arsebiTi xasiaTis rame sxvaoba Crdilour xunZursa da
anwuxurs Soris pirobiTi kilos warmoebisas ar gvaqvs.
14. 14. 14. 14. zmnis uaryofiTi formebi.zmnis uaryofiTi formebi.zmnis uaryofiTi formebi.zmnis uaryofiTi formebi. uaryofiT formaTa warmoebisas
anwuxurSi gamoiyeneba sufiqsebi ----rurururu, ----eeee----WuWuWuWu. saliteraturo xunZurSi
maTi Sesatyvisia ----rorororo, ----WoWoWoWo formantebi.
----rurururu sufiqsi gamoiyeneba awmyos (agreTve myofadis) uaryofiT
formaTa warmoebisas: hubu-na “akeTebs” – hubu-na-rurururu “ar akeTebs” (lit.
habu-la-rorororo), yuti-na “Wris” – yutina-rurururu “ar Wris” (lit. yotu-la-rorororo),
bec´i-na “aqebs” – bec´i-na-rurururu “ar aqebs” (lit. bec´u-la-rorororo), qva-na “Wams”
– qva-na-rurururu “ar Wams” (lit. qvana-la-ro)ro)ro)ro), Ta-na “icis” – Tana-rurururu “ar
icis” (lit. lÀa-la-rorororo), t¾u-na “aZlevs” – t¾u-na-rurururu “ar aZlevs” (lit.
t¾o-la-rorororo)...
namyos uaryofiTi formebi iwarmoeba ----eeee----WuWuWuWu (lit. ----WoWoWoWo) sufiqsiT.
warmoebisas amosavalia masdaris forma, iseve rogorc saliteraturo
xunZurSi:
hubu-ri “gaakeTa”, masd. hubu-Á “keTeba” – hub-eeee----WuWuWuWu “ar gaakeTa”
(lit. habi-WoWoWoWo), yut-ri “gaWra”, masd. yut-i “Wra” – yut-eeee----WuWuWuWu “ar gaWra”
(lit. yoti-WoWoWoWo), qva “SeWama”, masd. qvaÁ “Wama” – qva-WuWuWuWu “ar SeWama” (lit.
100
qvin-Wo)Wo)Wo)Wo), Ta-ri “gaigo”, masd. TaÁ “gageba”, “codna” – Ta-WuWuWuWu “ver gaigo”,
“ver mixvda” (lit. lÀa-WoWoWoWo), t¾u-ri “misca”, masd. t¾eÁ – t¾-e-WuWuWuWu “ar
misca” (lit. t¾e-WoWoWoWo).
sxvaoba ZiriTadad fonetikuri xasiaTisaa. Crdilouri xunZuris
uaryofiT formantebSi warmodgenili oooo xmovani anwuxuris Sesabamis
formantebSi uuuu xmovnad viwrovdeba.
15. 15. 15. 15. masdari. masdari. masdari. masdari. saliteraturo xunZurSi masdaris forma infinitivis
Sesabamisia.
----zezezeze daboloebis mqone infinitivisgan rom masdari miviRoT, es
daboloeba mas mTlianad unda CamovaSoroT da Tu fuZesTan iiii an eeee
Tematuri xmovnebi aRmoCnda, masdaris niSnebic es iqneba, xolo Tu
aseTi xmovnebi ar aRmoCnda (roca fuZe boloxmovniania), maSin
masdaris niSnad fuZes daerTvis ----ÁÁÁÁ.
----nenenene daboloebis mqone infinitivisgan rom masdari miviRoT, saWiroa
infinitivis formas Camoscildes ara es daboloeba mTlianad, aramed
misi bolokiduri xmovani nnnn da aseT SemTxvevaSi masdaris niSnebad
dagvrCeba: ----iiii----nnnn, ----enenenen (Ciqobava, cercvaZe, 1962, 296-297):
yot-i-ze “Wra” – masd. yot-i, baq-i-ze “danTeba” – masd. baq-i, bos-i-ze
“aReba” – masd. bos-i, h´alt-i-ze “muSaoba” – masd. h´alt-i...
hey-e-ze “daleva” – masd. hey-e(Á), t¾-e-ze “micema” – masd. t¾-e-(Á), q´v-e-
ze “daWera” – masd. q´v-e-(Á)...
baW-i-ne M”mosvla” – masd. baW-i-n, ret-i-ne “Cacma” – masd. ret-i-n,
bus´-i-ne “dabruneba” – masd. bus´-i-n...
koC-e-ne “daviwyeba” – masd. koC-e-n...
qvana-ze “Wama” – masd. qvana-Á, kalÀa-ze “laparaki”– masd. kalÀa-Á,
lÀa-ze “codna” – masd. lÀa-Á, Wva-ze “mokvla” – masd. Wva-Á...
anwuxuris infinitivis formebSi Tematuri niSnebi ar Cans xolme:
yut-zi “Wra” (Sdr. lit. yot-i-ze), baq-zi “danTeba” (Sdr. lit. baq-i-ze),
101
h´alt-zi “muSaoba” (Sdr. lit. h´alt-i-ze)... magram masdaris formebSi es
xmovnebi daculia: yut-i “Wra”, baq-i “danTeba”, h´alt-i “muSaoba”...
xmovniT daboloebul fuZeebs masdaris warmoebisas erTviT ----ÁÁÁÁ: hubu-
Á “keTeba” (← inf. hubu-zi), quna-Á “Wama” (masd. ← quna-zi), Ta-Á “codna”
(inf. Tazi), Wva-Á “mokvla” (← inf. Wva-zi)...
aRsaniSnavia, rom anwuxurisaTvis (da sxva samxruli
dialeqtebisaTvis) damaxasiaTebeli monofTongizaciis procesi,
rogoricaa aÁaÁaÁaÁ → eeee (mag., RaÁ → Re “igi”), romelic niSandoblivia
saxelebSi, masdaris formebze ar vrceldeba; aq aÁ difTongi ucvleli
rCeba xolme.
saerTod rom iTqvas, masdaris gamoyeneba anwuxurSi ar Cans iseTi
produqtiuli, rogorc saliteraturo xunZurSi. sofel Tivis
metyvelebaSi, magaliTad, mis nacvlad ufro SesamCnevia infinitivis
formaTa xmareba. masdarul konstruqciaTa nacvlad aqauri metyvelni
xSirad upiratesobas aniWeben konkretuli Sinaarsis mqone zmnuri
formebiT winadadebaTa agebas, nacvlad ganyenebuli masdaruli
cnebebis gamoyenebisa. ase, magaliTad, saliteraturo xunZuris
masdaruli konstruqciis Semcveli winadadebebi rom SevudaroT imave
Sinaarsis mqone anwuxur winadadebebs, SevamCnevT, rom anwuxurSi isini
sul sxvagvarad, Taviseburad arian agebuli, igrZnoba meti
konkretuloba. magaliTebi:
lit. duc´a tex½ w´ali bugo lÀ´ikab iS.
am winadadebis Sinaarsi aseTia: “Zalian kargia, rom Sen wigni
waikiTxe”. sityasityviT ki igi agebulia amgvarad: “Sens mier wignis
wakiTxva (masd. w´ali “kiTxva”) aris kargi saqme”.
anwuxuri: dul¶ tex½ w´alu lÀ´ika Jo hububoh´ana, zedmiw. “Sen wigni
waikiTxe-ra kargi ram qeni”.
anwuxurSi ganyenebuli mniSvnelobis mqone masdaris (w´ali “kiTxva”)
nacvlad gamoyenebul iqna savsebiT konkretuli mniSvnelobis mqone
forma namyos absolutivisa w´alu (“waikiTxe-ra”).
102
lit. ras´ulic´a qaRaT ÃvaÁ qinazdago lÀana, zedmiw. ‘rasulis mier
werilis dawera (masd. ÃvaÁ “wera”) yvelam gaigo”.
anwux. rus´ulid qaRaT Ãvari qinuzdugu Ta bona, zedmiw. “rasulma
werili dawera (namy. Zir. Ãvari “dawera”) yvelam gaigo”.
lit. biS´ungo qveS bugo hev heyoldi, zedmiw. “metad cudi aris misi
sma (masd. heyoldi “sma”, “loToba”)”.
anwux. bis´ugu gveS bugu Ra Äemer yolo, zedmiw. “metad cudi aris
man bevri dalia-ra (namy. abs. yolo “dalia-ra”).”
lit. Äus unTiÁalÀ´ hes´da qinabgo Jo koCana, zedmiw. “kbilis
tkivilma (masd. unTi, erg. unTi-Á-alÀ´) mas yvelaferi daaviwya”.
anwux. sibi unTu Ras´da qinugu Jo koCon tva, zedmiw. “kbili
astkivda-ra (namy. absol. unTu “astkivda-ra”) mas yvelaferi daaviwyda”
da sxva.
16. 16. 16. 16. mimReoba. mimReoba. mimReoba. mimReoba. anwuxurSi mimReoba iwarmoeba imave formantebiT, rac
gvaqvs awmyo zogadisa da namyo ZiriTadis formebsi; es formantebia -nnnn-,
-rrrr- mimReobas, rogorc wesi bolokidurSi erTvis xolme klasis (da
ricxvis) niSani zedsarTav saxelTa msgavsad.
awmyos mimReoba: hubu-nnnn-ab “mkeTebeli” (lit. habu-l-eb), h´alti-nnnn-ab
“momuSave” (lit. h´altu-l-eb), w´ali-nnnn-ab “mkiTxveli” (lit. w´alu-l-eb),
yuti-nnnn-ab “mWreli” (lit. yotu-leb), reta-nnnn-ab “Casacmeli” (lit. retu-
l-eb)...
Sdr. awmyo zogadi: h´alti-na “muSaobs” (lit. h´altu-la), w´ali-na
“kiTxulobs” (lit. lit. w´alu-la), yuti-na “Wris” (lit. yotu-la),
reti-na “icvams” (lit. retu-la)...
igive formebi savsebiT emTxveva myofadis mimReobas. maT Soris
sxvaoba ar gvaqvs.
103
namyos mimReoba: hubu-rrrr-ab “gakeTebuli” (lit. habu-r-ab), h´alt-rrrr-ab
“namuSevari” (lit. h´alta-r-ab), w´al-rrrr-ab “wakiTxuli” (lit. w´ala-r-ab),
yut-rrrr-ab “gaWrili” (lit. yota-r-ab), ret-rrrr-ab “Cacmuli” (lit. reta-r-
ab)...
Sdr. namyo ZiriTadi: hubu-ri “gaakeTa” (lit. habu-na”, h´alt-ri
“imuSava” (lit. h´alta-na), w´al-ri “waikiTxa” (lit. w´ala-na), yut-ri
“gaWra” (lit. yota-na), ret-a “Caicva” (lit. reta-na)...
mimReobas moepoveba uaryofiTi formebic. awmyos mimReobisaTvis
uaryofiTobis mawarmoeblad ixmareba ----rrrr-, xolo namyos mimReobisaTvis
-WWWW-:
awmyos mimReoba: hubu-na-rrrr-ab, zedmiw. “ar mkeTebeli” (an “ar
gasakeTebeli”), h´alti-na-rrrr-ab “ar momuSave” (an “ar dasamuSavebeli”),
w´ali-na-rrrr-ab “ar wamkiTxveli” (an “ar wasakiTxi”), yuti-na-rrrr-ab “ar
gamWreli”, reti-na-rrrr----ab “ar Casacmeli”...
namyos mimReoba: hubi-WWWW----eb “gaukeTebeli”, h´alti-WWWW-eb “ar
damuSavebuli”, “umuSevari”; w´ali-WWWW-eb “waukiTxavi”, yuti-WWWW-eb
“gauWreli”, reti-WWWW-eb “Caucmeli”...
mimReoba ibrunvis iseve, rogorc zedsarTavi saxeli. arsebiTi
xasiaTis rame sxvaoba saliteraturo xunZuris mimReobasTan
SedarebiT, garda aRniSnuli Taviseburebebisa, ar SeiniSneba.
104
udetrebiudetrebiudetrebiudetrebi
1. 1. 1. 1. zmnisarTizmnisarTizmnisarTizmnisarTi.... anwuxur dialeqts moepoveba zmnisarTis
mawarmoebeli Taviseburi formanti ----s´as´as´as´a, romelsac saliteraturo
xunZurSi ----gogogogo efardeba: anwux. x´ex´-s´a “swrafad’’, lit. x´ex´-go, anwux.
lÀ´ik-s´a, lit. lÀ´ik-go. egeve ----s´a s´a s´a s´a unda gvqondes adgilis zmnisarTSi ce-
ssss´a´a´a´a----x “win”. sof. Tivis TqmaSi es zmnisarTi damaxasiaTebelia xandazmul
WadaqoloelTa metyvelebisaTvis. igive zmnisarTi ufro xSirad
ixmareba xolme toxuri warmoTqmiT: c´ve-x. . . . gavrcelebulia agreTve misi
fonetikuri varianti c´ex....
xSirad gamoiyeneba lÀ´ik- (‘’kargi’’) fuZisagan miRebuli viTarebiTi
zmnisarTis forma, romelic dairTavs I seriis lokatiuri brunvis ----tatatata
formants: lÀ´ik-alÀ´-ta ‘‘kargad‘‘.
saliteraturo ----gigigigi zmnisarTuli formantis nacvlad anwuxurSi
gvxvdeba ----gugugugu: lit. axir-gi “sabolood”, “bolos’’; Sdr. anwux. axir-gu.
zog zmnisarTebs anwuxurSi saliteraturo xunZurisagan sruliad
gansxvavebuli fuZeebi aqvT: „untu “axlos’’, Sdr. lit. askob; llllÀ´aÀ´aÀ´aÀ´a “aq”;
Sdr. lit. hani-b.
saliteraturo xunZuris drois zmnisarTs JaJaJaJayayayaya (`dRes~) anwuxur
dialeqtSi (toxursa da Wadaqolour kilokavebSi ) Seesatyviseba eyadeyadeyadeyad.
kaxeTSi mosaxle anwuxelTa metyvelebaSi es zmnisarTi gamoavlina
il.cercvaZem gasuli saukunis 40-ian wlebSi (cercvaZe, 1948). sof. TivSi
igi amJamadac ixmareba: eyad l‘´ikab yo bugu `dRes kargi dRe
aris~...amis garda iTqmis eyada da agreTve eya: eyada saÄaT so tubara
mex´´ `dRes pirvel saaTze~, eya bazar yo bugu `dRes kvira dRe aris~...
zmnisarTSi gamosayofia bolokiduri elementi -da da da da (////////-dddd), romelic
warmomavlobiT I seriis lokativis formanti unda iyos: eya-da//eya-d
`dRisiT~; Sdr. yad `dRisiT~, yo `dRe~. il.cercvaZis azriT, Tavkiduri
eeee- miTiTebiTi nacvalsaxeli unda iyos: e e e e _`es~, e-yad `am dRes~. salite-
105
raturo xunZurSi jerjerobiT gaurkvevelia JaJaJaJa- elementis raoba: Ja-ya.
tox. sunyud, Wad. Sunyud `guSin~: sunyud t¾erx½un bo‡a `guSin av-
dari iyo~, dil΄¶ Sunyud tex½½½ w´alri `me guSin wigni wavikiTxe~. uf-
ro adre igive sityva il. cercvaZem daadastura gansxvavebuli saxiT:
sunyad (tox.), Sunyad (Wad.). es zmnisarTi rTuli agebulebisa Cans da
unda daiSalos ase: sun-yad. elementi sun- (Wad.Sun-) Sesatyvisia sali-
teraturo xunZuris zmnisarTisa son `guSin~, xolo yad komponentis
mniSvnelobaa `dRisiT~. winamaval uuuu xmovans sityvaSi mouxdenia aaaa----s asi-
milacia: sun-yud ← sun-yad.
saliteraturo xunZuris radal (`diliT~) zmnisarTis nacvlad an-
wuxurSi (sof.Tivis TqmaSi) ixmareba rohotu : raJbudin rohotu s´vala
`raJbudini diliT movida~. paralelurad sof. Tivis mkvidrTa metyve-
lebaSi ismis rohuta-c (il. cercvaZis Canaweris mixedviT aris rohota):
dil¶ rohuta Ced qva `me diliT puri vWame~.
lit. rel‘eda-s (`saRamos~) anwuxurSi efardeba baybordu: meTer
baybordu ruyi vehinc´´ mun? `xval saRamos Sin iqnebi Sen?~
rohotu, baybordu zmnisarTebSi unda gamoiyos gaqvavebuli da fo-
netikurad saxecvlili lokativis formantebi -tatatata, -dadadada : roho-tu <
roh-o-ta (Sdr. roh-el `ganTiadi~), baybordu < bay-bor-da (Sdr. bay
`mze~). amis safuZvels gvaZlevs rohuta sityvis realurad arseboba co-
cxal metyvelebaSi da, garda amisa, sayuradReboa, rom sof. Tivis Tqma-
Si fonetikurad amgvaradve cvlili lokativiani formebi sxvac gvxvde-
ba, mag., Co-tu `cxenze~, muÄruz-tu `mTebSi~ (zedmiw. `mTebze~)... lokati-
vis -ta ta ta ta formantSi xmovnis cvla SeiZleba mieweros mezobel bagismier
xmovanTa gavlenas. aq aRsaniSnavia Tivis metyvelebaSi SemCneuli erTi
movlenac: bagismier xmovanTa mezoblobaSi moqceuli -tatatata l…okativi am-
nair fonetikur saxecvlilebas (-ta → -tu) yovelTvis ar ganicdis,
magram ramdenadme labialuri JReradobiT mainc SeiZleba warmoTqvam-
des mas individi, mag., nuh´-t…a `gzaze~, muR-t…a `zurgze~ da sxva.
zogierT adgilis zmnisarTSi Semonaxulia II seriis lokatiuri
106
brunvis niSani ----ƒ, ƒ, ƒ, ƒ, romelic anwuxuris lokatiur brunebas ukve aRar
axasiaTebs; aseTi zmnisarTebia: ma„aru-ƒ “mTaSi”, „oru-ƒ “mdinaresTan”,
s´veru-à “irgvliv”, x½olbo-Ã “gverdiT’’.
igive brunvis niSani unda iyos gaqvavebuli saxiT warmodgenili
zmnisarTSi cadaƒ “erTad”,,,, tox. sadaƒ, Wad. Sadaƒ; Sdr. ricxviTi
saxeli co “erTi” (c-ad-a-ƒ). swored es ----adadadad---- morfemaa sagulvebeli
zmnisarTSic y-ad “dRisiT”, Sdr. yo “dRe”.
se‡ed “zeg” (lit. seze): meTer guru, se‡ed “xval ara, zeg”.
lit. isana (“wleuls”) zmnisarTis nacvlad sof. Tivis
metyvelebaSi gvxvdeba ehin: fatu s´vala ehin t¾in “male movida wels
zamTari”.
adgilis zmnisarTebi: rik´and “Sors”, Sdr. lit. rik´ada; bat¾unlØ
“SuaSi”, Sdr. lit. bat¾ulØ. lokativis ----dadadada, ----llllØØØØ formantebis win
ganviTarebulia n n n n Tanxmovani.
yuradRebas iqcevs fuZiseuli Tanxmovnis amovardna adgilis
zmnisarTSi xadax `qveviT~ (lit. ex´ebe)))).sof Tivis metvelebaSi mis pa-
ralelurad SeiZleba movisminoT x´aax.
adgilis zmnisarTi `aq ~ anwuxurSi, rogorc cnobilia, cvalebadia
klasebisa da ricxvis mixedviT, mag, I kl. l‘´-a (lit. hani-v): vac´´ l‘´a
vugu `Zma aq aris~, II kl. l‘´-e (lit. hani-Á): Áac´´ l‘´e Áugu `daÁ aq
aris~, III kl. l‘´-ab (lit. hani-b): Cu l‘´ab bugu `cxeni aq aris~, mr.r.
l‘´a-r (lit. hani-r): vac´al, Áac´al, Cul l‘´ar rugu `Zmebi, debi, cxene-
bi aq arian~... klasisa da ricxvis niSnebis gamoyeneba am zmnisarTSi am-
Jamad fakultatiuri Cans: zogjer isini SeiZleba arc gvxvdebodnen
zmnisarTTan. magaliTebi sof. Tivis metyvelebidan: l‘´a s´i dul΄¶ hu-
buboh´an? `aq ras akeTeb Sen?~ (mosalodneli iyo l‘´ab), niJ qinulgu
ro‡u l‘´a~ Cven yvelani viyaviT aq~ (mosalodneli iyo l‘´ar)... igive
zmnisarTi Tivis metyvelebaSi gvxvdeba - yayayaya formantiTac: l‘´a-ya, mag.,
107
ro‡un muJ l‘´aya! `iyaviT Tqven aq!~...
saliteraturo xunZurSi -yayayaya ar moipoveba da mis Sesaxeb arc sxva
dialeqtebidanaa rame cnobili. yovel SemTxvevaSi, samecniero litera-
turaSi igi fiqsirebuli ar aris.
es -yayayaya formanti gvxvdeba agreTve zmnisarTSi qi-ya `sad~; Sdr. kla-
sisa da ricxvis niSniani sityvebi anwuxurSive: I kl. qi, IIkl. qi-Á, III
kl. qi-b, mr. r. qi-r `sad~. -ya warmodgenilia am zmnisarTis daSorebi-
Tis (elativis) formaSic: qi-ya-s´a `saidan~ (Sdr. lit. qi-s´a): qiyas´a
dul΄¶ Tufank boSmal‘´´, dabax Te! `saidanac Sen Tofi aiRe, iq dade!~...
ra warmomavlobis elementia es -ya dasadgenia.
Tivis metyvelebaSi yuradRebas iqceven rTuli Sedgenilobis Tavi-
seburi zmnisarTuli formebi, romlebic iwarmoebian I piris nacvalsa-
xelisagan niJ niJ niJ niJ `Cven~. am nacvalsaxelis naTesaobiTis niJer formas da-
erTvis xolme klasisa da ricxvis mixedviT cvalebadi morfologiuri
elementebi: I klasisa dvax, II klasisa dex an misi varianti dÁax, mr.
ricxvisa darax anda SekumSuli drax da miiReba aseTi saxis formebi:
niJer-dvax (I kl.), niJer-dex an niJer-dÁax (II kl.), niJe-drax < niJer-da-
rax (mr. r.). magaliTebi: vehi niJerdvax! ~ modi [kaco] CvenTan!~, UÁehi ni-
Jerdex (//niJerdÁax)! ~ modi [qalo] CvenTan!~, rehi muJ niJedrax! ~ modiT
Tqven CvenTan!~... am formebSi gamoiyofa sufiqsi -xxxx, romelic anwuxurSi
mimarTulebis gamomxatvelia, mag., vac´´ ruyi-x tonvoana `Zma Sin mi-
dis~, Sdr. vac´´ ruyi vugu `Zma Sin aris~... - dva- , - de-, - dara- ele-
mentTa warmomavloba ucnobia; Sdr. mainc adgilis zmnisarTebi: dva,
dva-x (I kl.), de, de-x (II kl.), dara, dara-x (mr. r.) `iq~, `iqiT~.
mimarTulebis afiqsi - x warmodgenilia zmnisarTebSi yuti-x `ga-
reT~, Jan-x `SigniT~, c´ve-x `win~, qi-x-gu `yvelgan~, x´ada-x `qveviT~...
sof. Tivis TqmaSi am - xxxx afiqss SeemCneva gaqvavebis tendencia (ufro
axalgazrdebis metyvelebaSi); mag., ul΄a yutix! `gadi gareT!~ aq -x x x x Ta-
vis daniSnulebas asrulebs, magram Sdr. yutix w´ad babo´ana `gareT
wvims~... am SemTxvevaSi igi ukve ufunqciod gamoiyureba; aseTive viTare-
108
ba emCneva Janx zmnisarTsac, mag., l΄uhun Janx! `Sedi SigniT!~, magram
Sdr. Ra Janx vu‡usgu Te‡esgi? `igi SigniT aris Tu ara?~ da sxva.
2. 2. 2. 2. kavSirikavSirikavSirikavSiri.... kavSirebiT xunZuri ena arc ise mdidaria. anwuxur
dialeqtSi, iseve rogorc saliteraturo xunZurSi ZiriTadad
gamoiyofa Semdegi kavSirebi:
maerTebeli kavSirebi – vavavava, ----gigigigi “da”:
Äali vavavava Äumar rox½ox tva “ali da umari tyeSi wavidnen”, vac´-gigigigi
Áac´-gigigigi ruyix tva “Zma da da tyeSi wavidnen”...
macalkevebeli kavSirebi – ÁaÁaÁaÁa, Áani Áani Áani Áani (lit. ÁalÀ´uni) “an”:
ÁaÁaÁaÁa dun tvana Tuqadax, ÁaÁaÁaÁa mun ul¶a “an me waval maRaziaSi, an Sen
wadi”; vasiS´ huvuri, ÁaniÁaniÁaniÁani ÁasiS´? “biWi daibada Tu gogo?”...
mapirispirebeli – ammaammaammaamma “magram”:
niJ Äemer h´altri, ammaammaammaamma xonoTneWu “Cven bevri vimuSaveT, magram ar
davRlilvarT”...
maqvemdebarebeli – haRalhaRalhaRalhaRalÀÀÀÀ´, hamin hamin hamin hamin “amitom” (lit. hedinlÀ´idal):
dun unTri haRalÀ´ h´alwi tveneWu “me avad gavxdi, amitom samuSaod
ar wavedi”...
3. 3. 3. 3. nawilakinawilakinawilakinawilaki. metyvelebis es nawili anwuxur dialeqtSi garkveuli
TaviseburebebiT gamoirCeva saliteraturo xunZurisagan. davasaxelebT
zogierT Taviseburebas:
Tanaobis aRmniSvnel ----gungungungun nawilaks anwuxurSi Seesatyviseba
rTuli agebulebis morfema ----JibgiJibgiJibgiJibgi. igi miRebulia ukuqceviTi
nacvalsaxelisagan JibJibJibJib, romelsac mirTuli aqvs nawilaki ----gigigigi
(gamoxatavs “agreTve”-s). magaliTebi: lit. Cu-gungungungun Ci “kaci cxeniTurT”,
Sdr. anwux. Cugi-JibgiJibgiJibgiJibgi Ci; lit. beCe-gun gun gun gun „aqa “Zroxa xboTurT”, Sdr.
anwux. beh´Segi-JibgiJibgiJibgiJibgi „aqa; lit. TaÁ-gungungungun „ala “Waki kviciTurT”, Sdr.
anwux. TaÁgi-JibgiJibgiJibgiJibgi „ala da sxva.
109
msgavsebis agreTve Sedarebis gamosaxatavad ixmareba nawilaki
ÄedinÄedinÄedinÄedin // ÄidinÄidinÄidinÄidin “msgavsad”, “magvarad”, “nairad” (lit. Äadin): dos´ul
Äedin kudab roy rosul¶ lÀ´ilgi Te‡u “misnairi didi saxli sofelSi
aravis aqvs”, geTu Äedin basandina burut “katasaviT TamaSobs Tikani”.
msgavseba gamoixateba agreTve ----ÄanÄanÄanÄanaaaa nawilakis meSveobiT (lit. Äan-av):
Äali-Äana Äuna fatu mun “aliviT gaizrdebi male Sen.
----xxxx ´́́́aaaa “mainc ra” (все-же, все-таки): S´ib Äaylu-xxxx ´́́́aaaa t¾uri musad “mainc ra
girCia musam?”...
igive nawilaki gamoxatavs mtkicebas: Äatami-xxxx ´́́́aaaa dibe bat¾ana
“swored atami miyvars me”...
----sensensensen “...c ki” (lit. cin): Äumar-sen vo‡a dva “umaric ki iyo iq”.
saliteraturo xunZuris ----iSiSiSiS ´́́́ kiTxviTi nawilaki anwuxurSi sxvaobs
kilokavTa mixedviT. toxur kilokavSi igi saliteraturos identuria
fonetikurad, magram WadaqolourSi sisina ssss ´́́́----d gardaiqmneba: hab dur
roy bug-isisisis ´́́́? ? ? ? “es Seni saxlia?”(lit. hab dur ruy bug-iS´?´?´?´?). zogierT
SemTxvevebSi es nawilaki SeiZleba arc ixmarebodes, mag., duri diri?
