xaxklkxj - Yeshwant Mahavidyalayaxaxklkxj @2 xaxklkxj ISBN 978-81-928787-1-3 MWk- u- g- [kksMs...
Transcript of xaxklkxj - Yeshwant Mahavidyalayaxaxklkxj @2 xaxklkxj ISBN 978-81-928787-1-3 MWk- u- g- [kksMs...
xaxklkxj @1
xaxklkxj
¼ ejkBh Hkk‛ksrhy çfl) yksdukVÓk ½
MWk- u- g- [kksMs
ch-,Llh] ¼tho’kkL=½] ,e-,- ¼ejkBh½] ih,p-Mh] lsV-
ejkBh foHkkx çeq[k]
;’koar egkfo|ky;] o/kkZ-
xaxklkxj @2
xaxklkxj ISBN 978-81-928787-1-3
MWk- u- g- [kksMs
Gangasagar Dr. N. H. Khode
loZ gô
lkS- oS’kkyh u- [kksMs
LVsV c¡d dWkyuh] ukyokMh] o/kkZ- 442001 ¼egkjk‛Vª½
izdk’kd
MWk- u- g- [kksMs
fiz;nf’kZuh efgyk dWkyst toG] ukyokMh] o/kkZ] egkjk‛Vª-
07152&250578] 9850537615
E-Mail : [email protected]
izFkekoÙkh
15 vkWxLV] 2014
v{kj tqGo.kh o eakM.kh
Jh jktsanz xksfoanjko Hkks;j
LVsV c¡d dWkyuh] ukyokMh] o/kkZ- ¼egkjk‛Vª½
eqnzd
fu_rh eqnz.kky;] o/kkZ-
LVsV c¡d dWkyuh] ukyokMh] o/kkZ- ¼egkjk‛Vª½
07152&250578] 9850122819
eq[ki‛B ladYiuk
fnus’k fuelVdj]
flfydkWu xzWfQDl] vkohZ ukdk] esu jksM] o/kkZ-
fdaer & 80 :i;s-
xaxklkxj @3
viZ.k if=dk -----
euksjatukph dks.krhgh vk/kqfud lk/kus ulrkuk T;kauh lektkps
euksjatu dsys- R;k txHkjkrhy loZ yksddykoarakuk( o ek>s
oMhy Le`fr’ks‛k Jh gfj’panz ukjk;.k [kksMs ;akuk —rKrkiwoZd
lfou; viZ.k-
xaxklkxj @4
vkHkkj ----
xaxklkxjps laokn fyfg.;klkBh ;akph Qkj eksBh enr >kyh &
dq- oanuk y{e.kjko Makxjh- Jh lqjs’kjko cksjdj ¼eq- iks- vYyhiwj] rkyqdk
fgax.k?kkV] ftYgk o/kkZ ½-
;akP;keqGs b- l- 2012 e/;s nlÚ;kP;k jk=h xaxklkxjpk iz;ksx >kyk &
dq- lksukyh cVkys] dq- jks’kuh egktu ¼eq- iks- {khjleqnz] rkyqdk lsyw]
ftYgk o/kkZ ½-
;akuh b- l- 2012 e/;s nlÚ;kP;k jk=h xaxklkxjpk iz;ksx dsyk &
loZJh & dqaMfyd eqaxys] ekjksrjko cVkys] Jko.kth tksxos] fouk;djko
tkequdj] euksgj ekjksrjko dksYgs] izQqYy m)ojko dksYgs] lfpu xksfoanjko
iky] fo’kky lqjs’kjko Hkqrs] furhu oklkM- ¼ eq- iks- {khjleqnz] rkyqdk
lsyw] ftYgk o/kkZ ½-
nlÚ;kP;k jk=h >kysY;k xaxklkxjP;k iz;ksxkr gs ok|oan gksrs &
loZJh & ckckjko HkqtkMs] jes’kjko tkeudj] Hkkjr Hkqrs] vfuy y[kokns]
:is’k Hkqrs] iq:‛kksÙke oklkM] izdk’k egktu] Jh eqaxys] furhu oklkM-
¼ eq- iks- {khjleqnz] rkyqdk lsyw] ftYgk o/kkZ ½-
xaxklkxj @5
vuqØef.kdk
1- euksxr ------------------------------------------------------------------------ 06
2- xaxklkxjps dFkkud ---------------------------------------------------------- 11
3- xaxklkxj yksdukVÓkkpk vkÑrhca/k ------------------------------------- 19
4- jaxHkw‛kk o os’kHkw‛kk ----------------------------------------------------------- 20
5- ok|oan ------------------------------------------------------------------------ 21
6- jaxeap --------------------------------------------------------------------------- 22
7- xaxklkxje/khy xk.kh --------------------------------------------------------- 22
8- xaxklkxj ukVdkrhy O;fDrfp=s % &
v- xaxklkxj jk.kh ---------------------------------------------------------------- 25
c- fnok.k --------------------------------------------------------------------------- 28
d- larlsu -------------------------------------------------------------------------- 30
M- deykorh ---------------------------------------------------------------------- 32
b- f’kikbZ ------------------------------------------------------------------------- 32
Q- nariky -------------------------------------------------------------------------- 33
c- xqjk[kh] o<j] ‘ksVth o eko’kh ------------------------------------------ 34
9- ik= ifjp; ------------------------------------------------------------------- 35
10- vad ifgyk ------------------------------------------------------------------ 36
11- vad nqljk ------------------------------------------------------------------ 54
12- vad frljk ------------------------------------------------------------------ 68
13- vad pkSFkk ------------------------------------------------------------------ 85
xaxklkxj @6
eh------- uôh vkBor ukgh( i.k vlsy eh rsOgk lgkO;k lkrO;k oxkZr]
T;kosGsyk ek÷;k xkokr ^xaxklkxj* gÓkk yksdukVÓkkpk [ksG >kyk gksrk-
vkrk R;k xks‛Vhyk toGikl rhl rs iLrhl o‛kZ >kys vlkos- xkokr
R;kosGh ^okjdjh Hktu eaMG* gksrs- eyk tsOgk pakxyk let ;k;yk
ykxyk rsOgk Jh xq:nso lsok eaMGkP;k nksu Hktu eaMGÓkk gksR;k- R;kosGh
xkokr Hktu] dhrZu] dkyk] ukelIrkg] ,ôk( o loZ nsorakP;k t;aR;k]
iq.;frF;k gksr gksR;k- ;k lokZr jk‛Vªlar rqdMksth egkjktakuh r;kj
dsysY;k ^lkeqnkf;d /;ku* o ^lkeqnkf;d izkFkZuk* ;akpk izHkko gksrk-
iapØks’khr gs xko ¼;sj.kxko½ Qkjp /kkfeZd vlY;kph ikorh feGr gksrh-
xq:nso lsok eaMGkr xkokrhy izfrf‛Br yksd vlY;keqGs R;akP;k ‘kCnkP;k
ckgsj dks.kh tkr uls- rks dkG 1975 rs 1980 pk vlkok- ;kp osGsl
xaxklkxj gÓkk yksdukVÓkkps iz;ksx xkokxkokr gksr gksrs-
eyk vkBors R;kp dkGkr vktqcktwP;k eksBÓkk xkokr rek’kkps
[ksG ;k;ps- r’kk tkfgjkrhps dkxn eh ygku vlrkuk okpr gksrks-
la/;kdkGh xkokrwu vusd ygkueksBh eqys o ek.kls gs rek’kkps [ksG
ikgk;yk ‘kstkjP;k xkokyk tkr gksrh- eh rs [ksG ikgk;yk eqyakcjkscj
tk.;kpk gê ?kjh djr gksrks- i.k oMhy ek= rs rek’kkps [ksG ikgk;yk
ckgsjxkoyk tkÅ nsr uOgrs- ^rek’kk* gk lH; ek.klkus ikg.;klkj[kk
fo‛k; ukgh vlk ek÷;k ofMyakpk let gksrk- vkf.k ek÷;ke/;s R;akuk
rsOgkp lH;i.kkph y{k.ks fnlyh vlkoh-
;kposGh xkokrhy dkgh gkS’kh yksdakuh xkokr ^xaxklkxj* gÓkk
yksdukVÓkkpk iz;ksx dj.;kps Bjfoys- rsOgk Jhxq:nso lsok eaMGkrhy
yksdakuh rhoz ukilarh n’kZfoyh- i.k gkS’kh yksdakuh gkj ekuyh ukgh- ex
yksdoxZ.kh dk<k;yk lq:okr >kyh- eyk vkBors R;kosGh nksu :i;s
oxZ.kh nÓkkoh v’kh vis{kk gksrh- dks.kh fnyh rj dks.kh ukgh- i.k ‘ksoVh
,dnkps ukVd djk;ps Bjys- ^xaxklkxj* gÓkk yksdukVÓkkpk iz;ksx ikgk;yk
vktqcktwP;k fljlxko] fu/kk] ekudkiwj] dkpuxko] xkokrhy Qkj FkksMh
eaMGh] xkokrhy lxGs L=h&iq:‛k( o dkgh izek.kkr xq:nso lsok
eaMGkrhy lq:okrhyk fojks/k dj.kkjh eaMGhgh gksrh- ek>s oMhy [ksG
ikgk;yk vkys uOgrs] vls eyk vktgh vkBors- R;akP;k erkuqlkj
xaxklkxj @7
xaxklkxj] rek’kk o r’kkizdkjps [ksG Eg.kts dkgh rjh ^ok;’kh* ¼okbZV½
gk izdkj gksrk-
ek÷;k xkokiklwu ljG okVsus xsY;kl rhu rs pkj fdyksehVj
varjkoj ^fu/kk* ukokps xko vkgs- HkksbZ] xksaM] dq.kch] rsyh] ekGh] dks‛Vh]
v’kk vusd vkMtkrh vlysys gs ygku’ks xko- rsFkhy dkgh gkS’kh
yksdakuh gs xaxklkxj ukVd clfoys gksrs- R;kpkp iz;ksx rs ek÷;k xkokr
nk[kfo.kkj gksrs- jk=Hkj pky.kkjs gs ukVd vkgs- xkokP;k toGpsp lxGs
dykoar vlY;keqGs xkokrhy yksdakP;k ifjp;kps gksrs- ukVdkr R;akpk
vLly xkojku jkaxMk vfHku;( o eukr ;sbZy rsOgk o rlk fouksn d:u
R;akuh cjsp uko dekoys gksrs- [kja lakxk;pa Eg.kts ek÷;klkj[;k ygku
eqyakuk R;kosGh xaxklkxj ukVdkps dFkkudp letys uOgrs- ek÷;klkj[ks
vls vusd eksBsgh ck;kek.kls vlsy R;akukgh dFkkud letys uOgrs- rls
ikgrk dFkkud u letY;keqGs dks.kkps dkgh vMr uOgrs- lksaxa ikgwugh
vusd yksdakps lek/kku gksr gksrs- i.k R;krhy xk.ks ek= ljG ljG o
lksis vlY;keqGs vkEgh ygkui.kh rs Eg.kr gksrks- vusd ygkueksBÓkk
eqyakuk o ek.klakuk rkyhe u djrkgh xaxklkxjps xk.ks ikB >kys gksrs-
^fu/kk* xkokizek.ksp vusd xkokrhy yksdakuhgh gs ukVd clfoys
gksrs- R;krhy dkgh dykoarkuk gs ukVd rqEgh dksBwu vk.kys vls fopkjys-
rsOgk ^vkiVh* ;k xkoko:u gs ukVd vk.kY;kps R;akuh lakfxrys- gs
yksdukVÓk vlY;keqGs R;kph fyf[kr lafgrk dqBsgh feGr ukgh- fyf[kr
lafgrk ulY;keqGs R;kpk ewG ys[kd dks.k vkgs ;kpkgh ‘kks/k ykxr ukgh-
ek= 1975 P;k ekxsiq<s xaxklkxj gÓkk ukVdkps [ksG xkokxkokr gksr gksrs-
vusd xkokrhy yksdakuh Lor%p gs ukVd clfoys gksrs- x.kirh] nqxkZnsoh]
nljk] gksGhpk ikMok] xq<hikMok fdaok gkSls[kkrj dks.kR;kgh fno’kh
R;kdkGkr xaxklkxjps [ksG gksr gksrs- xkokr vls dk;ZØe cgqrsd
mUgkGÓkkP;k fnolkr Ogk;ps- R;kosGh xkokr euksjatukph dks.krhgh
vk/kqfud ek/;es uOgrh- xkoxkMÓkkr Dofpr fBdk.kh ,[kknk [kj[kj
okt.kkjk jsfMvks lksMyk rj euksjatukP;k ckcrhr loZ likV gksrs-
jk"Vªlar rqdMksth egkjkt ukxiwj fo|kihBkP;k] ,e] ,] ejkBh]
Hkkx 1 P;k ^ejkBh yksdlkfgR;* ;k fo‛k;kP;k vH;klØekr ^xaxklkxj* gs
yksdukVÓk Bsoys gksrs- i.k rs iqLrd:ikus dksBsgh miyC/k ulY;keqGs dkgh
o‛kk±uh rs vH;klØekrwu dk<wu Vkdkos ykxys- gs lqanj vls yksdukVÓk
xaxklkxj @8
fyf[kr lafgrk ulY;keqGs cnyR;k dkGkr uke’ks‛k gks.kkj gksrs- Eg.kwu rs
iqLrd#ikus tru d:u Bso.;kps eh vxksnjp Bjfoys gksrs- b- l- 2007
iklwup gs yksdukVÓk feGfo.;kP;k dkekyk eh ykxyks gksrks- dlsgh d:u
^xaxklkxj* gs yksdukVÓk iqLrd:ikus vk.kk;ps vls eh ek÷;k eukyk
lakxr gksrks- R;k iqLrdklkBh ek>k izokl lq: >kyk gksrk-
tsOgk eh ^fu/kk* xkokrhy yksdakuk HksVyks o xaxklkxjcíy fopkjys-
rsOgk rs Eg.kkys dh] vkEgh iLrhl o‛kkZiwohZ gs ukVd clfoys gksrs- vkrk
vkEgh d/khpsp gs ukVd djk;ps lksMwu fnys vkgs- R;krhy ukVdkr dke
dj.kkjs dkgh ts‛B ukxfjd vkgsr] rj cjsp tu xko lksMwu dke/kanÓkklkBh
‘kgjkr xsys- rj dkgh dk;epsp xsys- vkt ts vkgs rh R;kosGh ukVdkr
dke dj.kkjh r:.k eqys gksrh- rs vkt vktksck >kysys vkgs- vkrk
ukVdkpk dks.krkgh Hkkx dks.kkykgh ;sr ukgh o vkBorgh ukgh- R;akP;k
rksaMwu vls ‘kCn ,sdY;koj eyk Qkj okbZV okVr gksrs- dkj.k R;kosGi;±r
eyk yksdlkfgR;kps egÙo dGys gksrs-
T;k T;k xkokyk tk.;kpk ;ksx ;sbZy rsFks eh ^xaxklkxj*
ukVdkcíy pkSd’kh djhr gksrks- o/kkZ ftYgÓkkr ^vYyhiwj* ukokps ,d
eksBs xko vkgs- rsFkhy dkgh gkS’kh yksdakuh xaxklkxj ukVd clfoys gksrs
vls dGys- i.k vkrk ek= rsgh R;kps [ksG djhr uOgrs- eh R;akP;k
izeq[kkyk b- l- 2011 e/;s HksVyks( o R;kps egÙo letwu lakfxrys- rsOgk
R;akuh fnokGhyk gs ukVd d: vls lakfxrys( o loZ enr dj.;kps
vk’oklu fnys- eh loZ r;kjh dsyh( i.k osGsoj R;akuh R;kfno’kh ^[katjh
Hktu Li/kkZ* Bsoyh- ek>k [kwip fgjeksM >kyk o okbZV okVys- gh ,d
pakxyh la/kh gksrh vls eyk okVys gksrs- vkf.k iq<s v’kh la/kh feG.kkj dh
ukgh ;kph ‘kk’orh uOgrh-
i.k ;so<Ókkus eh gkj eku.kkjk uOgrks- yksdlkfgR;kps ladyu
djrkuk fdrh vMp.kh o izlaxkapk lkeuk djkok ykxrks] gs ek÷;k
^fL=;akph xkFkk* ;k ifgY;k iqLrdkP;k osGh eh vuqHkoys gksrs- dWkyste/;s
^yksdlkfgR;* f’kdor vlrkuk izR;sd o‛khZ fo|kF;k±uk xaxklkxj
