wa nhluvukiso wa misava ya vaaka-miti

va ndhawu leyi yi nga vuyiseriwa eka vinyi

NTIRHISANO WA BINDZU Makombandlela

eka varhangeri

va xichava

Toge

ther

we

mak

e a

diffe

renc

e Xitsonga

i

Xibukwana lexi xi huma eka xipiriyoni xa Business Trust na Maruleng and Bushbuckrigdge Economic Development Initiative (MABEDI), na Mpumalanga Rural Development Programme (MRDP), hi ku seketeriwa hi va German International Cooperation (GIZ).

Nxaxameto wa swibukwana wu kombisa tidyondzo leti nga kumeka eka tiprojeke ta MABEDI no kombisa leswaku mintirhisano ya bindzu leyi hlelekeke kahle yi nga pfunetisa ku yini ku vanga mintirho na nhluvuko wa tindhawu ta matiko-xikaya eka tindhawu ta vaaka-miti lava va tshamaku eka misava leyi va nga vuyiseriwa yona.

Hi nkarhi wa projeke, timininjere ta Business Trust’s MABEDI na va nhlangano wa Mpumalanga Rural Develoment Programme (MRDP) va pfumerile ku tirhisana. Xikongomelo xa ntirhisano a ku ri ku avelana hi vutivi no endla swibukwana swa makombandlela na switirhisiwa (toolkits). A ku ri na ntirhisano lowu khomekaku laha swi kotekaku kona. Leswi swi tikombe hi nseketelo lowu nga nyiketiwa hi vatirhi va MRDP makongomana na nhluvuko wa mintirhisano minharhu (three partnerships) na le henhla ka mintwanano ya 16 leyi nga sayiniwa na va MABAEDI.

Va GIZ va seketela xibukwana lexi no yisa emahlweni (ku promota) mintirhisano (partnerships) eAfrika Dzonga hi ku landza xipiriyoni xa malembe ya ntsevu eka ku tiyisa nhluvuko eka tindhawu to hambana ku katsa na Bylde River, Botshabelo, Makuleke na Richterveld. Nseketelo lowu nga nyiketiwa hi va GIZ wa vuthekniki eka mintirhisano wu tshikilela ngopfu swa vuvekisi bya mabindzu, eka xiyenge xa vupfhumba (ta vuendzi) na le ka mafambiselo ya swipfuneto swa ntumbuluko (natural resources) eka misava leyi yinga vuyiseriwa vinyi.

Minongonoko ya MABEDI na MRDP yi hlamuseriwa hi ku koma laha hansi:

Nongonoko wa Maruleng and Bushbuckridge Economic Development Initiative (MABEDI)

Nongonoko wa Business Trust’s MABEDI lowu wu nga na xikongomelo xa pilot ya vumaketi bya nhluvuko lowu wu kongomisiweke eka nhluvuko wa swa ikonomi eMaruleng na le Bushbuchridge. Nongonoko lowu wu endliwe hi ku tirhisana na va Ndzawulo ya Ntirhisano eka Mfumo (Department of Cooperative Governance) ndzawulo lowu khale a wu vuriwa Ndzawulo wa Mimfumo ya Xifundzhankulu na Miganga (Provincial and Local Goverment) tani hi xiyenge xa Business Trust xa nongonoko wa vuvekisi eka tindhawu ta vaaka-miti (Community Investment Programme), lowu wu nga sunguriwa hi 2006. Exikarhi ka swin’wana, nongonoko wa vuvekisi wa Community Investment Programme wu endlile profile ya tindhawu ta vusweti ta 21 eAfrika Dzonga.

Nhlangano wa ECI Africa wu vekiwe leswaku wu fambisa (wu meneja) nongonoko wa MABEDI hi kontraka eka va Business Trust. Nongonoko lowu wu endlile leswaku varimi vatsongo va 176 va kota ku hluvukisa vurimi bya vona na ntshovelo wa vona na leswaku va xavisa mintshovelo ya vona eka timakete ta ndhawu. Wu sungurile mintirhisano (partnerships) ya 16 exikarhi ka vavekisi na vaaka-miti va ndhawu, leswi swi nga ta koka timali ta vuvekisi to ringana R1,5biliyoni no vanga mintirho yo ringana 4 975 (leyi kongomeke na leyi nga kongomangiku). Vuyelo eka swa ikonomi swi pimanyetiwa leswaku swi ta ringana miholo ya ntsengo wa R99,3miliyoni hi lembe na ntsengo wo ringana R70,4miliyoni ya timali ta ku hirisa eka va Communal Property Institutions (CPIs).