“Seni Tu Cemi?” (Sdr. lit. duriSSSS ´́́́ diriSSSS´?´?´?´?), royos´a´a´a´aÁ? Á? Á? Á? “Sinidan?” (Sdr.
lit. royos´́́́aÁSSSS ´́́́?).
saliteraturo xunZuris kiTxviT-natvriTi nawilaki ----daÁdaÁdaÁdaÁ
anwuxurSi gvevlineba ----dededede-s saxiT: s´ib´ib´ib´ib----de? de? de? de? “netav ra?”, Sdr. lit. S´ib´ib´ib´ib----
dadadadaÁ. e e e e ← aÁaÁaÁaÁ. procesi gamowveulia monofTongizaciiT, rac, rogorc
cnobilia, farTod gavrcelebuli movlenaa xunZuri enis samxrul
dialeqtebSi da maT Soris anwuxurSic.
iribi kiTxvis gamomxatvel ----alialialiali nawilaks (“xom ar”) anwuxurSi ----gugugugu
efardeba: vugus´́́́----gugugugu? “xom ar aris?”, Sdr. lit. vugiS´́́́----ali?ali?ali?ali?
mimarTulebis gamomxatveli ----xunxunxunxun nawilakis nacvlad ixmareba
zmnuri elementi ssss´ver´ver´ver´ver (Sdr. ssss´ver´ver´ver´ver----iiii----ze ze ze ze “motrialeba”, “mobruneba”): didax
s´ver vus´un! “Cemsken mobrundi”, Sdr. lit. dide-x´un vus´a!
sxvaTa sityvis gamomxatvel ----iiiin, n, n, n, ----Áinan, Áinan, Áinan, Áinan, ----ilanilanilanilan nawilakebs sof. Tivis
110
metyvelebaSi efardeba ----minminminmin, romelic warmoadgens namyos absolutivis
gaqvavebul formas zmnisa minZiminZiminZiminZi (“Tqma”): ah´mad-minminminmin vo‡a, „ali vo bex½i
“ahmadi iqnebao (ifiqra), ali ki naxa” da sxva.
111
sintaqsisintaqsisintaqsisintaqsi
saxeluri Sesityveba (atributuli sintagma)
msazRvrel-sazRvrulis erTad brunebisas xunZur enaSi
msazRvreli brunvas ar icvlis: ra formaSicaa sazRvrulTan
saxelobiT brunvaSi, imaSive rCeba danarCen brunvebSic; e.i. msazRvreli
ar eTanxmeba sazRvruls brunvaSi. es viTareba saliteraturo
xunZurTan erTad damaxasiaTebelia yvela dialeqtisaTvis, maT Soris
anwuxurisTvis.
msazRvreli SeiZleba SeeTanxmos sazRvruls gramatikul klassa
da ricxvSi. SeTanxmeba klasSi SeiZleba gvqondes mxoloobiT ricxvSi,
mravlobiTSi mxolod ricxvSi SeTanxmeba gvaqvs.
msazRvrelis SeTanxmeba sazRvrulTan klassa da ricxvSi maSinac
SeiZleba gvqondes, roca msazRvreli saxeli marTulia sazRvrulis
mier: Tu msazRvreli sazRvrulTan naTesaobiTi brunvis formiTaa
warmodgenili, mas SeiZleba daerTos klasisa da ricxvis niSnebic
Sesabamisad sazRvruli arsebiT saxelis klasisa da ricxvisa (neJer
“Cveni” [naT. br.] _ neJer // neJer-ab ruy “Cveni saxli”... _ neJer // neJer-
al ruyzabi “Cveni saxlebi”).
zedsarTavi saxeli ibrunvis, roca igi arsebiTi saxelisagan
damoukideblad ixmareba.
mxoloobiT ricxvSi zedsarTavi saxeli brunebis or tips
ganarCevs. ergativSi mas ori daboloeba SeiZleba hqondes (klasebis
Sesabamisad): -asasasas ´́́́ (I kl.), ----aaaa (II kl. da III kl.); mesame tipis bruneba (-c´a
daboloebiT ergativSi) ucxoa zedsarTavi saxelebisaTvis. mravlobiT
ricxvSi ergativis daboloebaa ----azazazaz (I-III kl). magaliTebi:
112
sax. hitin-av (I kl.) hitin-aÁ (II kl.) hitin-ab (III kl.) hitin-al
(mr.) “patara”
erg. hitin-as´ hitin-a hitin-az
naT. hitin-as´-ul hitin- a -ul hitin-az-ul
mic. hitin-as´-e hitin- a -e hitin-az-e
sufiqsiseuli klas-niSnebi (da mravl. ricxvis niSani) zedsarTav
saxels saxelobiTi brunvidan ar gadahyveba danarCen brunvebSi. klas-
niSnebsa (da mravl. ricxvis niSans) ergativSi cvlis am brunvis
Sesabamisad gansxvavebuli daboloebebi, romlebic fuZes sxva
brunvebSic gadahyveba.
klas-niSani (da mravl. ricxvis niSani) prefiqsad (roca igi
fuZeSi gvaqvs) ucvlelad gahyveba yvela zedsarTav saxels yvela
brunvaSi; Sdr.:
sax. v-aw´ad-av “sufTa” (Ikl.) _ erg. v-aw´ad-as´... sax. Á-aw´ad-aÁ _
erg. Á-aw´ad-a ... sax. b-aw´ad-ab (III kl.) _ erg. b-aw´ad-a ... sax. r-aw´ad-
al _ erg. r-aw´ad-az (mr.r.)...
roca zedsarTavi saxeli arsebiTs axlavs (msazRvrelad), is ar
icvleba brunvaTa mixedviT. aseT SemTxvevaSi zedsarTavi saxeli
(msazRvreli, atributivi) win uswrebs arsebiT saxels (sazRvruls) da
uTanxmdeba mas gramatikul klassa da ricxvSi. brunvaSi SeTanxmeba
sazRvrulisa msazRvrelTan xunZur enaSi ara gvaqvs, arc
saliteraturo enaSi da arc mis romelime dialeqtSi. magaliTebi:
I klasi
sax. hitin-av vac´ “patara Zma”
erg. hitin-av vac´as´
naT. hitin-av vac´as´ul
mic. hitinav vac´as´e
113
II klasi
sax. hitin-aÁ Áac´ “patara da”
erg. hitin-aÁ Áac´a
naT. hitin-aÁ Áac´aul
mic. hitin-aÁ Áac´ae
III klasi
sax. hitin-ab Cu “patara cxeni”
erg. hitin-ab Coc´a
naT. hitin-ab Col
mic. hitin-ab CoÁe
mravlobiTi
sax. hitin-al vac´al “patara Zmebi”
erg. hitinal vac´az
naT. hitinal vac´azul
mic. hitinal vac´aze
msazRvrelis ubrunveloba sazRvrulTan misi xmarebisas, rogorc
fiqroben xunZuri enis specialistebi (arn. Ciqobava, il. cercvaZe), ar
unda iyos arqauli movlena. xunZurSi am SemTxvevaSi igive viTareba
unda gvqondes, rac qarTveluri enebidan amJamad zanurisaTvis aris
damaxasiaTebeli (Sdr. Wan. didi oxori “didi saxli” _erg. didi
oxoriq, naT. didi oxoriS, mic. didi oxoris da a.S. saxelobiTis
forma msazRvreli zedsarTavi saxelisa aq ucvlelad meordeba sxva
brunvebSi, rac meoreulia. amas mowmobs qarTuli enis Cveneba).
xunZuris axlo monaTesave zog enaSi (kerZod, didour enebSi)
msazRvreli zedsarTavi saxeli arsebiT saxelTan erTad brunebisas
mainc ganarCevs or formas (“irib brunvaTa” saziaro formas
saxelobiTisagan; msazRvreli saxelis brunvacvalebis moSla aq
bolomdis ar aris gatarebuli). msazRvreli saxelis moduneba
114
sazRvrul arsebiT saxelTan erTad brunebisas saerTo movlenaa
iberiul-kavkasiur enebSi (arn. Ciqobava, il. cercvaZe).
msazRvreli SeiZleba iyos saxelobiTi brunva:
zedsarTavi saxelisa: hitinav vac´ “patara Zma”
ricxviTi saxelisa:kigo vac´ “ori Zma”
nacvalsaxelisa: hav Ci “es kaci”
arsebiTi saxelisa: Áas Äadan “qaliSvili-adamiani”
mimReobisa: unev Ci “mimavali kaci”
msazRvrelad SeiZleba iyos naTesaobiTi brunvac: vac´as´ul vas
“Zmis vaJiSvili”, Äaqdal rax½ “Zroxis rZe”...
rogorc zemoT iTqva, msazRvruli zedsarTavi saxeli win
uswrebs sazRvrul arsebiT saxels da ar icvleba brunvaTa mixedviT.
igive iTqmis msazRvrelad gamoyenebuli yvela sxva saxelis Sesaxebac.
msazRvrel-sazRvrulis erTad brunebisas, iqneba igi zedsarTavi,
Tu sxva saxeli,_ brunvaSi sazRvruls ar eTanxmeba, magram ricxvSi ki
eTanxmeba im SemTxvevaSi, Tu msazRvreli klas-niSania.
mxoloobiTi
sax. hav dir hitinav vac´as´ul vas “am Cemi umcrosi Zmis
vaJiSvili”
erg. hav dir hitinav vac´as´ul vasas´
naT. hav dir hitinav vac´as´ul vasas´ul
mic. hav dir hitinav vac´as´ul vasas´e
mravlobiTi
sax. hal dir hitinal vac´azul vasal “am Cemi umcrosi Zmebis
vaJiSvilebi”
erg. hal dir hitinal vac´azul vasaz
naT. hal dir hitinal vac´azul vasazul
115
mic. hal dir hitinal vac´azul vasaze
rogorc ukve vnaxeT, xunZur enaSi sazRvruli eTanxmeba
msazRvrels klassa da ricxvSi. saliteraturo enaSi es faqti
TvalsaCinodaa warmodgenili:
I kl. ik-av vas “kargi biWi”
II kl. ik-aÁ Áas “kargi gogo”
III kl. ik-ab Cu “kargi cxeni”
mr. ik-al vas-al, Áas-al, Cu-Á-al “kargi biWebi, gogoebi,
cxenebi”...
klas-niSani calkeul zedsarTavebs prefiqsadac daerTviT
anlautSi:
I kl. v-aw´ad-av vas “sufTa biWi”
II kl. Á-aw´ad-aÁ Áas “sufTa gogo”
III kl. b-aw´ad-ab ruy “sufTa saxli”
mr. r. r-aw´ad-al vasal, Áasal, ruyzal “sufTa biWebi, gogoebi,
saxlebi”...
CvenebiT nacvalsaxelebSi klas-niSani, Cveulebriv, sufiqsad
gvaqvs:
I kl. ha-v vas “es biWi”
II kl. ha-Á Áas “es gogo”
III kl. ha-b Cu “es cxeni”
mr. r. ha-l vasal, Áasal, ruyzal “es biWebi, gogoebi, saxlebi”...
I kl. do-v vas “is biWi”
IIkl. do-Á Áas “is gogo”
III kl. do-b Cu “is cxeni”
116
mr. do-l vasal, Áasal, CuÁal “is biWebi, gogoebi, cxenebi”...
anwuxur dialeqtSi, saliteraturo xunZurisagan gansxvavebiT,
msazRvrelis sufiqsebs, rogorc wesi, ekvecebaT xolme I da II klasis
niSnebi (v, Á), rac fonetikuri movlenaa, difTongTa gamartivebis
Sedegs warmoadgens (arn. Ciqobava, il. cercvaZe):
I kl. -a ← -av
II kl. -a ← -aÁ
-av da -aÁ formantTa fonetikuri gamartiveba damaxasiaTebelia
ara marto anwuxurisaTvis, aramed saerTod samxrul xunZuri
dialeqtebisaTvis.
magaliTebi sof. Tivis mkvidr anwuxelTa metyvelebidan:
ika Ci vugu Ra ”kargi kaci aris igi”, ika Äadam Áugu Re
“kargi qali aris igi”, Wuhara vaS “lamazi vaJi”, Wuhara ÁaS “lamazi
gogo”, aca Ci “aqauri kaci”, dede vox´ara vugu “mama gaxarebuli
aris”, baba Áox´ara Áugu “deda gaxarebuli aris” da sxva.
arn. Ciqobavasa da il. cercvaZis SeniSvniT, III klasis
msazRvrelebi b niSans inarCuneben, radganac -ab klasovani formanti
ar Seicavs difTongs. aRniSnaven imasac, rom zogjer I da II klasis
formaTa analogiiT III klasis formamac SeiZleba dakargos klas-
niSani sufiqsi. sofel Tivis TqmaSi amis magaliTebs sakmaod xSirad
vxvdebiT, magaliTad:
ika Jo “kargi ram” (← ik-ab), daha mex “cota dro” (← dah-ab),
Äisina wul “wvrili SeSa” (← Äisin-ab), rayara mex “SimSilobis dro” (←
rayar-ab), eyasa Ced “dRevandeli puri” (← eyas-ab), tocebes Jo “pirveli
ram” (← tocebes-eb)...
gvxvdeba magaliTebic, sadac msazRvrels mravlobiTis sufiqsic
mokvecili aqvs: rorJin Jal “frinvelebi”, zedmiw. “mfrinavi rameebi”
(rorJin-al), ruyi rehin h´aivanal “Sinauri cxovelebi”, zedmiw. “saxlSi
117
myofi cxovelebi” (← rehin-al), Weh´ee ruyzal “maRali saxlebi” (← Weh´e-
al)...
aris SemTxvevebi, roca I da II klasis msazRvrelebSi
formantisgan danaSTi bolokiduri a xmovanic ikveceba; magaliTad:
nih´inW vac´ “umcrosi Zma”, nih´inW Áac´ “umcrosi da” (← nih´inW-a),
yuy vas “dabali biWi”, yuy Áas “dabali gogo” (← yuy-a), baw´ad Ci “sufTa
kaci”, baw´ad Áas “sufTa gogo” (← baw´ad-a da ara v-aw´ada, Á-aw´ada!)...
bolokiduri a III klasis msazRvrelebmac SeiZleba moikvecon:
gveS unTi “cudi sneuleba” (← gveS-a-b), qvan qven “SesaWmeli
saWmeli” (←qvan-a-b), t´itin bak “dasawoli adgili” (← t´itin-a-b), Canax
tvar mex “sanadirod wasvlis dro” (← tvar-a-b), retin Jo “Casacmeli
ram” (← retin-a-b), wiÁ xabar “axali ambavi” (← wi-Á-a-b) ...
III klasis msazRvrelTaTvis amgvari viTareba mTlad
damaxasiaTebeli mainc ar aris, paralelurad klasniSniani formebic
ixmareba. msazRvrelTa gamartivebis tendencia dRes axalgazrdobis
metyvelebaSi ufro SeimCneva.
msazRvrel sazRvrulis urTierTobis es movlena _atributuli
sintagmis agebis amgvari saSualeba anwuxur dialeqtSi
tipologiurad emsgavseba gansazRvrebiT kompozitTa warmoebas
saliteraturo xunZursa da dialeqtebSi. magaliTebi saliteraturo
xunZuridan:
Ãah´-xono “cila” (zedmiw. “TeTri kvercxi”), WeÄer-h´inW “Wka”
(zedmiw. “Savi Citi”), WeÄer-h´aivan, WeÄer-bow´i “msxvilfexa rqosani
saqoneli” (zedmiw. “Savi saqoneli”), Car-Redo “kaWkaWi” (zedmiw. “Wreli
yvavi”), teren-Ced “lavaSi” (zedmiw. “Txeli puri”), hitin-qiliS “neki”
(zedmiw. “patara TiTi”), Ãah´il-bil “lila” (zedmiw. “lurji ina”)...
am tipis kompozitebSi zedsarTavi saxeli, rogorc wesi,
kompozitis wevrad yovelTvis fuZis saxiT gvevlineba, mag., Ãah´- “TeTr-
“ (da ara: Ãah´-ab “TeTri”), WeÄer- “Sav-“ (da ara: WeÄer-ab “Savi”)...
118
teren- “wvril-“, “Txel-“ (da ara: teren-ab “wvrili”, “Txeli”)...
gaformebuli zedsarTavi arsebiTis msazRvrelad kompozits ar qmnis,
igi Cveulebriv atributul sintagmad rCeba. arsebiTi sxvaoba iCens
Tavs semantikaSic, mag., sintagma WeÄer-ab h´inW aRniSnavs yovel Cits,
romelic Savia, magram WeÄer-h´inW garkveuli, konkretuli saxeobaa
Citisa (“Wka”); aseve: WeÄer-ab h´aivan _ iTqmis yovel cxovelze, romelic
Savi ferisaa, magram WeÄer-h´aivan _ garkveuli saxeoba Sinauri
cxovelisa, saqonlisa...
zmnuri Sesityveba (predikatuli sintagma)
sintaqsuri damokidebuleba zmnisa saxelTan (subieqtTan an
obieqtTan) xunZur enaSi ganisazRvreba zmnis TaviseburebiT.
rogorc cnobilia, xunZuri zmna pirTa mixedviT ar icvleba,
magram icvleba klasebisa da ricxvis mixedviT.saxeli zmnas ar marTavs
pirSi, magram iTanxmebs mas gramatikul klassa da ricxvSi. gardauvali
zmnis klasisa da da ricxvis forma damokidebulia realur subieqtze,
xolo gardamavali zmnisa – realur obieqtze.
anwuxur dialeqtSi, msgavsad saliteraturo xunZurisa,
gamoiyofa xuTi saxis sintaqsuri konstruqcia imis mixedviT, Tu ra
brunvaSia dasmuli realuri subieqti; es konstruqciebia:
1. nominatiuri(saxelobiTiani): vac´ vugu... vehina... tonvoh´an...
W´ana... “Zma aris ...modis...midis...dgas...”
2. ergatiuli (moTxrobiTiani): vac´as´ Cu bosa “Zmam cxeni iyida”...
deded wul yutri “mamam SeSa daWra”...babad gurde buya “dedam
perangi Sekera”...
3. datiuri (micemiTiani): vac´as´ibe Cu bat¾ana “Zmas cxeni uyvars”...
4. posesiuri (naTesaobiTiani): vac´as´ul Cu bugu “Zmas cxeni
hyavs”, zedmiw. “Zmisa cxeni aris”...
119
5. lokatiuri (adgilobiTiani): vac´as´da Cu bixin “Zmas cxens
xedavs”, zedmiw. “Zmaze cxeni Cans”... vac´as´da sas riÄin “Zmas
xma esmis”, zedmiw. “Zmaze xma ismis”...vac´as´da gurJi maw´ Tana
“Zmam qarTuli ena icis”, zedmiw. “Zmaze qarTuli ena
cnobilia”...
sainteresoa, rom sof. Tivis metyvelebaSi SeiniSneba erTgvari
tendencia lokatiuri konstruqciis winadadebaTa ergatiulad qcevisa,
Tumca es movlena sayovelTao ar aris; aseTi ram SeimCneva, magaliTad,
grZnoba-aRqmis gamomxatvel klasniSnian zmnasTan: b-ezi “danaxva”:
Ãizanaz-da Cu beri “bavSvebma cxeni dainaxes” lokatiuri
konstruqciis winadadebaa, paralelurad individis metyelebaSi
SeiZleba Segvxvdes igive winadadeba ergatiul konstruqciaSic:
Ãizanaz Cu beri _ asec SeiZlebao, Tumca bevrs aseTi Tqma
winadadebisa mainc arasworad miaCnia.
anwuxuri dialeqtis sintaqsur konstruqciaTa Taviseburebis
magaliTad SeiZleba moviyvanoT agreTve Semdegi faqtebi:
saliteraturo enaSi zmna rixinerixinerixinerixine (“siZulvili”) grZnoba-aRqmis
gamomxatveli sxva ramdenime zmnis (verba sentiendi) msgavsad realur
subieqts, rogorc wesi, moiTxovs I seriis lokatiuri brunvis formaSi
(----da da da da formantiT), xolo sof. Tivis anwuxur metyvelebaSi imave
mniSvnelobis zmna bbbb----ihihihih ´́́́zizizizi (saliteraturosagan gansxvavebiT igi
cvalebadia klasisa da ricxvis mixedviT) realur subieqts micemiT
brunvaSi marTavs: di-vvvv----eeee v-ih´non Ra “me (RS mic. br.) mZuls igi (kaci)”,
di-ÁÁÁÁ----eeee Á-ih´nÁon Re “me (RS mic. br.) mZuls igi (qali)”; Sdr. lit. lit.
di-dadadada (RS I seriis lokat. br.) rixun vugo dov, di-dadadada rixun Áigo doÁ.
safiqrebelia, rom es movlena Sepirobebulia sapirispiro
mniSvnelobis (“siyvaruli”) mqone zmnasTan analogiiT: anw. bbbb----atatatat¾¾¾¾JiJiJiJi
“yvareba” (lit. bbbb----otototot¾¾¾¾izeizeizeize), anw. di-vvvv----eeee v-at¾ana Ra “me (RS mic. br.) miyvars
120
igi (kaci)”, Sdr. lit. di-Á-e v-ot¾ula dov; anw. di-ÁÁÁÁ----eeee Á-at¾ana Re “me
(RS mic. br.) miyvars igi (qali)”, Sdr. lit. di-Á-e Á-ot¾ula doÁ da sxva.
zmnaTa umravlesoba rogorc saliteraturo xunZurSi, ise
anwuxurSic nominatiur da ergatiul konstruqciebs moiTxovs.
nominatiuri konstruqcia gardauvali zmnisaa, ergatiuli –
gardamavalisa.
zmna marTavs masTan dakavSirebul saxelebs: realur subieqts
gardauvali zmna marTavs saxelobiT brunvaSi, gardamavali zmna –
ergatiul brunvaSi; realur obieqts gardamavali zmna, rogorc wesi,
marTavs saxelobiT brunvaSi.
grZnoba aRqmis gamomxatvel zmnebTan (verba sentiendi) realuri
subieqti SeiZleba marTuli iyos micemiTsa da adgilobiT (lokatiur)
brunvaSi. realuri obieqti ki aseT zmnebTanac saxelobiT brunvaSi
iqneba da aqac realuri obieqti iTanxmebs zmnas klassa da ricxvSi.
amrigad, gardauvali zmnis realuri subieqti (saxelobiT
brunvaSi) da gardamavali zmnis realuri obieqti (agreTve
saxelobiTSi) erTnair sintaqsur damokidebulebas avlenen, kerZod,
orive marTulia zmnis mier (saxelobiT brunvaSi) da orive iTanxmebs
zmnas (klassa da ricxvSi).
rac Seexeba gardamavali zmnis realur subieqts, mas zmna
marTavs ergatiul brunvaSi, magram ergativi ver iTanxmebs zmnas
klassa da ricxvSi; amrigad sintaqsuri damokidebuleba gardamavali
zmnisa da misi realuri subieqtisa calmxrivia. aseTivea sintaqsuri
damokidebuleba micemiTsa, naTesaobiTsa da lokativSi dasmul
realur subieqtsa da Sesabamis zmnas Soris: aqac realuri subieqtis
brunvis forma zmnazea damokidebuli, magram zmnis forma ar aris
damokidebuli realur subieqtze (damokidebulia realur obieqtze).
garda saxelobiTSi dasmuli realuri obieqtisa zmnas
(gardamavalsac da gardauvalsac), saWiroebis SemTxvevaSi, SeiZleba
Seefardos damateba ama Tu im irib brunvaSi: micemiTSi, naTesaobiTSi,
lokativSi da SesaZloa ergatiul brunvaSic, roca es ukanaskneli
121
moqmedebiTi brunvis mniSvnelobiT ixmareba (mag., anw. deded ÄoSdod
Wul yutri “mamam najaxiT SeSa daWra”). aseTi damateba (iribi damateba)
gansxvavebiT saxelobiT brunvaSi dasmuli damatebisagan (pirdapiri
anu uaxloesi obieqtisagan) araviTar gavlenas ar axdens zmnis
formacvalebaze (zmnas igi arc marTavs da arc iTanxmebs).
winadadebaSi sityvaTa rigi Tavisufalia. logikuri maxvilis
Sesabamisad winadadebis wevrebi ama Tu im TanmimdevrobiT SeiZleba
dalagdnen. magaliTebi anwuxuri dialeqtidan:
vac´ rohotu rux½ox tva “Zma diliT tyeSi wavida”
rohotu tva vac´ rux½ox “diliT wavida Zma tyeSi”
tva vac´ rohotu rux½ox “wavida Zma diliT tyeSi”
rux½ox tva rohotu vac´ “tyeSi wavida diliT Zma” da a.S.
saliteraturo xunZurisa da sxva dialeqtTa msgavsad anwuxurSi
ar moipoveba mimarTebiTi nacvalsaxelebi da arc mimarTebiTi
zmnisarTebi, rac damokidebuli winadadebis mTavarTan
dasakavSireblad gamoiyeneba xolme sxva enebSi. arc maqvemdebarebeli
kavSirebi moipoveba.
amitom xunZurisaTvis (da anwuxuri dialeqtisTvisac) ucxoa
aseTi kavSirebiT agebuli rTuli daqvemdebarebuli winadadeba.
Sesabamisi mniSvneloba gadmoicema martivi winadadebiT. erTi da imave
azris sintaqsurad gamoxatvis saSualebebidan xunZurs moepoveba
erTaderTi SesaZlebloba – martivi winadadebis saSualebiT: anwux.
vaWara Ci dir hudul vugu “mosuli kaci Cemi megobari aris” (Sdr.
qarT. “kaci, romelic movida Cemi megobari aris”).
aseTi saxis martiv winadadebaSi Cveulebriv monawileobs
mimReobis, masdaris, absolutivis, dasxva formebi, romlebic SinaarsiT
udris damokidebuli winadadebis zmnas masTan xmarebul
maqvemdebarebel kavSirTan erTad (“romelic movida”, “vinc movida”,
roca movida” da a.S.). magaliTebi anwuxuri dialeqtidan:
deded huburab vasas´gi huburi “mamis mier gakeTebuli
vaJiSvilmac gaakeTa” (= “mamam rac gaakeTa, is vaJiSvilmac gaakeTa”);
122
vex½ vat¾aras´e hvegi bat¾an “mwyemsis moyvaruls ZaRlic uyvars” (=
“mwyemsi visac uyvars, mas ZaRlic uyvars”);
ri‡ida burux½ bix½ara t¾indal ÄarSidas´a vixin “zafxulSi
gvelis mnaxvels zamTarSi Tokisac eSinia” (= “zafxulSi gveli vinc
naxa, mas zamTarSi Tokisac eSinia);
h´alti luÄizabugu vaÄnon Ra “saqme gaaTava ra movida igi” (=
“saqme roca gaaTava, maSin movida igi”;
ruyix vaÄnu t¾iWi vega Ra “saxlSi movida ra dasaZineblad dawva
igi” (=saxlSi roca movida maSin dasaZineblad dawva igi”);
Ra lÀ´a vukin Tana dita “misi aq yofna vici me” (= “me vici rom is
aq aris”);
Ra lÀ´a vukaravTi Tanaru dita “misi aq namyofoba ar vici me” (=
“me ar vici, rom is iyo aq”)...
magram yvela aseTi winadadeba sintaqsurad (struqturuli
analizis TvalsazrisiT) martivi winadadebebia, Tumca mniSvnelobiT
(stilistikuri analizis TvalsazrisiT isini saTanado enaTa rTul
daqvemdebarebul winadadebebsac Seesabamebian.
123
teqstebi
Samilgi asmagiSamilgi asmagiSamilgi asmagiSamilgi asmagi
1. Samilgi asmagi vac´gi Áac´gi rugu. 2. Ral toc´ebes´ qlasalda
w´alloh´an. 3. qinJos´ c´vex½ol hez dars´ TaÁboRin. 4. sengi Ral hahin. 5.
niJer uSTels´ hel rec´in....
Samili da asmaSamili da asmaSamili da asmaSamili da asma
1. Samili da asma Zma da da arian. 2. isini pirvel klasSi
swavloben. 3. yovel rameze adre isini gakveTils swavloben. 4. Semdeg
isini TamaSoben. 5. Cveni maswavlebeli maT aqebs.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
saRTi wumsaRTi wumsaRTi wumsaRTi wumiiii
1. saRTi wumizi bis´u toc´ebes´ Jo baw´Ti bugu. 2. Äemer unTi x½an
CirqinTis´. 3. nil¶ rugub roy, retin retel, qvan qven, yanab lÀ´im,
t¾itin bak baw´adab Te‡ilÀ´i, Äadamazibe gveS unTi behin.
124
janmrTelobis dacvajanmrTelobis dacvajanmrTelobis dacvajanmrTelobis dacva
1. janmrTelobis dacvisaTvis yvelaze pirveli ram sisufTave
aris. 2. bevri avadmyofoba xdeba WuWyisagan. 3. Cveni samyofi saxli,
Casacmeli tanisamosi, SesaWmeli saWmeli, dasalevi wyali,
dasaZinebeli adgili sufTa Tu ar aris, adamianebisTvis cudi
avadmyofoba iqneba.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
berberberber
1. ber way baw´ad x½ix½zi x½an Jo bugu. 2. helÀ´da tad CirqinTi ÃvaÁ
behinaru. 3. Cirqinal qveral ÃvarilÀ´i, beral unTu x½an. 4. beral
unTra Ci fatu bec´Tin.