ukVdkcíy fopkjr gksrks- rqeP;k xkokr gs ukVd vkgs dk\ rqEgh gs ukVd
ikfgys dk\ ;k ukVdkps [ksG gksrkr dk;\ rqEgkyk ;kcíy dk; ekfgrh
vkgs] vls fopkjr gksrks- i.k izR;sdkdMwup ukghps mÙkj feGr gksrs- l=
2012&2013 yk ,e- ,- Hkkx 1 ejkBh P;k oxkZr ^xaxklkxj* gÓkk
xaxklkxj @9
yksdukVÓkkph ekfgrh lakxr gksrks- rs vkrk dls yqIr >kys vkgs vls lakxr
vlrkukp rqEgkyk tj ;kph dksBs ekfgrh feGkyh rj eyk Qksu d:u
lakxk] vlsgh rklkP;k ‘ksoVh Eg.kkyks- rsOgk lksukyh cVkys o jks’kuh
egktu ;akuh R;akP;k xkokyk gs ukVd dj.kkjh eaMGh vktgh vkgs vls
lakfxrys- {k.kHkj fo‹oklp clr uOgrk- eh R;akuk iqu%iqUgk rsp fopkjr
gksrks( i.k R;akps mÙkj Bke gksrs-
o/kkZ ‘kgjkiklwu ngk&ia/kjk fdyksehVj varjkoj ^{khjleqnz* ukokps
xko vkgs- R;k xkoko:up gÓkk nksu eqyh ;’koar egkfo|ky;] o/kkZ ;sFks
f’k{k.kklkBh ;sr gksR;k- R;akP;k enrhusp gÓkk ukVdkpk iz;ksx d:u
?;k;pk gksrk- lksukyh cVkysps oMhy Jh ekjksrjko cVkys R;k ukVdkr
Hkwfedk djhr gksrs- R;keqGs ukVdkpk iz;ksx dj.ks lksis gks.kkj gksrs- lksukyh
o jks’kuh ;akuk okjaokj ukVdkP;k iz;ksxkcíy lakxr gksrks- R;akP;keqGs
nlÚ;kP;k fno’kh la/;kdkGh iz;ksx dj.;kps Bjys- gÓkk nks?khauh enr
dsyh- gÓkk iqLrdkrhy QksVks ;kp xkoP;k ¼{khjleqæ½ dykoarkps vkgs-
xkokrhy lxGÓkk dykoarakuh vxnh vkuankus vkf.k mRlkgkus R;kr
Hkkx ?ksÅu gs ukVd dsys- ek÷;k ekuikukr dkghgh deh iMw fnys ukgh-
jk=Hkj Eg.ktsp igkVs ikp oktsi;±r iz;ksx >kyk- iz;ksx >kY;koj Jh
ekjksrjko cVkys Eg.kkys] ^lj] vkEgh tsOgk gs ukVd cloys rsOgk
iapohl&rhl o‛kkZps gksrks*- vkrk R;akps o; lkBP;k iq<s vlkos- R;k
eaMGhrhy dkgh dykoarkpk e`R;w >kyk vlY;kpsgh R;akuh lakfxrys- T;k
dykoarkpk eR;w >kyk rs L=h&ik=kph Hkwfedk djhr gksrs- R;akP;kuarj
dks.khgh fe’kh Hkknjk;yk r;kj uOgrs- ‘ksoVh R;akP;krhyp dkgh yksdakuh
R;kaP;k eqyakukp gÓkk iz;ksxklkBh r;kj dsys- R;akP;k fe’kk cksMwu o lkMh
uslowu R;akuk jaxeapkoj vk.kys- R;k eqyakph jaxeapkoj ;s.;kph rh
ifgyhp osG gksrh- L=h&ik=akph Hkwfedk dj.kkÚ;k rhugh eqyakps o;
fo’khP;k vkr vlkos- R;k eqyakuk ,dgh laokn ikB uOgrk- rkyhe rj
>kyhp ulkoh- vkf.k vfHku;kP;k ckcrhr rj u cksyysysp cjs-
R;akP;klkscr vlysys ts‛B dykoar gkrokjs d:u R;akuk lakxr gksrs- R;akps
laokngh rsp lakxr gksrs( o d/kh Eg.kr gksrs- rh eqys QDr L=hik= Eg.kwu
mHks gksrs- ek÷;klkBh R;akuh gs loZ dsys gksrs- R;krhy rhu dykoar
vkyVwu ikyVwu os’k cnyowu osxosxGÓkk Hkwfedk djhr gksrs- vkt R;akps
o; ikl‛V rs lÙkjP;k toGikl vkgs- jk=Hkj xk;u o oknu dj.kkjh
xaxklkxj @10
eaMGh gksrh- ‘ksoVh ,d iz;ksx ?kMwu vkyk- R;kuarj gk iz;ksx vlkp iq<s
Qkj fnol gksbZy vls eyk okVr ukgh- dkj.k T;akuk laokn o xk.kh ;sr
gksrh] rs QDr rhu pkj yksd jaxeapkoj gksrs-
xaxklkxj ukVdkph fyf[kr lafgrk r;kj dj.ks Qkj vo?kM dke
gksrs- dkj.k tks iz;ksx >kyk R;krhy cÚ;kp Hkkxkph /kjlksM dj.;kr
vkyh gksrh- v’kh fyf[kr lafgrk feGo.ks Qkjp dBh.k dke vkgs- dkj.k
vkrk lxGhdMs xaxklkxjps iz;ksx dj.ks toG toG can >kys vkgs-
{khjleqnz o fu/kk ;k xkokrhy dykoarkadMsgh fyf[kr lafgrk ulY;kps
R;akuh lakfxrys- R;keqGs xaxklkxjph lafgrk feGsy dh ukgh ;kph ‘kk’orh
nsrk ;sr uOgrh- i.k ek>s iz;Ru lq:p gksrs-
,d fnol oanuk y{e.kjko Makxjh ;k ek÷;k fo|kFkhZuhus] frps ekek
Jh lqjs’kjko cksjdj ¼vYyhiwj½ ;akP;kdMs xaxklkxjcíy cjhp ekfgrh feGw
‘kdrs vls lkafxrys- R;kaP;kdMs dkgh fyf[kr ekfgrhgh feGw ‘kdsy vls
Eg.kkyh- eh lqjs’kjkokauk HksVwu R;kaP;kdMwu R;akuk ikB vlysys laokn
fygwu ?ksrys- R;klkBh oanukph Qkj eksBh enr >kyh- v’kk Lo:ikr
xaxklkxjph ,d fyf[kr lafgrk r;kj >kyh- R;krgh cÚ;kp pqdk gksR;k-
ik=akps laokn cnyysys gksrs- ik= ,d o laokn nqlÚ;k ik=kps v’kh
FkksMhQkj ljfelG gksrh-
vkrk eyk R;kph i)r’khj eakM.kh djk;ph gksrh- R;klkBh eh cjsp
fnol R;kps okpu dsys- uarj ,dk ,dk ik=kps laokn osxGs fygwu dk<ys-
dkgh ik=akps cnyysys laokn R;k R;k ik=akP;k rksaMh ?kkrys- R;klkBh
{khjleqæP;k eaMGhauh dsysY;k iz;ksxkph cjhp enr >kyh- vYyhiwjps
lqjs’kjko cksjdj gs Lor% R;k ukVdkr xaxklkxj jk.khph Hkwfedk djhr gksrs-
R;keqGs jkfgysY;k pqdk] ik=akP;k rksaMps lqVysys laokn dG.;kl
R;akP;kdMwu enr >kyh- Dofpr dkgh ‘kCnakps vFkZ vktgh dGr ukgh-
{khjleqnzP;k eaMGhauk o lqjs’kjko ;akuk fopkjys rj rsgh R;kcíy osxGs
lakxr ukgh- i.k R;keqGs vkrk dkghgh vMwu jkgkr ukgh- ukVdkps dFkkud
letsy ,o<h lafgrk ek= vkt r;kj vkgs- gs pkj vadh yksdukVÓk
iqLrd:ikus r;kj >kys- ejkBh Hkk‛ksrhy ,d lqanj yksdukVÓk vusd
yksdakP;k iz;Rukus u‛V gksrk gksrk okpys] ;kpk eyk eksBkp vkuan okVrks-
MWk- ,u- ,p- [kksMs
9850537615
xaxklkxj @11
xaxklkxjps dFkkud %& ^‘kadkorh* uxjhpk jktdqekj
vkiyk fiz; fe= fcjcy ;kyk lkscr ?ksÅu f’kdkj dj.;klkBh oukr
tkrks- oukr HkVdarh dsY;kuarj fcjcyyk ,dk fBdk.kh Fkakcowu jktdqekj
ik.kh fi.;klkBh fu?kwu tkrks- ik.;kP;k fBdk.kktoGp jktdqekjkyk ,d
^ounsohps* nsÅG fnlrs- ;ksxk;ksxkus ^in~ekorh* uxjhpk jktk ^nariky*
R;kp ouke/;s ounsohP;k n’kZukyk tk.;kpk fopkj vkiY;k f’kik;kyk
cksywu nk[korks- rso<Ókkr nariky jktkph dU;k ^in~ek* rsFks ;srs( o eykgh
ounsohP;k n’kZukyk ?ksÅu pyk vlk jktktoG gê djrs- jktk nariky
vkiY;k ykMD;k in~ekyk lkscr ?ksÅu ounsohP;k n’kZukyk tkrks- oukr
ounsohP;k eafnjktoG vkY;koj vpkud jktkyk f’kdkj dj.;kpk eksg
gksrks- jktdqekjh in~ekyk ounsohP;k nsoGktoG Bsorks( o f’kik;klkscr
jktk f’kdkjhyk fu?kwu tkrks- bdMs ‘kadkorh uxjhpk jktdqekj ik.;kP;k
‘kks/kkr ounsohP;k nsoGktoG ;srks- rsOgk R;kyk lqanj v’kh jktdU;k
in~ek R;kP;k n‛Vhl iMrs-
jktdqekj ik.kh fiÅu ijr vkY;koj vkiyk fe= fcjcy ;kyk
lakxrks dh] ^fe=k] eh vkt ,d lqanj eqyxh ikfgysyh vkgs- rh eyk
vR;ar vkoMysyh vkgs] vkf.k eyk rh iRuh Eg.kwu goh vkgs- uarj
fcjcy vkf.k jktdqekj R;k eqyhP;k ‘kks/kkr fu?krkr- fcjcy jktdqekjkyk
fopkjrks dh] rh eqyxh rsFks dk; djhr gksrh- R;koj jktdqekj Eg.krks dh]
^frus MksD;kps Qwy dk<wu dkukyk ykoys] vkf.k dkukps Qwy dk<wu
nkrkyk ykoys( o nkrkps Qwy ik;koj Vkdys*- vls lakfxrY;koj fcjcy
R;k eqyhpk iÙkk lakxrks- MksD;kps Qwy dkukyk ykoys Eg.kts frP;k
uxjhps uko ^djukVd* vlkos- o dkukps Qwy nkrkyk ykoys Eg.kts
frP;k ofMykps uko ^nariky* vlkos] rlsp frus nkrkps Qwy ik;koj
Vkdys Eg.kts frps uko ^in~ek* vlys ikfgts-
jktdqekj o R;kpk fe= fcjcy nks?ksgh in~ekorh uxjhr frpk ‘kks/k
?ks.;klkBh ;srkr- in~ekorh uxjhr vkY;koj R;akuk uxjkP;k dMsyk ,d
>ksiMh fnlrs- R;k >ksiMhr ,d Egkrkjh jkgkr vlrs- fcjcy o jktdqekj
nks?ksgh R;k >ksiMhr jk=h eqôke djrkr- EgkrkjhP;k lgkÓ;kus in~ekP;k
jktokMÓkkpk iÙkk ‘kks/krkr- EgkrkjhP;k }kjs fryk fujksi ikBforkr-
xaxklkxj @12
lq#okrhyk Egkrkjh r;kj gksr ukgh( i.k nks?ksgh fryk iS’kkps vkfe‛k
nk[kforkr- uarj Egkrkjh r;kj gksrs-
Egkrkjh in~ekorhP;k okMÓkkr tkrs vkf.k lakxrs dh] ^in~ek] rqyk
tks r:.k ounsohP;k nsoGkr HksVyk gksrk] ^rks rq>h ik[kjkokuh okV ikgkr
vkgs*- vls Egkrkjhus lakxrkp in~ekorhyk jkx ;srs( o rh Egkrkjhyk
cnMrs- R;kuarj jktdqekj Lor%p in~ekorhP;k okMÓkkr tkÅu frph HksV
?ksrks- vki.k Egkrkjhyk ikBfo.;k,soth Lor%p dk ukgh vkykr vls
in~ek jktdqekjkyk fopkjrs( o vkrk vki.kkl osG ukgh] rqEgh mnÓkk
ldkGh uÅ oktrk HksVk;yk ;s.;kps lakxrs-
nqlÚ;k fno’kh fcjcy vkiY;k fe=kyk lkscr f=’kwG ?ksÅu tk;yk
lakxrks- vkf.k Eg.krks dh] ^frP;k xGÓkkryk uojRukpk gkj fryk ekfgr u
gksrk dk<wu ?ks( o frP;k MkO;k Hkqtsoj f=’kqGkus [kw.k d:u ijr ;s*-
BjY;kizek.ks nqlÚ;k fno’kh jktdqekj in~ekorhP;k okMÓkkr izos’k djrks-
jk=hP;k tkxj.kkeqGs in~ekorhP;k MksGÓkkr >ksi vlrs- rh cksy.;kP;k
eufLFkrhr ulrs- fryk vls >ksiysyh ikgwu jktdqekj frP;k xGÓkkryk
uojRukpk gkj dk<wu ?ksrks( o frP;k MkO;k Hkqtsoj f=’kqGkus [kw.k d:u
vkiY;k fe=kdMs ijr ;srks-
in~ekorh >ksisrwu tkxh >kY;kuarj frP;k vls y{kkr ;srs dh]
frP;k xGÓkkr uojRukpk gkj ukgh- fryk vls okVrs dh] xGÓkkrhy gkj
jktdqekjkus pks:u usyk vlkok- i.k rks jktdqekj vkgs- rks d’kkyk gkj
pks:u usbZy- gk gkj R;k Egkrkjhus Eg.ktsp BdkbZ eko’khus ¼in~ek
Egkrkjhyk BdkbZ eko’kh Eg.kwu lacks/krs½ pksjyk vlkok vls letwu frP;k
>ksiMhph ryk’kh ?ksrs- gkj fnlr ulY;keqGs rh dklkohl gksrs- vkrk
jktslkgsc vkiY;koj jkxkorhy v’kh fryk fHkrh okVrs- vkiyk gkj
pksjhyk xsyk vls ofMyakuk lakxk;ph fryk fgaer gksr ukgh- Eg.kwu rh
BdkbZ eko’khdMwu vkiY;k ofMykyk dGfors- jktk narikykyk gh ekfgrh
feGrkp rks f’kik;kyk cksykowu uxjhr noaMh nÓkk;yk lakxrks( o tks
dks.kh gk uojRukpk gkj vk.kwu nsbZy R;kyk ngk gtkjkps c{khl tkghj
djrks-
bdMs fcjcy rks uojRukpk gkj ?ksÅu frP;kp uxjhr ¼in~ekorh½
,dk ‘ksVthdMs fodk;yk vk.krks- vkf.k vkiyk fe= jktdqekjkyk ‘kadjkps
ri djhr Le’kkukr clorks- ¼R;kekxs fcjcjyph ,d /kwrZ pky vlrs½
xaxklkxj @13
’ksVthP;k okMÓkkr vkY;koj gkjkpk lkSnk lq: gksrks- R;k njE;ku nariky
jktkpk f’kikbZ rsFks iksgksprks- ‘ksVth o fcjcy nks?ksgh gk gkj vkiyk ukgh
Eg.kwu f’kik;kyk lakxrkr- i.k ‘ksoVh ^ijns’kh* vls uko /kkj.k d:u
vlysY;k fcjcyyk f’kikbZ idMrks- ^gk gkj eyk ek÷;k xq:us fnyk( o
rks vkrk Le’kkukr ri djhr vlY;kps fcjcy f’kik;kyk lakxrks- f’kikbZ
fcjcyyk ?ksÅu Le’kkukr ;srks- ;sFks jktdqekj ‘kadjkps ri djhr clY;kp s
ukVd djr vlrks- gk gkj ‘kadjkps ri djhr vlrkuk ,dk Hkqrkus eyk
fnyk] o vki.k R;k HkqrkP;k MkO;k Hkqtsoj ,d f=’kqGkph [kw.k dsY;kps
jktdqekj f’kik;kyk lakxrks- f’kikbZ gh ckreh vkiY;k nariky jktkyk
lakxrks-
nariky jktk vkiY;k f’kik;kyk vkns’k nsrks( o vkiY;k uxjkr
izR;sd L=h&iq#‛kakP;k Hkqtsoj f=’kqGkph [kw.k vkgs dk] gs ikgk.;klkBh
ikBforks- f’kikbZ uxjkrhy loZ L=h&iq#‛kakP;k Hkqtk riklrks( i.k
dks.kkP;kgh Hkqtsoj r’kh [kw.k ulrs- uxjkrhy lxGÓkk L=h&iq#‛kakP;k Hkqtk
ikfgY;k dk\ vls jktk fopkjrks- jktoa’kkrhy yksdakP;kgh Hkqtk ikg.;kpk
vkns’k jktk f’kik;kyk nsrks- ykMD;k jktdU;sykgh R;krwu lwV feGw u;s
Eg.kwu frP;kgh Hkwtk ikgk.;kpk vkns’k nsrks- lxGÓkklkBh lkj[kk dk;nk
vlkok vlk jktkpk gsrw vlY;keqGs ‘ksoVh jktk vkiY;k eqyhykgh
R;krwu lwV nsr ukgh- frP;kgh Hkqtk ikgk;yk lakxrks- f’kik;kyk
in~ekorhP;k MkO;k Hkqtsoj f=’kqGkph [kw.k fnlrs- f’kikbZ gh ekfgrh
jktkyk lakxrks- eqyhus vkiY;k dqGkyk dyad ykoyk vkgs] rh fi’kkPp
vkgs] vls letwu jktk vkiY;k f’kik;kyk vkns’k nsrks dh] ^fgyk oukr