Ku humelela ka tiprojeke laha va Business Trust va nga na xiavo kona swi endleke hikokwalaho ko tiyimisela no gingirika ka vatsundzuxi (advisors) va

MAKONGOMANA NA XIBUKWANA LEXI

Vunyingi bya mintwanano ya bindzu na va MABEDI yi endleke eka misava leyi nga vuyiseriwa vinyi, hikokwalaho leswi, eka xibukwana lexi (dokumende leyi) ku tshikileriwa ngopfu eka swipiriyoni leswi. Kambe xipiriyoni xa MABEDI a xi nga kongomisiwangi eka misavaleyi nga vuyiseriwa vinyi ntsena. Hambi leswi ku nga na ku hambana eka mafambiselo ya ku amukela tiprojeke ta ntirhisano eka misava ya vaaka-miti loko ku kongomanisiwa na misava leyi yi nga vuyiseriwa vinyi, swa nkoka ngopfu i ku kota ku kondletela vavekisi va timali (investors) na ku endla mintwanano ya ntirhisano swa fanana.

Xibukwana lexi i xa vunharhu eka nxaxameto wa nhlokomhaka leyi nge Commercial Partnerships for the Development of Restored and Communal Land (Ntirhisano wa bindzu wa Nhluvukiso wa misava ya vaaka-miti va ndhawu leyi yi nga vuyiseriwa eka vinyi).

MA

KO

NG

OM

AN

A

NA

X

IB

UK

WA

NA

L

EX

I

ii

vuswikoti, vafambisi va tinhlengeletano ta vaaka-miti (community facilitators) na vafambisi va tiinstituxini ta prophati. Handle ka vuswikoti lebyi, a ku nga ta va na ti-transaction na swona prophati a yi nga ta tshamiseka. Kambe mintlawa leyi yi lavaku vuswikoti swinene a yi na swipfuneto (resources) ku kota ku kuma vuswikoti lebyi hi nkarhi lowu yi byi lavaku hi wona. Eka nkarhi wa ku kumeka ka misava, vaaka-miti va va va ri na mpahla kambe va nga ri na mali.

Va Business Trust va sungule nkwama wa Vumelana Advisory Fund ku seketela ku endliwa ka mintwavano yo bindzurisa leyi tirhekaka exikarhi ka vavekisi va timali na vinyi va misava va ndhawu. Leswi swi ta pfuneta ku kumeka ka timali na vuswikoti lebyi lavekaka ku sungula ti-Community-Private-Partnership (mintirhisano exikarhi ka va mabindzu na vaaka-miti). Xikongomelo xa nkwama i ku pfuneta vavuyeriwa va misava ku kota ku tirhisa misava ya vona kahle na hi vuyelo. Nkwama wu ta tirha eka xiyinge xa tiko hinkwaro no hleriwa hi ndlela yo seketela nhluvuko na ntirhisano eka tindhawu ta matiko-xikaya hi ndlela leyi yi yaku emahlweni.

Nongonoko wa nhluvuko wa Mpumalanga Rural Development Programme (MRDP)

Nongonoko wa MRDP wu sunguriwe hi 2001 ku langutana na swilaveko swa nhluvuko swa xifundzhankulu (provhinsi). Leswi i ntirhisano (partnership) exikarhi ka mfumo wa Mpumalanga na GIZ leswi kondleteriwaku hi Hofisi ya Holobyenkulu (Office of the Premier). Eka xifundzhankulu, nongonoko wu hlanganisa migingiriko eka xiyenge xa xifundzhankulu na Ndzhawulo ya Nhluvuko wa Ikhonomi, wa swa Mbango na Vupfhumba, na Ndzhawlo ya Ntirhisano eka Vufumi na Timhaka ta Mindhavuko, na Ndzawulo ya ta Vurimi, Nhluvuko wa Tindhawu ta le Makaya na Fambiselo ra swa Misava (Department of Agriculture, Rural Development and Land Administration). Hi ku tirhisa migingiriko leyi na mintirhisano yin’wana, nongonoko wa MRDP va pfuneta mfumo na vaaka-miti ku kuma swintlhantlhi swa swirhalanganyi leswi yaku emahlweni (develop sustainable solutions) leswi nga ta kota ku tirhisa kahle swipfuneto swa xifundzhankulu (province’s resources) ku pfuneta eka ku kula ka ikhonomi na nhluvuko.

Hi ku tirhisana na vatirhisanikulobye (partners) vakwe, nongonoko wa MRDP, wu endla swilo na tiphakeji ta vutirheli lebyi nga le ka minongonoko ya vatirhisanikulobye ku tlakusa tirhelo ra vona leswaku ri va na vuyelo lebyi khomekaku. Ku tshikileriwa ngopfu eka maendlelo lama ya hlanganisaku

pholisi ya nhluvuko wa vanhu na va mabindzu lava nga va vekisi lavakulu. Fambiselo ri titshege ngopfu eka nsinya wa ntirhisano exikarhi ka swiyenge leswi swimbirhi leswaku swi kota ku pfuneta eka ku kuma switlhantlhi swa swirhalanganyi, no va na vuyelo eka swa ikhonomi ku hunguta vusweti. Hikokwalaho, ku voneleriwa swilaveko swa vanhu na swa mabindzu eka ntirhisano lowu langutanaku na tiprojeke ta nhluvuko leti nga ta pfuneta vanhu va vusweti.