TvaliTvaliTvaliTvali
1. Tvali Zalian sufTad Sesanaxad saWiro ram aris. 2. masze zed
WuWyis Sexeba ar SeiZleba (“ar iqneba”). 3. WuWyiani xelebi Tu Seexo,
Tvalebi avad xdebian. 4. Tvaleb daavadebuli kaci male brmavdeba.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
125
ÄinÄinÄinÄin
1. Äingi Äemer terenab Jo bugu. 2. Cirqinal gilS´al Áa sogil
Cirqinal Jal Äinta ÃvarilÀ´i heb unTin. 3. Äin unTra Ci fatu ÄinyTin.
yuriyuriyuriyuri
1. yuric metad nazi ram aris. 2. WuWyiani TiTebi an sxva WuWyiani
rameebi yurs Tu Seexo eg avaddeba. 3. yur daavadebuli kaci male
yruvdeba.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
qveralqveralqveralqveral
1. qveral Áibib JoÁalÀ´ Ãvan mex´ CirqinTin. 2. Cirqinal qveral
sogil x½albazda ÃvarilÀ´i, hebgi CirqinTin, helÀ´texgi unTi ban. 3.
qveral baw´adab baTaÁ tadab Jo bugu. 4. qunalÀ´ c´vex½ol qveral
CuriWegu ÄumriÁlÀ´ behinaru.
xelebixelebixelebixelebi
1. xelebi yovel rames Sexebis dros WuWyiandeba. 2. WuWyiani xelebi
sxva organoebs Tu Seexo, egec WuWyiandeba, maszec sneuleba edeba. 3.
126
xelebis sufTad qona aucilebeli ram aris. 4. Wamis win xelebis
daubanlad arafriT ar SeiZleba (“cxovrebaSi ar iqneba”).
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ruyi rehinal hruyi rehinal hruyi rehinal hruyi rehinal h ´́́́aÁvanalaÁvanalaÁvanalaÁvanal
Cu, Äala, TaÁ, os, Äaqa, ÄaWar, basi, beh´se, gumuS´ (//gamus´), h´ama,
Äurwven, Äi (bow´uljo), w´e, varan, hve, geTu – ruyi rehinal h´aÁvanal
rugu.
Sinauri (“saxlSi myofi”) cxovelebiSinauri (“saxlSi myofi”) cxovelebiSinauri (“saxlSi myofi”) cxovelebiSinauri (“saxlSi myofi”) cxovelebi
cxeni, Waki, kvici, xari, Zroxa, dekeuli, mozveri, xbo, kameCi, viri,
jori, cxvari, Txa, aqlemi, ZaRli, kata – Sinauri cxovelebi arian.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
CuCuCuCu
1. Cu Äadamas´ibe qumaq hubun h´aÁvan bugu. 2. Cota Äadamal rekin,
RalÀ´ lal tamin, h´ur bet¾in; 3. helÀ´da tad hir tamin, heb hiqida ban. 4.
Äalagi qinabgu iSalÀ´ibe behin. 5. heb gureb, Äaladul rax½ behin. 6.
helÀ´ul rax½das´a yimiz hubun. 7. Äaladul rax½ Äadamas´ul Corxobe
feÁda bugeb Jo bugu.
127
cxenicxenicxenicxeni
1. cxeni adamianisaTvis daxmarebis mqneli cxoveli aris. 2. cxenze
adamianebi sxdebian, misiT kalos lewaven, yanas xnaven. 3. masze zed
tvirTs deben, magas uremSi abamen. 4. Wakic yvelaferi saqmisaTvis
SeiZleba. 5. magis garda, Waks rZe aqvs xolme. 6. magis rZisgan kumiss
akeTeben. 7. Wakis rZe adamianis sxeulisaTvis sargebloba mqone ram
aris.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
osososos
1. os way quTaqalÀ´ h´altinab h´aÁvan bugu. 2. heb hiqida ban. 3. helÀ´
h´urgi bet¾in lalgi tamin. 4. os(a)lÀ´ul han qvenZi lÀ´ik behin. 5.
helÀ´ul tom box´da retin joÁlÀ´ibe behin.
xarixarixarixari
1. xari Zalian Zlierad momuSave cxoveli aris. 2. mas uremSi
abamen. 3. magiT yanas xnaven da kalos lewaven. 4. xaris xorci saWmelad
kargi aris. 5. magis tyavi fexze Casacmeli ramisTvis SeiZleba.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
128
ÄaqaÄaqaÄaqaÄaqa
1. Äaqa bugu w´ik´il bugeb h´aÁvan. 2. helÀ´ rax½ t¾un. 3. helÀ´ul
rax½aldas´a torax½, nah´ va h´an hubun. 4. Äaqdal han qvan, tomulÀ´ul
box´ta retin jal hurun. 5. Äaqa Äadamazibe, hezul maÄiSaTalÀ´e feÁda
w´ik´rab h´aÁvan bugu.
ZroxaZroxaZroxaZroxa
1. Zroxa aris sargebel mqone cxoveli. 2. eg rZes iZleva. 3. magis
rZisagan araJans, karaqs da xorcs akeTeben. 4. Zroxis xorcs Wamen,
tyavisas fexze Casacmel rames akeTeben. 5. Zroxa adamianebisaTvis, maTi
yofa-cxovrebisaTvis sargebloba didi ram aris.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
gamusgamusgamusgamus´ ´ ´ ´ (// gumuS(// gumuS(// gumuS(// gumuS ´́́́))))
1. gamus´ way yubaT w´ik´rab Äemer h´altinab h´aÁvan bugu. 2. hebgi
hiqida ban, h´urgi bet¾in lalgi tamin. 3. w´viÁab gims´il rax½ Äemer
taÄam bugeb behin. 4. helÀ´ul rax½aldas´a h´an, nah´, torax½ behin. 5.
gims´il han qvan va helÀ´ul tomulÀ´ul box´ta retin jal hurun. 6.
helÀ´ul feÁdagi bahagi Äaqdas´a w´ik´rab behin.
129
kameCikameCikameCikameCi
1. kameCi Zalian Zala didi metad momuSave cxoveli aris. 2. magasac
uremSi abamen, yanas xnaven da kalos lewaven. 3. dedali kameCis rZe
metad gemo mqone aris. 4. magisi rZisagan yveli, karaqi, araJani aris
xolme. 5. kameCis xorcs Wamen da magisi tyavisas fexze Casacmel rames
akeTeben. 6. magisi sargebloba da fasi Zroxisaze didi aris.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ÄiÄiÄiÄi
1. Äi Äemer w´ik´il bugeb va Äadamazibe Äemer feÁda bugeb h´aÁvan
bugu. 2. ÄiÁal han qvenZi bis´u lÀ´ikab behin. 3. helÀ´ul rax½das´a h´an
hubun. 4. ÄiÁal qusus´a dehin, qurTqa, burTina va sogi x´am hubun. 5.
helÀ´ul yex½ tad retanab joÁalÀ´ibe behin. 6. helÀ´tes´a laqalgi huru
rehin. 7. Äi rostul ahlulbe beterbaÃi ÄatidTibe sababTu bugeb Jo
bugu.
cxvaricxvaricxvaricxvari
1. cxvari metad gamorCena mqone da adamianebisaTvis metad
sargebloba mqone cxoveli aris. 2. cxvris xorci saWmelad yvelaze
kargi aris. 3. magisi rZisagan yvels akeTeben. 4. cxvris matylisagan
xaliCas, qurTuks, nabads da sxva qsovils akeTeben. 5. magisi tyavi zed
Casacmeli ramisaTvis SeiZleba. 6. misgan tarsikonebis gakeTebac
130
SeiZleba. 7. cxvari soflis mosaxleobisaTvis cxovrebis gafarToebis
SemZlebeli ram aris.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ÄurwvenÄurwvenÄurwvenÄurwven
1. Äurwven h´imida relÀ´arab, Cex´ kudab, quTaqalÀ´ w´ik´rab h´aÁvan
bugu. 2. Äurwven h´imil bakaldagi Codul bakaldagi h´alWi boRu behin.
3. Äurwven Äamal Te‡eb h´aÁvan bo‡olÀ´igi, RulÀ´ul yimaT w´ik´rab bugu.
jorijorijorijori
1. jori viris msgvsi, tan didi, Zala didi cxoveli aris. 2. jori
virisa da cxenis adgilas rom amuSao SeiZleba. 3. jori xasiaT cudi
cxoveli Tumca aris, misi fasi didi aris.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
hhhh ´́́́amaamaamaama
1. h´ama Äemer h´altinab, Äadamazibe way feÁda bugeb h´aÁvan bugu. 2.
h´ama tad Turab Jo baC´un h´altizi (//h´alwi) lÀ´ikab behin. 3. Äemer baÃ
heb x½ix½in h´alwimin. 4. h´imil han qunaru, amma tomulÀ´ul dabaR hubu
behin. 5. h´ama maÄaruluzul hoqo bugu.
131
viriviriviriviri
1, viri metad momuSave, adamianebisaTvis Zalian sargebel mqone
cxoveli aris. 2. viri zed dadebuli ramis waRebis samuSaod kargi
aris. 3. bevr adgilas magas inaxaven muSaobisTvis. 4. viris xorcs ar
Wamen, magram tyavisa moTrimluli tyavis gakeTeba SeiZleba. 5. viri
xunZebis uremi aris.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
varanvaranvaranvaran
1. varan yaryala kudab, beter nih´inWab, gubur x´aladab, way quTaq
bugab h´aÁvan bugu. 2. helÀ´ul muRtva t¾il Äidin han behin. 3. varanta
Äadamal rekin. 4. heb hiqita ban, helÀ´ta tad hir Tun. 5. varanil han
qvan, rax½ yan, RulÀ´ul qvas h´alwi boRin. 6. varanil qvas Tamah´abgi
x´iriÁabgi behin.
aqlemiaqlemiaqlemiaqlemi
1. aqlemi taniT didi, Tavi patara, kiseri grZeli, Zalian Zalis
mqone cxoveli aris. 2. magis zurgze unagiris magvari xorci aris. 3.
aqlemze adamianebi sxdebian. 4. mas uremSi abamen. magaze zed tvirTs
deben. 5. aqlemis xorcs Wamen, rZes svamen, mis bewvs amuSaveben. 6.
aqlemis bewvi rbili da Zvirfasi aris.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
132
hvehvehvehve
1. hve Äemer w´odor, malÀ´arab Jo, fatu biw´in, beterhanas´ul way
mutiÄab h´aÁvan bugu. 2. hveda mah´ lÀ´ikalÀ´ Tan va sasgi lÀ´ikalÀ´ riÄin.
3. hemin hve Äadamas´ibe way yaraÄul Äidin bugu. 4. xas´gu ÄiÁal yavuta
hve Cara Te‡eb Jo bugu. 5. lÀ´ikab hved qaÄanib bayralÀ´igi, yuriTiÁalda
x½ix½irilÀ´igi, beterhan(a)s´ul yeÁ rex´ Tanaru. 6. heb raÃalÀ´ hve way Áah´
bugeb (//bugab) h´aÁvan bugu.
ZaRliZaRliZaRliZaRli
1. ZaRli metad Wkviani, mswavleli ram, male gamgebi, patronis
Zalian erTguli cxoveli aris. 2. ZaRlma suni (ynosva) kargad icis da
xmac kargad esmis. 3. magitom ZaRli adamianisaTvis yaraulis magvarad
aris. 4. gansakuTrebiT cxvris farexSi ZaRli aucilebeli ram aris. 5.
kargi ZaRli ramdenadac ar unda Siodes, gaWirvebaSi inaxavde,
patronis qonebas ar daagdebs 6. am mxriv ZaRli Zalian namusis mqone
cxoveli aris.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
geTugeTugeTugeTu
1. geTu way Tirarab, lebalab, Áib nih´inWab bolamin, hunar kudab
h´aÁvan bugu, amma geTu hve Äidin beterhanas´ibe mutiÄab, Áah´ bugeb
(//bugab) h´aÁvan Te‡u. 2. guTbal (//gaTbal) Äemer w´ohonal (//w´uhunul)
133
rugu. 3. Áinel Cex½ w´eÁ bak behrilÀ´i, helÀ´ta beterhangi fatu koCan. 4.
geTu soÁib Äunk´ol yaraÄul bugu.
katakatakatakata
1. kata Zalian mardi, yoCaRi, TviT patara Tumca aris, unar didi
cxoveli aris, magram kata ZaRlis magvarad patronisaTvis erTguli,
namusis mqone cxoveli ar aris. 2. katebi metad qurdebi arian. 3. Tavisi
muclis asavsebad adgili Tu ar aris, magas patronic male aviwydeba.
4. kata mxolod Tagvis yaraulia.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ruyi rehinal hruyi rehinal hruyi rehinal hruyi rehinal h ´́́́aÁvanazulaÁvanazulaÁvanazulaÁvanazul tttt¾¾¾¾indal maÄiSaTindal maÄiSaTindal maÄiSaTindal maÄiSaT
Cu, h´ama, Äurwven va qinabgu WeÄer h´aÁvan t¾indal Äodo rehin. 2.
hezul raÄigi nax½u-x´ergi sadaà behin. 3. so-so baà hel avlaÃalda
rehin, amma bic´aTab Äazu barilÀ´i, quTaqab bohrab mex´ behrilÀ´i qunaÁ
Jo tameÁlÀ´i, hel way ÁaziÃTin. 4. Äi t¾indal avlaÃalda qunan. 5. hezda
Äazul¶ udebe qven lahzi kvan va hez bohi Äemer baC´in.
Sinauri cxovelebis zamTarSi cxovrebaSinauri cxovelebis zamTarSi cxovrebaSinauri cxovelebis zamTarSi cxovrebaSinauri cxovelebis zamTarSi cxovreba
1. cxeni, viri, jori da yvela msxvilfexa (“Savi”) saqoneli
zamTarSi gomurSi arian. 2. maTi sakvebic bze-Tiva erTad aris. 3. zog
134
adgilas isini velzec arian, magram sqeli Tovli Tu movida, Zlieri
civi dro Tu iqna saWmeli Tu ar dauyare, isini Zalian sacodavdebian.
4. cxvrebi zamTarSi velze Zoven. 5. maT TovlSi TavisTvis saWmelis
Zebna SeuZliaT da isini sicives metad itanen.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ÄalhÄalhÄalhÄalh ´́́́ul hul hul hul h ´́́́aÁvaÁvaÁvaÁvanalanalanalanal
Ralbaw, fil, si, baw, Can, ser, Äank – Äalh´ul h´aÁvanal rugu.
Ralbaw va fil nil¶er baà rehinaru.
gareuli cxovelebigareuli cxovelebigareuli cxovelebigareuli cxovelebi
lomi, spilo, daTvi, mgeli, iremi, mela, kurdReli – gareuli
cxovelebi arian. lomi da spilo Cvens mxareSi ar arian.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
sisisisi
1. nil¶er bakalda rehinal Äalh´ul h´aÁvanazul bis´ugu kudab si
bugu. 2. si Äadamas´as´a bix´in, amma Áib baTanarTi TarilÀ´i, heb
Äadamazda kanwin va helÀ´ hel Wvan. 2. si t¾indal yutix baÃinaru. 3.
RulÀ´ube bis´ugu bat¾inab qven Äalh´ul fià va ÄurC´inab h´ur-x´er bugu.
135
4. sos (// so-so) mex´alÀ´ helÀ´ hangi qvan, amma h´var JoÁalÀ´ul han helÀ´
ÄumriÁlÀ´ qunaru. 5. sidas´a rix´ar Cil h´vara Ci Äidin rex´u rehin. 6.
heb mex´ Ralgi rex´u Rab tvan.
daTvidaTvidaTvidaTvi
1. Cvens mxareSi myofi gareuli cxovelebidan yvelaze didi daTvi
aris. 2. daTvs adamianebis eSinia, magram TviTon mas rom ar toveben
(“ar eSvebian”) Tu icis, eg adamianebs esxmis (“axteba”) da eg magaT
klavs. 2. daTvi zamTarSi gareT ar gamodis. 3. misi yvelaze sayvareli
saWmeli gareuli xili da mwvane balax-bulaxi (“yana-balaxi”) aris. 4.
zogjer eg xorcsac Wams, magram mkvdari ramis xorcs arafriT
(“cxovrebaSi”) Wams. 5. daTvisgan SeSinebuli kacebi mkvdari kacis
msgavsad ecemian-ra arian. 6. mag dros maTac daagdebs-ra (“miatovebs”)
igi midis.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
serserserser
1. ser Äalh´ul h´aÁvanazda t¾oro Äemer bersinab h´aÁvan bugu. 2.
RulÀ´ul rasgi maRgi Äemer bersin behin. 3. ser duniÁal bew´Tarabgu
Canabe yutix baÃin. 4. sos (//so-so) mex´alÀ´ Rab Canax tvar mex´
baRariWugu so baà begun w´an. 5. Redu, h´inw´ Rab h´ol bonamin x½olu
helÀ´de as´gu x½vadin. 6. heb mex´alÀ´ ser kanwun taboÃin hel x½un va qvan.
7. ser Äella w´ik´rab h´aÁvan bugu.
136
melamelamelamela
1. mela gareul cxovelebs Soris metad lamazi cxoveli aris. 2.
misi bewvi da kudi metad lamazi aris. 3. mela qveynis dabnelebisas
sanadirod gareT gadis. 4. zogjer igi sanadirod wasvlis dros erT
adgilas woliT Cerdeba. 5. yvavs, Cits igi mokvdao rom hgonia, masTan
axlos midis. 6. mag dros mela xtomiT adgeba, maT iWers da Wams. 7.
mela eSmakoba didi cxoveli aris.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
CanCanCanCan
1. Can Wuh´rab, l¶ardal x´aladab, mah´al terenal va x´aladab
h´aÁvan bugu. 2. heb bitrab meÁdanalda quTaqalÀ´ beqerin, amma rox½o
RulÀ´ul l¶aral Rutbazda honton x´utu daÄahzi kunaru. 3. haRamin heb
bawaz fatu x½un. 4. CanaÃanaz Can Tufank row´olu Wvan. 5. RulÀ´ul han
qvan, RulÀ´ul tomulÀ´ul ta retin Jo (//jo) hubu behin.
iremiiremiiremiiremi
1. iremi lamazi, rqeb-grZeli, fexeb-wvrili da grZeli cxoveli
aris. 2. eg swor adgilas (“moedanze”) Zlierad garbis, magram tyeSi
misi rqebi xeebze edeba-ra rCeba-ra gaqceva ar SeuZlia. 3. amitom magas
mglebi male iWeren. 4. monadireebi irems Tofis sroliT klaven. 5. mis
xorcs Wamen, mis tyavis zed Casacmeli ram keTdeba.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
137
bawbawbawbaw
1. baw tibiÄaT gveSab, Cex½ Äorwinarab h´aÁvan bugu. 2. RulÀ´ube
bis´ugu bat¾inab qven han bugu. 3. rayara mex´ baw Äadamaztaxgi kanwin va
helÀ´ Ral Wvan. 4. ÄiÁada t¾orox rax½arab (//rax½ar) mex´alÀ´ helÀ´ udebe
Äurub Jo WvaWulÀ´i way Äemerab Äi Rurin. 5. baw way zaral t¾unab
h´aÁvan bugu. 6. haRamin Äadamaz heb WvaÁ quTaqalÀ´ h´aTiÁaT hubun.
mgelimgelimgelimgeli
1. mgeli buneba cudi, mucel gaumaZRari cxoveli aris. 2. misTvis
yvelaze sayvareli saWmeli xorci aris. 3. SimSilobis dros mgeli
adamiansac esxmis (“axteba”) da eg maT klavs. 4. cxvrebs Soris
Sevardnis dros eg TavisTvis samyof rames ar klaven-ra Zalian bevr
cxvars xocaven. 5. mgeli Zalian zaralis momcemi cxoveli aris. 6.
amitomac adamianebi magis mokvlas Zlier eswrafvian.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ÄankÄankÄankÄank
1. Äank Äemer bix´arab h´aÁvan bugu. 2. RulÀ´ul maÃas´el box´bil
x´aladal va c´ves´el yuyul (//nih´inWal) rugu. 3. hedin reheder heb
138
ex´eÁ raÃalÀ´ fatu daÄahin, amma beh´e raà fatu daÄahi kunaru. 4. Äank
Äemer yenTin va tanWal Äemer behin h´aÁvan bugu.
kurdRelikurdRelikurdRelikurdReli
1. kurdReli metad mSiSara cxoveli aris. 2. misi ukana fexebi
grZeli da winebi mokleebi (//patarebi) arian. 3. egre radganac aris eg
zeviT mxares Cqara garbis, magram qveviT mxares gaqceva ar SeuZlia. 4.
kurdReli metad momgebi da naSierebis mravlad myoli cxoveli aris.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
Äank va hveÄank va hveÄank va hveÄank va hve
Äank daÄahtva, hve bex´tva. Äank x´irida Janu t¾ertva. Äank x´iri Janu
baRaldir. hved Äank x½o Tol qon Ta.
kurdReli da ZaRlikurdReli da ZaRlikurdReli da ZaRlikurdReli da ZaRli
kurdReli gaiqca, ZaRli mivarda. kurdReli balaxis SigniT
daimala. kurdReli balaxis SigniT gainZra. ZaRlma kurdReli daiWira-
ra SeWama.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
139
Redugi sergiRedugi sergiRedugi sergiRedugi sergi
1. Ridida so h´anil qeseq baTbola. 2. h´angi kaldi x½o heb so
Rututax tomon. 3. seralÀ´ heb bex½bon va heb betzi yas´ huburi. 4. ser
Roto as´gugi tonu, maRgi kobokJi bolu hebes´i baÁbix½: 5. “dir x´ereeb
Redu, dur Wuh´i s´ib! 6. sasgi Wuh´arab Jo bugu dur. 7. so qeW ah´i, niC
TeWgu ah´i!” 8. seralÀ´ bec´u Redu box´un Ta va helÀ´ ah´zi baÁbix½. 9.
RedulÀ´ kaldis´a sas bax´kvelÀ´ h´an saral kaldix s´va.
yvavi da melayvavi da melayvavi da melayvavi da mela
1. yvavs erTi yvelis naWeri epovna. 2. yvelic pirSi daiWira-ra eg
ert xeze avida. 3. melam eg dainaxa da magis motyueba ganizraxa. 4.
mela xis axlosac mivida-ra, kudis qneviT (“aqnevda-ra”) laparaki
daiwyo: 5. “Cemo Zvirfaso yvavo, Seni silamaze ra (“ra lamazi xar”)! 6.
xmac lamazi ram aris Seni. 7. erti simRera imRere, sircxvil gareSe
imRere!” 9. melam Seaqo-ra yvavs gauxarda da magan mRera daiwyo. 10.
yvavma piridan sanam xma amoiRo yveli melas pirSi movida (“Cavarda”).
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ser va Rudulser va Rudulser va Rudulser va Rudul
1. Äemer rayral Rudul avlaÃalda s´veru rola. 2. seralÀ´ hel
rex½u Äazuta h´varab Jo Äidin begun w´a. 3. h´varab ser bex½rab (//bex½ra)
mex´ Ruduzibe helÀ´ul han totoÁ bat¾mola, amma RulÀ´udas´a rix´un
140
RulÀ´ul as´gu toneWu. 4. ser baRaleWgu w´olbon. 5. rayral Rudul so
dah mex´ rol kveWugu so dahab Jo as´gu raW. 6. heb mex´gi ser baRaleWu.
7. so Redu seral as´gugi tonu meReta xonobon. 8. he mex´ ser baRaleWu.
9. sengi so Redu quTaqalÀ´ bah´arCi l¶uhun c´vex kanwbon va c´vexgi ton
saral ber baÃzi bat¾mola. 10. kanwugi taboÃun seralÀ´ kaldigi x½o
Redu qva.
mela da yvavebimela da yvavebimela da yvavebimela da yvavebi
1. metad mSieri yvavebi mindorze trialebdnen. 2. melam egeni
dainaxa-ra Tovlze mkvdari ramis msgavsad dawva-ra gaCerda. 3. mkvdari
melas danaxvis dros yvavebs magisi xorcis dakortna moundaT, magram
misi SeeSindaT-ra mis axlos ar wavidnen. 4. mela gaunZrevlad gaCerda.
5. mSierma yvavebma gaZleba ver SeZles-ra cotaTi axlos movidnen. 6.
mag drosac mela ar gainZra. 7. erTi yvavi meliis axlos wavida-ra
kudze daakakuna. 8. mag dros mela ar gainZra. 9. Semdeg erTi yvavi
Zlier vaJkaci gamodga-ra win gadaxta da winac wavida-ra meliis
Tvalis amoTxra moindoma. 10. xtomiTac adga-ra melam pirSic
daiWira-ra yvavi SeWama.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ruyi rehinal rorJinal (//rorJin) Jalruyi rehinal rorJinal (//rorJin) Jalruyi rehinal rorJinal (//rorJin) Jalruyi rehinal rorJinal (//rorJin) Jal
Äanku, h´elequ, ixvi, bati, indori, ciciri...
141
Sinauri frinvelebi (“saxlSi myofi mfrinavi rameebi”)Sinauri frinvelebi (“saxlSi myofi mfrinavi rameebi”)Sinauri frinvelebi (“saxlSi myofi mfrinavi rameebi”)Sinauri frinvelebi (“saxlSi myofi mfrinavi rameebi”)
qaTami, mamali, ixvi, bati, indauri, cicari...
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ruyi rehinal rorJinal Jalazul feÁdaruyi rehinal rorJinal Jalazul feÁdaruyi rehinal rorJinal Jalazul feÁdaruyi rehinal rorJinal Jalazul feÁda
1. hezul Äadamazibe Äemer feÁda bugu. 2. hezul han qvan. hezul
rasdas´a biliS hubun. 3. hezul h´ono Äadamazul Corx´obe feÁda bugeb
(//bugab) Jo bugu. 4. nil¶el¶ hel lÀ´ikalÀ´ x½ix½aralÀ´i hezgi nil¶ebe
Äemerab Jo t¾un. 5. t¾indal Äazu-w´er bugeb (//bugab) mex´ (//mex´alÀ´) hel
rol¶ tam x½ix½ Te‡ilÀ´i Äemer rak gurh´in. 6. ix´dal x´er qonu, x´er to,
rol¶ va Äis´inab ruh´WagoTi balahugi madar hubun.
Sinauri frinvelebis sargeblobaSinauri frinvelebis sargeblobaSinauri frinvelebis sargeblobaSinauri frinvelebis sargebloba
1. magaTi adamianebisaTvis bevri sargebloba aris. 2. magaT xorcs
Wamen, magaTi bumbulisagan baliSs akeTeben. 3. magaTi kvercxi adamianTa
sxeulisaTvis sargebelis mqone ram aris. 4. Cven egeni Tu kargad
SevinaxeT egenic Cven bevr rames gvaZleven. 5. zamTarSi Tovl-yinulis
dros egeni xorblis dayriT Tu ar Seinaxe metad codoebi xdebian. 6.
gazafxulze balaxis WamiT, balaxis wyvetiT, xorblisa da wvrili
suldgmulebis ZebniT kmayofildebian.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
142
ÄalhÄalhÄalhÄalh ´́́́ulululul rorJinalrorJinalrorJinalrorJinal (//rorJin)(//rorJin)(//rorJin)(//rorJin) JalJalJalJal
w´um, ÃarCiRa (//Äanaku Ãamin Jo), yunyra, Redu, miq´i, CarRedu, TelkaC
(//lastoCka), tavus´ h´inw´...
gareuli frinvelebigareuli frinvelebigareuli frinvelebigareuli frinvelebi
arwivi, qori (// qaTmis mtacebeli ram), wero, yvavi, mtredi, kaWkaWi,
mercxali, farSevangi...
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ÄalhÄalhÄalhÄalh ´́́́ulululul rorJinal JalazurorJinal JalazurorJinal JalazurorJinal Jalazul tl tl tl t¾¾¾¾indalindalindalindal mamamamaÄÄÄÄiSaiSaiSaiSaTTTT
1. t¾indal so TeÁfa rorJinal (//rorJinel) Jal bohrab baÃ
roleWgu xen (//xenab) baà tvan. 2. dara Ral ix´dils´aÄan w´an, amma Ral
dara halbal Äidin rehin. 3. daba udebe bak hubunaru, hel dara
yenTinaru. 4. ix´dal Ral maà raWin, busen hubun tanWalgi raÃin. 5.
sogi rorJin Jalazgi x´adax rax½oltvaral muhal, h´oltvarab fià va
sogi hidin jal riS´u madar hubun, amma t¾indal hel Äemer rak gurh´in
qus rehin va h´alayTin.