usÅu Bkj dj*- jktkP;k vkKsizek.ks f’kikbZ in~ekorhyk oukr Bkj
ekj.;klkBh usrks- i.k R;kyk n;k ;sÅu rks fryk lksMwu nsrks- ,dk
gj.khph f’kdkj d:u jDrkus ek[kysyh ryokj jktkyk nk[korks-
jktdqekjh in~ekyk vj.;kr lksMwu fnY;koj f’kikbZ vkiY;k uxjkyk
¼in~ekorh uxjh½ ijr ;srks- vj.;kr in~ek gh ounsohP;k nsoGkP;k
vkJ;kus fnol dk<rs- rso<Ókkr ‘kadkorh uxjhpk jktdqekj o R;kpk fe=
fcjcy vkiY;k f’kik;klkscr R;k oukr f’kdkj djk;yk ;srkr- rsFks
jktdqekjkyk rh fnlrs- rw ;sFks d’kh vkyhl vls jktdqekj fryk
fopkjrks- ^rqEgh ek>k uojRukpk gkj usyk] R;keqGs ek÷;koj v’kh ouoklh
gks.;kph osG rqeP;keqGs vkyh*] vls jktdqekjh lakxrs- rsOgk jktdqekj
xaxklkxj @14
in~ekorhlkscr rsFksp ounsohP;k nsoGkr fookg djrks- jktdqekj o in~ek
ounsohyk ueLdkj djrkr- ounsoh izlé gksrs- rh nks?kakukgh vk’khokZn nsrs-
vkf.k Eg.krs] ^jktdqekj] rw eyk ,[kknÓkk larklkj[kk lTtu fnlrks-
Eg.kwu vkt eh rq>s uko ^larlsu* vls Bsors- o in~ek rw xaxslkj[kh fueZG
vkgs( o lkxjklkj[kh fo’kky eukph vkgs] Eg.kwu rq>s uko ^xaxklkxj* vls
Bsfor vkgs- vkf.k jktk rqyk lkscr Eg.kwu rw vkiY;k fe=kyk ¼fcjcy½
fnok.k Eg.kwu Bso*- xaxklkxj ounsohyk vkjrh djrs- ;sFks ifgyk vad
lekIr gksrks-
nqlÚ;k vadkph lq:okr fnok.k vkf.k f’kik;kP;k xk.;kus lq: gksrs-
R;kr larlsu jktk o xaxklkxj jk.khpk ifjp; vlrks- ^loZ iztktuakuk
dGfo.;kr ;sr vkgs dh] ^vktiklwu ek>k fe= jktk >kyk vkgs( o eh
R;kpk fnok.k >kyks vkgs- vkf.k lkscr f’kikbZ ljnkj vkgs* vlk R;k
xk.;kpk vk’k; vlrks- jktk larlsugh eksBk vkuanh vlrks- vkiY;k
fe=kyk fnok.k userks- R;kyk Vksi vkf.k iks’kk[k nsrks- vk.k[kh R;kP;k
lkscrhyk f’kikbZ nsrks-
,d fnol jktk larlsu vkiY;k ykMD;k xaxklkxj jk.khyk fopkjrks
dh] ^rw nq%[kh vkf.k f[ké dk vkgsl*- frP;k nq%[kkps dkj.k fopkjrks-
^vkiY;k yXukyk cjhp o‛kZ >kyh( i.k vkiY;kyk larrh ukgh- vkiY;k
okMÓkkleksjP;k ck;akuk eqys vkgsr( vkf.k R;k eyk ;sÅu cksyrkr*] vls
xaxklkxj jk.kh jktkyk lakxrs- R;kpcjkscj jktkus tksfr‛; ikgkos Eg.kwu
fouarh djrs- tksfr‛; egkjktakuk okMÓkkr vk.k.;kl jktk fnok.kkyk
lakxrks- tksfr‛; jktkpk gkr ikgrks- vkiY;kyk /kunzO;kyk dkgh deh
ukgh( i.k vkiY;k iksVh iq=QG ukgh] vls tksfr‛;kus lakfxrY;koj jktk
R;koj mik; fopkjrks- ^egkjkt] vki.k lgk efgus vj.;kr tkÅu
‘akdjkps ri dsY;kl rqEgkyk iq=QG ykHksy*] vls tksfr‛;kus lkafxrY;koj
jktk ‘kadjkph ri’p;kZ dj.;klkBh vj.;kr lgk efg.;klkBh fu?kwu
tkrks-
Hkxoku ‘kadjkph [kMrj v’kh ri’p;kZ djhr vlrk Jh’kadjkps
vklu Mksyk;yk ykxrs- i`Fohoj vlk dks.k jktk ri’p;kZ djhr vkgs
dh] R;kus ek>s flagklu Mksyk;yk ykxys- jktkps ri ikgwu Hkxoku
‘kadjth izlé gksrkr- vkf.k jktkyk fopkjrkr dh] ^rqyk dk; ikfgts*\
^ek÷;ktoG /kuæO;kyk dkghp deh ukgh( i.k iksVh larku ukgh- Eg.kwu
xaxklkxj @15
nsok iq= ekxk;yk vkyks* vls jktk Hkxoku ‘kadjkyk lakxrks- ‘kadjth
Eg.krkr] ^jktk] rq÷;k iksVh larrh vkgs( i.k rs Qkj dBh.k vkgs*-
dks.krhgh dBh.k xks‛V dj.;kph jktk r;kjh nk[korks- ‘kadjkyk rls opu
nsrks- ‘akdjth Eg.krkr] ^jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ jkfgY;koj rqyk
LoxkZr ;kos ykxsy*- jktk rls opu Hkxoku ‘kadjkyk nsrks-
jktk larlsu lgk efgus [kMrj v’kh ‘kadjkph ri’p;kZ d:u
vkf.k ‘kadjkpk larrh feG.;kpk oj ?ksÅu vkiY;k ‘kadkorh uxjhyk ijr
;srks- vkiY;kyk larrh gks.kkj v’kh ckreh jktk vkiY;k ykMD;k
xaxklkxj jk.khyk nsrks- jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ jkfgY;koj eyk
LoxkZyk tkos ykxsy] gh xks‛V jktk xaxklkxjyk lakxr ukgh- xaxklkxjyk
fnol tkrkr- jktk o jk.kh nks?ksgh vkuankr vlrkr- xaxklkxj jk.khyk
lgkok efguk ykxrkp jktk LoxkZyk tk.;kph r;kjh djrks- vkiyk fe=
fcjcy ;kP;k gkrh jkT; o iztk lksiowu jktk LoxkZyk fu?kwu tkrks- ;sFks
nqljk vad lekIr gksrks-
jktk larlsu vkiys jkT; o iztk fnok.kkP;k gkrh lksiowu LoxkZyk
fu?kwu tkrks- vkiY;kuarj iztktu lq[kh Bsokos( o jktiq= tUekyk ;sbZi;±r
gs jkT; lakHkkGkos vls jktk fnok.kkyk lakxrks- jktk LoxkZyk fu?kwu
xsY;koj fnok.kkP;k eukr jkT; gMi.;kpk eksg mRié gksrks- vkrk vki.kp
;k jkT;kps ekyd vkgksr] v’kk FkkVkr fnok.k okojr vlrks- yxsp gh
ckreh rks vkiY;k deykorhyk ¼iRuhyk½ tkÅu lakxrks- vki.k vkrk
jktkjk.kh cuwu ;k jkT;kpk o iztspk lakHkkG d: vls Eg.krks- ^gs jkT;
vkiys ulwu R;k xaxklkxj jk.khps vkgs* vls deykorh vkiY;k irhyk
Eg.ktsp fnok.kkyk lakxrs- i.k lRrsP;k eksgkus csgks’k >kysyk fnok.k
xaxklkxj jk.khykp okMÓkkP;k ckgsj dk<wu ns.;kph /kedh nsrks- deykorh
fnok.kkyk letko.;kpk iz;Ru djrs( i.k fnok.k let.;kP;k fLFkrhr
ulrks- vkiY;k iRuhph fouarh rks /kqMdkowu ykorks-
bdMs jktk LoxkZr xsY;kph ckreh deykorh xaxklkxjyk lakxrs-
i.k xaxklkxj jk.khpk R;koj fo’okl clr ukgh- rh fnok.kkyk gh gfddr
fopkjk;yk R;kP;k okMÓkkr tkrs- ;sFks fnok.k xaxklkxj jk.khpk vieku
djrks( o ^rqus xqjk[;kps iksV vk.kys* vlk frP;koj vkjksi djrks- fryk
ekjgk.k d:u okMÓkkckgsj gkdywu ykorks- yxsp f’kik;kyk cksykorks( o
xaxklkxj jk.khyk oukr usÅu Bkj ekj.;kpk vkns’k nsrks- R;kosGh xaxklkxj
xaxklkxj @16
jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ vlrks( vkf.k fnok.k lÙksP;k /kqafnr okojr
vlrks- f’kikbZ xaxklkxjyk Bkj ekj.;klkBh oukr usrks- R;kyk jk.khph n;k
;srs- rks fryk Bkj u ekjrk oukr lksMwu nsrks( o vkiY;k uxjkyk okil
;srks- vki.k xaxklkxjyk Bkj ekjys vls f’kikbZ fnok.kkyk lakxrks- ;koj
izlé gksÅu fnok.k f’kik;kyk ngk ,dj tehu c{khl nsrks-
iq<s xaxklkxj jk.kh QkVds oL= uslwu fQjr fQjr in~ekorh uxjhr
frP;k ekgsjh ;srs- rsFks dkgh o<j ¼nxM ekrhps dke dj.kkjh ,d tekr½
/keZiky jktkP;k fnok.kkP;k dpsjhleksj mHks jkgwu fnok.kklkscr cksyr
vlrkr- o<j vkiY;k dkekps iSls ?ksÅu tkr vlrkuk R;akuk xaxklkxj
vR;ar nfjnzh voLFksr fnlrs- o<ja fryk lkscr ?ksÅu frph fopkjiwl
djrkr- xaxklkxj vkiyk [kjk ifjp; nsr ukgh- ^ek>s uko cschuank vlwu
eh ,d ouoklh vkgs*- ;so<kp ifjp; rh o<jakuk nsrs- o<j fryk
vkiY;klkscr dkekyk ?ksrkr- dke >kY;koj dkekps iSls ekx.;klkBh o<j
fnok.kkdMs tkrkr- Lor%P;k etqjhps iSls ?ksrY;koj o<j ckbZP;k etqjhps
iSls ekxrkr- i.k T;kph etqjh R;kykp ns.;kr ;sbZy Eg.kwu rqEgh rqeP;k
cfg.khyk etqjhlkBh jktkdMs ikBowu nÓkk] vls fnok.k o<jakuk lakxrks-
rsOgk ckbZ jktkleksj dkekps iSls ekxrs- jktk fryk uko xko fopkjrks- rh
laiw.kZ gfddr jktkyk lakxrs- /keZiky jktk ¼nariky jktkpk iq=½ fryk
vksG[krks- vkf.k ^vki.k cgh.k HkkÅ vkgksr* vls Eg.kwu fryk Lohdkjrks-
vki.k v/ksZ v/ksZ jkT; okVwu ?ksÅ Eg.krks- fryk vkiY;k toG Bsorks-
,d fnol ‘kadkorh uxjhP;k fnok.kkyk xaxklkxj jk.kh ftoar
vlY;kps LoIu iMrs- rks f’kik;kyk cksykorks- rw ^xaxklkxj jk.khyk oukr
Bkj u djrk fryk ftoar dk lksMysl* vlk tkc fopkjrks- ^rw /kksdsckt
vkgsl* vls Eg.kwu R;kph fuHkZRluk djrks- xaxklkxjpk ‘kks/k ?ksÅu vki.k
fryk Bkj dsys ikfgts ;k mís’kkus fnok.k o f’kikbZ nks?ksgh xksj{kukFkkps lkasx
?ksÅu xaxklkxjyk ‘kks/kk;yk fu?krkr- ;sFks frljk vad lekIr gksrks-
f’kik;klkscr fnok.k xksj{kukFkkps lksax ?ksÅu] nk<h o tVk ok<owu
uxj uxj ikyFkh ?kkyrkr- ijarq R;akuk dksBsp xaxklkxjpk iÙkk feGr ukgh-
‘ksoVh R;akuk ,d uxjh fnlrs- R;k uxjhr nks?ksgh ;srkr- T;k uxjhr rs
;srkr rh nariky jktkph in~ekorh uxjh vlrs- rsFks nariky jktkpk iq=
^/keZiky* gk jkT; djhr vlrks- rsFksp xaxklkxj vkiY;k HkkoktoG
¼/keZiky½ fnol dk<r vlrs- xksj{kukFkkpk os’k ?ksrysys f’kikbZ o fnok.k
xaxklkxj @17
;k nks?kakukgh jktk HksVhyk cksykorks- dq’kyeaxy fopkjY;koj jktk vkiY;k
cfg.khyk ¼xaxklkxjyk½ cksykowu lakxrks] ^ckbZ] vkt vkiY;k ?kjh
uoukFkkiSdh nksu xksj[kukFk vkys vkgsr] rjh rw R;akP;k Hkkstukph yodj
r;kjh dj- xaxklkxj yodj Hkkstu r;kj d:u R;k nksu xksj{kukFkakuk
tsok;yk nsrs- tsou djr vlrkuk xksj{kukFkkP;k os’kkr vlysys fnok.k o
f’kikbZ nks?ksgh fryk vksG[krkr- T;k dkeklkBh rs fu?kkysys vlrkr rks
csr R;akpk lQy gksrks- /keZiky jktk R;k nksu xksj{kukFkakuk iksokMk
Eg.kk;yk lakxrks- iksokMk Eg.kr vlrkuk rs xaxklkxjcíy [kksVh ekfgrh
lakxrkr- ^;k ckbZus xqjk[;kps iksV vk.kys vkgs] Eg.kwu ;k ckbZyk toG
Bsow udks* vls rs jktkyk lakxrkr- /keZiky R;k xksj{kukFkakP;k Eg.k.;koj
fo’okl Bsorks- /keZiky jktkyk vkiY;k cfg.khpk jkx ;srks- rks
xaxklkxjyk okMÓkkckgsj gkdywu ykorks- xaxklkxj vkiY;k Hkkokyk
letko.;kpk [kwi iz;Ru djrs- ^vkiY;k iksVkryk xHkZ gk xqjk[;kpk ulwu
rq÷;k HkkVO;kpk vkgs* Eg.kwu lakxrs- i.k /keZiky jktk frps ,sdr ukgh- rw
ek÷;k jktoa’kkyk Mkx ykoyk vkgsl] rw dyafd.kh vkgsl] vls Eg.kwu
fryk ckgsj dk<wu nsrks- R;kosGh rh uÅ efg.;kph xjksnj vlrs- rh
Hkxoku ‘kadjkpk /kkok djrs- v’kk dBh.k le;h ‘kadjkyk enrhlkBh
fouarh djrs-
¼jaxeapkoj ‘kadjkpk izos’k gksrks- ‘akdj o ikoZrhps laokn ,sdk;yk
;srkr½ ‘akdjth eR;qyksdkr xeu dj.;kl fu?krkr- ikoZrhgh ‘kadjkyk
lkscr us.;kph fouarh djrs- vki.kgh eR;qyksdkr ;sÅu yksdakps dkSrqd
ikgw Eg.kwu ikoZrhgh ‘kadjthlkscr eR;qyksdkr ;srs- oukr ‘kadj o
ikoZrhps vkxeu gksrs- R;kp fBdk.kh xaxklkxj jk.khps ckGari.k gksrs- ;sFks
dks.;krjh fL=ps ckGari.k >kys vkgs Eg.kwu rh ‘kadjkyk Fkakck;yk lakxrs
o iq<s tkrs- frFks ,d ckbZ ckGar >kysyh ikoZrhyk fnlrs- ikoZrh
xaxklkxjP;k gkrkr ckG nsrs- ‘kadjth o ikoZrh rsFkwu fu?kwu tkrkr-
vkrk oukrp xaxklkxjpk ckG ygkukpk eksBk gks.kkj vkgs- xaxklkxj
ouke/;sp vkiys ckG BsÅu uxjkyk fHk{kk ekxk;yk ;srs] o ijr tkrs-
gh lxGh gfddr rh xk.;kr lakxrs- ;sFks ek= eu gsykowu Vkd.kkjs o.kZu
vkysys vkgs- T;k oukr xaxklkxj vkiY;k ckGkyk ?ksÅu jkgkrs- rsFksp
‘akdkorh uxjhpk fnok.k vkiY;k f’kik;klkscr f’kdkjhyk ;srks- R;kP;k
n‛Vhl xaxklkxj o frpk ckG fnlrks- ^rw rq>k ckG ek÷;kdMs ns* vls
xaxklkxj @18
fnok.k xaxklkxjyk lakxrks- ^rw ek>k tho ?ks] i.k ek÷;k ckGkyk ek:
udks* Eg.kwu xaxklkxj fnok.kkyk fouo.kh djrs- i.k fnok.k frps dkgh
,sdr ukgh- frP;k gkrwu frps ckG fnok.k fgldkowu ?ksrks o f’kik;kdMs
nsrks( o R;kpk f’kjPNsn dj.;kpk gqdwe nsrks- ^xaxklkxjP;k eqykpk
f’kjPNsn dsyk rj ;k ikikpk okVsdjh dks.k*\ Eg.kwu f’kikbZ fnok.kkyk
fopkjrks- f’kikbZ eqykyk Bkj ekj.;kl udkj nsrks- rsOgk fnok.k Lor%
xaxklkxjpk o frP;k eqykpk f’kjPNsn djrks- bdMs f’kikbZ jkxkus
^f’kik;kpk iks’kk[k* Qsdwu nsrks vkf.k fu?kwu tkrks-