Nongonoko wa MRDP wu seketele MABEDI ku endla migingiriko ya ntirhisano exikarhi ka vaaka-miti na va mabindzu lowu ku nga Community-Private Partnership eka tindhawu to akelana na Kruger National Park. Loko mintwanano yi sayiniwile, leswi swi ta va na vuyelo bya leswaku va mabindzu va va na vuvekisi bya timali to ringana ntsengo wo ringana R900miliyoni eka swa vupfhumba eka misava ya vaaka-miti. Ku pimanyetiwa leswaku nhluvuko lowu wu ta tisa mali ya ntsengo wo ringana R16,4miliyoni hi miholo yo kongoma hi lembe, no vanga swivandla swa mintirho leyintshwa ya 1 500. Mintsengo leyi yi ta ngetelela eka vuvekisi bya R1,5biliyoni na mintirho ya 4 975 leyi hi nga vulavula hi yona laha henhla.

MRDP yi tlhele yi sungula no hlanganisa nongonoko wo enta lowu hlanganeke wa vuseketeri ku veka swipimelo (standards) na mathulusi yo endla ntirho wo monithara ku antswisa vutirheli eka tisenthara ta vuhlayisi bya vanhu le makaya lava va hanyaku na HIV/Aids. Tisenthara leti ti tirhela vavabyi vo ringana nhlayo ya 500 000 eka xifundzhankulu (provhinsi) hinkwayo. Nongonoko wu seketela no tiyisa minhlangano ya mfumo eka xiyenge xa xifundzhankulu (provhinsi), miganga na le ka vamasipala, ku nyiketa vutirheli (vukorhokeri) hi xihatla eka tindhawu ta vaaka-miti ku endlela nhluvuko wa ikhonomi. Migingiriko ya ku antswisa vuswikoti (capacity-development) yi vekiwe hi ku landza nkambelo lowu nga hleriwa eka xifundzhankulu hinkwaxo, na swona wu endliwe endzhaku ka vuleteri bya ximfumo lebyi amukelekeke (accredited training) lebyi byi nga nyiketiwa hi va Wits Graduate School of Public and Development Management.

MA

KO

NG

OM

AN

A

NA

X

IB

UK

WA

NA

L

EX

I

©2011 Business Trust & German International CooperationKu hleriwa (editing) na ku lulamisiwa ka mapeletelo ya matsalwa (proofreading) swi endliwe hi Helene Perold & Associates, eJohannesburgVuhundzuluxi byi endliwe hi Khethiwe Mboweni-Marais wa Masihlangane Communications CC Mifanekiso yi endliwe hi Vusi MalindiDizayini na vuandlaleki byi endliwe hi WoCommunicationsNhlangula 2011

Fambiselo ro cinca swa vun’winyi na vunyiketi bya misava (land reform) swi le henhla eka nongonoko wa swa tipolitiki eAfrika Dzonga.

Kambe vunyingi bya vaaka-miti eka tindhawu ta le makaya

a va si vuyeriwa swinene hi vun’winyi bya misava ya vona.

Leswi swi endleka hikokwalaho ka leswaku a va koti ku

kuma mali kumbe vuswikoti lebyi lavekaku

ku tirhisa misava hi ndlela ya vuyelo.

01

NONGONOKO WA VUNDZENI

1 Hikokwalaho ka yini vaaka-miti eka tindhawu (local communities) va nga vuyeriwi eka fambiselo ro cinca swa

vun’winyi na vunyiketi bya misava (land reform)

2 Leswi ntwanano (partnership) wa bindzu wu nga pfunetisaku xiswona

3 Mhaka ya vaaka-miti lava a va ri na swirhalanganyi

4 Ku hlula ka vaaka-miti

5 Xana i ncini ntlawa wa nseketelo eka ntwanano (ntirhisano) wa bindzu (commercial partnership support team)?

6 Ndlela yo kuma ntlawa wa nseketelo eka ntwanano wa bindzu lowu nga kahle

7 Xana i ncini lexi nga ta endla leswaku ntwanano wa bindzu wu humelela?

03

03

04

14

16

16

17

NO

NG

ON

OK

O

WA

V

UN

DZ

EN

I

Eka malembe yo hlayanyana lama nga hundza mintwanano

(mintirhisano) exikarhi ka vaaka-miti na va mabindzu lava

nga vavekisi va pfuneta vaaka-miti va tindhawu vo hlayanyana ku endla

mali hi misava ya vona. N’wabindzu loyi a nga muvekisi

a nga hira misava eka vaaka-miti ku yi hluvukisa,

leswi nga antswisaku vutomi bya vaaka-ndhawu.

Fambiselo ro cinca swa vun’winyi na vunyiketi bya misava (land reform) swi le henhla eka nongonoko wa swa tipolitiki eAfrika Dzonga. Ku sukela hi lembe ra 1994, misava yo ringana nhlayo ya 5,9miliyoni hektere yi nyikiwile vaaka-miti lava hi nkarhi lowu nga hundza va nga susiwa eka misava ya vona hi mfumo wa xihlawuhlawu, na vanhu va vantima va Afrika Dzonga lava va nga kuma misava ehansi ka nongonoko wa ku aviwa hi vuntshwa ka misava (land redistribution programme).