143
gareuli frinvelebis zamTarSi cxovrebagareuli frinvelebis zamTarSi cxovrebagareuli frinvelebis zamTarSi cxovrebagareuli frinvelebis zamTarSi cxovreba
1. zamTarSi erTi gvareoba frinvelebisa civ mxareSi ver Zleben-ra
Tbil adgilas midian. 2. iq isini gazafxulamde Cerdebian, magram isini
iq stumrebis msgavsad arian xolme. 3. iq isini TavisTvis adgils
(“budes”) ar ikeTeben, egeni iq ar Soben. 4. gazafxulze isini ukan
modian, budes akeTeben-ra bartyebs Cekaven. 5. sxva frinvelebic Zirs
dacvenil marcvlebs, dampal xils da sxva aseT rameebs arCeven-ra
kmayofildebian, magram zamTarSi egeni metad sacodavad arian da
xdebian.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
hhhh ´́́́anwanwanwanw ´́́́alalalal
1. bohrab t¾in bo‡a. 2. muÄrulgi ah´algi avlaÃalgi Äazud w´o
bo‡o. 3. h´anw´al darax-lÀ´ax rex´tun udebe qvenZi Jo lahu boh´an bola.
4. h´anw´azul so TeÁfa ah´madil nuw´ataxgi tonu Äazu ÃirS´u boh´an
bola. 5. ah´madil anwgu son bara Áas bitinTil Ruzux lahu rak
yuriTbon. 6. sengi helÀ´ ruyis´ rol¶ ho Tol Ruzube tamri. 7. helgi
quTaqalÀ´ rox´un Tol, rol¶gi qon Tol, tonon.
CitebiCitebiCitebiCitebi
1. civi zamTari iyo. 2. mTebi, baRebi da mindvrebi TovliT savse
iyo. 3. Citebi iqiT-aqeT ecemodnen-ra TavisTvis saWmelad rames eZebdnen.
144
4. Citebis erTi gvareoba ahmadis ezoSic movida-ra Tovls CiCqnidnen. 5.
ahmadis aTi wlis gogom bitinTma (“fatimaTma”) maT Sexeda-ra Seecoda.
6. Semdeg magan saxlidan xorbali moitana-ra imaT dauyara. 7. magaT
Zlier gauxardaT-ra, xorbalic Wames-ra, wavidnen.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
ixixixix ´́́́
1. ix´ w´arab mex´ hava xenTizi baÁbix½in. 2. Äazu-w´er bi‡un muÄrul
w´ih´ilTin, Rutbi tehin, rorJin Jal udergu baà s´van. 3. ruyi rehinal
´́́́ h´aÁvanal muÄruztu bugab w´ih´ilab x´er qun Äorwin. 4. ix´ baÁbix½i
mex´ sordo-yo baS´dab behin. 5. sengi yo x´alaTin, sordo nih´inWTin.
gazafxuligazafxuligazafxuligazafxuli
1. gazafxulis dadgomis (“damdgar”) dros haeri gaTbobas iwyebs. 2.
Tovl-yinuli dneba-ra mTebi mwvandeba, xeebi yvavis, frinvelebi Tavis
mxareSi modian. 3. Sinauri cxovelebi mTebSi mwvane balaxis WamiT
ZRebian. 4. gazafxulis dawyebis dros Rame-dRe naxevari (“Tanabari”)
aris. 5. Semdeg dRe grZeldeba, Rame mokldeba (“pataravdeba”).
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
145
xasluxasluxasluxaslu
1. xaslu baÁbix½in mex´ sordo-yo baS´Tin. 2. sengi sordo x´alaTin,
yo nih´inWTin. 3. xaslulÀ´ bohi behin. 4. teh, x´er va tamah´ buyvaÁ
baÁbix½in. 5. s´oleWeb fià balÀ´i (//baTalÀ´i) Áa h´urgi balÀ´i s´vid Wva
h´van. 6. xaslu s´varab mex´alÀ´ Äemer rorJin Jal xenab baà tvan. 7.
xaslulÀ´ Äadamaz w´oros´arol¶, fiÃ, h´ur-x´er – qinugu Jo bakarin va
rosul¶x hotvan. 8. h´ur bet¾u rol¶ va oà x½un. 9. xaslu s´varab mex´alÀ´
Äadamaz muÄruzd(a) bugab qinugu h´alti l¶uÄziboRzi quTaqalÀ´ Áah´
baÃin. 10. nagah Äazu ban. 11. dunÁal bohtvalÀ´i hez heb h´alti hubu
behinaru mex´ hez heb fatu l¶uÄziboRin.
SemodgomaSemodgomaSemodgomaSemodgoma
1. Semodgomis dawyebis dros Rame-dRe naxevrdeba. 2. Semdeg Rame
grZeldeba, dRe pataravdeba (“mokldeba”). 3. SemodgomiT sicive aris xolme. 4.
yvavili, balaxi da foToli xmobas iwyebs. 5. umwifari xili Tu iqna an yana
Tu iqna TrTvili klavs-ra kvdeba. 6. Semodgomis mosvlis (“mosul”) dros
bevri frinveli Tbil mxareSi midis. 7. SemodgomiT adamianebi siminds, xils
balaxeuls (“yana-balaxs”) – yvelafers agroveben da sofelSi moaqvT. 8. yana
moxnes-ra xorbals da qers Tesaven. 9. Semodgomis mosvlis (“mosul”) dros
adamianebi mTebSi rac aris yvela saqmis damTavrebas Zlier Cqaroben. 10.
iSviaTad Tovli modis. 11. qveyana Tu gacivda egeni mag saqmis gakeTeba (rom)
ar SeiZleba egeni magas male amTavreben.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
146
tttt¾¾¾¾inininin
1. t¾indal hava bohin, Äazu ban, lÀ´im w´oron. 2. Äadamaz xenab
retel retin, ruyi Jan wa baqin, ruyi rehinal h´aÁvanal Äodo w´an. 3.
Äalh´ul h´aÁvan(a)zul so-so yutix raÄneWugu t¾eru w´an. 4. t¾in w´arab
yo yoÁazul bis´ugu nih´inWab yo bugu. 5. sengi yo x´alaTu, sordo
nih´inWTizi baÁbix½in.
zamTarizamTarizamTarizamTari
1. zamTarSi haeri civdeba, Tovli modis, wyali iyineba. 2. adamianebi
Tbil Tanisamoss icvamen, saxlis SigniT cecxls anTeben, Sinauri cxovelebi
gomurSi dganan. 3. gareul cxovelTagan zogi gareT ar gamodis-ra imaleba. 4.
zamTris mosvlis (“mosuli”) dRe dReebidan yvelaze patara dRe aris. 5.
Semdeg dRe grZeldeba-ra, Rame dapataravebas iwyebs.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
tttt¾¾¾¾inininindal niJer hdal niJer hdal niJer hdal niJer h´́́́altialtialtialti
1. niJer ruyi unÄgu Ci vugu: dede, baba (// buba), dir Áac´gi dungi.
2. rohotu dede Äi-bow´i kuWi tvan, bubad h´aÁvanaz(i)be x´er tamin. 3.
niJel¶, Ãizanaz, Ruzube behrab qumeq hubun. 4. sengi babad roy raÄaw´in,
retel Curin, yad qvenjo hubuÁ baÁbix½in. 5. dungi Áac´gi Sqolaldax
147
w´alzi tvan. 6. yas´i dededgi babadgi ruyis´ Äis´i-miyinab h´alti hubun.
7. dil¶gi Áac´alÀ´gi Sqolalda w´alrab dars´ h´adur hubun.
zamTarSi Cveni muSaobazamTarSi Cveni muSaobazamTarSi Cveni muSaobazamTarSi Cveni muSaoba
1. Cvens saxlSi oTxi kaci aris: mama, deda, Cemi da da me. 2. diliT mama
cxvar-saqonlis garekvas iwyebs, deda cxovelebs balaxs uyris. 3. Cven,
bavSvebi, maT SesaZlo daxmarebas vuwevT. 4. Semdeg deda saxls asufTavebs,
tanisamoss recxavs, dRisiT saWmlis gakeTebas iwyebs. 5. me da da skolaSi
saswavlad mivdivarT. 6. saRamos mama da deda saxlis wvrilman saqmes
akeTeben. 7. me da da skolaSi naswavl gakveTils vamzadebT.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
tttt¾¾¾¾indiÁlindiÁlindiÁlindiÁlÀ´À´À´À´ibe hibe hibe hibe h´́́́adurTiadurTiadurTiadurTi
1. t¾in s´vala, Äazu baÁ baÁbix½. 2. lÀ´im w´oroÁ daha mex´ x´utri. 3.
rohis´ wumJi wul yuraÄin. 4. hadin beheder dede Áibib yvelÀ´ wulaÃ
ton (//tvan). 5. lÀ´im w´ororilÀ´i hobo s´verinaru. 6. heb Tader babad Äat
x´enzi bak lahin. 7. niJel¶gi, Ãizanazgi, Ruzube qumeq hubun: 8. Äis´in(a)
wul yutin, w´oros´arol¶ baw´in va sogi Äis´i-miyin h´alti hubun.
zamTrisaTvis mzadebazamTrisaTvis mzadebazamTrisaTvis mzadebazamTrisaTvis mzadeba
1. zamTari movida, Tovlis mosvla daiwyo. 2. wylis gasayinad cota dro
darCa. 3. sicivisgan dasacavad SeSa gaxda saWiro. 4. ase radganac aris mama
148
yovel dRe SeSaze midis. 5. wyali Tu gaiyina wisqvili ar itrialebs. 6. eg
radganac icis deda fqvilis dafqvas Cqarobs. 7. Cvenc, bavSvebi, maT
daxmarebas vuwevT: 8. wvril SeSas vWriT, siminds vwmendT da sxva wvrilman
samuSaos vakeTebT.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
roxroxroxrox½½½½oooo
1. so yvelÀ´ dun dedee sadaà rox½ox ton vo‡a. 2. deded daba wul
yuWi baÁbix½. 3. dungi das´dax lahu w´a. 4. deded wul sadaà yuteWgu
t¾oro-t¾oros´ Äas´u yutboh´an bo‡a. 5. dil¶ Ras´ta hiyri: “dede, s´imin
dul¶ wul t¾oro-t¾oros´ baTa yutboh´an?” 6. deded Javab t¾uri: “hab
dil¶ yutboh´anab miq´il wul bugu. hab lÀ´ikalÀ´ rekin, halÀ´ul wagi
quTaqalÀ´ rekin”. 7. heb yvelÀ´ dida dedees´ Taman wulazul w´aral
Tari. 8. sengi niJ ruyix raW.
tyeSityeSityeSityeSi
1. erT dRes me mamasTan erTadtyeSi wavedi-ra viyavi. 2. mamam iq SeSis Wra
daiwyo. 3. mec mas vuyurebdi-ra davdeqi. 4. mamam SeSa erTad ar daWra-ra
SigadaSig gamorCeviT Wrida. 5. me mas vkiTxe: “mama, risTvis Sen SeSas
SigadaSig toveb-ra Wri?” 6. mamam pasuxi momca: “es me rom vWri muxis SeSa
aris. es kargad iwvis (“ekideba”), amisi cecxlic Zlier ekideba”. 7. mag dRes me
mamisgan bevri SeSis saxelebi viswavle. 8. Semdeg Cven saxlSi movediT.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
149
roxroxroxrox½½½½oooo
1. so yvelÀ´ uSTelas´ niJet(a) bis: “meTer nil¶ rox½ox tvenZi x½an,
rohot fatu rehi-min”. 2. niJ rox´un Ta va Ras´ bisara mex´ Sqolax tva.
3. ix´Til yvelÀ´, rohot mex´ rox½ox tva. 4. nuh´tva uSTelas´ niJet
bata-batal tuhduzul va x´urduzul w´aral hiyboh´an bo‡o, niJet TaW
mex´alÀ´ inelÀ´ mimoh´an bo‡o. 5. rox½ox s´va, so daha mex´ raÄun w´ol To
va h´ux½el baÃri. 6. sengi rox½o Janux lÀ´uhri. 7. lÀ´a uSTelas´ niJet
bata-batal Rotol w´aral va hezul Äamal bis. 8. sengi niJel¶ Sqola
Wuh´ziboRzi Rotol ÄanW(a)lalgi tuhdulgi rakarri va rox½os´ yutix
raW. 9. maÁdanaldax raÃara mex´alÀ´ so daha mex´ niJ hahri, sengi
rosul¶ix s´va.
tyeSityeSityeSityeSi
1. erT dRes maswavlebelma Cven gviTxra: “xval Cven tyeSi unda wavideT,
diliT adre modiTo”. 2. Cven gagvixarda da mis naTqvam dros skolaSi
wavediT. 3. gazafxulis dRes, diliT (“dila dros”) tyeSi wavediT. 4. gzaze
maswavlebeli Cven sxvadasxva yvavilebis da balaxebis saxelebs gvekiTxeboda,
Cven ar vicodiT im dros TviTon gveubneboda. 5. tyeSi movediT, erTi cota
dro gavCerdiT da davisveneT. 6. Semdeg tyis SigniT SevediT. 7. aq
maswavlebelma Cven sxvadasxva xeebis saxelebi da maTi buneba gviambo. 8.
Semdeg Cven skolis gasalamazeblad xis totebi da yvavilebi SevagroveT da
tyidan gareT gamovediT. 9. moedanze gamosvlis dros erTi cota dro Cven
viTamaSeT, Semdeg sofelSi movediT.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
150
ÄÄÄÄuuuuruÃruÃruÃruÃ
1. so yvelÀ´ niJ uSTel sadaà Äorux tva. 2. Äor rosul¶us´ so daha
rik´and bo‡a. 3. nuh´tva uSTelas´ niJet so versT Cam saJen behinTi
malÀ´ri. 4. Äurux s´var mex´ uSTelas´ (//uSTees´) niJet heb Äor qis´
baÄmoh´an, qan s´olboh´an malÀ´ri va helÀ´das´ rosul¶ feÁdabi bis. 5.
sengi hes´ bata-batal gamWal rex½zi roRri va hel qan bata-batal
behinTi bis. 6. heb yvelÀ´ uSTees´ niJet Camgi bata-batab Jo Tari. 7.
sengi niJel¶ Äuruà c´uÄa x½veÁ baÁbix½ va salamTal c´uÄbigi x½o
rosul¶ix raW.
mdinaresTanmdinaresTanmdinaresTanmdinaresTan
1. erT dRes Cven maswavlebelTan erTad mdinareze wavediT. 2. mdinare
soflidan erTi cota Sors iyo. 3. gzaze maswavlebelma Cven erTi versi
ramdeni saJeni iqneba gvaswavla. 4. mdinareze mosvlis dros maswavlebelma
Cven eg mdinare saidan moedineba, rogor modis gvaswavla da magisgan
sofelSi sargeblobebi gviambo. 5. Semdeg magan sxvadasxva qvebi gvaCvena da
magaTi rogor sxvadasxvanairi myofoba gviambo. 6. mag dRes maswavleblisgan
Cven ramdeni sxvadasxva ram viswavleT. 7. Semdeg Cven mdinareSi Tevzis Wera
daviwyeT da sakmarisi Tevzebic daviWireT-ra sofelSi movediT.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
151
Sqolalda niJer hSqolalda niJer hSqolalda niJer hSqolalda niJer h ´́́́altialtialtialti
1. t¾indal Sqolalda Sqola baw´ad va x´enTi w´eljiboRJi
yuraÄarab qinugu h´alti niJel¶ niJee t¾oro bit¾in bo‡o. 2. niJel¶ soz
h´ur baw´in, svez (//soz) nuw´va l¶vana va sveJ feC baqzi wul yutin. 3.
Äazu bar(ab) mex´ niJel¶ qinuzgu sadaà SqolalÀ´ul nuw´vadas´a Äazu
rex´in. 4. h´alti Äemer bolamin niJel¶ heb qinazgu sadaà hubun. 5.
Äis´inal Ãizanal niJel¶ h´alwi (//h´altizi) taminaru, amma Ral niJ
h´altin mex´ niJeex lahu va heb ruhunTizi Áah´ baÃin.
skolaSi Cveni muSaobaskolaSi Cveni muSaobaskolaSi Cveni muSaobaskolaSi Cveni muSaoba
1. zamTarSi skolaSi skolis sufTad da Tbilad dasayeneblad
saWiro yvela samuSaos Cven Cvens Soris viyofdiT. 2. Cven zogni mtvers
vwmendT, zogni ezos vgviT da zogni Rumelis dasanTebad SeSas vWriT.
3. Tovlis mosvlis (“mosul”) dros Cven yvelani erTad skolis ezodan
Tovls vyriT. 4. samuSao bevri Tumca aris Cven magas yvelfers erTad
vakeTebT. 5. patara (“wvril”) bavSvebs samuSaos ar vaZlevT, magram
isini Cveni muSaobis dros Cven gvicqerian da magis miCvevas cdiloben.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
152
buba ÁuyarÁohbuba ÁuyarÁohbuba ÁuyarÁohbuba ÁuyarÁoh ´́́́anananan
Áunusgi siqinTgi Sqolaldas´ s´va. baba (//buba) ÁuyarÁoh´an Áex½u
siqinT Áox´un Ta: “buba, Áunus(i)be gurde buyu-es´ mun Áugu?” – “ ‡e,
Áunusibe hubu k´vars´an dubegi qunTva buyin”.
deda keravsdeda keravsdeda keravsdeda keravs
Áunusi da siqinTi (“saqinaTi”) skolidan movidnen. 2. deda keravs rom
naxa siqinTs gauxarda: “deda, Áunuss perangs ukerav-ra Sen xar?” – “ho,
ÁunusisTvis gakeTebas movrCebi-ra Senc kabas Segikerav”.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
hhhh ´́́́ede (//kudade)ede (//kudade)ede (//kudade)ede (//kudade)
h´ede, h´al-WaÃi, bisun so Äix½iW! h´ede, dibe so sulu (//Sulu) hubi!
h´ede, dibe so Tufank hubi! – lÀ´ik bugu, dir ÃiJanal, hab saÄat¾oro
qinugu Jo hubun; so dah mex´ Áah´ hubi!
papapapapapapapa
papa, janmrTeli iyav, miambe erTi zRapari! papa, me erTi salamuri
gamikeTe! papa, me erTi Tofi gamikeTe! – kargi, Cemo bavSvebo, axlave yvelafer
rames gavakeTeb; erTi cota dro moiTmineT.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
153
maRazinmaRazinmaRazinmaRazin
niJel¶ niJer rosdul maRazins´ yuraÄarab Jo bosin. niJel¶ dabas´
naT, TuTun-Tambaqu, ruk´bi, kaz, box´iJal rosin, amma c´vex½ol
(//c´ex½ol) Äidin niJebe naT yuraÄnaru. hiJe niJer daba naTil raà Toq
bugu. Timirxangi biTirgi usTarJibi rugu.
maRaziamaRaziamaRaziamaRazia
Cven Cveni soflis maRaziidan saWiro rames vyidulobT. Cven iqidan navTs,
TuTun-Tambaqos, nemsebs, TavSals, fexsacmelebs vyidulobT, magram
adrindeliviT Cven navTi ar gvWirdeba. axla Cven iq navTis nacvlad (“mxares”)
deni gvaqvs. Temirxani da baTiri ostatebi arian.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
Tarat raÁonTarat raÁonTarat raÁonTarat raÁon
1. Tarat raÁon azerbaÁJanazul, gurJiÁzul ÄorÃud bugu. 2. heb
bugu x´eleedab muÄruzul raÁon. 3. Tarat rosul¶ Äemer Äorzul
bakal rugu. 4. Taratazul Äi t¾indal beh´e behin. 5. ÃuTanalda Ruzul
lÀ´ikal lÀ´adanab h´urul rugu.
Tlaratis raioniTlaratis raioniTlaratis raioniTlaratis raioni
1. Tlaratis raioni azerbaijanis, saqarTvelos sazRvarze aris. 2. eg
aris maRalmTiani raioni. 3. Tlarata sofelSi bevri xevebiani adgilebi aris.
154
4. Tlaratelebis cxvari zamTarSi barSi (“qvemoT”) arian xolme. 5. RuTanSi
maT kargi wyliani (“sarwyavi”) yanebi aqvT.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
Sqolaldax tvenZi mexSqolaldax tvenZi mexSqolaldax tvenZi mexSqolaldax tvenZi mex´́́́ ssss´́́́vavavava
1. saÄaT ant¾gu tubari. 2. ta ÁoÃun, dir muyoy! 3. beter xe, ber-
kal Curi! 4. box´iJal baw´ad hubi! 5. lÀ´ale, babad dube CaÁ hval Tol,
yaWa bon. 6. quna-yolo Tol, h´udur Tol Áil¶a. 7. Sqolaldax qvatugu.
skolaSi wasasvlelad dro movidaskolaSi wasasvlelad dro movidaskolaSi wasasvlelad dro movidaskolaSi wasasvlelad dro movida
1. saaTi Svidi Sesrulda. 2. adeqi, Cemo kakabo! 3. Tavi daivarcxne, piri-
saxe (“Tval-piri”) daibane! 4. fexsacmelebi sufTad qeni! 5. ai, dedam Sen Cai
agiduRa-ra, mogimzada. 6. SeWam-dalev-ra, moemzadebi-ra wadi. 7. skolaSi ar
daigviano.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
wa xwa xwa xwa x½½½½arab bakarab bakarab bakarab bak
1. so mex´ ruyuu tac´ W´eÄerab k´vi s´va. 2. maà wa rokonu s´va. 3. wa
sin quTaqalÀ´ reka. 4. yutix ah´i-h´ur bo‡u. 5. Äadamal reqeru raW. 6.
Äadamal lÀ´imgi x½o s´va, Cil gazgi Äes´gi x½o s´va. 7. wa fatu
155
s´enjiboRri. 8. sTol, burTin, Tabgu skam, kigu dehin h´oleWgu yutix
bos.
cecxlcecxlcecxlcecxl----gaCenili adgiligaCenili adgiligaCenili adgiligaCenili adgili
erTxel (“erT dros”) saxlis zemodan Savi kvamli amovida. 2. (mas) ukan
cecxli gamoCnda-ra movida. 3. cecxli Zlier moekida. 3. gareT yvirili iyo. 5.
adamianebi sirbiliT movidnen. 6. qalebma wyalic moitanes-ra movidnen,
kacebma weraqvi da bari moitanes-ra movidnen. 7. cecxli male Caaqres. 8.
magida, nabadi, sami skami, ori xaliCa ar gafuWda-ra gareT gamoitanes.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
niJer SqolalniJer SqolalniJer SqolalniJer SqolalÀ´À´À´À´ul hul hul hul h´́́́uriuriuriuri
1. niJer SqolalÀ´ul h´uri fer, niJifer biJin. 2. ehin daba Äemer
qafusTa, famidor biJbon. 3. famidor bukarJi SqolalÀ´ul Ãizanal ton
ro‡a. 4. fer, qafusTa, famidor quni Jan(u)x Jubon.
Cveni skolis bostanSiCveni skolis bostanSiCveni skolis bostanSiCveni skolis bostanSi (“yanaSi”)(“yanaSi”)(“yanaSi”)(“yanaSi”)
1. Cveni skolis bostanSi (“yanaSi”) xaxvi, niori izrdeba. 2. wels iq
bevri kombosto, pomidori izrdeba. 3. pomidvris dasakrefad skolis bavSvebi
wavidnen-ra iyvnen. 4. xaxvs, kombostos, pomidors saWmlis SigniT ureven.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
156
ÃaÃab hveÃaÃab hveÃaÃab hveÃaÃab hve
1. kaldi rat¾agi x½o so hve t¾otas´(a) baÄamoh´an bola. 2. lÀ´udul
Jan Áinel surT bex½bon helÀ´da. 3. lÀ´udul Jan Áibe Äidin sogi hve
kaldi rat¾agi x½o bulamin x½a helÀ´da. 4. Áinex bo‡rab rat¾agi xadax
bex´u, heb sveb rat¾a boszi kanwrila. 5. lÀ´udul Jan helÀ´da rat¾agi
baTeWu, Áinex bo‡ras´gi bataTri.
xarbi ZaRlixarbi ZaRlixarbi ZaRlixarbi ZaRli
1. pirSi Zvalic eWira ra erTi ZaRli xidze gadadioda. 2. wylis SigniT
Tavisi suraTi (“gamosaxuleba”) dainaxa magan. 3. wylis SigniT Tavisi msgavsi
sxva ZaRli pirSi Zvlis WeriT ariso Turme egona magas. 4. TviTon rom hqonda
(“TavisTan namyofi”) Zvalic qvemoT daagdo-ra, mag erTi Zvlis asaRebad
gadaxta. 5. wylis SigniT magan Zvalic ver ipova, TviTon rom hqonda
(“namyofic”) dakarga (“gascilda”).
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
Ralbaw va serRalbaw va serRalbaw va serRalbaw va ser
1. Ralbaw h´erTri. helÀ´da Äalh´ul h´aÁvanazibe Canax tome heWu va
helÀ´ h´illa hubu Äumru hubuÁ yas´ x½ala. 2. heb unTra Äidin begun
w´olbon noÃo Jan. 3. h´aÁvanal helÀ´de tax raÄanZi l¶uhnon, amma Ruzul
soÄagi maà s´oleWu. 4. h´aÁvanal Jan(u)x l¶uhrab – S´inab RalbawalÀ´
qvanbola. 5. so mex´ ser s´ol Tol, noÃol kaltagi w´olu Ralbawda
157
hiybon: “s´ib h´al bugu?” 6. RalbawalÀ´ mimon:. “mah´ lÀ´ika h´al Te‡u,
s´ibe mun di as´gu baÄmoh´naru?” 7. seralÀ´ mimon: “Janux s´varal s´atal
(//S´atal) Äemer rugu, amma soÄagi yutix baÄmoh´naru.
mela da lomimela da lomimela da lomimela da lomi
1. lomi daberda. magan gareul cxovelebze sanadirod wasvla ver
SeZlo da magan cbierebis keTebiT cxovreba ganizraxa. 2. eg avadmyofis
msgavsad dawva-ra gaCerda gamoqvabulis SigniT. 3. cxovelebma masTan mosvla
iwyes, magram maTgan erTi mainc ukan ar movida (“ar gamobrunda”). 4.
cxovelebs SigniT Sesuls – yvelas lomi Wamda Turme. 5. erTxel (“erT
dros”) mela movida-ra, gamoqvabulis zRurblze dadga ra loms hkiTxa:
“rogor xar (“ra jani gaqvs”)? lomma uTxra: “odnav (“suniTac”) kargi jani ar
aris, risTvis Sen Cems axlos ar modixar?” 7. melam uTxra: “SigniT
Semosuli kvali bevri aris, magram erTi mainc gareT ar gamodis.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
unTra babaunTra babaunTra babaunTra baba
1. saraTilgi xalidilgi baba (//buba) unTu x½a. 2. tuxturas´
RulÀ´ube darma Ãvabon va Áegun Áo‡un-min TaÁ BboRbon. 3. saraTgi
xalidgi urRunon: qvenjo lÀ´id hubun, wa lÀ´id baqin hiJe? 4. baba unTeW
mex´ huburab qinugu Jo udel¶ hubuÁ yuti holbon Ruzul. 5. xalidid
rohot ta voÃun Tol wul yutri va lÀ´imgi bosun h´udurgu Turi. 6.
saraTid qvenjo huburi, xalidid unTra bababe qumeq huburi. 7. baba
158
saRTizi l¶uhri, amma Ãizanaz Äemer h´alwi Áic´inaru: “baba, dul¶ so
daha mex´ x½i baÃi, niJel¶ hubun qinugu Jo”.
avadmyofi dedaavadmyofi dedaavadmyofi dedaavadmyofi deda
1. saraTis da xalidis deda avad gaxda. 2. eqimma mas wamali gamouwera
da iweqio aswavla. 3. saraTi da xalidi daRondnen: saWmels vin gaakeTebs,
cecxls vin daanTebs axla? 4. deda avad rom ar iyo im dros gakeTebuli
yvelafris gakeTeba TviTon gakeTeba gadawyvites magaT. 5. xalidi dilit
adga-ra SeSa daWra da wyali moitana-ra daamzada. 6. saraTma saWmeli gaakeTa,
xalidma avadmyof dedas daxmareba gauwia. 7. dedam gamojanmrTeleba daiwyo,
magram bavSvebi bevr muSaobas ar anebeben: “deda, Sen cota xans daisvene, Cven
gavakeTebT yvelafers”.
salihaT mahomedova (1976 w. dab., toxi)
andazebiandazebiandazebiandazebi
godekanu guru, raRda Tana bah´arCi.
– godekanze (safixvnoze) ara, omSi icnoba vaJkaci.
Ãanjar wulal behrilÀ´i Äuna, rak mux´ul behrilÀ´i.
– xanjali SeSis Tu aris kmara, guli rkinis Tu aris.
ÃulCenul zah´TilTas´a yalmil Tamah´Ti behrana.
– xmlis simagres kalmis sirbile amarcxebs.
bah´arCi t¾alda h´ona, h´alih´aT buken h´ona.