FkksMÓkk osGkus Hkxoku ‘kadj o ikoZrh eR;qyksdkr xeu dj.;klkBh
;srkr- oukr ikoZrhyk nksu tho esysys fnlrkr- ikoZrh ‘akdjkyk Eg.krs]
^nsok] ;sFks nksu ftokph gR;k >kysyh fnlr vkgs- rj rqEgh R;akuk ver
iktwu ftoar djk- ‘kadjth ver iktwu xaxklkxj o frP;k ckGkyk ftoar
djrkr- R;kuarj ‘kadjth ckGkyk toG ?ksrkr- R;kyk vkiY;ktoGph
‘kDrh o cG nsrkr- rlsp dks.khgh ;kyk ;q)kr ijkftr dj.kkj ukgh
vlk vk’khokZn nsrkr- ;k ckGkps uko ^jRuiky* Bso vls xaxklkxjyk
lakxwu Hkxoku ‘kadjth ikoZrhlkscr fu?kwu tkrkr-
xaxklkxjpk eqyxk jRuiky vkrk ckjk o‛kkZpk gksrks- rks vkiY;k
vkbZyk lakxwu oukr f’kdkjhlkBh tkrks- R;kp oukr ‘kadkorh uxjhpk
fnok.k f’kdkj djk;yk ;srks- jRuikykph oukr fnok.kklkscr HksV gksrs-
fnok.k R;kyk R;kP;kcíy ekfgrh fopkjrks- i.k jRuikykyk vkbZf’kok;
dkghp ekfgr ulrs- vkrk xaxklkxj R;kyk iw.kZ gfddr lakxrs- oukr
HksVysyk rksp nq‛V fnok.k gks;- R;kP;keqGsp vkiY;koj gh v’kh osG
vkY;kps xaxklkxj jRuikykyk lakxrs- rkss yxsp ‘kadkorh uxjhr ;sÅu
fnok.kklkscr ;q) djrks( vkf.k R;kyk Bkj ek:u vkiY;k vkbZtoG ;srks-
^gs jkT; vkrk vkiys vkgs*] vls vkiY;k vkbZyk lakxrks- rw ;k xknhoj
cl( o ekekP;k okMÓkkyk dks.krk ekxZ tkrks rs rw eyk lakx- vls Eg.kwu
vkbZoj >kysY;k vU;k;kpk lwM ?ks.;klkBh in~ekorh uxjhr izos’k djrks-
jRuiky o R;kpk ekek /keZiky ;k nks?kakph y<kbZ gksrs- ‘kadjthus
jRuikykyk cG o ‘kDrh fnY;keqGs rks vftaD; vlrks- ‘ksoVh ekek
/keZiky xaxklkxjyk ‘kj.k tkrks- xaxklkxj jRuikykyk Eg.krs dh] ^rq>k
ekek rqyk ‘kj.k vkysyk vkgs] R;kyk rw ej.k nsÅ udks*- /keZiky jktk
vkiY;k cfg.khyk lakxrks dh] ^ckbZ] ek>h eqyxh ¼panzlsuk½ vkrk
xaxklkxj @19
fookg;ksX; >kyh vkgs- jRuikykpk panzlsukcjkscj fookg gksrks- ‘ksoV
vkuankus gksrks- ------------- iMnk iMrks-
xaxklkxj ;k yksdukVÓkkpk vk—rhca/k % yksdukVÓk
EgVys dh R;k ukVÓkkpk iwoZjax o mÙkjjax vls nksu Hkkx iMrkr- iwoZjaxkr
x.k] xoG.k] vkokgu] ueu] iwtk vlrs- rj mÙkjjaxkr vk[;kuxk;u]
lknjhdj.k] vkjrh bR;knh vlrs- iwoZjaxkr izknsf’kd nsonsorakukgh ueu
d:u vk’khokZn ?ksrY;k tkrks- xkoijRos gh nSors cnyr vlrkr-
loZlk/kkj.ki.ks dks.kR;kgh yksdukVÓkkpk vk—rhca/k iq<hyizek.ks vlrks-
iwoZjax % x.k & xoG.k & vkokgu & ueu-
mÙkjjax % vk[;ku & lknjhdj.k & vkjrh-
x.k Eg.kts x.kirh Lrou- x.kirhps Lrqrhfo‛k;d xhr- Hkkjrkr
xtkuukyk jaxHkwehph nsork ekuY;k tkrs- vki.k djr vlysyk [ksG]
ukVÓk fdaok iz;ksx fufoZ?ui.ks ikj iMkok Eg.kwu lq:okrhykp xtkuukyk
oanu d:u vk’khokZn ekx.;kph izFkk vkgs- x.kirh fo‛k;d inakuk x.k
Eg.krkr- x.k xk;Y;kuarj xoG.k xk;yh tkrs- xoG.khr Jh—‚.kkP;k
ckyyhyk xk;Y;k tkrkr- R;krgh xksih] xoG.kh] eko’kh] jk/kk] isanÓkk o
—‚.kkps loaxMh ;akps o.kZu vk<Grs- yksdukVÓkkr xoG.kh gÓkk
uR;kfHku;klg jaxHkwehoj lknj dj.;kph izFkk HkkjrHkj vkgs- x.k vkf.k
xoG.k >kY;koj mÙkjjaxkr ,[kkns vk[;ku ykoys tkrs- o R;kyk
xk;u&laxhr&vfHku;&uR; bR;knhlg lknj dsys tkrkr- ¼^uVjax* gk
rek’kkiz/kku fp=iV vkgs- R;kr yksdukVÓkkpk vk—rhca/k Qkj dykRedi.ks
okijysyk vkgs-½
xaxklkxj gÓkk yksdukVÓkkP;k iwoZjaxkpk fopkj dsY;kl ;sFksgh gk
vk—rhca/k ikgk;yk feGrks- iz;ksxkph lq#okrp ueukus gksrs- xaxklkxj
ukVdkrhy loZ dykoar gkrkr iwtsps rkV ?ksÅu ueuxhr lknj djrkr-
R;kr izknsf’kd nsonsorkapkgh mYys[k vlrks- fu/kk] vYyhiwj o {khjleqæ
xkokrhy dykoarkP;k ueuxhrkr lq:okrhyk x.kirh( o uarj ljLorhyk
oanu vkgs- fonHkkZr jk‛Vªlar rqdMksth egkjktakP;k ^Jhxq:nso lsok
eaMGkpk* o fopkjakpk yksdakoj izHkko vkgs- Eg.kwu xq:nsokyk Eg.ktsp
xaxklkxj @20
rqdMksth egkjktakuk oanu fnlrs- R;kuarj ‘akdj&ikoZrh] Jhjke&flrk]
iakMo&nkSinh o ‘ksoVh ^loZ nsoakx.kkyk* oanu >kY;koj vki.k ;kfBdk.kh
dk; lknj dj.kkj vkgksr gsgh FkksMD;kr lakfxrys vkgs ¼xaxklkxjps
lq#okrhps ueuxhr ikgk½-
ueuxhr >kY;koj yxsp xaxklkxjP;k dFkkudkyk lq#okr gksrs-
dFkkud jk=Hkj pkyrs- yksdukVÓkkr ok|onakuk Qkj egÙo vkgs- jk=Hkj gs
ok|o`an tkxwu ukVÓkkr jax Hkjrkr- xaxklkxjP;k mÙkjjaxkr ‘ksoVh dFkkud
laiY;koj vkjrh gksrs- lxGs Hkkx ?ks.kkjs dykoar leksj ,dk jakxsr mHks
jkgkrkr- ,dk L=h&ik=kP;k gkrkr vkjrh vlrs- vkjrhe/;s izknsf’kd
nsonsork] lk/kqlarakpk mYys[k vkgs- vYyhiwj ;sFks feGkysY;k vkjrhr
iksg.kk] ‘ksxko] dkilh] ok;xko] vktuljk] ikjMh gÓkk xzkeukekpk mYys[k
vkgs- ‘ksxko oxGrk loZ xkos o/kkZ ftYgÓkkrhy vkgsr- iksg.kk ;k xkokyk
lksukek;ph lek/kh vkgs- rh ftoar vlrkukp yksd frP;k n’kZukyk tkr
gksrs- frP;k ftoari.khp frps uko vkjrhr vkysys gksrs- dki’kh gs xko
o/kkZ unhP;k dkBkoj vlwu rsFks ukukth egkjktakps HkO; eafnj vkgs-
;kfBdk.kh ek?k ‘k q- 7 jFklIrehyk nghgakMh gksÅu ;k=k izkjaHk gksrs- rh
ia/kjk rs iapohl fnol pkyrs- vktulÚ;kyk Hkkstkth egkjktakps HkO;
eafnj vlwu nj cq/kokjh rsFks R;akps HkDr ^iqj.k iksGh*pk Lo;aikd djrkr-
rj uxkth egkjktakps izkphu eafnj ikjMh xkokyk vkgs- ¼gh loZ xkos
ys[kdkP;k ifjp;kph vkgs( o ys[kd rsFks tkÅu vkysyk vkgs½- xaxklkxj
e/khy ‘ksoVph vkjrh ikfgY;koj ifjljkrhy yksdakph yksdnsorakoj
vlysyh ‹kz)k O;Dr gkssrs- vkjrhr vlysyh xkos o rsFkhy nSors
LFkGkuqlkj o izns’kkuqlkj cnyr vlrkr- rkRi;Z] yksdukVÓkkps loZ xq.k
xaxklkxj ;k yksdukVÓkkr fnlwu ;srkr-
jaxHkw‛kk o os’kHkw‛kk % xaxklkxj ukVdkrhy izeq[k dykoar jaxHkw‛kk
o os’kHkw‛kk djrkr- R;klkBh vk/kqfud lkSan;Z izlk/kuakpk okij dsY;k tkrks-
HkMd vls tjhps o eyeyhps diMs okijrkr- rs cktkjkrwu dk;eLo:ih
[kjsnh djrkr- dkgh r;kj d:u ?ksrkr- dslklkBh fox] xaxkou ;kpk okij
gksrks- MksD;koj Vksi ¼eqdqV½ okijrkr- L=h&ik=akP;k os’kHkw‛kslkBh osxGs
diMs ?ksrY;k tkr ukgh- xkokrhy efgyakP;k uohu lkMÓkk] CykÅt]
okijrkr- dk;ZØe laiyk dh ijr djrkr- ikoMj] dktG] fyILVhd]
xaxklkxj @21
Qqyakps xtjs] gkj bR;knhpk okij dsY;k tkrks- ijarq R;klkBh [kkl vlk
jaxdehZ ulrks- xkokrhy eqysp ,desdakph jaxHkw‛kk o os’kHkw‛kk d:u nsrkr-
f’kik;kP;k os’kHkw‛kslkBh iksyhl fdaok lSfud okijrkr rlk [kkdh fdaok
fgjO;k dkiMkpk x.kos’k f’kowu ?ksrkr- fdaok xkokr ,[kknÓkktoG vlsy
rj [ksGkiqjrk ekxwu vk.kY;k tkrks( o [ksG laiY;koj ijr dsY;k tkrks-
jaxHkw‛ksyk o os’kHkw‛ksyk Qkjls egÙo ulys rjh rs ik= mBkonkj
Ogkos ;kdMs dVk{kkus y{k nsrkr- osGsoj ,[kkns ygkuls ik= vlsy rj
os’kHkw‛kk u cnyork rs fuHkkowu usY;k tkrs- mnkgj.kkFkZ Egkrkjhph osxGh
os’kHkw‛kk djkoh ykxr ukgh- ,[kknk iq:‛k MksD;koj yky fdaok jaxhr
dkiM inj ?ksrY;klkj[ks vks<wu jaxeapkoj ;srs- Egkrkjhpk vfHku; djrs-
xkokr ts feGsy R;kpk okij dj.;koj vf/kd Hkj vlrks-
ok|o`an % xaxklkxj ;k yksdukVÓkkr ok|laxhrkyk Qkj egÙo vkgs-
iz;ksxkP;k osGh jaxeapkoj ,dk cktwyk xk;u o oknu dj.kkjh eaMGh
clrkr- R;akph la[;k fuf’pr ukgh- i.k lkr rs vkBP;k oj vlrs- R;kr
<ksyds] rq.krq.ks] rcyk] isVh] >akt] [katjh v’kh ok|s vlrkr- xk;u
lkewfgd Lo:ikr vlrs- xk;u dj.kkÚ;akuk xaxklkxj ukVdkrhy xk.kh
eq[kksn~xr vlrkr- xk.kh cksyhHkk‛ksr vlrkr- xk.;kph pky /kkorh vlrs-
d/kh d/kh ,dp pky nksurhu xk.;klkBh okijrkr- ik=kus xk.ks Eg.kk;yk
lq:okr dsyh dh] xk;u dj.kkjh eaMGh rs xk.ks mpyrkr( o rkyklqjkr
iw.kZ djrkr- bdMs xk;u lq: vlrkuk jaxeapkoj rs ik= R;kuqlkj vfHku;
djrs- xk;u dj.kkjh eaMGh jk=Hkj tkxrkr- ukVdkP;k ;’kLoh iz;ksxkr ;k
eaMGhpk flagkpk okVk vlrks- xaxklkxj ukVdkr ueukiklwu rj ‘ksoVh
vkjrhi;±r gh eaMGh loZ xk.kh ok|klg eksBÓkk vkoktkr o rkyklqjkr
Eg.krkr- osGizlaxh R;krhy ,[kknk oknd fdaok lewgxku dj.kkjk ,[kknk
xk;d ,[kknh ygku Hkwfedk oBo.;klkBh FkksMÓkkosGkiqjrk osGsoj r;kj
gksrks- vkiys dke >kys dh] ijr oknu fdaok xk;ukr lkFk nsrks- xaxklkxj
e/khy loZ xk.kh lkewfgdi.ks Eg.krkr- xk;u&oknu&vfHku; ;akpk lqjs[k
laxe eyk xaxklkxj ;k yksdukVÓkkP;k iz;ksxkr {khjleqæ ;k xkokr
ikgk;yk feGkyk-
xaxklkxj @22
jaxeap % xaxklkxj ;k ukVdkP;k iz;ksxklkBh jaxeap vko’;d vlrks-
R;klkBh Lora= jaxeapkph O;oLFkk djkoh ykxrs- dkj.k ;kpk izs{kd la[;sus
vf/kd vlY;keqGs lok±uk nwji;±r fnlsy v’kh O;oLFkk djkoh ykxr s-
;sj.kxko ;sFks ¼;sj.kxko gs ys[kdkps xko vkgs- rs o/kkZ ‘kgjkiklwu =spkGhl
fdyksehVj varjkoj vlwu fgax.k?kkV rkyqD;kr vkgs½ tsOgk gk iz;ksx >kyk
gksrk- rsOgk xkoP;k izkFkfed ‘kkGsP;k iVakx.kkr eksBk jaxeap mHkkjyk gksrk]
vls eyk vktgh vkBors- rj {khjleqnz ¼gs xko o/kkZ ‘kgjkiklwu vankts
ngkia/kjk fdyksehVj varjkoj vlwu lsyw rkyqD;kr vkgs½ gÓkk xkoyk
2012 e/;s nlÚ;kP;k jk=h tks iz;ksx dsyk] R;kr eafnjkP;k lHkkeaMikP;k
leksjP;k map Hkkxkpk mi;ksx jaxeap Eg.kwu dsyk- R;klkBh Lora= jaxeap
mHkkjyk uOgrk- nsoGkpk ikj] pkSdkrhy ,[kknk eksBk mapoVkgh jaxeap
Eg.kwu okijyk tkrks- i.k gh O;oLFkk ulsy rj jaxeap mHkkjkokp ykxrks-
xaxklkxj yksdukVÓkkrhy xk.kh % xaxklkxj ;k
yksdukVÓkkr ifgY;k vadkiklwu rj ‘ksoVP;k vadki;±r eksBÓkk la[;sus
xk.kh vkgs- ijarq R;kps Lo:i laxhr ukVdklkj[ks ukgh- xaxklkxj
ukVdkrhy xk.kh ^;{kxku* ukVdkizek.ks vkgs- ;{kxku ukVdkr laokn
ulrkr- rj R;kr xk.kh vlrkr- vkf.k ik=s R;k xk.;kP;k vFkkZizek.ks
vfHku; djrkr- xaxklkxje/;s ek= xk.kh vkf.k laokn nksugh vkgsr-
jaxeapkojhy ik=s laokn Eg.krkr( o uarj xk.kh Eg.krkr- gÓkk xk.;kpk
vkf.k laoknkpk vFkZ ek= lkj[kk vlrks- mnk%
‘kadjth % vjs] ek÷;k flagklukoj dks.k riLoh jktk clyk vkgs\ vjs
jktk ek>s flagklu Qkj Mksyk;yk ykxys-
xk.ks % dks.k jktk rih clyk
Ekk>k flagklu Mksyyk
dk; deh vlsu jktkyk
Eg.kwu R;kus ek>k /kkok dsyk
xaxklkxj ukVdkr izR;sd ik=kP;k rksaMh xk.kh vkgsr- vls ,dgh ik= ukgh
dh] T;kP;k rksaMh xk.kh ukghr- xk.kh ekSf[kd vlY;keqGs R;kr xkoijRos
xaxklkxj @23
FkksMklk cny >kysyk fnlrks- pkGhp fdyksehVj varjkoj fdaok toGP;k
xkoke/;sgh gk cny ikgk;yk feGrks- ,dkp izlaxkrhy xk.ks nksu xkokrhy
yksdakdMwu ,sdys rj xk.;kP;k dMO;kr FkksMklk cny tk.korks- tls
xqjk[;kps xk.ks ikgk %
xk.ks % dkGh dkGh EgSl ek>h xksy flaxkph
jkst clrs ik.;kea/kh lo; ik.;kph
Hkjiwja nw/k nsrs lo; nw/kkph
jksta clrs ik.;kea/kh lo; ik.;kph
fryk vk.khua ‘ksoÚ;kpk pkjk
nw/k nsbZua pkjgh /kkjk
/kkow /kkow xk nq[krs eakMÓkk
Ukkgh dyr HkksaMk lakMÓkk
¼izR;sd xkokrhy yksd vkiY;k erkizek.ks v’kk izdkjP;k xk.;kr cny
djrkr- xaxklkxj ;k yksdukVÓkkph lafgrk ekSf[kd ijaijsus pkyr vkyh
vlY;keqGs R;kr cny gksrkuk fnlrks- ojhy xk.ks eh iq<hyizek.ks ,sdys
gksrs-
ek>h dkGk dkGh EgSl nknk clrs ,SliSla
bps dkua c?kk] tls ukxksyhps ikua