Kambe, i vaaka-miti va tindhawu ta le matikoxikaya vatsongo lava va nga vuyeriwa eka vun’winyi bya misava ya vona. Leswi swi endleka hikokwalaho ka leswaku a va koti ku kuma timali kumbe ku kuma vuswokoti bya xitheknikali ku fambisa misava ya vona kahle. A va na mali yo hluvukisa infrastrakchara (switirhisiwa swo fana na madamu na mapato) na tifasiliti kumbe ku thola vatirhi, ku xava timbewu no endla leswo titrektere ta vona ti va eka xiyimo xa ku tshama ti tirha kahle. A va na mali yo hakelela gezi na swona a va koti ku hakelela mati lama lavekaku. Na swona a va koti ku hlangana kahle na tikhampani leti nga xavaku ntshovelo wa vona, kumbe vanhu lava va lavaku ku hluvukisa misava leswaku yi tirhiseriwa swa vupfhumba. Leswi swi vula leswaku vaaka-miti va tindhawu va tshama va ri vuswetini minkarhi hinkwayo.

Hikokwalaho ka yini vaaka-miti eka tindhawu (local communities) va nga vuyeriwi eka fambiselo ro cinca swa vun’winyi na vunyiketi bya misava (land reform)

03

Eka malembe yo hlayanyana lama nga hundza mintwanano ya bindzu (commercial partnerships) exikarhi ka vaaka-miti na vavekisi yi pfunete vaaka-miti vo hlayanyana ku endla mali hi misava ya vona. Vavekisi va nga hirha misava eka vaaka-miti no yi hluvukisa, leswi nga antswisaku vutomi bya vaaka-miti.

Xibukwana lexi xi endleriwe ku pfuneta varhangeri va vaaka-miti eka tindhawu (community leaders) na vinyi va misava lava va nga vuyiseeriwa yona hi ku hlamusela leswaku mintirhisano ya bindzu (commercial partnerships) yi tirhisa ku yini. Xi hlamusela mhaka ya vaaka-miti lava karhatekaku hikuva va nga ri na mali na vuswikoti (skills) byo fambisa bindzu eka misava ya vona. Xi tlhela xi kombisa na vuyelo lebyi byi nga va ku kona loko vaaka-miti eka tindhawu va nghenela ntwanano wa bindzu na vavekisi ku tirha misava ya vona. Mhaka leyi yi tsariwe hi swilo leswi swi nga endleka hikunene no nyiketa vutivi hi:

• leswi nga leswinene hi ntirhisano wa bindzu• swilo leswi talaku ku karhata vaaka-miti• swilo leswi swi nga ta endla leswaku ntirhisano (partnership) wu humelela.

Leswi ntwanano (partnership) wa bindzu wu nga pfunetaku xiswona

1

2

HIK

OK

WA

LA

HO

KA

YIN

I V

AA

KA

-MIT

I E

KA

TIN

DH

AW

U V

A N

GA

VU

YE

RIW

I E

KA

FA

MB

ISE

LO

RO

CIN

CA

SW

A V

UN

’WIN

YI

NA

VU

NY

IKE

TI

BY

A M

ISA

VA

LE

SW

I N

TW

AN

AN

O W

A B

IN

DZ

U W

U N

GA

P

FU

NE

TA

KU

X

I S

WO

NA

Mhaka ya vaaka-miti lava a va ri na swirhalanganyiEmasungulweni ya 2009. Varhangeri va vaaka-miti eka tindhawu va mune va tshame eka vurhanda ya yindlu ya purasi eMpumalanga. Eka malembe yo hlayanyana lama nga hundza va kumile vun’winyi bya purasi ehansi ka nongonoko wa mfumo wo cinca mafambiselo ya swa vun’winyi bya misava (government’s land reform programme). Mfumo wu tlherisele misava eka vaaka-miti va ndhawu ya le makaya lava khale a va tshama eka misava (mapurasi) malembe manyingi lama nga hundza, loko va nga si susiwa eka yona hi nswirhi hi mfumo wa xihlawuhlawu hi malembe ya va 1960.

Hambi leswi va nga vinyi va purasi ra masimu ya malamula, vaaka-miti a va na mali ku tirha purasi leri. Va tlhela va pfumala na vuswikoti (skills) bya ku fambisa purasi tani hi bindzu. Swirho swa vaaka-miti va lahlekeriwe hi mintirho ya vona hikuva n’winyi wa purasi wa nkarhi lowu nga hundza u xavisele mfumo purasi leri kutani a suka epurasini. Vaaka-miti va ndhawu va karhateka hi leswaku va na vun’winyi bya misava, kambe a va koti ku endla mali hi misava ya vona. Hi ntiyiso wa mhaka, purasi ri le ku onhakeni ri hohloka no ka ri nga hlayisiwi. Ku cinca xiyimo lexi, va hlawurile varhangeri ku vumba komiti leswaku va ta kuma xintlhantlhi xa xiphiqo (xirhalanganyi) xa vona.04

3

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

05

Tebogo i jaha leri nga le henhla ka malembe ya

makume-mbirhi. U pasile matriki eka xikolo xa ndhawu kutani a ya ekholichi laha a nga kuma kona tidyondzo ta

swa vurimi. Vatswari va yena va kote ku hakela mali ya xikolo

tin’hweti to hlayanyana ntsena, hikuva endzhaku ka sweswo,

va ve va lahlekeriwa hi mintirho ya vona epurasini. Vaaka-miti va ndhawu va n’wi hlawule ku va eka komiti hikuva hi yena loyi a nga dyondza exikarhi ka swirho swin’wana swa

vaaka-ndhawu.