159
– vaJkaci omSi kvdeba, laCari loginSi kvdeba.
kiwin Ci h´unaru.
– orjer kaci ar kvdeba.
Cugi WvaWugu, Cigi WvaWugu Ãala baÃinaru.
– kaci Tu ar mokvda, cxeni Tu ar mokvda cixe ar aiReba.
ÃulCenalÀ´da gurh´el Te‡u, gullida beral Te‡u.
– xmals sibraluli ara aqvs, tyvias Tvalebi ara aqvs.
gullada h´aJimurad Tanaru.
– tyviam hajimuradi ar icis.
RalbawalÀ´ maà w´oqo baTana, CiÁas´ w´ar baTana.
– lomi ukan tyavs tovebs, kaci saxels tovebs.
Cu ril¶ineTalahu Tana, Ci raÄadus´a´ Tana.
– cxeni sirbiliT icnoba, kaci sityviT icnoba.
lÀ´ika CiÁas´ibe so raÄi, lÀ´ikab Cobe so w´ala.
– karg kacs erTi sityva, karg cxens erTi maTraxi.
gullid so Ci Wvana, muw´ed nusgu Ci Wvana.
– tyvia erT kacs klavs, ena as kacs klavs.
so CiÁs´ul bo Äunaru, so gimWil hen Äunaru.
– erTi kacisgan jari ar izrdeba, erTi qvisgan koSki ar izrdeba.
hudul nusgugi daha, TuSman sogi Äemera.
– megobari asic cotaa, mteri erTic bevria.
160
hudulas´as´a vixun, TuSmanas´as´a vixnugi.
– megobris geSinodes, mtrisa nu geSinia.
rosul¶ hudul huvi, nuh´ta halmaR hve.
– sofelSi megobari iyolie, gzaze amxanagi daiWire.
beterhanas´da asgu hvedas´a geTugi berhena.
– patronTan axlos ZaRls katac amarcxebs.
ruyul kalta h´elequgi baRana.
– saxlis zRurblTan mamalic ibrZvis.
h´altaras´ta Tana h´ankazul taÄam.
– mSromelma icis xinklis gemo.
nagi totgi sadaà h´altinaru.
– futkari da buzi erTad ar muSaoben.
bow´uà Äumru biCnugi, Cuduà namus biCnugi.
– qonebisaTvis sicocxles nu gayidi, purisTvis namuss nu gayidi.
mungi xan, dungi xan – Cobe x´er lÀ´id tamena?
– Senc xani, mec xani – cxens balaxs vin dauyris?
berTal¶ix tvalÀ´igi misqinCiÁs´ibe h´alti.
– qorwilSic Tu wavida sawyali kacisaTvis muSaobaa.
ri‡idal burux½ bex½ra, t¾indal ÄarSidas´a vixana.
– zafxulSi gvelis mnaxvels zamTarSi Tokisac eSinia.
161
beter balÀ´i tuRur qaminaru, h´ebeT balÀ´i rux½en qaminaru.
– Tavi Tu aris qudi ar daileva, Sarvali Tu aris qamari ar daileva.
bus´arab h´ors´ol bitrab ras´dak behinaru.
– mrudi joxisgan swori Crdili ar iqneba.
mesed t¾vid qunaru.
– oqros Jangi ar Wams.
so qveldud ÃaT t¾apinaru.
– erTi xeliT taSs ar ukraven.
burx½il ÄaJdah hubugi.
– gvels urCxulad nu aqcev.
vatan Te‡a Ci – Ced Te‡ab Tarfa.
– samSoblos armqone kaci – puris uqoneli tomara.
vatan wunu h´vara Ci h´abal¶ Wagu vehina.
– samSoblos damcveli kaci saflavSi cocxali aris xolme.
Áa Äarsul Tarfa wuna, Áa salud gongvara wuna.
– an fuliT tomara ivseba, an qviSiT Tavis qala ivseba.
nadirSahas´ul boÁal quTaqal, Cavxenal huruÁ maÄarulal wayal.
– nadirSahis jarebi Zlieria, TavdasxmaSi xunZebi Zlierebi arian.
zalumxan ibrahimovi (1941 w. dab., toxi)
162
leqsikonileqsikonileqsikonileqsikoni
aaaa
avadanTi avadanTi avadanTi avadanTi “mxiaruleba” (lit.
avadanlÀi).
azargu azargu azargu azargu (tox.), aJarguaJarguaJarguaJargu (Wad.)
“aTasi” (lit. azargo).
alalalal¶¶¶¶xum xum xum xum “orSabaTi” (lit. iTni).
aniSaniSaniSaniS ´́́́ “survili”, “natvra”.
anlanlanlanl¶¶¶¶gugugugu “eqvsi”.
anlanlanlanl¶¶¶¶nusgunusgunusgunusgu (tox.), anlanlanlanl¶¶¶¶nuSgunuSgunuSgunuSgu (Wad.)
“eqvsasi”.
antantantant¾¾¾¾ “kvira”.
antantantant¾¾¾¾gugugugu “Svidi” (lit. ant¾go).
anCxlianCxlianCxlianCxli “avi, kapasi, anCxli”.
anwguanwguanwguanwgu (tox.), anWguanWguanWguanWgu (Wad.) “aTi”
(lit. anwgo).
anwit(a) anwit(a) anwit(a) anwit(a) – fuZe, romelic awarmo-
ebs ricxviT saxelebs aTidan
ocamde: anwita soanwita soanwita soanwita so “TerTmeti”,
anwit(a) kiguanwit(a) kiguanwit(a) kiguanwit(a) kigu “Tormeti”, aaaanwit(a)nwit(a)nwit(a)nwit(a)
Tabgu Tabgu Tabgu Tabgu “cameti”... anwit(a) antanwit(a) antanwit(a) antanwit(a) ant¾¾¾¾gugugugu
“Cvidmeti”, anwit(a) mit¾gu “Tvra-
meti”, anwit(a) iWguanwit(a) iWguanwit(a) iWguanwit(a) iWgu “cxrameti”
(lit. anwila); Sdr. enwit(a).enwit(a).enwit(a).enwit(a).
asguasguasguasgu (tox.), aSguaSguaSguaSgu (Wad.) “axlos”
(lit. asko-b).
atatatat¾¾¾¾ahziahziahziahzi (tox.), atatatat¾¾¾¾ahJiahJiahJiahJi (Wad.)
“cekva”, masd. atatatat¾¾¾¾ahiahiahiahi (lit.
t¾urdize).
axiraxiraxiraxir “bolo”.
ahahahah ´́́́ “baRi” (lit. ax).
ahahahah ´́́́zizizizi (tox.), ahahahah ´́́́JiJiJiJi (Wad.) “daZa-
xeba”, “mRera”; nam. ahahahah ´́́́riririri, masd.ah´i
(lit. ah´ize).
ahahahah ´́́́iÃaniÃaniÃaniÃan “mebaRe”.
bbbb
babababababababa “deda”, erg. babadbabadbabadbabad
(lit. ebel), Sdr. bubabubabubabuba.
babalvacbabalvacbabalvacbabalvac´ ´ ´ ´ “biZa dedis mxridan,
dedis Zma”; Sdr. balvacbalvacbalvacbalvac ´́́́....
babalÁacbabalÁacbabalÁacbabalÁac ´́́́ “deida”, Sdr. balÁacbalÁacbalÁacbalÁac´.´.´.´.
bad bugabbad bugabbad bugabbad bugab “basri”.
bazar yobazar yobazar yobazar yo “kvira” (lit. hatan yo).
bazibazibazibazi “dayra”, nam. baribaribaribari (lit.
baze).
bazibazibazibazi (tox.), baJibaJibaJibaJi (Wad.) “Seneba”
(lit. baze).
163
baTgubaTgubaTgubaTgu “malulad” (lit. balÀgo).
bbbb----aTaziaTaziaTaziaTazi (tox.), bbbb----aTaJiaTaJiaTaJiaTaJi (Wad.)
“datoveba” (lit. Teze).
bbbb----aTziaTziaTziaTzi (tox.), bbbb----aTJi aTJi aTJi aTJi (Wad.)
“povna”, “naxva risame” (lit. b-
aTize).
baÁbixbaÁbixbaÁbixbaÁbix½½½½zizizizi (tox.), baÁbixbaÁbixbaÁbixbaÁbix½½½½Ji Ji Ji Ji (Wad.)
“dawyeba”, nam. baÁbix½(a) (lit.
baÁbix½ize).
baÁbixbaÁbixbaÁbixbaÁbix½½½½iiii “dasawyisi”.
bakbakbakbak “adgili”, “skami”, “dasajdomi
rame”.
bakabbakabbakabbakab “mZime”.
bakarbakarbakarbakarzizizizi (tox.), bakarJibakarJibakarJibakarJi (Wad.),
“Sekreba”, “mogroveba”, nam.
bakarri, masd. bakari (lit.
bakarize).
rize).
bakTibakTibakTibakTi “simZime”, “wona” (lit.
baklÀi).
bakTizibakTizibakTizibakTizi (tox.), bakTiJibakTiJibakTiJibakTiJi (Wad.)
“damZimeba” (lit. baklÀize).
bakcbakcbakcbakc ´́́́aaaa “mZimed” (lit. bakgo).
balvacbalvacbalvacbalvac ´́́́ “biZa dedis mxridan,
dedis Zma”; Sdr. babalvacbabalvacbabalvacbabalvac´.´.´.´.
balÁacbalÁacbalÁacbalÁac´ ´ ´ ´ “deida”,,,, Sdr. babalÁacbabalÁacbabalÁacbabalÁac´.´.´.´.
baraxCiJi baraxCiJi baraxCiJi baraxCiJi “dananeba” (lit.
baraxS´ize).
barqalabarqalabarqalabarqala “madloba”, (lit.
balÀgo).
bbbb----asasasas ´́́́ilailailaila----b b b b “naxevari” (Wad.) (lit.
b-aS´ada-b), Sdr. bbbb----aSaSaSaS ´́́́dabdabdabdab.
bbbb----ataTzi ataTzi ataTzi ataTzi (tox.), bbbb----ataTJiataTJiataTJiataTJi (Wad.)
“dacileba, moSoreba”, bbbb----ataTriataTriataTriataTri,
masd. bataTi bataTi bataTi bataTi (lit. b-atalÀize).
batibatibatibati “bati”.
batbatbatbat¾¾¾¾ “nawlavi”.
bbbb----atatatat¾¾¾¾zizizizi (tox.), bbbb----atatatat¾¾¾¾JiJiJiJi (Wad.)
“yvareba” (lit. b-ot¾ize).
batbatbatbat¾¾¾¾unlunlunlunl¶¶¶¶ “SuaSi, Soris” (lit.
bat¾ul¶).
bbbb----aRarziaRarziaRarziaRarzi, (tox.), bbbb----aRarJiaRarJiaRarJiaRarJi
“ganZreva”, nam. bbbb----aRarriaRarriaRarriaRarri, masd.
bbbb----aRariaRariaRariaRari (lit. b-aRar-ize).
bbbb----aRziaRziaRziaRzi (tox.), bbbb----aRJiaRJiaRJiaRJi (Wad.)
“Cxubi”, “brZola” (lit. b-aRize).
baybaybaybay “mze”, erg. buyud, naT. buyul.
bayan bayan bayan bayan “musika, melodia”.
164
baybaqbaybaqbaybaqbaybaq ´́́́ulaÃulaÃulaÃulaà “aRmosavleTi” (lit.
baybaq´i).
baybordu baybordu baybordu baybordu “saRamos” (lit.
relÀeda).
bbbb----ayziayziayziayzi (tox.), baybaybaybayJiJiJiJi (Wad.)
“moSieba’ (lit. bayize).
bbbb----ayraayraayraayra----bbbb “mSieri” (lit. b-ayara-b).
bayterxbayterxbayterxbayterx½½½½ulaÃulaÃulaÃulaà “dasavleTi” (lit.
bayterx½).
bbbb----aSaSaSaS ´́́́dadadada----bbbb (tox.) (lit. b-aS´ada-b),
Sdr. bbbb----asasasas ´́́́ilailailaila----bbbb.
baCbaCbaCbaC “maCvi” (lit. bat¾uC).
bbbb----aCanaaCanaaCanaaCana – meSveli zmna, romelic
awarmoebs awmyo-konkretulis
formebs namyos absolutivis
formebze darTviT; mag., hubu-
baCana
“akeTebs”(ammomentSi).damoukidebe
li mniSvneloba ara aqvs; Sdr. bbbb----
ohohohoh ´́́́ana.ana.ana.ana.
bbbb----aCzi aCzi aCzi aCzi (tox.), bbbb----aCJi aCJi aCJi aCJi (Wad.)
“tareba”, “mitana”, “miyvana”
(lit. b-aCine).
baCbaCbaCbaC ´́́́anzianzianzianzi “tareba” (lit. baC´ize).
bawbawbawbaw (tox.), baWbaWbaWbaW (Wad.) “mgeli”.
bawbawbawbaw ´́́́aaaa “sulmTlad”.
bawbawbawbaw ´́́́ad ad ad ad “sufTa”.
bawbawbawbaw ´́́́adaadaadaada----bbbb “sufTa”.
bawbawbawbaw ´́́́TiTiTiTi “sisufTave” (lit.
raw´alÀi).
bawbawbawbaw ´́́́zizizizi (tox.), bawbawbawbaw ´́́́JiJiJiJi (Wad.)“wmenda”,
“gasufTaveba” (lit. b-aw´ine).
bahJibahJibahJibahJi “gaReba” (lit. rahize).
bahbahbahbah ´́́́aziaziaziazi (tox.), bahbahbahbah ´́́́JiJiJiJi (Wad.)
“dakideba”
(lit. baze).
bahbahbahbah ´́́́azi azi azi azi “daketva” (lit. raxaze)
bahbahbahbah ´́́́araaraaraara “nefe” (lit. bah´ara-v).
bahbahbahbah ´́́́areareareare “patarZali” (lit.
bah´araÁ), Sdr. wiÁ bahwiÁ bahwiÁ bahwiÁ bah ´́́́araÁaraÁaraÁaraÁ.
bahbahbahbah ´́́́arCiarCiarCiarCi “vaJkaci”.
bahbahbahbah ´́́́arCiTiarCiTiarCiTiarCiTi “vaJkacoba” (lit.
bah´arCilÀi).
bahbahbahbah ´́́́lililili “mawanwala ZaRli” (lit.
bah´ri).
bbbb----aÃziaÃziaÃziaÃzi (tox.), bbbb----aÃJiaÃJiaÃJiaÃJi (Wad.)
“asvla” (lit. b-aÃine).
baÄanikbaÄanikbaÄanikbaÄanik “girCa” (lit. baÄaC).
baÄarabbaÄarabbaÄarabbaÄarab “wiTeli”.
165
baÄarzibaÄarzibaÄarzibaÄarzi (tox.), baÄarJibaÄarJibaÄarJibaÄarJi (Wad.)
“gacxeleba”, nam. baÄarri (lit.
baÄarize).
baÄarTibaÄarTibaÄarTibaÄarTi “siwiTle” (lit.
baÄarlÀi).
baÄarTizibaÄarTizibaÄarTizibaÄarTizi (tox.), baÄarTiJibaÄarTiJibaÄarTiJibaÄarTiJi (Wad.)
“gawiTleba” (lit. baÄarlÀize).
baÄaZibaÄaZibaÄaZibaÄaZi (tox.), baÄajibaÄajibaÄajibaÄaji (Wad.)
“bRavili
(cxvrisa)”.
baÄlibaÄlibaÄlibaÄli “bali”.
bbbb----egziegziegziegzi (tox.), bbbb----egJiegJiegJiegJi
(Wad.)“dawola”,
nam. b-ega, masd. begi (lit. b-
egize).
beTaraxbeTaraxbeTaraxbeTarax½½½½ “mawoni”.
beTel hubuÁbeTel hubuÁbeTel hubuÁbeTel hubuÁ “dakodva” (lit.
balÀ habize).
beTzibeTzibeTzibeTzi (tox.), beTJibeTJibeTJibeTJi (Wad.)
“xarSva” (lit. belÀine).
beTin beTin beTin beTin “qorwili” (lit. berTin).
beJaÁbeJaÁbeJaÁbeJaÁ “qvisli” (lit. baJa).
beJzibeJzibeJzibeJzi (tox.), beJJibeJJibeJJibeJJi (Wad.) “Sewva”
(lit. beJize).
beJrabbeJrabbeJrabbeJrab “Semwvari”.
berberberber “Tvali”, mr. beralberalberalberal.
bersinabersinabersinabersina----bbbb (tox.), berSinaberSinaberSinaberSina----bbbb (Wad.)
“lamazi” (lit. bercina-b).
berhinTiberhinTiberhinTiberhinTi “gamarjveba”,
“warmateba”
(lit. berhenlÀi).
besreebbesreebbesreebbesreeb “Zveli” (lit. basriÁab).
beterbeterbeterbeter “Tavi”.
beterhanCibeterhanCibeterhanCibeterhanCi “patroni”,
“maspinZeli”.
beter hbeter hbeter hbeter h ´́́́vilravilravilravilra “meloti”.
bbbb----etzietzietzietzi (tox.), bbbb----etJietJietJietJi (Wad.)
“motyueba” (lit. guq´ize).
betbetbetbet¾¾¾¾zizizizi (tox.), betbetbetbet¾¾¾¾JiJiJiJi (Wad.) “xvna”,
“Tesva”; nam. bet¾ri, masd. bet¾i
(lit. bet¾ize).
beqzibeqzibeqzibeqzi (tox.), beqJibeqJibeqJibeqJi (Wad.), nam.
beqabeqabeqabeqa”gatexa”, beqtvabeqtvabeqtvabeqtva “gatyda”
(lit. beqize).
bbbb----eqerzieqerzieqerzieqerzi (tox.), bbbb----eqerJieqerJieqerJieqerJi
(Wad.)“rbena”
(lit. beqerize).
beCedabeCedabeCedabeCeda----b b b b “mdidari”.
beCeTzibeCeTzibeCeTzibeCeTzi (tox.), beCeTJibeCeTJibeCeTJibeCeTJi
“gamdidreba” (lit. beCelÀize).
beCbeCbeCbeC ´́́́arabarabarabarab “sveli” (lit. biC´arab).
166
bbbb----eCeCeCeC ´́́́eziezieziezi (tox.), becbecbecbec ´́́́eÁeÁeÁeÁ (Wad.)
“gaSveba”
(lit. b-iC´aze).
becbecbecbec ´́́́aaaa----bbbb “brma”.
becbecbecbec ´́́́ab Äunkab Äunkab Äunkab Äunk ´́́́ “Txunela”.
becbecbecbec ´́́́ekzi ekzi ekzi ekzi “mofereba” (lit.
re‡edize).
becbecbecbec ´́́́ekiekiekieki “alersi” (lit. re‡edi).
becbecbecbec ´́́́eruzeruzeruzeruz “bu”.
becbecbecbec ´́́́TiziTiziTiziTizi(tox.),becbecbecbec ´́́́TiJiTiJiTiJiTiJi(Wad.)“dabr
maveba”.
becbecbecbec ´́́́TilTilTilTil“oboli”,“mSoblis
nacvali”;
bec´Til vas “oboli biWi” (an
“geri”), bec´Til baba
“dedinacvali” (lit.
besdal//bestal).
bewTibewTibewTibewTi “sibnele” (lit. bewlÀi).
bewTizibewTizibewTizibewTizi “dabneleba”(lit.
bewlÀize).
beWbeWbeWbeW ´́́́zizizizi (tox.), bewbewbewbew ´́́́JiJiJiJi (Wad.) “wvela”
(lit. beW´ize).
bextvenjibextvenjibextvenjibextvenji “dacema, davardna”,
nam. bextvabextvabextvabextva (lit. b-orTize).
bexbexbexbex½½½½erererer “penis”.
bexbexbexbex½½½½ziboRinab giliSziboRinab giliSziboRinab giliSziboRinab giliS ´́́́
“saCvenebeli TiTi”.
bbbb----exexexex½½½½zizizizi (tox.), bbbb----exexexex½½½½JiJiJiJi (Wad.)
“danaxva” (lit. b-ix½ize).
behzibehzibehzibehzi (tox.), behJibehJibehJibehJi (Wad.)
“gamarjveba”(lit. berhine).
bbbb----ehziehziehziehzi (tox.), bbbb----ehJiehJiehJiehJi (Wad.)“yofna”
(lit. bukine).
bbbb----ehziehziehziehzi “mosvla” (lit.b-aWine).
behbehbehbeh ´́́́eeee “qveviT”.
behbehbehbeh ´́́́eraÃeraÃeraÃeraà “daRmarTi” (lit.
ex´emuÃ).
behbehbehbeh ´́́́SeSeSeSe “xbo” (lit. beCe).
bebebebe‡‡‡‡enTienTienTienTi “qoni” (lit. be‡enlÀi).
bibibibi “sisxli”.
biliSbiliSbiliSbiliS “baliSi” (lit. yandalÀo).
bbbb----iJziiJziiJziiJzi (tox.), bbbb----iJJiiJJiiJJiiJJi (Wad.) “zrda”
(lit. b-iJize).
bisbisbisbis “jixvi”.
bisbisbisbis ´́́́zizizizi “arCeva” (lit. biS´ize).
bbbb----iiiitzitzitzitzi (tox.), bbbb----itJiitJiitJiitJi (Wad.)
“gagzavna” (lit. b-itize).
167
bitrabitrabitrabitra----bbbb “swori”, “marTali”
(lit. bitara-b).
biRzibiRzibiRzibiRzi (tox.), biRJibiRJibiRJibiRJi
(Wad.)“Camokideba’
(lit. biRize).
bicbicbicbic ´́́́aTziaTziaTziaTzi (tox.), bicbicbicbic ´́́́aTJiaTJiaTJiaTJi (Wad.)
“gasuqeba” (lit. bic´alÀize).
biSbiSbiSbiS ´́́́uguuguuguugu //biSbiSbiSbiS ´́́́uuuu (tox.), bisbisbisbis ´́́́uguuguuguugu
//bisbisbisbis ´́́́uuuu (Wad.) “metad, ufro”,
biS´ugu lÀ´ikab
“ufro kargi” (lit. biS´ungo).
biyzibiyzibiyzibiyzi (tox.), biyJibiyJibiyJibiyJi (Wad.)
“moparva” ze).
(lit. biyize).
buyvazibuyvazibuyvazibuyvazi (tox.), buyvaJibuyvaJibuyvaJibuyvaJi
biCzibiCzibiCzibiCzi (tox.), biCJibiCJibiCJibiCJi (Wad.) “gayidva”
(lit. biCize).
biWbiWbiWbiW ´́́́zizizizi (tox.), biwbiwbiwbiw ´́́́JiJiJiJi (Wad.)
“gageba” (lit. biW´ize).
bixbixbixbix ´́́́zizizizi (tox.), bixbixbixbix ´́́́JiJiJiJi (Wad.)
“dangreva”, nam. bixbixbixbix ´́́́aaaa (lit.
bix´ize).
bbbb----ixixixix ´́́́zizizizi “SeSineba” (lit. h´inyize).
bixbixbixbix½½½½inainainaina----bbbb “xvadi”, “mamri”.
bixbixbixbix½½½½inCiinCiinCiinCi “qmari” (lit. ros´).
bixbixbixbix½½½½inCiÁsinCiÁsinCiÁsinCiÁs ´́́́(u)x tvenZi (u)x tvenZi (u)x tvenZi (u)x tvenZi “gaTxoveba”
(lit. ros´as´de ine).
bixbixbixbix½½½½inCiÁsinCiÁsinCiÁsinCiÁs ´́́́(u)x toneWa Áa(u)x toneWa Áa(u)x toneWa Áa(u)x toneWa Áas s s s
“gasaTxovari gogo”.
bicbicbicbic ´́́́aTaaTaaTaaTa----bbbb “sqeli”.
bbbb----ihihihih ´́́́zizizizi “Zuleba, zizRi” (lit.
rixine).
bibibibi‡‡‡‡zizizizi (tox.), bibibibi‡‡‡‡JiJiJiJi (Wad.) “dnoba”
(lit. bi‡ine).
boToboToboToboTo “kibe” (lit. bolÀo).
boJziboJziboJziboJzi (tox.), boJJiboJJiboJJiboJJi (Wad.)
“dajereba”, “rwmen”; masd. boJiboJiboJiboJi
(lit. boJize).
boJziboJziboJziboJzi (tox.), boJJiboJJiboJJiboJJi (Wad.) “frena”
(lit. borJine).
boJiTiboJiTiboJiTiboJiTi “ndoba” (lit. boJilÀi).
bortbortbortbort¾¾¾¾iiii “sicxe” (lit. baÄari).
boszi boszi boszi boszi (tox.), boSJiboSJiboSJiboSJi // boSSiboSSiboSSiboSSi
(Wad.) “aReba”, “yidva” (lit.
bosize).
bbbb----oRzioRzioRzioRzi (tox.), bbbb----oRJioRJioRJioRJi (Wad.)
“brZaneba”, nam. boRri, masd. boRi
(lit. buÁurize).
bowbowbowbow ´́́́iiii “saqoneli”.
bowbowbowbow¾¾¾¾uljouljouljouljo“cxvari”(lit.
ÄiÁalÀ´aJo).
boxboxboxbox ´́́́ “fexi”, mr. boxboxboxbox´́́́bilbilbilbil.
168
bbbb----oxoxoxox ´́́́zizizizi (tox.), bbbb----oxoxoxox ´́́́JiJiJiJi (Wad.)
“gaxareba” (lit. b-ox´ize).
boxboxboxbox ´́́́il kowil kowil kowil kow ´́́́ “koWi”.
boÃJiboÃJiboÃJiboÃJi “Txra” (lit. buÃize).
bukunbukunbukunbukun “kuTxe” (lit. bokon).
busenbusenbusenbusen “bude”, “bunagi”.
buyvazibuyvazibuyvazibuyvazi (tox.), buyvaJi buyvaJi buyvaJi buyvaJi (Wad.)
“gaxmoba,gaSroba”,masd. buyvaÁ
(lit. bayvaze).
buyvarabbuyvarabbuyvarabbuyvarab “xmeli, mSrali” (lit.
bayvarab).
bbbb----uyziuyziuyziuyzi “damarxva”, “Cafvla” (lit.
b-uyize).
buyul unTibuyul unTibuyul unTibuyul unTi “malaria,cieb-
cxeleba” (lit. bayul unTi).
buWzbuWzbuWzbuWziiii (tox.), buWJibuWJibuWJibuWJi (Wad)“Wknoba”
(lit. beWaze).
buhunbuhunbuhunbuhun “beWi”.
buÃuÃbuÃuÃbuÃuÃbuÃuà “halvis erT-erTi saxeoba”
(lit.baÃuÃ).
bubabubabubabuba “deda”, erg. bubadbubadbubadbubad, naT.
bubalbubalbubalbubal; Sdr. babababababababa.
buTabuTabuTabuTa “Sveli” (lit. baÄnas).
buTonbuTonbuTonbuTon “Rori”.
bulbulbulbulbulbulbulbul “bulbuli”.
burtingiliSburtingiliSburtingiliSburtingiliS ´́́́ “cera TiTi”.
buruxburuxburuxburux½½½½ “gveli”.
bbbb----usususus ´́́́zizizizi (tox.), bbbb----usususus ´́́́JiJiJiJi (Wad.)
“dabruneba” (lit. b-us´ine).
gggg
gamaW gamaW gamaW gamaW “qva”.
ganJganJganJganJ “eSvi” (lit. goJo).
garwgarwgarwgarw ´́́́ “WriWina”.
geTu geTu geTu geTu “kata” (lit. qeTo).
genigenigenigeni “msxali”.
geniÄeCgeniÄeCgeniÄeCgeniÄeC “xili” (lit. fiÃ).
gveSagveSagveSagveSa----bbbb “cudi” (lit. qveSa-b).
gigugigugigugigu “guguli” (lit. gagu).
giTilmaRagiTilmaRagiTilmaRagiTilmaRa “laqaSi”.
giTilxgiTilxgiTilxgiTilx ´́́́erererer “katabalaxa”
(lit. qaTix´er).
giliSgiliSgiliSgiliS ´́́́ “TiTi” (lit. qiliS´).
gozgozgozgoz “krazana, kela”.
gongvaragongvaragongvaragongvara “Tavis qala” (lit.
gvangvara).