ek>h dkGh dkGh EgSla nknk clrs ,SliSla
o/kkZ ftYgÓkkrhy fgax.k?kkV rglhy e/khy ^fu/kk* xkokrhy yksdakuh
xaxklkxj gs ukVd clfoys gksrs- ojhy xk.ks eh R;akP;kdMwu ,sdys-½
xaxklkxj e/khy xk.;krwu izknsf’kd thoukps izfrfcac fnlrs-
mnkgj.kkFkZ ^cak/kh* vkf.k ^dqa/kk* gs nksu ‘kCn ‘ksrh’kh fuxMhr vkgs-
ikolkGÓkkr ‘ksrkrwu ik.kh ckgsj iM.;klkBh tks ygku cak/k [kksnyk tkrks-
R;kyk cka/kh fdaok ckanh vls Eg.krkr- R;kpizek.ks ^dqa/kk* gk ‘kCn vkgs-
‘ksrkr fidke/;s ,d fof’k‛V izdkjps r.k ok<rkr] R;kyk dqa/kk fdaok dqank
vls Eg.krkr- ‘ksrdjh fuanu d:u R;kyk dk<wu Qsdrkr-
xaxklkxj @24
ojhy ^cka/kh o dqa/kk* ;kizek.ksp lektkr >kysyk cnygh xaxklkxj
yksdukVÓkkr ikgk;yk feGrks- ek÷;k ygkui.kh vkeP;k ifjljkr diklhps
,d ok.k gksrs- R;kyk ^pkyqcqjh* vls Eg.kr- pkyq vkf.k cqjh gÓkk nksugh
dkilkP;k tkrh gksR;k- eyk vkBors gÓkk nksugh tkrhP;k fc;k ,d=
d:u isjY;k tkr gksR;k- R;kps mRiknu Qkjp deh gksr vls- ;k ok.kkyk
Qkj egÙo uls- Eg.kwu ,[kknÓkk oLrqps egÙo deh lakx.;klkBh ^pkyqcqjh*
gk ‘kCn vktgh fgax.k?kkV ifjljkrhy yksd okijrkr- ek= 1970 P;k
toGikl ^,p Qksj* ¼H4½ gs iÚgkVhps uohu ok.k vkys gksrs- ;kpkp
mYys[k ;k yksdukVÓkkr vkysyk vkgs- ikgk %
cschuank pky d: ‘ksrhpk /kank
vkrk dk< dqank
,p Qksj isjyh ;ank
vkrk dk< dqank
ojhy xk.ks ikfgY;koj R;k R;k Hkkxkrhy lektthoukr >kysyk cny
ikgk;yk feGrks- R;krwup izknsf’kdrk letwu ?ksrk ;srs- yksdxhrkr
cnyR;k lektkps izfrfcac fnlrs- Eg.kwu yksdlkfgR;kyk lektthoukpk
^vkjlk* vls EgVY;k tkrs-
xaxklkxj @25
xaxklkxj yksdukVÓkkrhy O;fDrfp=s
xaxklkxj jk.kh %& xaxklkxj ;k yksdukVÓkkrhy egÙokps ik=
Eg.kts larlsu jktkph ykMdh jk.kh xaxklkxj gks;- frps ekgsjps uko
^in~ek*- in~ekorh uxjhP;k nariky jktkph eqyxh o /keZiky jktkph rh
cgh.k vkgs- ygku eqys tlk ofMyaktoG gê djrs- R;kpizek.ks rh
nariky jktktoG gê djrkuk fnlrs- jktk ounsohP;k n’kZukyk ,dk
vj.;kr tkr vkgs] vls tsOgk fryk letys] rsOgk rh ofMyaklkscr
tk.;kpk gê djrs- frP;k erkizek.ks jktk nariky fryk ounsohP;k
n’kZukyk ?ksÅu tkrks-
ounsohP;k nsoGkr xsY;kuarj rsFkhy oukr jktkyk f’kdkj dj.;kpk
eksg gksrks- vkiY;k eqyhyk ounsohP;k nsoGktoG Fkakcowu jktk o f’kikbZ
f’kdkjhyk fu?kwu tkrkr- rsOgk fryk okV.kkjh L=hlqyHk fHkrh rh ofMyakuk
cksywu nk[kfors- ^ik[kjkpk pkjh ukgh o ek.klkpk okjk ukgh* v’kk ;k
Hk;ku oukr eh ,dVh d’kh dk; jkg.kkj] vls rh vkiY;k ofMyaktoG
cksywu nk[kfors- BdkbZ eko’khlkscr cksyrkuk rh jkxkr ;srs- dkj.k BdkbZ
eko’kh ,dk r:.kkcíy frP;k’kh cksyr vlrs- rsOgk ek= jkxkus rh BdkbZ
eko’khP;k xkyQVkr gk.krs- iqUgk vlk fujksi ?ksÅu ;sÅ udksl Eg.kwu
ctkors- frpk uojRukpk gkj pksjhyk tkrks- rsOgk ek= rh dklkohl gksrs-
vkiys oMhy vkrk jkxkorhy Eg.kwu rh BdkbZ eko’khyk jktkdMs
ikBfors( o eqyhpk uojRukpk gkj pksjhyk xsY;kps frP;kdMwu lakxrs-
‘kadkorh uxjhpk jktdqekj tsOgk fryk HksVk;yk ;srks] rsOgk rh
R;kps ikulqikjh nsÅu vknjkfrF; djrs- ;ko:u rh jkt?kjk.;kyk lktslk
O;ogkj djrkuk fnlrs- ‘kadkorh uxjhP;k jktdqekjkus rh >ksisr vlrkuk
frP;k xGÓkkryk uojRukpk gkj pks:u usyk( o frP;k MkO;k Hkqtsoj
f=’kqGkph [kw.k dsyh- R;keqGs fryk psVdhu letwu nariky jktk fryk
vkiY;k okMÓkkckgsj dk<rks- rw ikih vlwu rqus ek÷;k jktoa’kkyk Mkx
ykoyk Eg.kwu vieku djrks( o f’kik;kyk lakxwu fryk oukr usÅu Bkj
ekj.;kph vkKk nsrks- f’kikbZ fryk oukr Bkj ekj.;klkBh usrks- ijarq
R;kyk frph n;k ;srs- f’kikbZ fryk oukr lksMwu nsrks- ,dk gj.khph f’kdkj
d:u jDr ryokjhyk ykorks- o jDrkus ek[kysyh ryokj jktkyk
nk[kforks-
xaxklkxj @26
ounsohP;k nsoGktoG in~ekorhyk lksMwu f’kikbZ uxjkyk okil
;srks- R;kposGh ‘kadkorh uxjhpk jktdqekj vkiyk fe= fcjcy
;kP;klkscr oukr f’kdkjhyk ;srks- rsFks jktdqekjh nfjæh os’kkr fnlrs-
jktdqekj frph fopkjiwl djrks- i.k rh jkxkr ;sr ukgh- ^rqeP;keqGsp
ek÷;koj v’kh ouoklh gks.;kph osG vkysyh vkgs* vls rh jktdqekjkyk
lakxrs- jktdqekj rsFksp ounsohP;k lk{khus frP;k’kh fookg djrks- nks?ksgh
ounsohyk ueLdkj djrkr o vk’khokZn ?ksrkr- ounsoh izlé gksÅu cksyrs-
^eqyh] rw xaxslkj[kh fueZG vkgsl( o ik.;klkj[kh ikrG vkgsl Eg.kwu rq>s
uko eh ^xaxklkxj* Bsors- o jktdqekj] rw larklkj[kk lTtu fnlrks Eg.kwu
rq>s uko ^larlsu* vls Bsors- vkrk in~ekorh uxjhph jktdU;k in~ek gh
xaxklkxj jk.kh cuwu ‘ksoVi;±r okojrs- ounsohus xaxklkxj uko BsoY;keqGs
in~ek gh xaxklkxj curs-
‘kadkorh uxjhP;k larlsu jktkcjkscj xaxklkxj jk.khpk lalkj lq[kh
o vkuankpk vlrks- i.k dkgh dkGkuarj xaxklkxj f[ké o mnkl fnlrs-
vkiY;kyk eqyckG ukgh Eg.kwu rh eukr >qjr vlrs- loZlk/kkj.k
ckbZizek.ks rh ;sFks okojrkuk fnlrs- ‘ksoVh fuiqf=d fL=;akps nq%[k lxGhdMs
lkj[ksp vkgs- jktk frP;k nq%[kkps dkj.k fopkjrks- ^vkiY;k yXukyk cjhp
o‛ksZ >kyh( i.k vkiY;kyk eqyckG ukgh- Eg.kwu vki.k nq%[kh vlY;kps
rh jktkyk lakxrs*-
BjY;kizek.ks xaxklkxjyk lgk efg.;kpk xHkZ vlrkukp jktk
LoxkZyk fu?kwu tkrks- fryk gh ckreh frph eSf=.k deykorhdMwu feGrs-
jktk LoxkZyk xsyk ;k xks‛Vhoj frpk fo’okl clr ukgh- Eg.kwu rh
fnok.kkP;k okMÓkkr ;srs- i.k fnok.k fryk okMÓkkckgsj dk<wu nsrks- dkj.k
fnok.kkP;k gkrkr jkT; lksiowu jktk LoxkZyk tkrks- jkT;lÙksP;k eksgkus
fnok.k eLroky gksrks- vkf.k xaxklkxj jk.khoj xqjk[;kps iksV vk.kY;kpk
vkjksi djrks( o fryk oukr u sÅu f’kjPNsn dj.;kph vkKk f’kik;kyk
nsrks- vki.k dks.krsgh iki dsysys ukgh] vls rh fnok.kkyk lakxrs] vkf.k
v’kk fLFkrhr eyk oukr ikBow udks v’kh rh fnok.kkyk fouarh djrs- i.k
fnok.k frph fouarh /kqMdkowu ykorks- f’kikbZ xaxklkxjyk oukr frpk
f’kjPNsn dj.;klkBh ?ksÅu tkrkss- oukr xsY;koj f’kikbZ fryk ‘ksoVph
bPNk fopkjrks- ^vkiY;kyk ekj.;kvxksnj nksu ?kwV ik.kh iktkos*] v’kh rh
f’kik;kyk lakxrs- f’kik;kyk n;k ;srs- rks fryk Bkj u ekjrk oukr lksMwu
xaxklkxj @27
nsrks- eyk tj lksMwu fnys rj fnok.k rqyk uksdjhoj Bso.kkj ukgh] vls rh
f’kik;kyk lakxrs- i.k f’kikbZ fryk lksMwu nsrks- ,dk gj.khph f’kdkj d:u
jDr ryokjhyk ykorks o fnok.kkyk nk[korks-
f’kik;kus xaxklkxjyk oukr usÅu lksMY;koj rh fQjr fQjr
/keZiky jktkP;k in~ekorh uxjhr izos’k djrs- dkgh dkexkjklkscr ¼o<j½
nfjnzh voLFksr xaxklkxjgh d‛V djrs- ,d fnol etqjh ekx.;klkBh
jktkdMs tkrs- jktk frph fopkjiwl djrks- rsFks rh vkiyh [kjh vksG[k
lakxrs- ?kMysyh laiw.kZ ?kVuk dFku djrs- frps Eg.k.ks ,sdY;koj ^ckbZ] rw
ek>h cgh.k vlwu vki.k v/ksZ v/ksZ jkT; okVwu ?ksÅ vls /keZiky jktk
fryk Eg.krks- i.k ‘ksoVh xksj{kukFkkP;k lakx.;ko:u frpk oukr f’kjPNsn
dj.;kph vkKk f’kik;kyk nsrks- ;sFksgh f’kikbZ fryk Bkj u ekjrk oukr
lksMwu nsrks- R;kosGh rh uÅ efg.;kph xjksnj vlrs-
oukr xaxklkxjps ckGari.k gksrs- ‘kadjkP;k —isus fryk o frP;k
ckGkyk thonku feGrs- frpk eqyxk jRuiky eksBk gksrks( o fnok.kkpk
cnyk ?ksrks- fnok.kkyk Bkj d:u rks ekekP;k okMÓkkdMs fu?krks- ‘ksoVh
ekek /keZiky xaxklkxjyk Eg.ktsp vkiY;k cfg.khyk ‘kj.k tkrks- rh
R;kyk {kek djrs- ,d vkbZ o cgh.k v’kk nksugh ikrGhoj frps okx.ks
‘kksHkwu fnlrs-
;k laiw.kZ dFkkudkr rh ,d loZlk/kkj.k L=h Eg.kwu vkiY;kyk
fnlrs- vktZo] fouarh dj.kkjh] izlaxh vkiY;k ckGkP;k izk.kj{k.kklkBh
ik;k iMwu fouarh dj.kkjh xaxklkxj vkiY;kyk fnlrs- fdR;sd osGk
frP;koj dBh.k vls izlax ;srkr( i.k R;kr rh fopfyr gksr ukgh gs [kjs-
i.k R;krwu lqV.;klkBh rh Qkjlk iz;Ru djrkuk fnlr ukgh- dkj.k rh
L=h vlY;keqGs frP;koj e;kZnk ;srkr- ‘kadkorh uxjhph egkjk.kh Eg.kwu
okojrkuk frP;kcíy izs{kdakP;k eukr n;k fuekZ.k gksrs- frP;k
O;fDreÙokps fofo/k iSyw ;sFks vkiY;kyk fnlrs- ygkui.kh ofMyaktoG
gê dj.kkjh in~ek] BdkbZ eko’khP;k dejsoj ykFk ekj.kkjh( o xkykoj
pkiVk ekj.kkjh in~ek gh xaxklkxj cuY;koj ek= iw.kZi.ks osxGh fnlrs-
,d ifjiw.kZ ekrk Eg.kwu ‘kksHkwu fnlrs-
xaxklkxj @28
fnok.k % xaxklkxj yksdukVÓkkrhy gs ik= vR;ar egÙokps vkgs- rs
ukVdkr ‘ksoVi;±r okojrkuk fnlrs- fnok.k gk /kwrZ] dkosckt o yksHkh
vlrks- ‘kadkorh uxjhP;k jktdqekjkpk gk ckyfe=- R;kps uko fcjcy-
lq#okrhyk vkiY;k fe=kyk loZ izdkjph enr dj.kkjk fcjcy gkrh lÙkk
;srkp iw.kZi.ks cnyrks-
jktdqekjkus ounsohP;k nsoGkr ikfgysY;k eqyhpk iÙkk ‘kks/kwu
dk<.;klkBh fcjcy enr djrks- in~ekorhP;k xGÓkkrhy gkj dk<wu
naMkoj f=’kqGkph [kw.k djk;yk rksp jktdqekjkyk lakxrks- gkj fodwu
vf/kd iSls feGok;ps eukr vk.kwu rks in~ekorh uxjhP;k ‘ksVthdMs
tkrks- f’kik;kyk ikgrkp uojRukpk gkj rks ‘ksVthP;k gkrkr nsrks- o
T;kP;k gkrkr gkj vlsy rks R;kpk letkok vls f’kik;kyk lakxrks- ;sFks
R;kP;k gq’kkjhps o /kwrZi.kkps dkSrqd okVrs- izR;sd izlaxkr fcjcykps
¼fnok.k½ /kwrZi.k( o R;kpk ‘kgk.ki.kk fnlwu ;srks- jktdqekjpk fookg
in~ekorhlkscr >kyk vlrkuk R;kyk eksBk vkuan gksrks- vkrk vkiyk fe=
‘kadkorh uxjhpk jktk >kysyk vkgs( o vki.k R;kpk fnok.k >kyks vkgksr
Eg.kwu vkuan O;Dr dj.kkjk] vkiyk fe= jktk larlsu LoxkZyk tkrkp
iw.kZi.ks cnyrks- lqjokrhyk rks tjh fe=koj izse dj.kkjk] fuLig] fuLokFkhZ
okVr vlyk rjh uarj ek= rks LokFkhZ curks-
BjY;kizek.ks xaxklkxj jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ jkgrkp jktk
larlsu LoxkZyk fu?kwu tkrks- tkrsosGh rks vkiys jkT; dkgh fnol
lakHkkG.;klkBh fcjcyyk lakxrks- i.k fcjcy ukgh Eg.krks- i.k jktkus
rls lakfxrY;koj rks fygwu ekxrks( o jktkyk R;koj lgh djk;yk lakxrks-
jktkus lgh dsY;koj jktk fu?kwu tkrks- gkrh jkT; ;srkp fnok.k iw.kZi.ks
cnyrks- vkrk rks eksBÓkk vkuankus vkiY;k iRuhyk gh ckreh lakxrks- eh
vktiklwu ‘kadkorh uxjhpk ekyd >kyks vkgksr vls deykorhyk
lakxrks- deykorh vkiY;k irhyk ¼fnok.kkyk½ letko.;kpk iz;Ru djrs-
gs jkT; xaxkjk.khps vlwu vki.k frP;k m‛VÓkk vékoj txr vkgks- vls
EgVY;koj fnok.kkyk frpk jkx ;srks- rks frpk vieku djrks-
jktk LoxkZyk xsY;kph ckreh deykorhdMwu xaxklkxjyk feGrs-
lR; tk.kwu ?ks.;klkBh xaxklkxj fnok.kkP;k okMÓkkr ;srs- fcjcy frpk
vieku djrks( o fryk okMÓkkckgsj dk<rks- ;sFks ,dk LokFkhZ] /kwrZ o Øwj
ek.klkps fp= fnlrs- ,o<sp ukgh rj rks f’kik;kdjoh fryk oukr usÅu
xaxklkxj @29
f’kjPNsn dj.;kph vkKk nsrks- ;sFks R;kps orZu vk;R;k fcGkr ukxksck
vls vkgs- i.k jktk cuk;ps vlsy rj dkgh vMFkGk udks Eg.kwu xjksnj
vlysY;k xaxkjk.khyk laifo.;kpk rks Mko jprks- ;sFks R;kpk /kwrZi.kk o
gq’kkjh fnlwu ;srs- f’kikbZ ek= xaxkjk.khyk oukr Bkj u ekjrk lksMwu nsrks-