Sindi u na malembe ya makhume-ntsevu no va munhu lonkulu eka ndhawu. U velekeriwe epurasini na swona a nga si tshama a suka epurasini. U rhandza ngopfu ndyangu wa

yena, vaaka-miti na leswo va kota ku ya emahlweni.

Katleho i n’anga u na malembe ya makume ya

ntlhanu. U velekeriwe epurasini na swona

vanhu va ndhawu va ta eka yena loko va ri na swirhalanganyi hi swa rihanyu na

swirhalanganyi hi swa vutomi.

John i wanuna wo tiyela loyi a nga tirha

epurasini ku sukela a ri na malembe ya 16. Loko vinyi va purasi va nkarhi lowu nga hundza va nga si suka, a a ri na xiyimo xa nkoka a a tirha tani hi foromane ya purasi. Kutani sweswi a nga na ntirho na swona a nga koti ku wundla nsati wa

yena na vana.

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

06

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

07

Sindi: Kutani hi hele hi kuma misava ya hina. Kambe sweswi a wu hi pfuni nchumu. A hi na mali ya ku rima.

John: Ina, vunyingi bya hina hi lahlekeriwe hi mintirho epurasini. Na swona a ku na munhu loyi a kotaku ku fambisa purasi tani hi bindzu

Katleho: Kumbe mfumo wu nga hi pfuna wu hi nyika mali yo lomba.

Tebogo: Mfumo a wu na mali yo hi nyika sweswi. Va hi nyike misava. Hi fanele ku kuma ndlela yin’wana.

John: Ndzi twe ekerekeni leswaku va Mushi va endle xikungu na n’winyi wa purasi loyi a hiraku misava eka vona. U na mali na swona u tiva ku rima timongo ta macademia. U tlhela a thola swirho swa vaaka-miti eka ndhawu yeleyo.

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

08

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

09

Sindi: Ndzi twe leswaku sweswi ku na mintirho yotala ku tlula loko va nga si kuma misava ya vona.

Katleho: Kambe sweswo swi tirhisa ku yini? Xana valungu a va nga tlheli va hi tekela misava ya hina nakambe?

Tebogo: Naswona hikokwalaho ka yini hi fanele ku pfumelela n’wapurasi wa mulungu emisaveni ya hina? A nga ka a nga va hakeri kahle vanhu va ka hina na swona u ta tirhisa misava ya hina ku tiganyisa yena.

Sindi: Sweswo na swona swi nga endleka. Kambe hi fanele ku kuma munhu wun’wana ku hi pfuna ku endla bindzu hi ku tirhisa misava ya hina. Handle ka sweswo, hinkwaswo swi ta onhaka, na hina hi nga ka hi nga yi emahlweni.

Katleho: Loko hi hirisa misava, kutani hi ta kota ku kuma mali n’hweti yin’wana na yin’wana.

John: Va Mushi va kuma mali ya kahle hi misava ya vona. Ku na loyi a nga va pfuna ku endla xikungu lexinene na muvekisi wa bindzu.

Tebogo: Kambe vavekisi lava va dyondzekile. Va nga hi kanganyisela swilo. Hi ta swi tivisa ku yini leswaku hi kuma leswi nga lulama na leswinene?

Katleho: Hi fanele ku ya kuma munhu loyi a nga ta yima na hina … munhu loyi a tivaku leswaku misava ya hina i ya nkoka. Munhu wa kona u ta kota ku hi pfuna leswaku hi endla xikungu lexi nga hi lulamela.

Sindi: Hi fanele ku tlhela hi kuma na muvekisi loyi a nga na mali yo ringana na vutivi lebyi faneleke ku hi pfuna ku sungula bindzu. Ha swi tiva ku rima. Kambe hi swiendlisa ku yini leswo hi kuma nxavo wa kahle wa malamula ya hina? Xana hi yihi ndhawu yo antswa yo xavisa ntshovelo wa hina?

John: Sweswi ndzi lava ku dyondza hi ku endla bindzu ra vurimi. A ndzi lavi ku va mutirhi-kunene ndzi nga tivi nchumu. Hi fanele ku dyondza ku endla mali hi misava ya hina.

Tebogo: Xana hi ta swi tivisa ku yini leswaku leswi swi ta tirha? Va Paseka va ve na xikungu na murimi, kambe u hakele rhente tin’hweti to hlayanyana ntsena. Kutani a baleka na michini ya vona.

Sindi: Ndzi twe na leswaku a nga tholangi vanhu votala va vaaka-miti va ndhawu. U kume vanhu vo huma kun’wana lava a va tirhela mali yitsongo.