169
goJogoJogoJogoJo “niskarti” (lit. gozo).
gorsgorsgorsgors ´́́́uuuu “fanjara” (lit. gordo).
goCorgoCorgoCorgoCor “qoCori” (lit. Ralaqo).
gogogogohabhabhabhab “tkbili” (lit. hu‡inab).
guburguburguburgubur “kiseri” (lit. gabur).
gumusgumusgumusgumus ´́́́ “kameCi” (Wad.), naT.
gims´il.
gumuSgumuSgumuSgumuS ´́́́ “kameCi” (tox.), naT.
gimS´il.
gurginabgurginabgurginabgurginab “mrgvali”.
gerdemgerdemgerdemgerdem “fuRuro” (lit. gvadar).
gurhgurhgurhgurh ´́́́JiJiJiJi “Secodeba, Sebraleba”
(lit. gurh´ize).
guruguruguruguru “ara” (lit. guro).
gurugugurugugurugugurugu “garda”, mun gurugu dir
soÄaÁCi Te‡u “Sens garda me
aravin myavs” (lit. guroni).
guCuliguCuliguCuliguCuli “kitri” (lit. oxcer)
dddd
da da da da “is” (I kl.) (lit. dov), Sdr.
dabdabdabdab, de.de.de.de.
dab dab dab dab “is” (II kl.) (lit. dob), Sdr.
da, de.da, de.da, de.da, de.
dabdabdabdab “RrZili”, mr.r. dabaldabaldabaldabal.
dadadada----bbbb----aaaa “iq” (lit. do-b-a).
dandidandidandidandi “pirdapir”, “pirispir”,
“winaaRmdeg” (lit. dande).
dandidandidandidandi “qvisli’ (lit. dandiÁav).
dahaJodahaJodahaJodahaJo “cota” (lit. daha-b).
daÄahzidaÄahzidaÄahzidaÄahzi (tox.), daÄahJidaÄahJidaÄahJidaÄahJi (Wad.)
“gaqceva” (lit. l¶uTize).
de de de de “is” (II kl.) (lit. doÁ), Sdr.
da, dab. da, dab. da, dab. da, dab.
dede dede dede dede “mama”, erg. deded deded deded deded (lit.
emen).
dedelvacdedelvacdedelvacdedelvac ´́́́ “biZa mamis mxridan”,
“mamis Zma” (lit. imÄal); Sdr.
delvacdelvacdelvacdelvac ´́́́.
delvacdelvacdelvacdelvac ´́́́ “biZa mamis mxridan”,
mamis Zma” (lit. imÄal); ix.
dedelvacdedelvacdedelvacdedelvac ´́́́.
dedelÁacdedelÁacdedelÁacdedelÁac ´́́́ “mamida”, ix. delÁacdelÁacdelÁacdelÁac ´́́́.
delÁacdelÁacdelÁacdelÁac ´́́́ “mamida”, ix. dedelÁacdedelÁacdedelÁacdedelÁac ´́́́.
deÄendeÄendeÄendeÄen “vaci”.
dirdirdirdir “Cemi”.
dundundundun “me”, erg. dildildildil¶¶¶¶....
dur dur dur dur “Seni”.
170
dursdursdursdurs (tox.), durSdurSdurSdurS (Wad.) “siZe”
(lit. durc).
duruduruduruduru “wamali” (lit. daru).
eeee
enwit(a), enwit(a), enwit(a), enwit(a), ix. anwita.anwita.anwita.anwita.
eRel eRel eRel eRel “qusli”.
eya(da)eya(da)eya(da)eya(da) “dRes” (lit. Jaya).
eyTzieyTzieyTzieyTzi “wyurvili”, masd. eyTi
(lit. yeC).
exelcexelcexelcexelc ´́́́(a)x(a)x(a)x(a)x “zeze”.
exelcexelcexelcexelc ´́́́(a)x W(a)x W(a)x W(a)x W ´́́́elZielZielZielZi
(tox.),exelcexelcexelcexelc ´́́́(a)x w(a)x w(a)x w(a)x w ´́́́eljieljieljielji (Wad.)
“zeze dgoma” (lit.
b-aÃun W´eze).
ehinehinehinehin “wels, wleuls” (lit.
isana).
vvvv
vazivazivazivazi (tox.), vaJiÁabvaJiÁabvaJiÁabvaJiÁab (Wad.) “vazi”
(lit. Rabu).
varan(i)varan(i)varan(i)varan(i) “aqlemi”.
vasvasvasvas (tox.), vaSvaSvaSvaS (Wad.) “biWi,
vaJiSvili”.
vacvacvacvac ´́́́ “Zma”.
vvvv----aÄun WaÄun WaÄun WaÄun W ´́́́elZielZielZielZi (tox.), vvvv----aÄun aÄun aÄun aÄun
wwww ´́́́eljieljieljielji (Wad.) “dajdoma”, “jdoma”
(I kl.) (lit. Äodove W´eze); Sdr.
ÁÁÁÁ----aÄun WaÄun WaÄun WaÄun W ´́́́elZi, ÁelZi, ÁelZi, ÁelZi, Á----aÄun waÄun waÄun waÄun w ´́́́elji.elji.elji.elji.
vexvexvexvex½½½½ “mwyemsi”.
vvvv----orWamiorWamiorWamiorWami (I kl.) “gamarjoba,
dila mSvidobisa!” Sdr. ÁÁÁÁ----
orWamiorWamiorWamiorWami,rrrr----orWamiorWamiorWamiorWami
zzzz
zaz zaz zaz zaz “ekali” (tox.), Sdr. JaJ.JaJ.JaJ.JaJ.
zahzahzahzah ´́́́maTcmaTcmaTcmaTc ´́́́a a a a (tox.), JahJahJahJah ´́́́maTcmaTcmaTcmaTc ´́́́a a a a (Wad.)
“Zlivs”, “gaWirvebiT” (lit.
zah´maTgo).
zahzahzahzah ´́́́ru ru ru ru “Sxami”.
zahzahzahzah ´́́́ruÁab buruxruÁab buruxruÁab buruxruÁab burux½½½½ “gvelgesla”.
zobzobzobzob “ca” (tox.), Sdr. JobJobJobJob.
zodozodozodozodo “caze” (tox.) (lit. zodo-
b, zodi-Ã), Sdr. JodoJodoJodoJodo.
zorzorzorzor “muSti” (lit. zar).
TTTT
Tabgu Tabgu Tabgu Tabgu “sami”.
TabÄin TabÄin TabÄin TabÄin “samyura” (lit. lÀabÄin).
TaziTaziTaziTazi “codna”, masd. TaÁ (lit.
lÀaze).
TamahTamahTamahTamah ´́́́abababab “rbili”.
TamahTamahTamahTamah ´́́́TiTiTiTi “sirbile”.
171
TarTarTarTar “nakaduli” (lit. lÀar).
TaraÄTaraÄTaraÄTaraÄ “dablobi adgili”, “vake”
(lit. lÀaraÄ).
TaraÄTi TaraÄTi TaraÄTi TaraÄTi “veli”, “dablobi” (lit.
avlaÃ).
TaWuguTaWuguTaWuguTaWugu “ucabedad, uneburad”,
dis´ heb TaWugu x½a “me es
uneburad momivida (lit.
lÀaWogo).
TaÄilTaÄilTaÄilTaÄil “weliwadi” (lit. lÀaÄel).
TeziTeziTeziTezi “dadeba” (lit. lÀeze).
TelkaCTelkaCTelkaCTelkaC “mercxali” (lit.
milÀirSo).
TenTenTenTen “fiwali” (lit. lÀen).
TeTeTeTe‡‡‡‡uuuu “ar aris” (meSveli zmna)
(lit. heWo).
TviTviTviTvi “furTxi”.
TilihTilihTilihTilih ´́́́ “bedniereba” (lit.
Talih´).
TihiTihiTihiTihi “kvici”, mr. Tahal (lit.
TaÁ).
TufankTufankTufankTufank “Tofi” (lit. Tumank).
TuxumTuxumTuxumTuxum “naTesaoba, gvari”.
iiii
indori indori indori indori “indauri” (lit. gurgur).
isisisis (tox.), iSiSiSiS (Wad.) “CrCili”
(lit. ic).
iSiSiSiS “saqme”.
iWguiWguiWguiWgu “cxra” (lit. iWgo).
ixviixviixviixvi “ixvi”.
ixixixix ´́́́ “gazafxuli”.
ixixixix ´́́́daldaldaldal “gazafxulze”.
iiii‡‡‡‡us us us us (tox.), iiii‡‡‡‡uS uS uS uS (Wad.)
“baRlinjo”
(lit. JinJra).
ÁÁÁÁ
ÁaÁaÁaÁa – Sorisdebuli, romelic
gamoiyeneba daZaxebis dros
pasuxis gasacemad: vo Äali! – Áa!
“hei, ali!” – “ho!” igive
Sorisdebuls iyeneben maSin,
roca naTqvams ver gaigeben
(“ra?”).
ÁaniÁaniÁaniÁani “Tu” (nawilaki), vasiS´
huvuri Áani ÁasiS´? “biWi daibada
Tu gogo?” (lit. Áagi).
ÁasÁasÁasÁas (tox.), ÁaSÁaSÁaSÁaS (Wad.) “gogo”,
“qaliSvili”.
ÁacÁacÁacÁac ´́́́ “da”.
172
ÁÁÁÁ----aÄun WaÄun WaÄun WaÄun W ´́́́elZielZielZielZi (tox.), ÁÁÁÁ----aÄun aÄun aÄun aÄun
wwww ´́́́eljieljieljielji (Wad.) “dajdoma”, “jdoma”
(II kl.) (lit. ÄodoÁ W´eze); Sdr.
vvvv----aÄun WaÄun WaÄun WaÄun W ´́́́elZi, velZi, velZi, velZi, v----aÄun waÄun waÄun waÄun w ´́́́elji.elji.elji.elji.
ÁiÁiÁiÁi----bbbb----gu gu gu gu “TviTon” (lit. Ji-b-go).
Áibib Áibib Áibib Áibib “yoveli” (lit. S´ibab).
Áibib yoÁalÁibib yoÁalÁibib yoÁalÁibib yoÁalÀ´À´À´À´ “yoveldRe” (lit.
yoÁilgo).
ÁinelÁinelÁinelÁinel “Tavisi” (lit. Jindir).
ÁitÁitÁitÁit¾¾¾¾aÁ aÁ aÁ aÁ “dedamTili’, “sidedri”
(lit. Áat¾ad).
ÁÁÁÁ----orWami orWami orWami orWami (II kl.) “gamarjoba!”
Sdr. vSdr. vSdr. vSdr. v----orWami, rorWami, rorWami, rorWami, r----orWami.orWami.orWami.orWami.
kkkk
kalkalkalkal “piri”.
kalbeckalbeckalbeckalbec ´́́́eJi eJi eJi eJi “kocna” (Wad.) (lit.
ubaC habize), Sdr. kuku tkuku tkuku tkuku t¾¾¾¾eziezieziezi.
kanlkanlkanlkanlÀ´À´À´À´alalalal “tyupebi”
(lit.kiharural).
kaSJikaSJikaSJikaSJi “xtoma” (lit. kanwize).
ketmahketmahketmahketmah ´́́́oooo “wvivi, kanWi”.
keCenZikeCenZikeCenZikeCenZi (tox.), keCenjikeCenjikeCenjikeCenji (Wad.)
“daviwyeba” (lit. koCene).
kvarkvarkvarkvar “saWiroeba”.
kvezikvezikvezikvezi (tox.), kveJikveJikveJikveJi (Wad.)
“SeZleba” (lit. kveze).
kvetkvetkvetkvet “tuCi, bage”.
kvintikvintikvintikvinti “nerwyvi” (lit. h´awu).
kigukigukigukigu “ori” (lit. kigo).
kitankitankitankitan “skivri” (lit. Ramas´).
kobokzikobokzikobokzikobokzi (tox.), kobokJikobokJikobokJikobokJi (Wad.)
“qneva” (lit. x½vadize).
kolonikolonikolonikoloni “mozveri”
(lit. basi).
kowkowkowkow ´́́́ “koWi”.
kudakudakudakuda----bbbb “didi” (lit. kudi-Á-ab).
kudakudakudakudab yob yob yob yo “dResaswauli” (lit.
baÁram).
kudab Äunkkudab Äunkkudab Äunkkudab Äunk ´́́́ “virTxa”.
kuku tkuku tkuku tkuku t¾¾¾¾ezi ezi ezi ezi “kocna” (tox.) (lit.
ubaC habize), Sdr. kalbeckalbeckalbeckalbec ´́́́eJieJieJieJi.
kulkulkulkul “gasaRebi”.
kutzikutzikutzikutzi (tox.), kutJikutJikutJikutJi (Wad.)
“gagdeba”, “garekva”; Sdr. kuwi,kuwi,kuwi,kuwi,
kuWikuWikuWikuWi.
kutkutJikutkutJikutkutJikutkutJi “kakuni” (lit.kutize).
kutulakutulakutulakutula “Tirkmeli”
(lit.urhis´ala).
173
kuwikuwikuwikuwi (tox.), kuWikuWikuWikuWi (Wad.) “gagdeba”,
“garekva”.
kkkk ´́́́
kkkk ´́́́araaraaraara “koRo”.
kkkk ´́́́vazivazivazivazi (tox.), kkkk ´́́́vaJivaJivaJivaJi (Wad.) “parsva”
(lit. k´vaze).
kkkk ´́́́vivivivi “boli”, “kvamli” (lit. k´uÁ).
llll
lagalagalagalaga “sxeulis nawili, organo”.
laCenlaCenlaCenlaCen “Sevardeni”.
laylaylaylaylaylaylaylay “wero”.
lahzilahzilahzilahzi (tox.), lahJilahJilahJilahJi (Wad.)“cqera,
yureba”, nam. lahrilahrilahrilahri,masd. lahilahilahilahi
(lit. b-alahize).
lahu Wlahu Wlahu Wlahu W ´́́́elZielZielZielZi (tox.), lahu wlahu wlahu wlahu w ´́́́eljieljieljielji
(Wad.) “lodini”, “cda” (lit. b-
alahun W´eze).
lahlahlahlah ´́́́ “naxSiri”.
leyaleyaleyaleya “koWli” (lit. reya-b).
“gamarjveba”(lit. berhine
bbbb----ehziehziehziehzi (tox.), bbbb----ehJiehJiehJiehJi (Wad.)
llllÀ´À´À´À´
llllÀ´À´À´À´a a a a “aq” (I kl.), vac´ lÀ´a vugu
“Zma aq aris” (lit. hani-v); Sdr.
llllÀ´À´À´À´e, le, le, le, lÀ´À´À´À´ab.ab.ab.ab.
llllÀ´À´À´À´ab ab ab ab “aq” (III kl.), Cu lÀ´ab bugu
“cxeni aq aris” (lit. hani-b);
Sdr. llllÀ´À´À´À´a, la, la, la, lÀ´À´À´À´e.e.e.e.
llllÀ´À´À´À´ale ale ale ale “ai, ager” (I da III kl.),
lÀ´ale muh´amad “ai, muhamadi!”
lÀ´ale Cu “ai, cxeni!” (lit.
hale); Sdr. llllÀ´À´À´À´ele.ele.ele.ele.
llllÀ´À´À´À´ax ax ax ax “aqeT” (lit. hanive).
llllÀ´À´À´À´e e e e “aq” (II kl.), Áac´ lÀ´e Áugu
“da aq aris” (lit. hani-Á); Sdr.
llllÀ´À´À´À´a, la, la, la, lÀ´À´À´À´ab.ab.ab.ab.
llllÀ´À´À´À´ele ele ele ele “ai, ager” (II kl.), lÀ´ele
dir Áac´ “ai, Cemi da!” (lit.
hale); Sdr. llllÀ´À´À´À´ele.ele.ele.ele.
llllÀ´À´À´À´ikaikaikaika----bbbb “kargi”.
llllÀ´À´À´À´imimimim “wyali” (lit. lÀ´in).
llll¶¶¶¶
llll¶¶¶¶arararar “rqa”.
llll¶¶¶¶vazi vazi vazi vazi “dagva” (lit. l¶ux½ize).
llll¶¶¶¶uyziuyziuyziuyzi (tox.), llll¶¶¶¶uyJiuyJiuyJiuyJi (Wad.)
“daWra” (lit. l¶uyize).
llll¶¶¶¶uhziuhziuhziuhzi (tox.), llll¶¶¶¶uhJiuhJiuhJiuhJi (Wad.)
“Sesvla” (lit. l¶uhine).
174
mmmm
maduhanmaduhanmaduhanmaduhan “mezobeli”, mr.
maduhanTi maduhanTi maduhanTi maduhanTi (lit. madohal, mr.
madohalzabi).
maTmaTmaTmaT “frCxili”, “brWyali” (lit.
malÀ).
malaÁqmalaÁqmalaÁqmalaÁq “angelozi”.
maÁmunmaÁmunmaÁmunmaÁmun “maimuni” (lit. maÁmalaÃ).
matmatmatmat¾¾¾¾iiii “sizmari” (lit. mat¾u).
maRmaRmaRmaR “kudi” (lit. raW´).
mawmawmawmaw´ “ena”.
mawmawmawmaw ´́́́ “tyuili”, “Wori”.
maWabmaWabmaWabmaWab “yviTeli” (lit. Äobilab).
maW(a)hmaW(a)hmaW(a)hmaW(a)h ´́́́onoonoonoono “kvercxis guli”.
maWiltehmaWiltehmaWiltehmaWilteh “krazana (bot.)”.
maWmaWmaWmaW ´́́́ “menji”, “barZayi”.
maWmaWmaWmaW ´́́́alalalal “barZayi”, “barkali”.
maxmaxmaxmax ´́́́ “rkina”.
maharTe maharTe maharTe maharTe ”qorwineba”.
mahmahmahmah ´́́́ “suni”.
mahmahmahmah ´́́́uuuu “fexi”.
mahmahmahmah ´́́́SarabSarabSarabSarab “myrali” (lit.
mah´carab).
maÃamaÃamaÃamaÃa “ukan”.
maÃamaÃamaÃamaÃa “Semdeg, mere” (lit. xadu-b).
maÄumaÄumaÄumaÄu “cremli”.
megeJmegeJmegeJmegeJ “wveri”.
meTermeTermeTermeTer “xval”.
meTxmeTxmeTxmeTx ´́́́ara Ciara Ciara Ciara Ci “mTvrali” (lit.
mex´Tarav Ci).
mermermermermermermermer “mamali futkari”.
mesedmesedmesedmesed (tox.), meSedmeSedmeSedmeSed (Wad.) “oqro”
(lit. mesed).
meyameyameyameya “celqi”.
meyabmeyabmeyabmeyab “marcxena” (lit. qveÄab).
meyabmeyabmeyabmeyab “mcdari”, “araswori”.
meysmeysmeysmeys ´́́́aaaa “marcxniv” (lit. qveÄs´a).
mexmexmexmex ´́́́ “dro”.
mexTizimexTizimexTizimexTizi (tox.), mexTiJi (Wad.)
“daTroba” (lit. mexTize).
mexTinmexTinmexTinmexTin “simTvrale”.
meÄermeÄermeÄermeÄer “mTa”.
minZiminZiminZiminZi (tox.), minjiminjiminjiminji (Wad.) “Tqma”
(lit. abize).
175
mitmitmitmit¾¾¾¾gugugugu “rva” (lit. mit¾go).
miWmiWmiWmiW ´́́́ “WinWari”.
mixmixmixmix½½½½ “muxa” (lit. miq´).
mixmixmixmix½½½½iiii “mtredi” (lit. miq´i).
miÃmiÃmiÃmià ‘ulvaSi”.
mowmowmowmow ´́́́ “mTvare”, “Tve”.
munmunmunmun “Sen”, erg. duldulduldul¶.¶.¶.¶.
muJmuJmuJmuJ “Tqven” (lit. nuJ).
muJermuJermuJermuJer “Tqveni” (lit. nuJer).
muRmuRmuRmuR “zurgi”.
muRalraà muRalraà muRalraà muRalraà “CrdiloeTi”(lit.
sever).
muRalhodmuRalhodmuRalhodmuRalhod “xerxemali”.
muyoymuyoymuyoymuyoy “kakabi” (lit. moyoy).
muy(u)luymuy(u)luymuy(u)luymuy(u)luy “xorxi”.
muylmuylmuylmuyluyul beteruyul beteruyul beteruyul beter “xvanCi, xorxis
maRlobi (anat.)”.
mucermucermucermucer “qviSa” (lit. sali).
muCerumuCerumuCerumuCeru “Zira (bot.)”.
muhmuhmuhmuh ´́́́eheheheh ´́́́rurururu “lokokina”.
nnnn
nananana “futkari”.
naqunaqunaqunaqu “muxli”.
nawnawnawnaw ´́́́ “tili”.
nahnahnahnah ´́́́qvawqvawqvawqvaw ´́́́ “kalia”.
niknikniknik “fiWvi” (lit. nak´iRvet).
nilnilnilnil¶¶¶¶ “Cven” (inkl.).
nilnilnilnil¶¶¶¶erererer “Cveni” (inkl.).
niJniJniJniJ “Cven” (eqskl.).
niJerniJerniJerniJer “Cveni” (eqskl.).
niCniCniCniC “sircxvili”.
nihnihnihnih ´́́́inWainWainWainWa----bbbb “patara”.
nodonodonodonodo “Subli”.
noTokiWnoTokiWnoTokiWnoTokiW “nikapi” (lit. nilÀu).
notonotonotonoto “askili” (lit. Äinti).
nusnusnusnus (tox.), nuS nuS nuS nuS (Wad.) “dana”.
nusnusnusnus (tox.), nuS nuS nuS nuS (Wad.) “dana” (lit.
nus).
nusgunusgunusgunusgu (tox.), nuSgunuSgunuSgunuSgu (Wad.) “asi”
(lit. nusgo).
nuwnuwnuwnuw ´́́́aaaa “ezo” (lit. azbar), “kari”.
176
nuhnuhnuhnuh ´́́́ “gza” (lit. nux).
nuhnuhnuhnuh ´́́́bitzibitzibitzibitzi (tox.), nuhnuhnuhnuh ´́́́bitJibitJibitJibitJi (Wad.)
“gacileba” (lit. tobitize).
oooo
os os os os (tox.), oS oS oS oS (Wad.) “xari”.
oshoshoshosh ´́́́utututut (tox.), oShoShoShoSh ´́́́utututut “xoWi”.
oRobÃaToRobÃaToRobÃaToRobÃaT “xelisguli”.
oÃoÃoÃoà “qeri” (lit. furWina).
pppp
poWka poWka poWka poWka “kasri” (lit. Cerma).
JJJJ
Javab Javab Javab Javab “pasuxi”.
JaJ JaJ JaJ JaJ “ekali” (Wad.) (lit. zaz).
JanuJanuJanuJanu // Jan(u)xJan(u)xJan(u)xJan(u)x “Sig”, “SigniT”
(lit. Jani-b).
JahJahJahJah ´́́́daTidaTidaTidaTi “mtroba” (lit.
Jah´dallÀi).
JaÄifaJaÄifaJaÄifaJaÄifa----bbbb “susti”, “uZluri” (lit.
zaÄifa-b).
JegiJegiJegiJegi “kidev”.
JoJoJoJo “nivTi, sagani”.
JobJobJobJob “ca” (Wad.) (lit. zob).
JoboJiJoboJiJoboJiJoboJi “yefa” (lit. h´afize).
JodoJodoJodoJodo “caze” (Wad.) (lit. zodo-b,
zodi-Ã), Sdr. zodo.
rrrr
raTalCebay raTalCebay raTalCebay raTalCebay “cqimura” (zool.).
raTilraTilraTilraTil “qoneba” (lit. raTel).
rakrakrakrak “guli”.
rasrasrasras ´́́́dakdakdakdak // rasrasrasras ´́́́dakTidakTidakTidakTi “Crdili”
(lit. raÄad).
ratratratrat¾¾¾¾ “miwa”.
ratratratrat¾¾¾¾CuÃCuÃCuÃCuà bakbakbakbak “weli”.
raRraRraRraR “omi”.
rayara mexrayara mexrayara mexrayara mex ´́́́
“SimSiloba”,“SimSilis dro”.
rayirayirayirayi “SimSili”.
raxraxraxrax½½½½ “rZe”.
raÃraÃraÃraà “mxare”.
raÃuraÃuraÃuraÃu “nacari”.
raÄalraÄalraÄalraÄal “napiri”.
raÄiraÄiraÄiraÄi “sityva”.
reTzireTzireTzireTzi “gacineba” (lit. relÀize).
reTireTireTireTi “sicili” (lit. relÀi).
177
rekezirekezirekezirekezi “cecxlis wakideba” (lit.
rekine).
relrelrelrelÀ´À´À´À´enZienZienZienZi (tox.), relrelrelrelÀ´À´À´À´enjienjienjienji (Wad.)
“msgavseba” (lit. relÀ´ine).
retelJiretelJiretelJiretelJi “Cacma” (Wad.) (lit.
retine), Sdr. ta retenzita retenzita retenzita retenzi.
reyelreyelreyelreyel “mSvidoba”, “zavi”.
reyeljireyeljireyeljireyelji “daxuWva” (lit.
yanS´ize).
rexrexrexrex ´́́́zizizizi (tox.), rexrexrexrex ´́́́JiJiJiJi (Wad.)
“gadagdeba” (lit. rex´ize).
rexrexrexrex½½½½edededed “naxiri”.
rikrikrikrik ´́́́andandandand “Sors” (lit. rik´ada).
rixrixrixrix ´́́́inininin “SiSi” (lit. h´inyi).
riririri‡‡‡‡iiii “zafxuli”.
riÄziriÄziriÄziriÄzi (tox.), riÄJiriÄJiriÄJiriÄJi (Wad.) “smena”
(lit. raÄize).
rolrolrolrol¶¶¶¶ “xorbali”.
rotrotrotrot¾¾¾¾iiii “siyvaruli”.
rotrotrotrot¾¾¾¾obobobob “frTa”, mr. rotrotrotrot¾¾¾¾obalobalobalobal
(lit. qvart¾i, mr. qurt¾bi).
royroyroyroy “saxli”.
roxroxroxrox ´́́́i i i i “sixaruli”.
rohJirohJirohJirohJi “gaTeneba” (Wad.) (lit.
rohine); Sdr. ÃahÃahÃahÃah ´́́́Ti bazeTi bazeTi bazeTi baze.
rohonrohonrohonrohon “Wriloba” (lit. ruhun).
rohoturohoturohoturohotu “dila” (lit. radal).
rrrr----orWamiorWamiorWamiorWami “gamarjobaT!” (mr.);
Sdr.
vvvv----orWamiorWamiorWamiorWami, ÁÁÁÁ----orWamiorWamiorWamiorWami.
rosurosurosurosu (tox.), roSuroSuroSuroSu (Wad.)
“sofeli” (lit. rosu).
rotrotrotrot¾¾¾¾i xi xi xi x½½½½eljieljieljielji “Seyvareba” (lit.
rot¾i q´eze).
rocrocrocroc ´́́́ “vulva”.
rohirohirohirohi “sicive” (lit. qvaC).
roxroxroxrox½½½½ “tye”.
ruzruzruzruz “bu”.
ruyiruyiruyiruyi “Sin, saxlSi”.
ruCruCruCruC ´́́́abababab (tox.), rucrucrucruc ´́́́abababab (Wad.)
“coli” (lit. lÀ´adi).
ruhunTziruhunTziruhunTziruhunTzi (tox.), ruhunCiruhunCiruhunCiruhunCi (Wad.)
“miCveva” (lit. ruhunlÀize).
ruhruhruhruh ´́́́ “suli”.
ruhruhruhruh ´́́́ihihihih ´́́́inWinWinWinW ´́́́ “SaSvi”.
ruhruhruhruh ´́́́WagoTiWagoTiWagoTiWagoTi “suldgmuli” (lit.
ruh´WagolÀi).
178
ssss
sadaà sadaà sadaà sadaà “erTad” (tox.) (lit.
cadaÃ), Sdr. SadaÃ.SadaÃ.SadaÃ.SadaÃ.
samsamsamsam “pitna” (lit. saÄan).
saraÃansaraÃansaraÃansaraÃan “saRamos” (lit.
relÀeda).
sassassassas “xma” (tox.) (lit. harat¾),
Sdr. SaSSaSSaSSaS.
saRTisaRTisaRTisaRTi “janmrTeloba” (lit.
saRlÀi).
sengisengisengisengi “Semdeg, mere” (tox.) (lit.
cingi); Sdr. SengiSengiSengiSengi.
serserserser “mela” (tox.), Sdr. SerSerSerSer.
seRaTseRaTseRaTseRaT “saCuqari” (lit. saÁRaT).
sesesese‡‡‡‡edededed “zeg” (lit. seze).
ssss ´́́́veruveruveruveru “garSemo”, “irgvliv”
(lit. s´verun // s´veruÃ).
ssss ´́́́vintvintvintvint¾¾¾¾JiJiJiJi “stvena” (Wad.) (lit.
heSdeze); Sdr. SSSS ´́́́ventventventvent¾¾¾¾eziezieziezi.
sisisisi “daTvi” (tox.) (lit. ci); Sdr.