f’kik;kus xaxklkxjyk Bkj dsY;kps lakxrkp fnok.kkyk vkuan gksrks-
R;kP;k cnY;kr rks f’kik;kyk ngk ,dj tehu c{khl nsrks- ,ds fno’kh
fnok.kkyk LoIu iMrs- f’kik;kus xaxklkxjyk Bkj u djrk lksMwu fnY;kps
rks LoIukr ikgkrks- f’kik;kyk R;kcíy [kjs[kksVs fopkjrks- xaxkjk.khyk
ftoar Bso.ks gs iq<s /kksdknk;d B: ‘kdrs- Eg.kwu frpk ‘kks/k ?ks.;klkBh
f’kik;kcjkscj xksj{kukFkkP;k os‛kkr ckgsj fu?krks- ;sFks fnok.kkph dke
dj.;kph rRijrk fnlrs- dks.krsgh dke yodj rMhl us.;kps R;kps dk;Z
dkSrqdkLin vkgs-
xks{kukFkakP;k os’kkr vusd fBdk.kh fQ:u fnok.k o f’kikbZ
xaxklkxjpk ‘kks/k ?ksrkr- ijarq R;kauk dksBsp xaxklkxj fnlr ukgh- ‘ksoVh
in~ekorh uxjhr R;akps vkxeu gksrs- in~ekorh uxjhpk jktk /keZiky ;k
nksu xksj{kukFkakps Lokxr djrks- R;akuk Hkkstunku djrks( o ,[kknk iksokMk
xk;yk lakxrks- Hkkstu djr vlrkuk fnok.k o f’kikbZ xaxklkxjyk
vksG[krkr- vkf.k iksokMk xkÅu /keZiky jktkleksj xaxklkxjcíy dkgh
[kksVsukVs lakxrkr- vkepk jktk larlsu LoxkZyk xsY;koj R;kP;k jk.khus
xqjk[;kps iksV vk.kys vkgs- R;k jk.khyk okMÓkkr Bsow u;s- Eg.kwu fnok.k
fryk okMÓkkckgsj gkdywu ns.;kps jktkyk lakxrs- xksj{kukFkkps ¼f’kikbZ o
fcjcy½ cksy.ks [kjs letwu jktk /keZiky xaxklkxjpk vieku djrks( o
fryk okMÓkkckgsj dk<wu nsrks- ;sFks fnok.kkpk /kwrZi.kk fnlwu ;srks- vkiY;k
jkT;kyk dks.kh ‘k=w f’kYyd jkgw u;s gk R;kekxpk R;kpk mís’k vlrks-
xaxklkxj jk.khps oukr ckGari.k gksrs- rsFks fryk eqyxk gksrks- dkgh
fnolakuh f’kikbZ o fnok.k f’kdkjhlkBh oukr ;srkr- fcjcy f’kik;kyk
nks?kakpsgh f’kj mMok;yk lakxrks- i.k f’kikbZ ek= gs dke dj.;kl udkj
nsrks- ex fcjcy Lor% xaxklkxj o frP;k ckGkph gR;k djrks- f’kikbZ
jkxkus fnok.kkph uksdjh lksMrks- R;kpk x.kos’k o Vksi Qsdwu nsrks- ;sFks
fnok.kkP;k Øwjrsph pje flek fnlrs- R;kyk jkT; djrkuk dks.krkgh
vMlj udks vlrks- Eg.kwu rks Lor%p nks?kkaph gR;k djrks- R;kposGh
‘kadj o ikoZrh eR;qyksdkr izos’k djrkr- ikoZrhP;k lakx.;ko:u ‘akdjth
xaxklkxj @30
xaxklkxj o frP;k ckGkyk ftoar djrkr- ckGkyk toG ?ksÅu ‘kadjth
R;kyk cG o ‘kDrh iznku djrkr- ;k ckGkps uko ^jRuiky* Bso vls
xaxklkxjyk lakxwu ‘kadj o ikoZrh fu?kwu tkrkr-
jRuiky ckjk o‛kkZpk vlrkuk oukr f’kdkjhlkBh tkrks- rsFks
fnok.kklkscr R;kph xkB iMrs- fnok.k R;kyk uko o dwG fopkjrks]
fuikVÓkk Eg.kwu fg.korks- jRuiky vkbZyk gh lxGh gdhdr lakxrks- rksp
rks nq‛V fnok.k gks; vls xaxklkxj jRuikykyk lakxrs( o ;kP;keqGsp
vkiY;koj gh osG vkysyh vkgs vls lakxrs- jRuiky yxsp fnok.kklkscr
y<kbZ djrks o R;kyk Bkj djrks- ;sFks uewn djkosls okVrs dh] fnok.k gk
yMkbZyk fuHkZ;i.ks lkeksjk tkrks- eR;w iRdjrks i.k fouarh] vktZo]
fouo.kh djhr ukgh- ;sFks R;kP;k fuHkZ;rsykgh nkn nÓkkoh ykxrs- ,danjp
xaxklkxj ukVÓkkr fcjcy gs ik= [kyuk;d Eg.kwu ‘kksHkrs- fe=kps xq.k
vlysyk] gq’kkj] /kwrZ] fuHkZ; vls gs ik= lca/k ukVdHkj okojrs-
larlsu %& xaxklkxj ukVdkrhy jktk larlsu gs ik= Qkjls drZÙooku
okVr ukgh- R;kyk dkj.k Eg.kts gs ik= ifgY;k vadki;±rp vlrs- jktk
larlsu ;kyk yxsp LoxkZyk tkos ykxrs- ukVd v/;kZ Hkkxkis{kk deh
vlrkuk rs vpkud fu?kwu tkrkr-
xaxklkxj ukVdkr lokZr ifgys jaxHkwehoj ;s.kkjs gs ik= vkgs-
‘kadkorh uxjhpk jktdqekj vkiY;k ckyi.khP;k fe=kcjkscj ¼fcjcy½
oukr f’kdkjhyk fu?kwu tkrks- f’kdkj djr vlrkuk R;kyk rgku ykxrs-
vkiY;k fe=kyk rsFksp Fkakcowu rks ik.kh fi.;kl tkrks- R;kyk toGp ,d
ounsohps nsÅG fnlrs- rks R;k nsoGkr ,d lqanj eqyxh ikgrks- fryk
ikgrkp R;kP;k eukr frP;kcíy isze fuekZ.k gksrs-
vkiyk fe= fcjcyyk ;sÅu HksVY;koj jktdqekj R;k eqyhcíy
R;kyk lakxrks( vkf.k eyk frP;kcjkscj fookg djk;pk vkgs vls vkiY;k
fe=kyk cksywu nk[kforks- fe= fcjcylq)k R;kP;k ;k dkekr enr djrks-
vkiY;k fe=kP;k lakx.;ko:u jktdqekj in~ekorhP;k MkO;k Hkqtsoj
f=’kqGkph [kw.k djrks- frP;k xGÓkkryk uojRukpk gkj dk<rks-
jktk nariky vkiY;k eqyhyk psVdhu letwu f’kik;kP;k Lok/khu
djrks( o oukr usÅu fgpk f’kjPNsn dj.;kph vkKk vkiY;k f’kik;kyk
nsrks- oukr xsY;koj f’kik;kyk frph n;k ;srs- R;keqGs rks fryk oukr
xaxklkxj @31
ftoar lksMwu vkiY;k uxjkyk ijr ;srks- rh ounsohP;k nsoGkik’kh vkiys
thou ?kkyor vlrs- iq<s ,d fnol vpkud jktdqekj oukr f’kdkjhyk
tkrks- ounsohP;k nsoGkiklh R;kyk ,d eqyxh fnlrs- frph rks fopkjiwl
djrks- ^rqeP;keqGsp ek÷;koj ouoklh gks.;kph osG vkyh vkgs*] vls
in~ekorhus lakxrkp jktdqekj frP;klkscr fookg djrks- R;kps frP;kojps
isze deh >kysys ulrs- ounsohP;k nsoGkr fookg >kY;koj nks?ksgh
ounsohpk vk’khokZn ?ksrkr- ounsoh izlé gksrs- nsoh Eg.krs] ^jktdqekj] rw
larklkj[kk lTtu fnlrks Eg.kwu rq>s uko eh larlsu vls Bsors- o eqyh
rw xaxslkj[kh fueZG vkgs( o ik.;klkj[kh ikrG vkgs Eg.kwu rq>s uko eh
xaxklkxj Bsors- vkf.k rw rq÷;k fe=kyk fnok.k Eg.kwu Bso vls Eg.kwu
ounsoh vn`’; gksrs*-
xaxklkxj jk.khcjkscj jktk larlsu lq[kkr o vkuankr jkT; djhr
vlrks- i.k iRuh xaxklkxj ‘kksdeXu fnlrs- Eg.kwu rks vkiY;k fiz;
iRuhyk fopkjrks] ^rq nq%[kh dk fnlrsl*\ vkiY;kyk eqyckG ukgh Eg.kwu
nq%[kh vlY;kps xaxklkxj jktkyk lakxrs- jktk Rofjr T;ksfr‛;kyk
cksykorks- T;ksfr‛;kdMwu ekfgrh feGowu jktk larlsu ‘kadjkps ri
djk;yk oukr fu?kwu tkrks- Hkxoku ‘kadj izlé gksrkr- jktkyk oj
ekxrkr- vkiY;k ?kjh /ku/kkU;kyk dkghp deh ukgh( i.k iksVh larku
ukgh] Eg.kwu nsok rq÷;kdMs vkyks vkgks- Hkxoku ‘kadj Eg.krkr] ^jktk]
rq÷;k iksVh iq= vkgs( i.k rqyk dkG dBh.k vkgs- dks.kR;kgh dBh.k
ifjfLFkrhyk rksaM ns.;kph vkiyh r;kjh vlY;kps jktk larlsu Hkxoku
‘kadjkyk lakxrks- rls rks opu ‘kadjkyk nsrks- jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ
jkgrkp rqyk LoxkZyk ;kos ykxsy] vls ‘kadjkus lakxrkp jktk r;kj gksrks-
‘kadjth jktkyk iq= gks.;kpk oj nsrkr- jktk ri iw.kZ d:u vkiY;k
uxjkyk ijr ;srks- xaxklkxjyk fnol tkrs- rh lgk efg.;kph xjksnj
vlrkuk jktk vkiyk fe= fnok.k ;kyk jkT; lksiowu iztsph dkGth
?;k;yk lakxrks( o ‘kadjkyk fnysY;k opukizek.ks LoxkZyk fu?kwu tkrks-
laiw.kZ Hkkxkr jktk larlsu gk n;kGw] fe=koj fo’okl Bso.kkjk]
iRuhph o iztsph dkGth ?ks.kkjk] opukyk tkx.kkjk vlk vkgs- R;kP;k
—rhe/kwu gs xq.k fnlrkr- i.k ik=kyk mBko ;s.;klkj[ks vls dks.krsgh
drZÙooku izlax fnlr ukgh- R;kyk dkj.k gs ik= Qkj deh osG ukVdkr
vkgs-
xaxklkxj @32
deykorh %& FkksMÓkk osGkiqjrs dk gksbZuk ,d ik= lok±ps y{k
os/kwu ?ksrs- rs ik= Eg.kts deykorhps gks;- deykorh gh fcjcyph
¼fnok.k½ iRuh vkgs- frpk jaxeapkoj izos’k rlk mf’kjk gksrks- jktk larlsu
fnok.kkP;k gkrkr jkT;dkjHkkj lksiowu LoxkZyk fu?kwu tkrks- vki.k vkrk
;k jkT;kpk /kuh >kyks vkgks vls letwu gh vkuankph ckreh rks vkiY;k
iRuhyk lakxrks- deykorh gh izkekf.kd] [kkYY;k vékyk tkx.kkjh]
‘kgk.kh o lq’khy L=h Eg.kwu ukVdkr okojrs- jkT;lÙksP;k /kqanhus eneLr
>kysY;k vkiY;k irhyk rh izsek.ks ‘kgk.ki.kkpk lYyk nsrs- ^gs jkT;
vkiys ulwu rs xaxklkxj jk.khps vkgs*- gh tk.khogh rh vkiY;k irhyk
d:u nsrs- izlaxh fnok.kkdMwu frpk viekugh gksrks- ^vki.k xaxkjk.khP;k
m‛VÓkk vékps ekyd vkgksr* ;k ,dkp okD;ko:u frpk ‘kgk.ki.kk
fnlrks- jktk LoxkZyk xsY;kph ckreh deykorh vkiyh fiz; l[kh
xaxklkxj jk.khyk lakxrs- nks?khgh ‘kksd djrkr- deykorhps ik= Qkjls
mMkonkj ulys rjh xaxklkxj jk.khph l[kh( o fnok.kkph iRuh Eg.kwu rh
FkksMÓkk osGklkBh jaxHkwehoj okojrs-
f’kikbZ %& f’kikbZ gs ik= lca/k ukVdHkj okojrkuk fnlrs- ,dkp
osGh rks ‘akdkorh uxjhP;k jktkpk f’kikbZ o in~ekorh uxjhP;k jktkpk
f’kikbZ Eg.kwu jaxeapkoj okojrkuk fnlrks- ^f’kikbZ vfydMs* vls Eg.krkp
ok|kP;k rkykoj ukpr ukpr R;kpk jaxHkwehoj izos’k gksrks- MksD;kr [kkdh
Vksih] [kkdh gki i¡V fdaok Qwy i¡V] [kkdh ‘kVZ] gkrkr ryokj] dejsyk
iêk vlk iks‛kk[k dsysyk f’kikbZ loZ isz{kdakps y{k os/kwu ?ksrks- f’kikbZ gs
ik= fouksn fufeZrhgh djrs- R;kps rksaMh vlysys laokn cjsp’ks x|i|fefJr
vkgs- rks okx.;krwu rlsp cksy.;krwu fouksn fuekZ.k djrks-
‘kadkorh uxjhpk fnok.k R;kyk ,d Qkj eksBh dkefxjh lksiorks-
rh dkefxjh Eg.kts xaxklkxj jk.khyk oukr usÅu Bkj dj.;kph-
fnok.kkP;k vkKsizek.ks rks xaxklkxjyk Bkj ekj.;klkBh oukr usrks- i.k rks
eukus n;kGw vlY;keqGs fryk Bkj u ekjrk lksMwu nsrks- okVsr ,dk
gfj.khph f’kdkj d:u jDr ryokjhyk ykorks o fnok.kkyk nk[korks-
fnok.k f’kik;koj [kq’k gksrks- fnok.k f’kik;kyk Eg.krks dh] ^rqyk dk;
ekxk;ps vlsy rs ekx*- R;koj f’kikbZ fnok.kkyk ngk ,dj tehu ekxrks-
xaxklkxj @33
,o<h tehu rqyk d’kkyk ikfgts] vls fnok.kkus fopkjrkp ^ikp ,dj ?kj
cak/kk;yk( o ikp ,dj ijlkdMs tk;yk* gs R;kps mÙkj vlrs- R;kps
cksy.ks ,o<s izlaxkyk /k:u vlrs dh] izs{kd iksV /k:u glrks- fouksn
fuekZ.k dj.ks gk R;kP;k gkrpk eG vlrks-
fnok.k o f’kikbZ oukr f’kdkjhlkBh tkrkr- rsFks R;akuk xaxklkxj o
frpk ckG fnlrks- xaxklkxj o frP;k ckGkps f’kj mMfo.;kph vkKk
fnok.k f’kik;kyk nsrks- ^;k nks?kakuk Bkj ekjY;koj ;k ikikps okVsdjh dks.k
gks.kkj vlk izfriz’u rks fnok.kkyk fopkjrks( vkf.k ryokj E;ku djrks-
‘ksoVh fnok.k Lor% xaxklkxj o frP;k eqykyk Bkj ekjrks- ;kpk f’kik;kyk
eksBk jkx ;srks- rks fnok.kkph uksdjh lksMwu nsrks- R;kpk Vksi] ryokj Qsdwu
nsrks vkf.k jkxkus fu?kwu tkrks- ;sFks R;kP;k toG vlysY;k ek.kqldhps
n’kZu gksrs-
‘kadkorh uxjhpk f’kikbZ( o in~ekorh uxjhpk f’kikbZ osxosxGk
vlyk rjh jaxe apkoj ek= ,dp f’kikbZ nksUghdMs dke djrkuk fnlrks-
nariky % in~ekorh uxjhpk jktk nariky ukVdkP;k vxnh
lq:okrhyk vkiY;kyk HksVrks- ounsohP;k n’kZuklkBh rks oukr tkrkuk
lkscr vkiY;k eqyhyk in~ekyk ?ksrks- jktdqekjhpk uojRukpk gkj pksjhyk
xsY;kps letrkp f’kik;kyk noaMh nÓkk;yk lakxrks- f’kikbZ gkj ijr
vk.krks- ‘kadkorh uxjhpk jktdqekj Le’kkukr ‘kadjkps ri djhr clysyk
vlrkuk R;kyk rks gkj ,dk Hkqrkus fnyk( o vki.k R;k HkqrkP;k MkO;k
Hkqtsoj f=’kqGkus [kw.k dsyh vls jktkyk f’kik;kdMwu letrs- uxjkrY;k
lxGÓkk yk sdakP;k Hkqtsoj f=’kwGkph [kw.k vkgs dk rs ikgwu ;s] v’kh vkKk
jktk yxsp vkiY;k f’kik;kyk nsrks- dks.kkP;kgh Hkqtsoj r’kh [kw.k
vk<Gyh ukgh vls f’kik;kus lakxrkp jktokMÓkkrhy yksdakP;kgh Hkqtk
ikgk.;kl lakxrks- ;sFks lok±lkBh lkj[kh okx.kwd jktk nariky nsrks-
jktdqekjh in~ekP;k MkO;k Hkqtsoj r’kh [kw.k fnlrkp fryk psVdh.k
letwu okMÓkkckgsj dk<wu nsrks- ,d drZO;dBksj jktk vls R;kps ,danjhr