MH

AK

A Y

A V

AA

KA

-M

IT

I L

AV

A A

VA

RI

NA

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

10

Katleho: Leswi i swivutiso swo tika!

Tebogo: Hi yo mhaka leyi hi faneleke ku kuma munhu loyi hi n’wi tshembaku ku hi pfuna.

John: Va Mushi va tirhise gqweta ro huma eNelspruit ku va pfuna ku endla kontraka ya vona. U na xipiriyoni xo endla mintwanano ya bindzu (commercial partnerships) eka misava leyi yi nga tlheriseriwa eka vinyi eka tindhawu ta vaaka-miti (communal land).

Sindi: Kambe ndzi twe na leswaku va tirhise ntlawa wa nseketelo wa ntwanano eka bindzu (commercial partnership support team). Kutani hi ta va kumisa ku yini vanhu lava lulameke ku hi pfuna?

John: Ndzi ehleketa leswaku hi fanele ku ya vutisa va Mushi ku hi hlanganisa na ntlawa wa nseketelo lowu wu nga va pfuna ku endla xikungu lexinene xa bindzu. Va ri ntlawa lowu wunga na vanhu lava va nga na vutivi hi swa timali, tikontraka no tirhisana na vaaka-miti va te va huma eka Business Trust, kutani sweswi, va sungule nhlangano ku pfuneta vaaka-miti ku kuma ntlawa wa nseketelo. Ndzi ehlekela leswaku wu vuriwa Vumelana.

Katleho: Kutani Vumelana swi vula “ku pfumelelana”. A hi tshembeni leswaku va nga hi kumela muvekisi loyi hi nga ta pfumelelana na yena.

Sindi: Kambe hambi ho kuma ntlawa wa nseketelo lowunene, xana leswi swi ta tirhisa ku yini?

John: Va Mushi va te i swa nkoka ku kunguhata no kambela projeke ku tiyisa leswaku yi tirha kahle.

Tebogo: Xana i mani loyi a nga ta endla sweswo? A hi na vuswikoti (skills) kumbe vutivi (knowledge).

John: Hi ta kuma xitsundzuxo eka ntlawa wa nseketelo wa commercial partnership support team. Va ta hi pfuna ku kuma muvekisi.

Sindi: Va hi byela na leswo purasi ri nga swi kota ku endla mali yo ringanela hina na muvekisi. No hi byela leswaku xana ku ta vangiwa swivandla swa mintirho mingani.

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

11

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

12

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

13

John: Kutani hi fanele ku vulavula na vanhu va ka hina no endla leswaku va pfumelana na ku nghenela ntirhisano.

Tebogo: A ndzi ehleketi leswaku va ta pfumela ku olova ku tirhela munhu wun’wana nakambe.

Katleho: Kambe, a hi na ndlela yin’wana. Loko hi hlamusela kahle fambiselo eka vanhu hinkwavo, va ta twisisa.

Tebogo: Ndzi ehleketa leswaku vanhu van’wana va ka hina va chava leswaku hi ta teka mali hinkwayo hi yi dya. Va Paseka va hi byele leswo wun’wana wa varhangeri va vaaka-miti u endle leswo mali yi hakeriwa eka akhawunti ya yena n’winyi. A nga avelanangi na vaaka-miti mali leyi.

Sindi: Hayi! hi nga ka hi nga pfumeleri swo tano swi endleka. Hinkwerhu hi fanele ku kuma vuyelo eka ntirhisano (partnership) lowu.

John: Ndzi ehleketa leswaku ntlawa wa nseketelo wu ta hi pfuna ku kuma ndlela yo avelana hi mali na mimbuyelo hi ndlela yo lulama.

Katleho: Kambe ntlawa wa nseketelo wu fanele ku tlhela wu hi pfuna ku kuma muvekisi lonene. No endla mburisano wa kontraka leyinene na muvekisi hi vito ra hina.

Sindi: Xana hi nga endla kontraka leyi leswaku yi va leyi yi hi faneleke?

Tebogo: Ina, a hi lavi mutirhisani-kulobye (phatnara) loyi a nga ta hi hakela mali leyitsongo.

John: Hi ta burisana hi miholo. Hi ta tlhela hi kombela muvekisi leswaku a hi komba leswaku bindzu ri fambisiwa ku yini.

Katleho: Kasi na swona, leswi swi fanele ku tsariwa eka kontraka!

Tebogo: U vurisile Kunene. Kambe ku endleka yini loko hi nga twanani na muvekisi?

John: Ehe, kutani a hi faneli ku sayina kontraka na munhu loyi a nga laviki ku endla ntwanano lowunene. Hi fanele ku kuma muvekisi loyi a nga ta hi pfuna ku fambisa purasi ra hina. No hi pfuneta hi vuswikoti (skills) leswaku hi ta kota ku fambisa purasi hi hina vinyi hi xa mundzuku.

Sindi: Swi twala onge ku na ntirho wukulukumba lowu ha ha faneleke ku langutana na wona.

Katleho: Ndzi ehleketa leswaku hi fanele ku vulavurisana na vaaka-miti no kuma leswi va ehleketaku swona hi mhaka leyi.