SiSiSiSi.
sibisibisibisibi (tox.), SibiSibiSibiSibi (Wad.) “kbili”,
mr.r. sabalsabalsabalsabal (lit. ca, mr. cabi).
simindsimindsimindsimind “simindi” (lit.
w´oros´arol¶).
skamskamskamskam “skami”.
sosososo “erTi” (tox.) (lit. co), Sdr.
SoSoSoSo.
sogisogisogisogi “sxva”, mr. sogilsogilsogilsogil (tox.)
(lit. cogi); Sdr. SogiSogiSogiSogi.
soguJusoguJusoguJusoguJu “martoxela”.
so mexso mexso mexso mex ´́́́ “erTxel” (lit. cin).
sonsonsonson “guSin” (tox.); Sdr. SonSonSonSon.
sonsonsonson “weliwadi” (tox.), Sdr. SonSonSonSon.
sonosonosonosono “broweuli”.
sordosordosordosordo (tox.), SordoSordoSordoSordo (Wad.)
“Rame” (lit. sordo).
soroZisoroZisoroZisoroZi (tox.) “kankali”,
“caxcaxi” (lit. sorodize), Sdr.
SorojiSorojiSorojiSoroji.
sohsohsohsoh ´́́́oooo “marto”, “mxolod” (tox.)
(lit. coh´ogo), Sdr. SoguSoguSoguSogu----SoSoSoSo.
soÄaÁ baà soÄaÁ baà soÄaÁ baà soÄaÁ baà “sadme, sadRac”,
uaryofiT zmnasTan – “arsad”
(lit. qi-b-nigi).
soÄaÁJo soÄaÁJo soÄaÁJo soÄaÁJo // soÄagiJo soÄagiJo soÄagiJo soÄagiJo “rame,
raRaca” (igulisxmeba nivTi,
sagani); “araferi” (uaryofiT
zmnasTan), lÀ´ab soÄaÁJo Te‡u “aq
araferia”; Sdr. soÄaÁCisoÄaÁCisoÄaÁCisoÄaÁCi,
soÄaÁÄadamsoÄaÁÄadamsoÄaÁÄadamsoÄaÁÄadam.
soÄaÁCisoÄaÁCisoÄaÁCisoÄaÁCi “vinme, viRac”
(igulisxmeba mamakaci), “aravin”
(uaryofiT zmnasTan): lÀ´a
179
soÄaÁCi Te‡u “aq aravin aris”;
Sdr. soÄaÁÄadam, soÄaÁJo.soÄaÁÄadam, soÄaÁJo.soÄaÁÄadam, soÄaÁJo.soÄaÁÄadam, soÄaÁJo.
soÄaÁÄadamsoÄaÁÄadamsoÄaÁÄadamsoÄaÁÄadam “vinme, viRac”
(igulisxmeba qali); Sdr. soÄaÁCi, soÄaÁCi, soÄaÁCi, soÄaÁCi,
soÄaÁJo.soÄaÁJo.soÄaÁJo.soÄaÁJo.
sukumsukumsukumsukum “saponi”.
sutsutsutsut ´́́́u u u u “ciyvi”, “kverna”.
ssss ´́́́
ssss ´́́́at at at at “kvali” (Wad.) (lit. lÀak),
Sdr. SSSS ´́́́at.at.at.at.
ssss ´́́́varabvarabvarabvarab (tox.) “mwife” (lit.
barS´arab), Sdr. SSSS ´́́́varabvarabvarabvarab.
ssss ´́́́veljiveljiveljivelji (Wad.) “mosvla”, nam. ssss ´́́́vavavava
(lit. S´veze “mosvla”,“moRweva”),
tox. SSSS ´́́́velZivelZivelZivelZi.
ssss ´́́́ibibibib “ra” (Wad.) (lit. S´ib).
ssss ´́́́iminiminiminimin “risTvis” (lit. S´ibize).
ssss ´́́́uuuu “vin” (Wad.) (lit. S´iv); Sdr.
SSSS ´́́́uuuu.
ssss ´́́́uguuguuguugu “xuTi” (Wad.) (lit. S´ugo).
ssss ´́́́ulahinulahinulahinulahin “Robe” (lit. Cali).
ssss ´́́́uniuniuniuni “ratom” (lit. S´aÁ).
ssss ´́́́untJiuntJiuntJiuntJi “ynosva” (lit. s´untize),
Sdr. xxxx½½½½umziumziumziumzi, xxxx½½½½umJiumJiumJiumJi.
ssss ´́́́usususus ´́́́ “nagavi”.
tttt
ta ta ta ta “zed” (lit. tad).
ta bta bta bta b----oÃzi oÃzi oÃzi oÃzi (tox.), ta bta bta bta b----oÃJioÃJioÃJioÃJi (Wad.)
“adgoma” (lit. b-aÃine).
tadahabtadahabtadahabtadahab “msubuqi”.
taÁistaÁistaÁistaÁis ´́́́aaaa “gaisad”.
talakuWtalakuWtalakuWtalakuW “pepela” (lit. kalkuW).
talayveytalayveytalayveytalayvey “ku”.
tamahtamahtamahtamah ´́́́ “foToli” (lit. tamax).
tanktanktanktank “xali”, “laqa”.
tebtebtebteb “riyis qva”.
telextelextelextelex ´́́́ “wamwami”.
tenWtenWtenWtenW “naSieri, bartyi” (mr.
tanWaltanWaltanWaltanWal) (lit. tinW, mr.r. tanWi).
terenaterenaterenaterena----bbbb “Txeli”.
tehtehtehteh “yvavili”.
tehtehtehteh ´́́́ “qeci”.
tvenZitvenZitvenZitvenZi (tox.), tvenjitvenjitvenjitvenji (Wad.)
“wasvla”, nam. tvatvatvatva (lit. ine).
tinatinatinatina----bbbb “patara”, “umcrosi” (lit.
hitina-b).
180
tingiliStingiliStingiliStingiliS ´́́́ “neki”.
tihtihtihtih ´́́́inWainWainWainWa----bbbb “patara”.
tokabtokabtokabtokab “meti”.
tomtomtomtom “tyavi” (lit. ton).
tomuwtomuwtomuwtomuw ´́́́ “Txemi” (lit. tonow´).
tortortortor “TavTavi”.
tottottottot “buzi” (lit. tut).
toctoctoctoc ´́́́ebesebesebesebes ´́́́eeee----bbbb “pirveli”.
tubazitubazitubazitubazi (tox.), tubaJitubaJitubaJitubaJi (Wad.)
“Sesruleba”, “aRsruleba”,
“damTavreba”, “gaTaveba” (lit.
tubaze).
tuktuktuktuk ´́́́enenenen “nemsi” (lit. rok´en).
tultultultul “RviZli”.
tulbittulbittulbittulbit¾¾¾¾ra vacra vacra vacra vac ´́́́ “RviZli Zma”.
tuRurtuRurtuRurtuRur “qudi” (lit. taRur).
tttt¾¾¾¾
ta retenzita retenzita retenzita retenzi “Cacma” (tox.) (lit.
retine); Sdr. retelJiretelJiretelJiretelJi.
tttt¾¾¾¾apziapziapziapzi (tox.), tttt¾¾¾¾apJiapJiapJiapJi (Wad.)
“dartyma”, “cema”; nam. t¾apri,
masd. t¾api (lit. t¾abize).
tttt¾¾¾¾eziezieziezi (tox.), tttt¾¾¾¾eJieJieJieJi (Wad.) “micema”
(lit. t¾eze).
tttt¾¾¾¾erererer “feri”.
tttt¾¾¾¾ereabereabereabereab “msuqani” (lit. t¾ariÁab).
tttt¾¾¾¾erzierzierzierzi(tox.), tttt¾¾¾¾erJierJierJierJi (Wad.)
“damalva’, nam. tttt¾¾¾¾ertvaertvaertvaertva (lit. b-
axCize).
tttt¾¾¾¾eCeCeCeC ‘xvliki”.
tttt¾¾¾¾ibilibilibilibil “Ziri”, “fesvi”.
tttt¾¾¾¾in in in in “zamTari” (lit. xasel).
tttt¾¾¾¾indalindalindalindal “zamTarSi” (lit.
xasalo).
tttt¾¾¾¾iwiiwiiwiiwi (tox.), tttt¾¾¾¾iWiiWiiWiiWi (Wad.)
“daZineba”, “Zili” (lit. t¾iJize).
tttt¾¾¾¾oooo “xidi”.
tttt¾¾¾¾orogiliSorogiliSorogiliSorogiliS ´́́́ “SuaTiTi”.
tttt¾¾¾¾orooroorooro “SuaSi”, “Soris” (lit.
hort¾o-b).
tttt¾¾¾¾oÄaboÄaboÄaboÄab “mware”.
tttt¾¾¾¾uJuJuJuJ “krazana, kela”.
tttt¾¾¾¾uruuruuruuru “klde”.
tttt¾¾¾¾uruosuruosuruosuruos “morieli”.
181
uuuu
unTi unTi unTi unTi “avadmyofoba, seni,
tkivili”.
unÄguunÄguunÄguunÄgu // unyguunyguunyguunygu “oTxi” (lit.
unyo).
urhimes urhimes urhimes urhimes “Signeuli”.
utututut¾¾¾¾ “SarSan” (lit. Rort¾is¾a).
utututut¾¾¾¾aÁaÁaÁaÁ “simamri” (lit. vat¾ad).
ffff
fatu fatu fatu fatu “Cqara”, “male” (lit.
x´ex´go).
feheÁab feheÁab feheÁab feheÁab “iafi” (lit. uCuzab).
fikbi fikbi fikbi fikbi “Rili”, mr. fikbalfikbalfikbalfikbal
(lit. bek).
fil fil fil fil “koJri”, “bebera” (lit.
fint¾).
firifirifirifiri “mexi”.
fiÃfiÃfiÃfià “xili”.
fihaTzifihaTzifihaTzifihaTzi (tox.), fihaTJifihaTJifihaTJifihaTJi (Wad.)
“gaadvileba”, “Semsubuqeba” (lit.
bihalÀize).
fihaÁab fihaÁab fihaÁab fihaÁab “advili, ioli” (lit.
bihaÁab).
fuzifuzifuzifuzi “berva” (lit. fuÁze).
qqqq
qanqanqanqan “rogor” (lit. qin).
qanaqanaqanaqana----bbbb “rogori” (lit. qinab).
qinaqinaqinaqina----bbbb “romeli” (III kl.), Sdr.
qinaqinaqinaqina.
qanTziqanTziqanTziqanTzi “naTeba” (lit. gvanRize).
qanTiqanTiqanTiqanTi “Suqi”, “sinaTle” (lit.
qanlÀi).
qaÄanqaÄanqaÄanqaÄan // qaÄanjuqaÄanjuqaÄanjuqaÄanju “ramdeni” (lit.
qiÄan).
qerenqerenqerenqeren “mkerdi”.
qefqefqefqef “lxini”, “qeifi” (lit.
suh´maT).
qeWqeWqeWqeW “simRera”, “leqsi”.
qvatziqvatziqvatziqvatzi (tox.), qvatJiqvatJiqvatJiqvatJi (Wad.)
“dagvianeba” (lit. qvatize).
qvenZiqvenZiqvenZiqvenZi (tox.), qvenjiqvenjiqvenjiqvenji (Wad.) “SeWma”
(lit. qvine).
qvenjoqvenjoqvenjoqvenjo “saWmeli” (lit. qven).
qverqverqverqver “xeli”.
qviqviqviqvi “verZi”.
qidaqidaqidaqida // qideqideqideqide “rodis” (lit. qida).
qiduguqiduguqiduguqidugu “yovelTvis”, uaryofiT
zmnasTan – “arasodes” (lit.
qidago).
qinaqinaqinaqina “romeli” (I da II kl.) (lit.
I kl. qina-v, II kl. qina-Á), Sdr.
qinqinqinqinaaaa----bbbb.
182
qiniqiniqiniqini “akvani”.
qinuguqinuguqinuguqinugu “yvelaferi” (lit.
qinabgo).
qinulguqinulguqinulguqinulgu “yvela”, erg. qinuzguqinuzguqinuzguqinuzgu
(lit. qinalgo).
qiyaqiyaqiyaqiya “sad” (lit. qi-b).
qixqixqixqix “saiT” (lit. qi-b-e).
qudariqudariqudariqudari “doqi”, “koka” (lit.
gulgun).
qumeq hubuÁqumeq hubuÁqumeq hubuÁqumeq hubuÁ “daxmarebis gaweva”
(lit. qumaq habize).
qunaziqunaziqunaziqunazi “Wama”, masd. qunaÁqunaÁqunaÁqunaÁ (lit.
qvanaze).
qunTaqunTaqunTaqunTa “perangi“ (lit. gurde).
qunTaqunTaqunTaqunTa “kaba” (lit. retel).
quniloyoquniloyoquniloyoquniloyo “kuWi” (lit. qvaniruy).
quran raÃquran raÃquran raÃquran raà “marjvena mxare”,
“marjvniv (lit. qvarans´a).
quranabquranabquranabquranab “marjvena” (lit.
qvaranab).
qurWuqurWuqurWuqurWu “naxvreti”, “xvreli” (lit.
qarat).
RRRR
Ra Ra Ra Ra “igi” (I kl.), Sdr. ReReReRe, RabRabRabRab.
RabRabRabRab “igi” (III kl.), Sdr. RaRaRaRa, Re.Re.Re.Re.
Raba Raba Raba Raba “soko” (lit. Äurdah´an).
Ral Ral Ral Ral “nawnavi”.
Ralbaw Ralbaw Ralbaw Ralbaw (tox), RalbaW RalbaW RalbaW RalbaW (Wad.)
“lomi”.
RanyziRanyziRanyziRanyzi (tox.), RanyJiRanyJiRanyJiRanyJi (Wad.)
“daxrCoba” (lit. Ranyize).
ReReReRe “igi” (II kl.), Sdr. RaRaRaRa, RabRabRabRab.
ReduReduReduRedu “yvavi” (lit. Redo).
RvetRvetRvetRvet “xe”.
RvinoRvinoRvinoRvino “Rvino” (lit. CaRir).
RoduÃRoduÃRoduÃRoduà “axlos” (lit. ÄagardaÃ).
RotoRruRotoRruRotoRruRotoRru “kodala”.
RotRotRotRot¾ ¾ ¾ ¾ “qveS” (lit. RortRortRortRort¾¾¾¾).
RotRotRotRot¾¾¾¾boxboxboxbox ´́́́ “terfi”.
RunSaRunSaRunSaRunSa “kefa”.
RuRadiRuRadiRuRadiRuRadi // RuReRuReRuReRuRe “quxili” (lit.
RuRadi).
yyyy
yadaqo yadaqo yadaqo yadaqo “beRura”.
yadbecyadbecyadbecyadbec ´́́́ “Ramura” (lit.
yox½olÀalkaC), Sdr. yoxyoxyoxyox½½½½oTelkaCoTelkaCoTelkaCoTelkaC.
yadinyadinyadinyadin “dRisiT” (lit. yad).
yaTulraÃyaTulraÃyaTulraÃyaTulraà “samxreTi” (lit.
yibla, Áug).
yamziyamziyamziyamzi (tox.), yamJiyamJiyamJiyamJi (Wad.) “kbena”
(lit. h´anWize).
183
yamiSyamiSyamiSyamiS “lerwami”.
yaralyaralyaralyaral “kvartali”, “ubani” (lit.
aval).
yarRanyarRanyarRanyarRan “garmoni”.
yasyasyasyas ´́́́aqvenaqvenaqvenaqven “vaxSami” (lit.
yas´iqven).
yaRziyaRziyaRziyaRzi (tox.), yaRJiyaRJiyaRJiyaRJi (Wad.) “wva”,
nam. yaRriyaRriyaRriyaRri (lit. buh´ize).
yaCaxyaCaxyaCaxyaCax “yaCaRi” (lit. ÃaCaR).
yayaCo tehyayaCo tehyayaCo tehyayaCo teh “yayaCo”.
yaWaziyaWaziyaWaziyaWazi “momzadeba” (lit. yaWaze).
miÃmiÃmiÃmià ‘ulvaSi”.
yebedyebedyebedyebed “mWedeli”.
yedyedyedyed “kedeli”.
yeziyeziyeziyezi (tox.), yeJiyeJiyeJiyeJi (Wad.)
damarcxeba” (lit. yeze).
yelZiyelZiyelZiyelZi (tox.), yeljiyeljiyeljiyelji (Wad.) “sma”,
“daleva”; nam, yayayaya (lit. heyeze).
yenTziyenTziyenTziyenTzi (tox.), yenTJiyenTJiyenTJiyenTJi (Wad.)
“mSobiaroba” (lit. yinlÀize).
yeteRziyeteRziyeteRziyeteRzi “Cqmeta”, nam. yeteRriyeteRriyeteRriyeteRri.
yvaridabyvaridabyvaridabyvaridab “viwro”.
yexyexyexyex½½½½ “tyavi”.
yvatyvatyvatyvat “xeoba” (lit. k´al).
yveyyveyyveyyvey “bayayi”.
yiliyiliyiliyili “Tungi” (lit. Äeret).
yihyihyihyih ´́́́zzzziiii (tox.), yihyihyihyih ´́́́JiJiJiJi (Wad.)
“waCxubeba vinmesTan”
(lit. barS´ize).
yoyoyoyo “dRe”.
yoguyoguyoguyogu “oci” (lit. yogo).
yoloZiyoloZiyoloZiyoloZi “loToba” (tox.) (lit.
heyoldize).
yoryotenWyoryotenWyoryotenWyoryotenW “Tavkombala”.
yoxyoxyoxyox½½½½oTelkaCoTelkaCoTelkaCoTelkaC “Ramura” (lit.
yox½olÀalkaC), Sdr. yadbecyadbecyadbecyadbec´.´.´.´.
yuraÄarabyuraÄarabyuraÄarabyuraÄarab “saWiro” (lit.
yvariÄarab).
yurulyurulyurulyurul “qvrivi”.
yuryalayuryalayuryalayuryala “tani” (lit. yaryala).
yutixyutixyutixyutix “gareT” (lit. yvati-b).
yuyayuyayuyayuya----bbbb “mokle”,“dabali”(lit.
yoya-b).
yuwiyuwiyuwiyuwi (tox.), yuWiyuWiyuWiyuWi (Wad.) “Wra”
(lit. yotize”).
SSSS
Sadaà Sadaà Sadaà Sadaà “erTad” (Wad.) (lit.
cadaÃ); Sdr. sadaÃ.sadaÃ.sadaÃ.sadaÃ.
SakalSakalSakalSakal “myesebi”.
184
SarvalSarvalSarvalSarval “Sarvali” (lit. taJu).
SaSSaSSaSSaS “xma” (lit. harat¾), Sdr. sassassassas.
SengiSengiSengiSengi “mere, Semdeg” (Wad.) (lit.
cingi); Sdr. sengisengisengisengi.
SerSerSerSer “mela” (Wad.) (lit. cer),
Sdr.
serserserser.
SiSiSiSi “daTvi” (Wad.) (lit. ci); Sdr.
sisisisi.
SogiSogiSogiSogi “sxva’ (Wad.) (lit. cogi),
Sdr. sogisogisogisogi.
SoguSoguSoguSogu----SoSoSoSo “marto”, “mxolod”
(Wad.) (lit. coh´o); Sdr. sohsohsohsoh ´́́́oooo.
Son Son Son Son “guSin” (Wad.); Sdr. sonsonsonson.
SonSonSonSon “weliwadi” (Wad.), Sdr. sonsonsonson.
Sonigi JoSonigi JoSonigi JoSonigi Jo “rame” (lit. S´ibnigi).
SonoSonoSonoSono “broweuli” (Wad.) (lit.
sono).
SorojiSorojiSorojiSoroji (Wad.) “kankali”,
“caxcaxi” (lit. sorodize), Sdr.
sorojisorojisorojisoroji.
SuruyaSuruyaSuruyaSuruya----bbbb “maxinji”, “uSno” (Wad.)
(lit. suruya-b); Sdr. ÄeleWaÄeleWaÄeleWaÄeleWa----bbbb.
SSSS ´́́́
SSSS ´́́́at at at at “kvali” (Wad.) (lit. lÀak),
Sdr.
ssss ´́́́atatatat.
SSSS ´́́́varabvarabvarabvarab “mwife” (tox.), (lit.
barS´arab); Sdr.Sdr. ssss ´́́́varabvarabvarabvarab.
SSSS ´́́́velZivelZivelZivelZi “mosvla” (tox.), nam. SSSS ´́́́vavavava
(lit. S´veze “mosvla, moRweva”),
Sdr. ssss ´́́́veljiveljiveljivelji.
SSSS ´́́́velZivelZivelZivelZi “damwifeba” (tox.) (lit.
barS´ize), Sdr. ssss ´́́́veljiveljiveljivelji.
SSSS ´́́́ventventventvent¾¾¾¾ezi ezi ezi ezi “stvena” (tox.) (lit.
heSdeze), Sdr. ssss ´́́́vintvintvintvint¾¾¾¾JiJiJiJi.
SSSS ´́́́ibibibib “ra” (tox.) (lit. S´ib), Sdr.
ssss ´́́́ibibibib.
SSSS ´́́́uuuu “vin” (tox.) (lit. S´iv), Sdr.
ssss ´́́́uuuu.
SSSS ´́́́uguuguuguugu “xuTi” (tox.) (lit. S´ugo),
Sdr. ssss ´́́́uguuguuguugu.
SSSS ´́́́ulaTziulaTziulaTziulaTzi (tox.), ssss ´́́́ulaTJiulaTJiulaTJiulaTJi (Wad.)
“gamagreba” (lit. S´ulalÀize).
SSSS ´́́́uleab uleab uleab uleab (tox.), ssss ´́́́uleab uleab uleab uleab (Wad.)
“magari” (lit. S´uliÁab).
185
CCCC
CanCanCanCan “nadiri”, “iremi”.
CanaRCanaRCanaRCanaR “yba”.
CanaÃanCanaÃanCanaÃanCanaÃan “monadire”.
Cara TeCara TeCara TeCara Te‡‡‡‡ebebebeb “aucilebeli”.
CayarCayarCayarCayar “tura”.
CedCedCedCed “puri”.
CexCexCexCex ´́́́ “tani, sxeuli”.
CexCexCexCex½½½½ “muceli”.
CiCiCiCi “kaci”, mr. CilCilCilCil.
CibiCziCibiCziCibiCziCibiCzi “rweva”.
CirqinaCirqinaCirqinaCirqina----bbbb “WuWyiani” (lit.
Coroqa-b).
CirqinTiCirqinTiCirqinTiCirqinTi “WuWyi”, “sibinZure”
(lit. CoroqlÀi).
CuCuCuCu “cxeni”.
CuduniCuduniCuduniCuduni “gvimra”.
CurdahCurdahCurdahCurdah ´́́́JiJiJiJi “curva” (lit.
lÀ´edeze).
CurziCurziCurziCurzi (tox.), CurJi CurJi CurJi CurJi (Wad.)
“dabana”, “recxva”, “banaoba”
(lit. Curize).
CuyurCuyurCuyurCuyur “yeli” (lit. Seyer).
CarReduCarReduCarReduCarRedu “kaWkaWi” (lit.
CarRedo).
CCCC ´́́́
CCCC ´́́́oborTi oborTi oborTi oborTi “kunTebi”.
CCCC ´́́́uÄauÄauÄauÄa (tox.) “Tevzi”, Sdr. cccc ´́́́uÄauÄauÄauÄa.
CCCC ´́́́uÄadul youÄadul youÄadul youÄadul yo (tox.) “oTxSabaTi”
(lit. arbaÄ yo), Sdr. cccc ´́́́uÄadul uÄadul uÄadul uÄadul
yoyoyoyo
cccc
ciciriciciriciciriciciri “cicari”.
cccc ´́́́
cccc ´́́́eseseses ´́́́ax ax ax ax “win” (Wad.) (lit. c´e-b-e),
Sdr. cccc ´́́́vexvexvexvex.
cccc ´́́́vex vex vex vex “win” (tox.) (lit. c´e-b-e),
Sdr. cccc ´́́́eseseses ´́́́axaxaxax.
cccc ´́́́vexvexvexvex½½½½ol ol ol ol “adre” (lit. c´ebeq´un).
cccc ´́́́im im im im “naRveli”, “brazi” (lit.
c´in).
cccc ´́́́ihihihih ´́́́irairairaira----bbbb “cbieri, eSmaki,
gaiZvera” (lit. sih´ira-b).
cccc ´́́́uÄauÄauÄauÄa “Tevzi” (Wad.), Sdr. CCCC ´́́́uÄauÄauÄauÄa.
186
cccc ´́́́uÄadul yo uÄadul yo uÄadul yo uÄadul yo (Wad.) ”oTxSabaTi”
(lit. arbaÄ yo), Sdr. CCCC ´́́́uÄadul uÄadul uÄadul uÄadul
yo.yo.yo.yo.
wwww
wa wa wa wa “cecxli” (tox.), Sdr. Wa.Wa.Wa.Wa.
way way way way “Zalian” (tox.), Sdr. Way.Way.Way.Way.
wedeÄwedeÄwedeÄwedeÄ “cicinaTela” (tox.) (lit.
relÀedaqunW), Sdr. WaqanWaqanWaqanWaqan.
weziweziweziwezi “avseba” (lit. weze).
winuwinuwinuwinu “Wipi”.
wiÁawiÁawiÁawiÁa----bbbb (tox.) “axali”; Sdr. WiÁaWiÁaWiÁaWiÁa----bbbb.
wiÁ bahwiÁ bahwiÁ bahwiÁ bah ´́́́araÁaraÁaraÁaraÁ “patarZali”(lit.
bah´araÁ).
wodorcwodorcwodorcwodorc ´́́́aaaa “frTxilad”.
wulwulwulwul “SeSa” (tox.), Sdr. Wul.
wumiziwumiziwumiziwumizi “dacva” (lit. wunize).
wurbelawurbelawurbelawurbela “wurbela” (lit.
gurenJ).
wwww ´́́́
wwww ´́́́ad ad ad ad “wvima”.
wwww ´́́́alZi alZi alZi alZi (tox.), wwww ´́́́alji alji alji alji (Wad.)
“kiTxva”, “swavla” (lit.
w´alize).
wwww ´́́́amamamam “marili” (lit. w´an).
wwww ´́́́arararar “saxeli”.
wwww ´́́́ar Tear Tear Tear Te‡‡‡‡eb giliSeb giliSeb giliSeb giliS ´́́́ “araTiTi”.
wwww ´́́́ahahahah ´́́́ilab ilab ilab ilab “mwvane” (lit.
ÄurC´inab).
wwww ´́́́ahahahah ´́́́ilTi ilTi ilTi ilTi “mwvanili” (lÀi).
wwww ´́́́eeee “Txa”, mr. wwww ´́́́iniiniiniini.
wwww ´́́́ekabekabekabekab “mJave”.
wwww ´́́́ekJiekJiekJiekJi “lokva” (Wad.) (lit.
W´ikize), Sdr. WWWW ´́́́ekziekziekziekzi.
wwww ´́́́ekxekxekxekx ´́́́erererer “mJauna” (lit. w´eku).
wwww ´́́́eljieljieljielji “dgoma” (Wad.), nam. wwww ´́́́aaaa
(lit. W´eze); Sdr. WWWW ´́́́elZielZielZielZi.
wwww ´́́́enqerenqerenqerenqer “meWeWi”.
wwww ´́́́vavavava “varskvlavi”.
wwww ´́́́vivivivi- “Zu, dedali” (lit. w´u).
wwww ´́́́ibilibilibilibil “yurZeni”.
wwww ´́́́ihihihih ´́́́ilabilabilabilab “lurji” (lit.
Ãah´ilab).
wwww ´́́́uziuziuziuzi (tox.), wwww ´́́́uJiuJiuJiuJi (Wad.) “wurva”
(lit. w´uze).
wwww ´́́́umumumum “arwivi” (lit. w´un).
wwww ´́́́unwunwunwunw ´́́́iiii “WianWvela” (lit.
w´unw´ra).
187
wwww ´́́́uhunuhunuhunuhun “qurdi”, mr. w´uhunul
(lit. w´ohor).
WWWW
Wa Wa Wa Wa “cecxli” (Wad.) (lit. wa).
WaguWaguWaguWagu “cocxali” (lit. WagoÁab).
Wamzi Wamzi Wamzi Wamzi (tox.), WamJi WamJi WamJi WamJi (Wad.) “ReWva”
(lit. Wamize).
Waqan Waqan Waqan Waqan “cicinaTela” (Wad.) (lit.
relÀedaqunW), Sdr. wedeÄwedeÄwedeÄwedeÄ.
WahWahWahWah ´́́́aaaa----b b b b “maRali” (lit. borxaTa-b).
WahWahWahWah ´́́́al al al al (Wad.) “wiTela” (lit.
alanJ),
Sdr. WotoyalWotoyalWotoyalWotoyal.