fp= fnlrs- narikykph Hkwfedk gh ygku vlY;keqGs R;kP;k ik=kyk Qkjlk
mBko ukgh- ek= gs ik= Qkj FkksMk osG jaxHkwehoj vlwugh isz{kdakP;k
Lej.kkr jkgkrs-
xaxklkxj @34
xqjk[kh] o<j] ‘ksVth o BdkbZ eko’kh % ‘kadkorh uxjhpk
xqjk[kh] in~ekorh uxjhps o<j] ‘ksVth o BdkbZ eko’kh gh ik=s fouksn
fufeZrh djrkr- lq#okrhyk BdkbZ eko’khP;k >ksiMhr jktdqekj o fcjcy
tkrks- R;akP;k’kh >kysyk frpk laokn isz{kdakuk glk;yk Hkkx ikMrks-
eko’khpk fouksn gk ‘kCnfu‛B fouksn vkgs- frph Hkk‛kk vLly xzkeh.k cksyh
vkgs- gs ik= Qkjp FkksMÓkk osGklkBh jaxeapkoj ;srs- osGsoj dks.krkgh
gtjtckch euq‛; gs ik= jaxorks- eko’kh ;k ik=klkBh osxGh os’kHkw‛kk o
jaxHkw‛kk dsyh tkr ukgh- ,[kkns jaxhr dkiM fdaok mij.ks MksD;koj
injklkj[ks ?ksÅu( o EgkrkÚ;k ckbZlkj[kk vkokt dk<wu gs ik= jaxeapkoj
okojrs-
xqjk[kh] o<j o ‘ksVth ;akpk fouksn gk ‘kCnfu‛B fouksn vkgs-
R;krwu isz{kdakps Hkjiwj euksjatu gksrs- gh ik=s FkksMÓkk osGkdfjrk ;srkr-
;akph osxGh v’kh jaxHkw‛kk fdaok os’kHkw‛kk ulrs- gkrkr xqjs jk[kk;ph yakc
dkBh ?ksÅu o MksD;kyk QsVk xqaMkGwu xqjk[;kps ik= okojrs- rj ,d iksV
Qqxysyk <scjk euq‛; FkksMÓkk osGklkBh ‘ksVth curks- o<j ¼xksVÓkkekrhps
dke dj.kkjs etwj½ o fnok.k ;akps laokngh fouksn fuekZ.k djrkr-
xaxklkxj @35
ik= ifjp;
larlsu % ‘kadkorh uxjhpk jktk
xaxklkxj % larlsu jktkph jk.kh
in~ek % in~ekorh uxjhph jktdU;k
fcjcy % larlsu jktkpk fe= ¼fnok.k½
deykorh % fcjcyph iRuh
nariky % in~ekorh jkT;kpk jktk
/keZiky % nariky jktkpk iq=
jRuiky % larlsu jktkpk iq=
‘ksVth % in~ekorh uxjhpk
f’kikbZ % ‘kadkorh o in~ekorh uxjhpk
o<j % dke dj.kkjs etwj
panzlsuk % /keZiky jktkph dU;k
T;ksfr‛kh % ‘kadkorh uxjhpk
brj ik=s % eko’kh] xqjk[kh] ‘kadj] ikoZrh] ounsoh
xaxklkxj @36
vad ifgyk
¼jaxeapkoj lxGs dykoar os’kHkw‛kk d:u ;srkr- gkrkr isVysyh mncÙkh
fdaok vkjrh ?ksÅu( vkf.k izs{kdakdMs rksaM d:u iq<hy ueuxhr Eg.krkr-½
ueu % ueks f=Hkqouk lkjh nsoakxuk
x.kirhyk izkFkZuk AA /k` AA
ifgys ueu x.kirhyk
x.kirhP;k ljLorhyk
lkgÓk Ogkos vkEgkyk
vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 1 AA
nqljs ueu xq#nsokyk
xq#nsokP;k dkedÚ;kyk
lkgÓk Ogkos vkEgkyk
vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 2 AA
frljs ueu ‘kadjkyk
‘kadjkP;k ikjkcrhyk
lkgÓk Ogkos vkEgkyk
vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 3 AA
pkSFks ueu jkejk;kyk
jkejk;kP;k flrkekrsyk
lkgÓk Ogkos vkEgkyk
vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 4 AA
ikpos ueu ikph iakMokyk
iakMokP;k nzkSinhyk
lkgÓk Ogkos vkEgkyk
vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 5 AA
xaxklkxj @37
vkepk HkksGk ‘kadja
jkgkrks xMkoja
lkgÓk Ogkos vkEgkyk
vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 6 AA
rw dk turspk nkrk
vkeph ikoZrh ekrk
lkgÓk Ogkos vkEgkyk
vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 7 AA
vkeph gksbZya pqda
rqEgh djkos ekQa
lkgÓk Ogkos vkEgkyk
vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 8 AA
vkEgh djrks xk;ua
,sdk dkua nsÅua
lkgÓk Ogkos vkEgkyk
vkEgk ckydkyk] x.kirhyk iakFkZuk AA 9 AA
xaxklkxjph dFkk
,sdk y{k nsÅua
lkgÓk Ogkos vkEgkyk
vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 10 AA
ueks f=Hkqouk] lkjs nsoakxuk
x.kirhyk izkFkZuk AA
xaxklkxj @38
¼‘akdkorh uxjhpk jktdqekj izos’k djrks- Eg.krks &½
jktdqekj % pyk] vkt vki.k dqBs rjh f’kdkj dj.;kl xsyks ikfgts(
i.k ek>k fe= fcjcy vtwu vkysyk ukgh-
¼brD;kr fcjcy ;srks½
jktdqekj % vjs fe=k] vkt vki.k dqBsrjh f’kdkj dj.;kdfjrk xsyks
ikfgts-
fcjcy % gks; jktdqekj- pyk vkrk] vki.k f’kdkj dj.;klkBh xsyks
ikfgts-
¼jktdqekj o fcjcy ;akpk oukr izos’k½
jktdqekj % fe=k] vkrk vki.k ;k ouke/;s f’kdkj dsyh ikfgts-
fcjcy % gks; fe=k- vkrk vki.k ;kp ouke/;s f’kdkj dsyh ikfgts-
jktdqekj % fe=k] rw bFksp Fkakc- eh yodjkr yodj ik.kh fiÅu ;srks-
fcjcy % eh bFksp Fkakcrks fe=k- rw yodjkr yodj ik.kh fiÅu ;s-
jktdqekj % gks; fe=k-
¼jaxeapkoj in~ekorh uxjhpk jktk nariky izos’k djrks½
nariky % vkt vki.k ounsohP;k n’kZukyk xsyks ikfgts- rj vkiyk
f’kikbZ vkiY;klkscr ?ksryk ikfgts-
nariky % f’kikbZ vyhdMs-
f’kikbZ % vkKk egkjkt- d’kklkBh cksykoys rs eyk yodjkr
yodj lakxk-
nariky % vjs f’kikbZ] vkt vki.k ounsohP;k n’kZukyk xsyks ikfgts-
f’kikbZ % gks; egkjkt-
in~ek % firkth] vkt rqEgh dqBs tk.kkj rs eyk yodj lakxk-
nariky % eqyh] vkt eh ounsohps n’kZu ?ks.;kdfjrk tkr vkgks-
xaxklkxj @39
in~ek % ckck] rj eh rqeP;klkscr ounsohps n’kZu ?ks.;kl ;srs-
nariky % eqyh] rw ;sÅ udks-
in~ek % xk.ks ---
ckck ;srs eh] ;srs eh] rqeP;k laxrhyk
ounsohps] nsohps n’kZu ?ks.;kyk
ounsohph nsohph vkjrh xkbZua
vkEgk lok±uk lokZ±uk ikou gksbZua-
in~ek % ckck] rqEgh ukgh Eg.kw udk- eh vkY;kf’kok; jkg.kkj ukgh-
nariky % eqyh] rq>k gêp vkgs rj pky-
¼jktk nariky] jktdqekjh in~ek o f’kikbZ ;akpk oukr
ços’k½
nariky % f’kikbZ] ounsohps nsÅG vkysys vkgs- rj vki.k vkrk
n’kZu ?ksrys ikfgts- eqyh] rw lq)k n’kZu ?ks- vkf.k f’kikbZ]
rw lq)k n’kZu ?ks-
nariky % vjs f’kikbZ] vkrk bFks ou fnlrs- ;k ouke/;s vki.k
f’kdkj dsyh ikfgts-
f’kikbZ % gks; egkjkt- vki.k ;kp ouke/;s f’kdkj dsyh ikfgts-
nariky % eqyh] vkEgh vkrk yodjkr yodj f’kdkj d:u ;srks-
rjh rw bFksp Fkakc-
in~ek % ckck] bFks i{kkpk okjk ukgh] ek.klkpk Fkkjk ukgh- vkf.k
bFks eh d’kh dk; jkg.kkj vkgs-
nariky % eqyh] rqyk d’kkphgh fHkrh ukgh- rqyk ounsoh lkgÓk vkgs-
rw d’kkph dkGth d: udks-
¼nariky o f’kikbZ fu?kwu tkrks- ounsohtoG jktdqekj
;srks½
in~ek % ijes’ojk] ek>s oMhy vtwu lq)k vkys ukgh- eyk
xaxklkxj @40
Qkj fHkrh okVr vkgs-
¼nariky o f’kikbZ okil ;srkr½
nariky % eqyh] rqyk bFks d’kkph fHkrh okVr gksrh\ eh rqyk vxksnj
lakfxrys gksrs dh] rqyk ounsoh lkgÓk vkgs-
jktdqekj % vjs fe=k- eh ik.kh fi.;kl xsyks vlrkuk ounsohP;k
nsoGkr eyk ,d lqanj eqyxh fnlyh fe=k-
fcjcy % R;k eqyhps vkiY;kyk dk; djk;ps vkgs jktdqekj- pyk
vki.k uxjkyk okil xsyks ikfgts-
jktdqekj % R;k eqyh’kh eyk fookg djk;pk vkgs fe=k-
fcjcy % vjs fe=k] R;k eqyhus rqyk dkgh [kw.k dsyh vkgs dk \
jktdqekj % gks;] R;k eqyhus eyk [kw.k dsyh vkgs fe=k-
fcjcy % rh [kw.k d’kh dk; dsyh vkgs] rs eyk yodj lakx-
jktdqekj % fe=k] eh rqyk yodjkr yodj lakxrks-
fcjcy % lakx fe=k-
jktdqekj % vjs fe=k] frus MksD;kps Qwy dkukyk ykoys( vkf.k dkukps
Qwy nkrkyk ykoys] o nkrkps Qwy ik;koj Vkdys-
fcjcy % Eg.kts vkiys dke QR; >kys-
fcjcy % vjs fe=k- ex frus rqyk dk; lakfxrys] rs rqyk dGys
dk;\
jktdqekj % eyk dkghp dGys ukgh-
fcjcy % vjs fe=k] Eg.kts frus rqyk vls lakfxrys dh] MksD;kps
Qwy dkukyk ykoys Eg.kts frus frP;k uxjhps uko
lakfxrys- frP;k uxjhps uko djukVd vlkos- o dkukps
Qwy nkrkyk ykoys Eg.kts frP;k ofMykps uko ^nariky*
xaxklkxj @41
vlys ikfgts- o frus nkrkps Qwy ik;koj Vkdys Eg.kts
frps uko ^in~ekorh* vlys ikfgts-
jktdqekj % rj ex pyk- vkrk vki.k R;k uxjhpk ‘kks/k dsyk ikfgts-
fcjcy % gks; fe=k- pyk vkrk] yodj xsyks ikfgts-
¼jktdqekj o fcjcy in~ekorh uxjhyk ;srkr½
fcjcy % fe=k] bFka ,d >ksiMh vkgs- ;k >ksiMhr dks.khrjh Egkrkjh
jkgkr vlsy-
jktdqekj % gks; fe=k- vki.k R;k EgkrkjhP;k lkgÓkkus in~ekorhP;k
jktokMÓkkpk ‘kks/k dsyk ikfgts-
jktdqekj % fe=k] vkrk rw ;k Egkrkjhyk eko’kh Eg.kwu vkokt ns-
fcjcy % ukgh fe=k- rwp vkokt ns-
jktdqekj % eko’kh] vxa ;s eko’kh-
eko’kh % vjs ckck- rqEgh dks.k\
fcjcy % vkEgh jktiq= vkgks eko’kh-
eko’kh % jkudq=s bFka dk;ys vkys ckIik- gkMa ysdk] gkMa ysdk-
fcjcy % eko’kh vkEgh jkudq=s ukgh- eko’kh vkEgh jktiq= vkgks-
eko’kh % rqEgh tsoku tsoku iksja ckIIkk- bFka dk;ys vkys ckIik-
fcjcy % eko’kh] rq÷;k >ksiMhr FkksMhlh jkgk.;klkBh tkxk ns
eko’kh-
eko’kh % eysl jk;.;klkBh tkxk ukgh ckIik] rj rqekyk dksVph
tkxk nsÅ-
fcjcy % vxa ;s eko’kh- vkEgh rqyk iSls nsÅ-
eko’kh % cja] pyk ckik- dkgh HkkuxMxh d: udk ckik-
fcjcy % ukgh eko’kh- vkEgh HkkuxMxh ukgh djr eko’kh-
xaxklkxj @42
fcjcy % eko’kh] rqyk ,d xks‛V fopk:-
eko’kh % dks.krh ckIik- lakxkuk yodj- eys HkakMs /kqokys tk;ps
vkgs-
jktdqekj % eko’kh] th in~ekorh vkgs uk- fryk tkÅu lakx dh]
ounsohP;k nsoGkr tks fe= HksVyk gksrk] rks rqyk cksykfor
vkgs-
eko’kh % gks ckIik] eys frFksp tk;ps vkgs-
jktdqekj % rj ex yodj tk-
eko’kh % eh yodj tkrs- ¼eko’kh in~ekorhyk gkd ekjrs½
in~ekorh] vxa ;s in~ekorh-
in~ek % dks.k\ BdkbZ eko’kh vkgs dk\
eko’kh % gks; in~ek- eh BdkbZ eko’kh gk;s-
in~ek % eko’kh] iq‛dG fnolakuh ?kjh vkyhl- dk; dke gksrs\ rs
eyk yodj lakx-
eko’kh % cq<k esyk rokiklwu ;k;ys HksVya ukgh- vkrk rjh tkoa
Eg.kya in~ekorhph HksV ?;k;yk-
in~ek % ukgh eko’kh- rqyk dks.krs rjh dke vkgs- [kjks[kj lakx-
eko’kh % in~ek] eh rqyk [kjks[kjp lakxrs- in~ek] tks fe= rqyk
ounsohP;k nsoGkr HksVyk gksrk- rks rq>h ik[kjkok.kh okV
ikgkr vkgs-
¼in~ekorh jkxkus Eg.krs½
in~ek % eko’kh] vkt eyk v’kk xks‛Vh lakfxrY;k- ijarq mnÓkk tj
lakx’khy] rj vkt rq÷;k xkykoj FkkiMk ekjY;k- mnÓkk
ek= rq>h dacj eksMwu Bsohu-
¼eko’kh jMrs o R;akuk f’kO;k nsrs½
xaxklkxj @43
jktdqekj % fe=k vkiY;k >ksiMhleksj dks.;krjh BdkbZ eko’khpk
vkokt ;sÅu jkfgyk vkgs- rj vki.k R;k Egkrkjhpk ‘kks/k
dsyk ikfgts- rj py-
fcjcy % eko’kh] dk; >kya \
eko’kh % dk iqlrk ckIik- ukgh tkr euya rj rqeh tkp eus-
ysdOgk] rqeh eys frFka ikBohya- R;k in~ekjk.khus ek÷;k
xkykoj rhu FkkiMk ekjY;k-
fcjcy % fe=k- vkiyh xks‛V QR; >kyh-
jktdqekj % fe=k] gh xks‛V d’kh dk; QR; >kyh rs eyk yodj lakx-
fcjcy % gks; fe=k- fe=k rh xks‛V Eg.kts v’kh dh] frus eko’khP;k
xkykoj rhup FkkiMk ekjY;k- Eg.ktsp rh rhu fnolkP;k
lksoGÓkkoj vlyh ikfgts- Eg.kwu frus rhup FkkiMk
ekjY;k-
eko’kh % xk.ks ---
,sdk ukFkk eh lakxrks rqyk
udk /kkMqth jktokMÓkkyk] ek>s nknk
R;k jakMsus ekj ek:ua
Ekk>s xkypa dsys ykya] ek>s nknk
¼fcjcy ik;k iMrks½
fcjcy % eko’kh] rw d’kkphgh dkGth d: udks- eh rq÷;klkBh
iqj.kkP;k iksbZpk Lo;aikd dsysyk vkgs- rjh rw tso.k dj-
eko’kh % vkrk dk eyk tsow ?kkyrk- rj nÓkk ckIik-
fcjcy % eko’khckbZ] vkrk rw iqUgk tkÅu lakx dh] rs vkysys vkgs
rj rqyk FkksMÓkk osGkus HksV.;kl lakfxrys vkgs Eg.kk-
eko’kh vkrk rqyk rh dkghp Eg.k.kkj ukgh-
eko’kh % vla gks;!