John: Hi nga endla leswaku swi tirheka, loko hi pfumelelana ku tirhisana swin’we!

Tebogo: Kumbe ndzi nga tlhelela ekholichi ku ya dyondza swinene hi swa vurimi.

Katleho: Kutani u ta va na vutivi byo enta hi ku fambisa purasi leri hi xa mundzuku

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

14

Endzhaku ka malembe mambirhi, hi 2011, Sindi, John na Katleho va tshame eboardroom ya hofisi ya purasi ra vona ra malamula. Va sungule hofisi hi ku tirhisa mali leyi va nga yi kuma hi ku hirisa misava ya vona eka Future Citrus Corporation. Hofisi yi tirhisiwa hi vatirhi va hofisi ya vaaka-miti, mutameri wa tibuku ta timali (bookkeeper). Vatirhi lava va hakeriwa hi mali ya rhente leyi vaaka-miti va yi kumaku eka ntirhisano (partnership).

Tebogo u dyondzela vufambisi bya swa vurimi (agricultural management) na swona u na makungu yo tlhelela epurasini hi lembe ra 2013. U lava ku fambisa senthara ya tikhompyutara leyi yi nga sunguriwa hi vaaka-miti va ndhawu. Senthara yi tirhiseriwa ku antswisa dyondzo ya lavantshwa eka ndhawu ya vaaka-miti. Tiprojeke tin’wana ta ha kunguhatiwa ku antswisa vutomi bya vaaka-miti va ndhawu.

KU HLULA KA VAAKA-MITI

Sindi: Ntirhisano lowu (partnership) na Future Citrus Corporation wu hi tirhele kahle.

John: Ina, leswi swi endleke ntsena hikuva hi kumile ntlawa wa nseketelo lowunene na mutirhisani-kulobye wa bindzu (commercial partner) wa kahle. Va hi pfune leswaku hi kuma rhente leyinene eka purasi ra hina ra nkoka. Kasi na va koporasi va pfumerile ku pfuxeta no ngetelela swihlahla swa mihandzu. Hi fanele ku khensa na swirho swa CPI ya hina lava va nga hi seketela hi ku helela leswaku hi ya emahlweni no endla xikungu xa ntirhisano lowu.

Katleho: Ina, mali ya rhente leyi hi yi kumaku yi hi pfune ku antswisa vutomi bya hina. Na swona, hi kotile ku ngetela miako yin’wana leyi vaaka-miti va ndhawu va ka hina va yi tirhisaku ku khomela tinhlengeletano na dyondzo.

John: Vanhu va ka hina vo tlula nhlayo ya 150 va na mintirho yo tirha hi xitalo, kasi van’wana va tirha hi nkarhi wa ku pfuna. Na swona va hi letela hi tindlela to byala no pfuna.

Katleho: Xana mi ehleketa leswaku hi ta kota ku fambisa purasi leri loko lisi ya ku hirisa yi hela eka malembe ya 15?

John: Ina, ndzi ehleketa tano, hi yona mhaka leyi ndzi lavaku leswaku hi va na swirhapa swa miroho ya hina, no va na ochadi ya malamula ku dyondzisa lavantshwa hi vurimi.

Sindi: Norho wa mina i ku vona vana va mina na vatukulu va mina va kuma mali eka purasi ra vona! Kutani ndzi nga hanya malembe ya mina yo hetelela ndzi tsakile na vona.

4

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

15

MH

AK

A

YA

V

AA

KA

-M

IT

I

LA

VA

A

V

A

RI

N

A

SW

IR

HA

LA

NG

AN

YI

• Ntlawa wa commercial partnership support team wo pfuneta vaaka-miti va ndhawu ku endla kontraka na muvekisi ku fikelela ntwanano wa ntirhisano wa bindzu.

• Ntlawa wu fanele ku tiyisa leswaku ntwanano wu va na vuyelo eka vaaka-miti va ndhawu na muvekisi.• Ntlawa wo tano wu tala ku va na project manager (mininjere wa projeke), community facilitator (mupfuneti na

mukondleteri), mutsundzuxi (transaction advisor) na mutsundzuxi eka nawu (legal advisor). • Swikongomelonkulu swa ntlawa i ku:

» ku pfuneta vaaka-miti va ndhawu ku endla kontraka na muvekisi no fambisa mbhurisano exikarhi ka vaaka-miti na muvekisi » ku letela vaaka-miti va ndhawu leswaku va kota ku burisana na swirho swa wona, ku tirhisana swin’we no burisana

na va mabindzu » ku letela muvekisi hi leswaku xana a nga endlisa ku yini ku endla ntwanano na vaaka-miti lowu wu nga ta va

pfuneta no tirha hi ku landza swilaveko swa mfumo » ku seketela mburisano exikarhi ka mintlawa leswaku va fikelela ntirhisano wa bindzu lowu lulameke.

Xana i ncini ntlawa wa nseketelo eka ntwanano (ntirhisano) wa bindzu (commercial partnership support team)?