WahWahWahWah ´́́́aJuaJuaJuaJu “setyva” (lit. goro).
WahWahWahWah´Ti ´Ti ´Ti ´Ti “simaRle” (lit. borxalÀi).
WamdalalWamdalalWamdalalWamdalal “yba”.
Wamzul ratWamzul ratWamzul ratWamzul rat¾¾¾¾aaaa “Rawvis Zvali”.
WayWayWayWay “Zalian” (Wad.) (lit. way).
WeÄeraWeÄeraWeÄeraWeÄera----bbbb “Savi”.
WvaziWvaziWvaziWvazi “mokvla” (lit. Wvaze).
WiÁaWiÁaWiÁaWiÁa----bbbb “axali” (Wad.); Sdr. wiÁawiÁawiÁawiÁa----bbbb.
WorbutWorbutWorbutWorbut “cisartyela” (lit.
nuralÀul kamuri).
WorolaWorolaWorolaWorola “mwyeri”.
WotoyalWotoyalWotoyalWotoyal (tox.) “wiTela” (lit.
alanJ), Sdr. WahWahWahWah ´́́́alalalal.
WulWulWulWul “SeSa” (Wad.) (lit. wul).
WuhWuhWuhWuh ´́́́rararara----bbbb “lamazi” (lit. bercina-
b).
WuhWuhWuhWuh ´́́́iiii “silamaze”.
WWWW ´́́́
WWWW ´́́́ekzi ekzi ekzi ekzi “lokva” (tox.) (lit.
W´ikize), Sdr. wwww ´́́́ekJiekJiekJiekJi.
WWWW ´́́́ekinab giliSekinab giliSekinab giliSekinab giliS ´́́́ “saloki TiTi”.
WWWW ´́́́elZi elZi elZi elZi “dgoma’ (tox.), nam. WWWW ´́́́aaaa
(lit. W´eze); Sdr. wwww ´́́́eljieljieljielji.
WWWW ´́́́etetetet “rwyili”.
xxxx
xabar xabar xabar xabar “ambavi, cnoba”.
xadabak xadabak xadabak xadabak “qveviTa mxare, qveda
adgili” (lit. ax´alÀi).
xadaxxadaxxadaxxadax “dabla”, “qveviT”.
xadax bxadax bxadax bxadax b----aÃziaÃziaÃziaÃzi “Casvla” (lit.
reStine).
188
xarCiRaxarCiRaxarCiRaxarCiRa “qori” (lit. ÃarCiRa).
xasilxasilxasilxasil (tox.), xaSilxaSilxaSilxaSil (Wad.)
Semodgoma” (lit. xasaliÃlÀi).
xasluxasluxasluxaslu “SemodgomiT” (lit.
xasaliÃe).
xenabxenabxenabxenab “Tbili”.
xvenexxvenexxvenexxvenex “sasa”.
xinabxinabxinabxinab “Tbili”.
xonoTzixonoTzixonoTzixonoTzi (tox.), xonoTJixonoTJixonoTJixonoTJi (Wad.)
“daRla” (lit. s´vaqaze).
xumelikxumelikxumelikxumelik “svia”.
xumuxxumuxxumuxxumux “cxviri” (lit. meÄer).
xumxil yvalalxumxil yvalalxumxil yvalalxumxil yvalal “nestoebi”.
xupalxupalxupalxupal “Worfli” (lit. tontro).
xxxx ´́́́
xxxx ´́́́alaTzialaTzialaTzialaTzi (tox.), xxxx´́́́alaTJialaTJialaTJialaTJi (Wad.)
“dagrZeleba” (lit. x´alalÀize).
xxxx ´́́́aJiaJiaJiaJi “varcxna” (lit. xaze).
xxxx ´́́́eleabeleabeleabeleab “grZeli” (lit.
x´alaTab).
xxxx ´́́́er er er er “balaxi”.
xxxx ´́́́er ÃvaÁer ÃvaÁer ÃvaÁer ÃvaÁ “Tibva” (lit. Ãvaze).
xxxx ´́́́ereaereaereaerea----bbbb “Zvirfasi” (lit. x´iriÁa-
b).
xxxx ´́́́utziutziutziutzi (tox.), xxxx ´́́́utJiutJiutJiutJi (Wad.)
“darCena”, nam. xxxx ´́́́utriutriutriutri, masd. xxxx ´́́́utiutiutiuti
(lit. x´utize).
xxxx½½½½
xxxx½½½½vadzi vadzi vadzi vadzi (tox.), xxxx½½½½vaji vaji vaji vaji (Wad.)
“siaruli” (lit. x½vadize).
xxxx½½½½vezi vezi vezi vezi (tox.), xxxx½½½½veJiveJiveJiveJi (Wad.)
“daWera”
(lit. q´veze).
xxxx½½½½vezi vezi vezi vezi (tox.), xxxx½½½½veJiveJiveJiveJi (Wad.) “Tesva”
(lit. x½aze).
xxxx½½½½ibilibilibilibil “gverdi”.
xxxx½½½½ixixixix½½½½zizizizi (tox.), xxxx½½½½ixixixix½½½½JiJiJiJi (Wad.)
“Senaxva”, “movla-patronoba”
(lit. x½ix½ize).
xxxx½½½½ulbuÄuWuulbuÄuWuulbuÄuWuulbuÄuWu “nekni”.
xxxx½½½½umziumziumziumzi (tox.), xxxx½½½½umJiumJiumJiumJi (Wad.)
“ynosva” (lit. s´untize).
hhhh
ha ha ha ha “es” (I kl.) (lit. ha-v); Sdr. he.he.he.he.
189
hakaji hakaji hakaji hakaji “mTqnareba” (lit.
hakadize).
halmaR halmaR halmaR halmaR “amxanagi”, mr. halmaRTi.halmaRTi.halmaRTi.halmaRTi.
hadin hadin hadin hadin “ase, amgvarad”.
hanhanhanhan “xorci”.
harin Áas harin Áas harin Áas harin Áas “sapatarZlo”,
“daniSnuli qali”.
harZiharZiharZiharZi (tox.), harjiharjiharjiharji (Wad.)
“Txovna” (lit. harize).
hahzihahzihahzihahzi “TamaSi” (lit. b-asandize).
hehehehe “es” (II kl.) (lit. haÁ); Sdr. hahahaha.
hebhebhebheb “eg” (III kl.).
hehehehe----bbbb----eseseses ´́́́iiii “laparaki” (lit.
kalÀaze).
hedinhedinhedinhedin “egre”.
hetarabhetarabhetarabhetarab “mrude”.
hve hve hve hve “ZaRli” (lit. hoÁ).
hiJehiJehiJehiJe “axla” (lit. hanJe).
himJihimJihimJihimJi “gaRimeba” (lit. himize).
hinShinShinShinS ´́́́iiii “Rimili”.
hiyzihiyzihiyzihiyzi (tox.), hiyJihiyJihiyJihiyJi (Wad.)
“SekiTxva” (lit. hiyize).
hobohobohobohobo “wisqvili”.
hobolhobolhobolhobol “stumari”.
hodalhodalhodalhodal “saxsrebi”.
hodorahodorahodorahodora----bbbb “carieli”.
holhomTiholhomTiholhomTiholhomTi “sigrile” (lit.
hohomi).
hotvenZihotvenZihotvenZihotvenZi (tox.), hotvenjihotvenjihotvenjihotvenji (Wad.)
“waReba” (lit. bosun ine).
howhowhowhow ´́́́u u u u “Tafli” (lit. how´o).
hubuzihubuzihubuzihubuzi (tox.), hubuJihubuJihubuJihubuJi (Wad.)
“keTeba” (lit. habize).
hubuzihubuzihubuzihubuzi “kerva” (lit. buyize).
hudulhudulhudulhudul “megobari”, mr. hudulTihudulTihudulTihudulTi.
hudulTihudulTihudulTihudulTi “megobroba” (lit.
hudullÀi).
hudumethudumethudumethudumet¾¾¾¾elelelel “idayvi”(lit.
Äunkrut¾).
hukelhukelhukelhukel “filtvi”, mr. huklal.huklal.huklal.huklal.
humhumhumhum “ablabuda”, “obobis qseli”.
humareCelhumareCelhumareCelhumareCel “oboba” (lit.nusireC).
humekalhumekalhumekalhumekal “saxe”.
humerhumerhumerhumer “saxe”.
hurihurihurihuri “qari”.
huwuhuwuhuwuhuwu “Cumad” (lit. b-uw´uh´un).
190
hhhh ´́́́
hhhh ´́́́al al al al “Zala, SeZleba, Rone”.
hhhh ´́́́alayab alayab alayab alayab “gamxdari”, “mWle”.
hhhh ´́́́alayTialayTialayTialayTi “sigamxdre”.
hhhh ´́́́amaamaamaama ‘viri”.
hhhh ´́́́aÁvan aÁvan aÁvan aÁvan “cxoveli”.
hhhh ´́́́aÁvanalaÁvanalaÁvanalaÁvanal “Zroxebi, msxvilfexa hhhh ´́́́afaraafaraafaraafara “matli, Wia”.
saqoneli (krebiTi mniSvnelobiT)
(lit. h´aÁvanal “cxovelebi”).
hhhh ´́́́alayTizialayTizialayTizialayTizi (tox.), hhhh ´́́́alayTiJialayTiJialayTiJialayTiJi
(Wad.) hhhh ´́́́elequelequelequelequ ‘mamali”.
“gaxdoma” (lit. azine).
hhhh ´́́́alwialwialwialwi (tox.), hhhh ´́́́alWialWialWialWi (Wad.)
“muSaoba” (lit. h´altize).
hhhh ´́́́amaamaamaama “viri”.
hhhh ´́́́amagagaamagagaamagagaamagaga “gvirila”.
hhhh ´́́́amilamilamilamilmaRamaRamaRamaRa “Svita” (bot.).
hhhh ´́́́anananan “yveli”.
hhhh ´́́́ankalankalankalankal “xinkali” (lit. x´ink, mr.
x´inkal).
hhhh ´́́́anWanWanWanW ´́́́il tenWil tenWil tenWil tenW ´́́́ “bartyi”.
hhhh ´́́́atalabatalabatalabatalab “ukanali”.
hhhh ´́́́afaraafaraafaraafara “matli, Wia”.
hhhh ´́́́aCaCaCaC ´́́́ (tox.), hhhh ´́́́acacacac ´́́́ (Wad.) “talaxi”
(lit. h´arS´).
hhhh ´́́́ebeTebeTebeTebeT “Sarvali”.
hhhh ´́́́ede ede ede ede “papa, babua” (lit. kudada).
hhhh ´́́́elequelequelequelequ ‘mamali” (lit. h´eleqo).
hhhh ´́́́encencencenc ´́́́abababab “neli” (lit. h´inc´ab).
hhhh ´́́́eraeraeraera----bbbb “beberi”.
hhhh ´́́́eraCieraCieraCieraCi “berikaci” (lit. xerav
Ci).
hhhh ´́́́erTierTierTierTi “sibere” (xerlÀi).
hhhh ´́́́erTizierTizierTizierTizi “dabereba”(xerlÀize).
hhhh ´́́́erierierieri “bebia” (lit. kodo).
hhhh ´́́́etelaletelaletelaletelalÀ´À´À´À´ul ratul ratul ratul rat¾¾¾¾aaaa “menji”.
hhhh ´́́́varavaravaravara----bbbb “mkvdari” (lit. xvarab).
hhhh ´́́́varaJovaraJovaraJovaraJo “leSi” (lit. balqan).
hhhh ´́́́varaCivaraCivaraCivaraCi “micvalebuli” (lit.
xvarav Ci).
hhhh ´́́́velziboRzivelziboRzivelziboRzivelziboRzi (tox.),
hhhh ´́́́velJiboRJivelJiboRJivelJiboRJivelJiboRJi (Wad.) “gafuWeba”
(lit. xvezabize); Sdr. hhhh ´́́́veJiveJiveJiveJi.
191
hhhh ´́́́velZivelZivelZivelZi (tox.), hhhh ´́́́veljiveljiveljivelji (Wad.)
“mokvdoma”, nam. hhhh ´́́́vavavava (lit. xveze).
hhhh ´́́́velvelvelvel “sikvdili” (lit. xvel).
hhhh ´́́́veJi veJi veJi veJi (Wad.) “gafuWeba” (lit.
xvezabize); Sdr. hhhh ´́́́velziboRzivelziboRzivelziboRzivelziboRzi,
hhhh ´́́́velJiboRJivelJiboRJivelJiboRJivelJiboRJi.
hhhh ´́́́inWinWinWinW ´́́́ (tox.), hhhh ´́́́inwinwinwinw ´́́́ (Wad.) “Citi”.
hhhh ´́́́obobobob “saflavi” (lit. xob).
hhhh ´́́́oltvaraboltvaraboltvaraboltvarab “dampali”.
hhhh ´́́́onoonoonoono “kvercxi” (lit. xono).
hhhh ´́́́orororor “tba”.
hhhh ´́́́ohohohoh ´́́́ // hhhh ´́́́uhuhuhuh ´́́́ “batkani” (lit. x´ux´).
hhhh ´́́́udurguudurguudurguudurgu “mzad” (lit. h´adur).
hhhh ´́́́udurTiziudurTiziudurTiziudurTizi “mzadeba” (lit.
h´udurlÀize).
hhhh ´́́́urururur “mtveri”.
hhhh ´́́́urururur “yana” (lit. xur).
hhhh ´́́́usususus ´́́́ “joxi” (lit. til).
hhhh ´́́́ut ut ut ut “Wia”.
ÃÃÃÃ
ÃaT ÃaT ÃaT ÃaT “TaTi” (lit. qvaW).
Ãal Ãal Ãal Ãal “kani”.
ÃamJiÃamJiÃamJiÃamJi “motaceba” (lit. Ãamize).
ÃaraÃÃaraÃÃaraÃÃaraà “buCqi”.
ÃaÃaÃaÃaÃaÃaÃaÃa----bbbb “xarbi” (lit. Ãantara-b).
ÃahÃahÃahÃah ´́́́ab ab ab ab “TeTri”.
ÃahÃahÃahÃah ´́́́Ti baziTi baziTi baziTi bazi (tox.) “gaTeneba”
(lit. rohine); Sdr. rohJirohJirohJirohJi.
ÃvaziÃvaziÃvaziÃvazi (tox.), ÃvaJiÃvaJiÃvaJiÃvaJi (Wad.) “wera”,
nam. ÃvaÃvaÃvaÃva (lit. Ãvaze).
ÃveljiÃveljiÃveljiÃvelji “dakvra” (lit. Ãveze).
ÃveqÃveqÃveqÃveq “Zera”.
Ãizan Ãizan Ãizan Ãizan (tox.), ÃiJanÃiJanÃiJanÃiJan (Wad.) “bavSvi”,
mr. ÃizanalÃizanalÃizanalÃizanal (tox.), ÃiJanalÃiJanalÃiJanalÃiJanal
(Wad.), TimalTimalTimalTimal (lit. lÀimer, mr.
lÀimal).
ÃizanÃizanÃizanÃizan----royroyroyroy “ojaxi” (lit. Ãizan).
ÃiliÃiliÃiliÃili “Txili”.
ÄÄÄÄ
ÄagarTi ÄagarTi ÄagarTi ÄagarTi “naTesaoba”,
“naTesavebi”.
192
Äadal Äadal Äadal Äadal “briyvi, suleli” (lit.
Äabdal).
ÄadalTi ÄadalTi ÄadalTi ÄadalTi “sisulele” (lit.
ÄabdallÀi).
ÄadamÄadamÄadamÄadam “adamiani” (lit. Äadan).
ÄadamÄadamÄadamÄadam “qali” (lit. W´uJu).
ÄadaÁÄadaÁÄadaÁÄadaÁ “amaod, tyuil-ubralod”
(lit. Äadada).
ÄadamahÄadamahÄadamahÄadamah ´́́́oooo “tvini” (lit.
Äadalnax).
ÄalaÄalaÄalaÄala “Waki”.
ÄaloÃanCiÄaloÃanCiÄaloÃanCiÄaloÃanCi // ÄuloÃanCiÄuloÃanCiÄuloÃanCiÄuloÃanCi
“ymawvili, jeeli” (lit.
ÄoloÃanCi).
Äanakil tenWÄanakil tenWÄanakil tenWÄanakil tenW “wiwila”.
ÄanakuÄanakuÄanakuÄanaku “qaTami”.
ÄankÄankÄankÄank “kurdReli”.
ÄanZiÄanZiÄanZiÄanZi (tox.), ÄanjiÄanjiÄanjiÄanji (Wad.)
“tirili” (lit. Äodize).
ÄarasÄarasÄarasÄaras (tox.), ÄaraSÄaraSÄaraSÄaraS (Wad.) “fuli”
(lit. Äarac).
ÄarSÄarSÄarSÄarS ´́́́ (tox.), ÄarsÄarsÄarsÄars ´́́́ (Wad.) “Toki” ÄunJruyÄunJruyÄunJruyÄunJruy “zRarbi”.
(lit. rux½en).
ÄatÄatÄatÄat “fqvili”.
ÄatiÁab ÄatiÁab ÄatiÁab ÄatiÁab “farTo” (lit. Äatidab).
ÄaqaÄaqaÄaqaÄaqa “Zroxa”, mr. hhhh ´́́́aÁvanal.aÁvanal.aÁvanal.aÁvanal.
ÄaWarÄaWarÄaWarÄaWar “dekeuli”.
ÄebÄebÄebÄeb “danaSauli”, “brali” (lit.
ÄaÁib).
ÄedinÄedinÄedinÄedin // ÄidinÄidinÄidinÄidin “msgavsad”, Äali
muh´amad Äedin quTaqa Te‡u “ali
muhamadisaviT (muhamadis
msgavsad) Ronieri ar aris” (lit.
Äadin).
ÄeleWaÄeleWaÄeleWaÄeleWa----bbbb “uSno”, “maxinji” (tox.)
(lit. suruya-b); Sdr. SuruyaSuruyaSuruyaSuruya----bbbb.
ÄemeraÄemeraÄemeraÄemera----bbbb // ÄemeraÄemeraÄemeraÄemera----llll “bevri”.
Äen tamzi “mosmena”, yuris gdeba”
(lit. Äin tamize).
ÄesÄesÄesÄes ´́́́ “niCabi”.
ÄetÄetÄetÄet “ofli”.
ÄexÄexÄexÄex½½½½iWiWiWiW “zRapari” (lit. marha).
ÄveziÄveziÄveziÄvezi “kmareba” (lit. Äeze).
ÄiÄiÄiÄi “cxvari” (krebiTi
mniSvnelobiT)
ÄinÄinÄinÄin “yuri”.
ÄinyaÄinyaÄinyaÄinya “yru” (lit. Äinya-v).
ÄinyTiziÄinyTiziÄinyTiziÄinyTizi “dayrueba” (lit.
ÄinylÀize).
ÄinCuÄinCuÄinCuÄinCu “loya” (lit. kart¾en).
ÄinWil ÄinWil ÄinWil ÄinWil “toti”, mr. ÄanWlal ÄanWlal ÄanWlal ÄanWlal
(lit. Äart¾el).
ÄisiÄisiÄisiÄisi (tox.), ÄiSiÄiSiÄiSiÄiSi (Wad.) “zvavi”
(lit. Äansi).
ÄisÄisÄisÄis ´́́́inainainaina----bbbb “wvrili”.
193
ÄiSdiÄiSdiÄiSdiÄiSdi “najaxi, culi” (lit.
ÄaSti).
ÄodÄodÄodÄod “boseli, gomuri” (lit.
bot¾).
ÄoduÃÄoduÃÄoduÃÄoduà “Soriaxlos”, “gverdiT”.
ÄorÄorÄorÄor “mdinare”.
ÄorwziÄorwziÄorwziÄorwzi (tox.), ÄorWJiÄorWJiÄorWJiÄorWJi (Wad.)
“gaZRoma” (lit. Äorwize).
Äumru hubuÁÄumru hubuÁÄumru hubuÁÄumru hubuÁ “cxovreba” (lit.
Äumru habize).
ÄunkÄunkÄunkÄunk ´́́́ “Tagvi”.
ÄunJruyÄunJruyÄunJruyÄunJruy “zRarbi”.
ÄuntuÄuntuÄuntuÄuntu “axlos, gverdiT”.
ÄuÄerdiziÄuÄerdiziÄuÄerdiziÄuÄerdizi (tox.), ÄuÄverjiÄuÄverjiÄuÄverjiÄuÄverji (Wad.)
“yvirili, Zaxili”, nam. ÄuÄerdriÄuÄerdriÄuÄerdriÄuÄerdri
(lit. ah´deze
194
lllliteraturaiteraturaiteraturaiteratura
aTaeviaTaeviaTaeviaTaevi, 1992, 1992, 1992, 1992 _ Б. М. Атаев, Русско-аварский разговорник, Санкт-Петербург, 1992.
aleqseevi, aTaevi, 1997 aleqseevi, aTaevi, 1997 aleqseevi, aTaevi, 1997 aleqseevi, aTaevi, 1997 – М.Е. Алексеев, Б.М. Атаев, Аварский язык, М., 1998.
ahmedovi, 1984 ahmedovi, 1984 ahmedovi, 1984 ahmedovi, 1984 – А.А. Ахмедов, Термины родства у томарских аварцев, Отраслевая
лексика дагестанских языков: Материалы и исследования, Махачкала, 1984.
dibirovidibirovidibirovidibirovi, 1993, 1993, 1993, 1993 – И.А. Дибиров, Склонение имен в южных диалектах аварского
языка, М., 1993 (АКД).
isaeviisaeviisaeviisaevi, 1, 1, 1, 1975975975975 – М.Г. Исаев, Особенности тлянадинского говора анцухского диалекта
аварского языка, М., 1975 (АКД).
isaisaisaisaevievievievi, 1977, 1977, 1977, 1977 – М.Г. Исаев, Азербайджанские заимствования в тлянадинском говоре
аварского языка, Материалы пятой региональной научной сессии по историко-
сравнительному изучению иберийско-кавказских языков, Орджоникидзе, 1977.
isaeviisaeviisaeviisaevi, 198, 198, 198, 1987 – М.Г. Исаев, Особенности склонения существительных и
местоимений анцухского диалекта аварского языка, Падежный состав и система склонения
в кавказских языках, Махачкала, 1987.
isaeviisaeviisaeviisaevi, 1989 , 1989 , 1989 , 1989 – М.Г. Исаев, Особенности функционирования классных показателей в
говорах анцухского диалекта аварского языка, Сб. категория грамматических классов в
иберийско-кавказских языках,Тб.,1989.
kibrikikibrikikibrikikibriki, , , , koZasovikoZasovikoZasovikoZasovi, 1988, 1988, 1988, 1988 – А.Е. Кибрик, С.В. Кодзасов, Сопоставительное изучение
дагестанских языков. Глагол, М., 1988.
kibrikikibrikikibrikikibriki, , , , koZasovikoZasovikoZasovikoZasovi, 1990, 1990, 1990, 1990 – А.Е. Кибрик, С.В. Кодзасов, Сопоставительное изучение
дагестанских языков. Имя. Фонетика, М., 1990.
komrikomrikomrikomri, , , , xalilovixalilovixalilovixalilovi, 2010, 2010, 2010, 2010 – Б. Комри, М. Халилов, Словарь языков и диалектов
народов Северного Кавказа, Лейпциг-Махачкала, 2010.
195
madievamadievamadievamadieva, 1981, 1981, 1981, 1981 – Г. Мадиева, Морфология аварского литературного языка, Махачкала,
1981.
malaevamalaevamalaevamalaeva, 2007, 2007, 2007, 2007 – З. М. Маллаева, Глагол аварского языка, Махачкала, 2007
miqailovimiqailovimiqailovimiqailovi, 1958, 1958, 1958, 1958 – Ш.И. Микаилов, Сравнительно-историческая фонетика аварских
диалектов, Махачкала, 1958.
miqailovimiqailovimiqailovimiqailovi, 195, 195, 195, 1959 – Ш.И. Микаилов, Очерки аварской диалектологии, М.-Л.,1959.
miqailovimiqailovimiqailovimiqailovi, 19, 19, 19, 1964 – Ш.И. Микаилов, Сравнительно-историческая морфология
аварских диалектов, махачкала, 1964.
saidovasaidovasaidovasaidova, 1985, 1985, 1985, 1985 _ П. А. Саидова, Терминология родства и свойства в аваро-андийских
языках, Сб., Проблемы отраслевой лексики дагестанских языков: Термины родства и
свойства, Махачкала, 1985.
saidovasaidovasaidovasaidova, 2008 , 2008 , 2008 , 2008 – П.М. Саидова, Диалектологический словарь аварского
языка,М.,2008.
uslariuslariuslariuslari, 1889, 1889, 1889, 1889 – П.К. Услар, Этнография Кавказа. Языкознание III. Аварский язык,
1889.
Ciqobava,1937Ciqobava,1937Ciqobava,1937Ciqobava,1937 – arn. Ciqobava, gramatikuli klasebis istoriisaTvis
xunZurSi, enimkis moambe, I, Tb., 1937.
Ciqobava,1937Ciqobava,1937Ciqobava,1937Ciqobava,1937 – arn. Ciqobava, infinitivis dialeqturi variaciebi
xunZurSi (avarulSi), enimkis moambe, I, Tb., 1937.
Ciqobava, 1Ciqobava, 1Ciqobava, 1Ciqobava, 1939939939939 – arn. Ciqobava, saangariSo moxseneba yvarlis raionSi
xunZuri enis anwuxur kiloze samuSaod mivlinebisa 27.IV – 6.V–1939
(xelnaweri).
Ciqobava, 1942Ciqobava, 1942Ciqobava, 1942Ciqobava, 1942 – arn. Ciqobava, nacvalsaxelTa bruneba xunZurSi, enimkis
moambe, t.XII, Tb., 1942.
Ciqobava, 1948Ciqobava, 1948Ciqobava, 1948Ciqobava, 1948 – arn. Ciqobava, ergativis warmoqmnis istoriisaTvis
xunZurSi, iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba, III, Tb., 1948.
196
Ciqobava, 1965Ciqobava, 1965Ciqobava, 1965Ciqobava, 1965 – arn. Ciqobava, iberiul-kavkasiur enaTa Seswavlis
istoria, Tb., 1965.
Ciqobava, cercvaZe, 1962Ciqobava, cercvaZe, 1962Ciqobava, cercvaZe, 1962Ciqobava, cercvaZe, 1962 – arn. Ciqobava, i.cercvaZe, xunZuri ena, Tb.,1962.
cercvaZe, 1948cercvaZe, 1948cercvaZe, 1948cercvaZe, 1948 – i. cercvaZe, xunZuri enis anwuxuri dialeqti. ZiriTadi
fonetikuri da morfologiuri Taviseburebani, iberiul-kavkasiuri
enaTmecniereba, III, Tb., 1948.
jafariZe, 1975jafariZe, 1975jafariZe, 1975jafariZe, 1975 – З.Н. Джапаридзе, О системе обозначения возраста домашних
животных в аварском языке, iberiul-kavkasiuri enaTmecnierebis weliwdeuli, II,
Tb., 1975.
hamzaTovihamzaTovihamzaTovihamzaTovi, 1970, 1970, 1970, 1970 _ Р. Х/амзатов, Т/аса рищарал асарал. Куч/дул, I том, Махачкала,
1970.
harunovaharunovaharunovaharunova, , , , 1985 – К.И. Гарунова, К вопросу о терминологии родства в некоторых
говорах южного наречия, Проблемы отраслевой лексики дагестанских языков: Термины
родства и свойства,Махачкала,1985.
harunovaharunovaharunovaharunova,,,, 1986 – К.И. Гарунова, Некоторые соматические названия в диалектах
аварского языка, Проблемы отраслевой лексики дагестанских языков: Соматические
термины, Махачкала, 1986.
harunovaharunovaharunovaharunova,,,, 1988 – К.И. Гарунова, К овцеводческой терминологии южного наречия
аварского языка, Отраслевая лексика дагестанских языков: Названия животных и птиц,
Махачкала, 1988.
harunovaharunovaharunovaharunova, 1989 – К.И. Гарунова, Названия некоторых деревьев, кустарников и их
плодов в южном наречии аварского языка, Проблемы отраслевой лексики дагестанских
языков: Названия деревьев, трав, кустарников, Махачкала, 1989.
harunovaharunovaharunovaharunova,,,, 1992 – К.И. Гарунова, К характеристике названий косточковых плодов
растений в некоторых диалектах аварского языка, Диалектологическое изучение
дагестанских языков, Махачкала, 1992.
197
harunovaharunovaharunovaharunova, , , , mahomedovimahomedovimahomedovimahomedovi, 1992 , 1992 , 1992 , 1992 – К.И. Гарунова, М.И. Магомедов, Названия дней
недели и месяцев в некоторых южно-аварских диалектах, Диалектологическое изучение
дагестанских языков, Махачкала, 1992.