Ndlela yo kuma ntlawa wa nseketelo eka ntwanano wa bindzu lowu nga kahle

• Mi fanele ku kambela leswaku ntlawa wu seketele ku vumbiwa ka ntirhisano wa bindzu (commercial partnership) eka nkarhi lowu nga hundza na leswo wu na xipiriyoni lexi faneleke.

• Ntlawa wu fanele wu kota ku mi pfuna ku burisana na vavekisi lava nga nghenelaku ntwanano.• Ntlawa wu fanele ku kota ku nyiketa switsundzuxo eka nawu no tsala kontraka leyi lulameke.

Languta vuxokoxoko bya kontraka endzhaku ka xibukwana lexi ku kuma mavito ya vanhu lava va nga mi pfunetaku ku kuma ntlawa wa nseketelo.16

5

6

XA

NA

I

N

CI

NI

N

TL

AW

A

WA

N

SE

KE

TE

LO

E

KA

N

TW

AN

AN

O

(N

TI

RH

IS

AN

O)

W

A

BI

ND

ZU

ND

LE

LA

Y

O

KU

MA

N

TL

AW

A

WA

N

SE

KE

TE

LO

W

A

CO

MM

ER

CI

AL

P

AR

TN

ER

SH

IP

S

UP

PO

RT

T

EA

M

LO

WU

N

GA

K

AH

LE

17

• Ku tiyisa leswaku nhlangano wa prophati wa vaaka-miti wu na vun’we no tiyimisela ku endla leswi.

• Ku kuma vatsundzuxi (advisors) lava mi nga va tshembaku.

• Ku langa phatnara kumbe mutirhisani-kulobye (muvekisi) loyi a nga na mali na xipiriyoni.

• Ku tsala kahle kontraka ku endlela ku letela ntwanano (ntirhisano) wa bindzu.

• Ku langa mutirhisani-kulobye loyi a twisisaku:

~ matirhelo ya fambiselo lerinene (good governance) na minsinya leyinene ya menejimente (management

principles)

~ vun’winyi bya misava na menejimente ya misava

~ minsinya leyinene ya vuvekisi (principles of investment)

~ ku va na vuswikoti lebyinene bya mburisano (good communications skills)

~ nkoka wa ku vanga swivanda swa mintirho swa swirho swa vaaka-miti.

• Ku kuma vuleteri leswaku siku rin’wana mi ta kota ku fambisa purasi.

• Ku tiyisa leswaku swirho swi seketela ntwanano lowu no vona vuyelo.

• Ku lulamisa swilo eka vaaka-miti leswaku va kota ku fambisa timhaka ta timali no avelana na swirho swa vaaka-miti

mali kumbe ku tirhela tiprojeke ta nhluvuko leti vaaka-miti va pfumelelenaku hi tona.

• Ku xiyaxiya ndlela leyi swiboho na makungu swi tsariwaku hi yona no hlamusela swirho swa vaaka-miti hi swiboho

leswi na makungu kahle.

Xana i ncini lexi nga ta endla leswaku ntwanano wa bindzu wu humelela?

7

XA

NA

I

N

CI

NI

L

EX

I

XI

N

GA

T

A

EN

DL

A

LE

SW

AK

U

NT

WA

NA

NO

(

NT

IR

HI

SA

NO

)

WA

B

IN

DZ

U

WU

H

UM

EL

EL

A?

KU NKHENSA VA SWIFANISO

Khavhara ya le mahlweni, eka ximatsi: Business Trust

Khavhara ya le mahlweni eka xinene: Business Trust

Khavhara ya le ndzhaku eka tluka ra makumu: Image copyright (Mpfumelelo wa xifaniso) © 2010 Guy Stubbs.

Xibukwana lexi xi humesiwe hi ntirhisano exikarhi ka minhlangano ya GIZ Mpumalanga

Rural Development Programme na va Business Trust. Nhlangano wa Business Trust

wu sungule nkwama wa Vumelana Advisory Fund ku seketela nhluvuko wa ntirhisano

wa vaaki na minhlangano ya mabindzu ku nga Community Private Partnerships.

www.btrust.org.za

Swin’wana swibukwana eka nxaxameto lowu hi leswi:

• Commercial Partnerships for the Development of Restored and Communal Land: Opportunities for Investment in Pro-poor Economic Growth (Ntirhisano wa bindzu wa Nhluvukiso wa misava ya vaaka-miti va ndhawu leyi yi nga vuyiseriwa eka vinyi: Tiophochuniti ta vuvekisi ku endlela nkulu wa ikhonomi wo pfuneta vanhu va vusweti)

• Commercial Partnerships for the Development of Restored and Communal Land: An Orientation Guide for the Implementation of Commercial Partnerships (Ntirhisano wa bindzu wa Nhluvukiso wa misava ya vaaka-miti va ndhawu leyi yi nga vuyiseriwa eka vinyi:

Makombandlela hi ku tirha hi ku landza ntirhisano wa bindzu)

Transaction advisory services for Community Private

Partnerships

www.giz.de www.vumelana.org.za

ISBN: 978-0-620-51885-7Nhlangula (Oktoba) 2011