xaxklkxj @44
in~ekorh] vxa ;s in~ekorh-
in~ek % BdkbZ eko’kh vkgs dk\
eko’kh % gks; in~ek-
in~ek % BdkbZ eko’kh] eh rqyk ifgysp lakfxrys gksrs dh] iqUgk
ek÷;k jktokMÓkkyk ;sÅ udks Eg.kwu- eh rqyk ifgysp
lakfxrys gksrs dh] dejsoj ykr ekjhu-
¼in~ek eko’khP;k dejsoj ykFk ekjrs- eko’kh jMr
clrs jktdqekj vkf.k fcjcy eko’khyk mpyrs½
fcjcy % dk >kya eko’kh\
eko’kh % in~ekorhus ek÷;k dejsoj ykr ekjyh ckIik-
jktdqekj % cja eko’kh- vkrk tkÅ udks- vkrk eh Lor%p tkÅu
;srks-
fcjcy % jktdqekj] vkrk rw frP;k jktokMÓkkyk tkÅu ;s-
jktdqekj % gks; fe=k- vkrk eh yodj tkrks-
fcjcy % tk fe=k-
¼jktdqekj okMÓkkr tkÅu vkokt nsrks½
jktdqekj % in~ekorh] vxa ;s in~ekorh-
in~ek % dks.k vkgs ek÷;k jktokMÓkkleksj-
jktdqekj % eh jktiq= vkgks in~ek-
in~ek % T;k BdkbZ eko’khyk ikBfoys rs rqEghp dk\
jktdqekj % gks; in~ek] rksp eh jktiq=-
in~ek % ;k jktdqekj vkr- ?;k ikulqikjh-
jktdqekj % gks; in~ek-
xaxklkxj @45
in~ek % cja] rqEgh R;k BdkbZ eko’khyk =kl ns.;kis{kk rqEgh Lor%p
dk ukgh vkys-
jktdqekj % cja] vkrk eh vkyks-
in~ek % jktdqekj] vkrk eyk cksy.;kl osG ukgh- rjh mnÓkk uÅ
oktsi;±r ;kos jktdqekj-
fcjcy % fe=k] rw in~ekorhP;k okMÓkkyk xsyk vlrk frus rqyk dk;
lakfxrys\
jktdqekj % fe=k] eyk mnÓkk uÅ oktrk iqUgk cksykoys vkgs-
fcjcy % fe=k] rqyk cksykoys vkgs rj rw vkrk f=’kwy ?ksÅu tk-
vkf.k frP;k xGÓkkryk uojRukpk gkj dk<wu frP;k MkO;k
gkrkP;k naMkoj f=’kwykph [kw.k d:u ?ks] vkf.k vkiY;k
uxjkyk okil ;s-
jktdqekj % in~ek] vxa ;s in~ek-
in~ek % dks.k vkgs\
jktdqekj % ehp rks] dky vkyks gksrks- rksp jktdqekj vkgks-
in~ek % ;k jktdqekj] vkr clk jktdqekj- eyk jk=hps tkxj.k
vlY;keqGs eh FkksMk osG vkjke djrs-
jktdqekj % vkiY;k fe=kus lakfxrysyh dkefxjh iw.kZ dsyh ikfgts-
vkf.k vki.k frP;k xGÓkkryk uojRukpk gkj dk<wu frP;k
MkO;k Hkqtsoj f=’kqykph [kw.k dsyh ikfgts- vkf.k vkiY;k
uxjkyk okil xsyks ikfgts-
in~ekorh % ek÷;k xGÓkkryk uojRukpk gkj dks.kh usyk vlkok- rks
gkj R;k jktdqekjus usyk vlkok- rks gkj jktdqekj d’kkyk
us.kkj- gk tks gkj usyk vlsy rj rks R;k BdkbZ eko’khus-
dks.kkP;k rjh lkgkÓ;kus usyk vlkok- dkj.k rh vkiY;k
?kjh ;sr uOgrh- ijarq rh vkrk njjkst ;sr gksrh-
xaxklkxj @46
eko’kh % in~ekorh] rw nq%[kkr dk vkgs\
in~ek % eko’kh] ek>k uojRukpk gkj pksjh xsyk vkgs- vkf.k gkj
rqusp usyk vlkok eko’kh- pky rq÷;k >ksiMhr-
in~ek % eko’kh] nkj m?kM-
eko’kh % nkj dk;ua m?kMw in~ek-
in~ek % d qyikyk fdYyh vlrs eko’kh-
eko’kh % ;d fdYyh dejrwu ?kl:u iMyh in~ek-
in~ek % dqyikyk fdYY;k nksu vlrs eko’kh-
eko’kh % ;d fdYyh gksrh in~ek rs cq<Ókkcjkscj xsyh- vkua nqljh
dejsrwu ?kl:u iMyh-
in~ek % nkj m?kM eko’kh-
eko’kh % m?kMrks ckIik- ik; ckIik ekgÓkk >ksiMhr- frup eMds gk;s
ckIik-
in~ek % ojP;k eMD;kr dk; vkgs eko’kh\
eko’kh % ojP;k eMD;kr ehB vkgs in~ek-
in~ek % e/kkrY;k eMD;kr dk; vkgs eko’kh\
eko’kh % ea/kkrY;k eMD;kr fejps gk;s in~ek-
in~ek % vkf.k [kkyP;k eMD;kr dk; vkgs eko’kh\
eko’kh % [kkyP;k eMD;kr FkksMla ihB gk;s ckIik-
in~ek % eko’kh] gkj xsyk rjh dkgh gjdr ukgh( i.k vkrk ek=
eh ?kjh xsyh rj ek>s oMhy eyk Qkj jkxkorhy- ek:u
eyk dk<wu fnY;kf’kok; jkgk.kkj ukgh- vkrk rw gh
nq%[kkph ckreh ek÷;k ofMykyk tkÅu lakx-
eko’kh % gks in~ek- yodj tkrs vkf.k yodj lakxrs-
xaxklkxj @47
in~ek % tk eko’kh vkf.k yodj lakx-
¼eko’kh ckreh lakxk;yk tkrs½
Ekko’kh % jktslkgsc] jktslkgsc] vkiY;k ykMD;k in~ekorhP;k
xGÓkkryk uojRukpk gkj dks.khrjh pks:u usysyk vkgs- rjh
i.k rh Qkj nq%[kkr vkgs-
Ekko’kh % dk; euqxh uksdk-
nariky % dkghp Eg.kr ukgh eko’kh- rw tk eko’kh-
eko’kh % tkrks ckIik-
nariky % f’kikbZ vyhdMs-
f’kikbZ % gks egkjkt] vkrk tkrks egkjkt-
f’kikbZ % vgks] HkkbZ gks- vkeP;k ykMD;k in~ekorhpk uojRukpk gkj
pksjh xsyk vkgs- rj dq.kkyk feGkyk vlsy rj R;kus rks
gkj jktokMÓkkyk vk.kwu fnY;kl ngk gtkj :i;s c{khl
fnY;k tkbZu gks HkkbZ--
fcjcy % jktdqekj] eh lakfxryh dkefxjh ifjiw.kZ dsyh dk;\
jktdqekj % gks; fe=k-
fcjcy % rh dkexhjh d’kh dk; dsyh] rs eyk yodjkr yodj
lakx-
jktdqekj % fe=k] eh rqyk yodj lakxrks- fe=k] eh frP;k xGÓkkryk
uojRukpk gkj dk<wu frP;k MkO;k Hkqtsoj f=’kqykph [kw.k
dsyh fe=k-
fcjcy % c?kq rks gkj-
jktdqekj % c?k fe=k-
xaxklkxj @48
fcjcy % vjs fe=k] gk gkj ek÷;kdMs ns- eh ;kyk fodwu ;kps
dehr deh 10000 :i;s ;kos Eg.kwu rw e’kku ?kkVkr
‘kadjkps ri djhr jk;-
jktdqekj % gks; fe=k- eh bFksp ‘kadjkps ri djhr jkgkrks-
¼jktdqekj uojRukpk gkj fcjcyyk nsÅu okil tkrks½
¼bdMs fcjcy ‘ksVthP;k okMÓkkr ;srks½
fcjcy % ‘ksVth] vgks ‘ksVth- ?kjh vkgs dk\
‘ksVth % dks.k vkgs js ek÷;k okMÓkkleksj-
fcjcy % eh ijns’kh vkgks-
‘ksVth % d’kkyk vkyk rw ek÷;k okMÓkkleksj-
fcjcy % ‘ksVth] eh uojRukpk gkj vk.kyk vkgs-
‘ksVth % ikgw ns rks gkj- fdrh :i;s gos vkgs ;k gkjkps\
fcjcy % ngk gtkj :i;s gos vkgs ‘ksVth-
‘ksVth % eh ;k gkjkps rhu gtkj :i;s nsrks-
fcjcy % cja] ikp gtkj nsÅu nÓkk-
¼brD;kr f’kikbZ ;srks½
f’kikbZ % ‘ksVth] gk gkj rqEgh dksBwu vk.kyk vkgs-
‘ksVth % f’kikbZ] gk gkj eh ijns’kh toGwu ?ksryk vkgs-
f’kikbZ % rj rks dksBs vkgs ijns’kh\
‘ksVth % rks ikgk rqeP;k cktwyk vkgs-
f’kikbZ % vjs ijns’kh] gk gkj dks.kkpk vkgs-
ijns’kh % f’kikbZ] gk gkj dks.kkP;k gkrh vkgs-
f’kikbZ % gk gkj ‘ksVthP;k gkrh vkgs- vjs ijns’kh] gk gkj rqusp
vk.kysyk vkgs-
xaxklkxj @49
‘ksVth % f’kikbZ] gk gkj eh vk.kyk ukgh- gk gkj ;k ijns’khus
ek÷;k nqdkukr vk.kysyk vkgs- Eg.kwu eh Rkks gkj gkrh
?ksrysyk vkgs egkjkt-
f’kikbZ % vjs ijns’kh] rqyk yodj cksykor vkgs-
ijns’kh % vkrk rqyk [kjks[kjp lakxrks- gk gkj ek÷;k xq#us vk.kyk
vkgs-
f’kikbZ % dqBs vkgs rq>k xq:-
ijns’kh % ek>k xq: e’kku ?kkVkr ‘kadjkps ri djhr vkgs-
f’kikbZ % pky rq÷;k xq:dMs- egkjkt] vgks egkjkt-
xq#nso % cae cae Hkksys- dks.k gS cs lkys-
f’kikbZ % gk rqgk psyk vkf.k eh f’kikbZ-
xq#nso % dls vkys rs eyk yodjkr yodj lakxk-
f’kikbZ % xq: egkjkt] gk tks uojRukpk gkj rqEgh pks:u vk.kysyk
vkgs- vkf.k rks gkj rqEgh rqeP;k psY;ktoG fnyk vkgs-
xq#nso % vjs eyk psyk ukgh o xq:lq)k ukgh- vkf.k gkj eh pks:u
vk.kyk ukgh-
ijns’kh % ukgh egkjkt] gk gkj ;kusp ek÷;ktoG fnyk vkgs
egkjkt-
f’kikbZ % xq: egkjkt] gk gkj vkeP;k ykMD;k in~ekorhpk vkgs-
xq#nso % egkjkt] vkrk eh [kjks[kjp lakxrks- egkjkt gk uojRukpk
gkj eh ‘kadjkps ri djhr vlrkuk ,dk Hkqrkus rks ek÷;k
xGÓkkr vk.kwu Vkdysyk vkgs- o eh HkwrkP;k mtO;k
Hkqtsoj f=’kqykph [kw.klq)k dsyh vkgs egkjkt-
f’kikbZ % rj gh ckreh vkiY;k jktkyk ¼nariky½ tkÅu lakfxryh
ikfgts-
xaxklkxj @50
nariky % vjs f’kikbZ] gÓkk gkjkps dls dk; >kys-
f’kikbZ % egkjkt] gk gkj xq: egkjkt e’kku ?kkVkr ‘kadjkps ri
djhr vlrkuk Hkqrkus R;kP;k xGÓkkr Vkdysyk vkgs-
vkf.k R;kus ex R;k HkqrkP;k MkO;k Hkqtsoj f=’kqykus [kw.k
ekjyh vkgs-
nariky % vjs f’kikbZ] rw yodj uxjkr tkÅu loZ L=h&iq#‛kakP;k
Hkqtsoj f=’kqykph [kw.k vlsy rj yodjkr yodj ikgwu
;s- dkj.k gk gkj dks.;krjh fL=us fdaok ek.klkus Vkdyk
vlkok-
f’kikbZ % gks; egkjkt- yodj tkrks-
nariky % vtwu vkiyk f’kikbZ vkysyk ukgh- dls dk; vkgs-
f’kikbZ % egkjkt] loZ uxjh cf?kryh( i.k ,dkP;kgh Hkqtsoj
f=’kqykph [kw.k fnlyh ukgh egkjkt-
nariky % vjs f’kikbZ] rqus loZ uxjh ikfgyh( i.k vkrk R;k
in~ekorhP;k Hkqtsoj pkSd’kh d:u ;s-
f’kikbZ % gks; egkjkt] yodjkr yodj tkrks- ckbZ in~ekorh
fHk.;kps dkghp dkj.k ukgh- QDr rq÷;k MkO;k gkrkojpk
inj nwj d:u eyk rq>h Hkwt nk[ko-
in~ek % vjs] vkti;±r eyk dks.khp dkgh Eg.kkys ukgh- vkf.k
vkt ;akuh ek÷;k Hkqtsoj dk; cf?krys-
f’kikbZ % egkjkt] vkiY;k in~ekorhusp gkj fnyk- dkj.k f=’kqykph
[kw.k in~ekorhP;k Hkqtsoj vkgs-
nariky % in~ekorh] rq>k Mkok inj nwj dj-
¼in~ekorh narikykyk vkiyh Hkqt nk[kfors½
nariky % eqyh] rqus ek÷;k jktoa’kkyk Mkx ykoyk vkgs- rw ek÷;k
okMÓkkckgsj pkyrh gks-
xaxklkxj @51
nariky % f’kikbZ vfydMs-
f’kikbZ % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs rs eyk yodjkr
yodj lakxk-
nariky % vjs f’kikbZ] gÓkk ykMD;k in~ekorhyk oukr usÅu fgps
f’kjPNsnu dj- vkf.k ryokjhyk jDrkpk fVGk vk.ka- vkf.k
yodjkr yodj uxjkyk okil ;s-
f’kikbZ % gks egkjkt] yodj tkrks vkf.k yodjkr yodj uxjhyk
okil ;srks-
xk.ks --
pky x usrks
pky x usrks
ouh o/k.;kyk
jktkpk gqdwe rks >kyk-
f’kikbZ % tj rqyk dks.;k nsokpa uko ?;kpa vlsy rj yodj ?ks]
vkf.k ej.;kl r;kj gks-
in~ek % f’kikbZ] v’kk ?kksj vj.;kr dks.;k nsokps uko ?ksÅ( vkf.k
dks.;k nsokpk /kkok d:\
in~ek % xk.ks ---
dks.;k nsokps uko eh ?ksÅ
dks.;k nsokps ik; eh /k:
in~ek % f’kikbZ] T;kizek.ks euq‛;kyk vardkGkP;k osGh nksu ?kwV
ik.kh iktrkr- R;kpizek.ks eykgh nksu ?kwV ik.kh iktk-
in~ek % xk.ks---
vxksnj eyk ik.kh iktkos
uarj ek>s f’kj o/kkos
f’kikbZ % bFks ek.klkpk okjk ukgh] ik[kjkpk pkjk lq)k ukgh- v’kk
nkV vj.;kr ik.kh dls dk; ikt.kkj eh rqyk-
xaxklkxj @52
f’kikbZ % ckbZ] rw d’kkph fHkrh /k: udks- eh rqyk oukyk lksMwu
nsrks] vkf.k vkiY;k uxjkyk okil tkrks-
in~ek % f’kikbZ] jktslkgsc rqyk ukSdjhrwu dk<wu fnY;kf’kok;
jkg.kkj ukgh-
f’kikbZ % ckbZ] eh ,[kaknÓkk gj.kkph f’kdkj djhu( vkf.k vkiY;k
uxjkyk okil tkbZu-
xk.ks ---
ckbZ ;srs eyk rq>h fdoa
ukgh ?ks.kkja rq>k thoa] ek>s ckbZ
f’kdkj djhua eh gj.khph
jDr ykohua ryokjh’kh] ek>s ckbZ
rqyk lksMwu nsrks oukyk
okil tkrks vkiY;k uxjkyk] ek>s ckbZ
f’kikbZ % ckbZ] rw vkrk bFks jkgk- vkf.k eh vkiY;k uxjkyk
okil tkrks-
¼in~ekorh ounsohP;k nsoGkr jkgkrs- jktdqekj] fcjcy
o f’kikbZ gs fr?ksgh R;k oukr f’kdkj dj.;kl xsys
vlrkuk rh R;akuk fnlrs- jktdqekj vkokt nsrks½
jktdqekj % vxa ;s eqyh] rw dks.k vkgsl\
in~ek % fe=k] eh ,d ouoklh vkgs-
jktdqekj % rw bFks d’kh dk; vkyh\ rs eyk yodj lakx-
in~ek % ca/kq] rqEgh dks.k vkgs\
jktdqekj % eqyh] vkEgh jktdqekj vkgksr-
in~ek % dks.k\ jktdqekj- rqEgh ek>k uojRukpk gkj usyk] vkf.k
ek÷;koj vkrk v’kh n’kk vkyh-
xaxklkxj @53
jktdqekj % eqyh] vki.k vkrk ;k ounsohP;k nsoGkr tkÅu frFks
vkiys yXu d:-
¼jktdqekj o in ~ek ounsohpk vk’khokZn ?ksrkr-½
ounsoh % jktdqekj] rw eyk larklkj[kk lTtu fnlrks] Eg.kwu rq>s
uko larlsu vls Bsors- o in~ekorh rw xaxslkj[kh fueZG
vkgs( vkf.k ik.;klkj[kh ikrG fnlr vkgs] Eg.kwu rq>s
uko xaxklkxj vls Bsfor vkgs- vkf.k rqyk ikfBack Eg.kwu
rw vkiY;k fe=kyk ¼fcjcykyk½ fnok.k Eg.kwu Bso-
¼xaxklkxj ounsohyk vkjrh djrs½
----------- vad ifgyk lekIr-----------
xaxklkxj @54
vad nqljk
fnok.k % xk.ks--- ‘kadkorh ;k uxjhpk jktk larlsua
R;kpk eh fcjcya fnok.ka-
f’kikbZ % xk.ks--- vkgksdk cgqr gq’kkja
fnok.kk f’kikbZ ljnkja-
fnok.k % xk.ks--- /kunzO;kyk ukgh R;kyk deh-
xaxklkxja gks; R;kph jk.kh-
f’kikbZ % xk.ks --- dejsyk iêk gkrh ryokja
f’kikbZ ljnkja] fnok.kk cgqra gq’kkja-
fnok.k % loZ iztsuk dGfo.;kr ;sr vkgs dh] vktiklwu ek>k fe=
gk jktk >kyk vkgs- vkf.k eh R;kpk fnok.k >kyks vkgs-
vkf.k ikfBack Eg.kwu f’kikbZ ljnkj vkgs-
jktk % fcjcy] vkti;±r vki.k nks?ksgh fe= gksrks- i.k eh vkrk
‘kadkorh uxjhpk jktk >kyks vkgks- vkrk rq>h ek>h eS=h
dk;e jkgkoh Eg.kwu] ;klkBh rqyk fnok.k Eg.kwu Bsfor
vkgks- gk Vksi ?ks fnok.k] vkf.k gk iks’kk[k ?ks- vkf.k rqyk
ikfBack Eg.kwu f’kikbZ Bsor vkgks-
fnok.k % vkt eh jktkpk o jk.khpk laiw.kZ ifjp; d:u nsr vkgks-
xk.ks---
larlsua vkgs R;kps ukoa
xaxklkxja gks; R;kph jk.kh
xaxklkxja gks; R;kph jk.kh
frph fdrhZ fopkjk dks.kh-
xaxklkxj @55
f’kikbZ % xk.ks---
vkgksdk cgqra gq’kkja
fnok.kk f’kikbZ ljnkja-
jktk % ek>s xaxklkxj jk.kh- vkiY;kyk /kuæO;kyk dkghp deh
ukgh- ijarq rw usgeh nq%[kkr dk vlrs] rs eyk yodj
lakx\
xaxklkxj % izk.kukFkk] eh nq%[kkr vlsy rs rqEgkyk letr ukgh- ek>s
nq%[k tj rqEgkyk lakfxrys rj rqEgkyk lq)k nq%[k gksbZy-
jktk % xk.ks---
xaxklkxja ek>s x jk.kh] ek>s jk.kh
dk;a fopkja djrs euh
/kunzO;kyk ukgh x deh
dk;a fopkja djrs euh-
xaxklkxj % izk.kukFkk] vkt vkiY;k yXukyk ngk o‛kZ >kys vkgs-
rjhi.k larrh ukgh- vkiY;k ?kjkleksj loZ ck;akuk eqys
vkgsr- vkf.k R;k eyk ;sÅu cksyrkr-
jktk % ek>s xaxklkxj jk.kh- vkiY;kyk iq= ukgh- R;kph rw dkghp
dkGth d: udks-
xaxklkxj % xk.ks ---
dk;a lakxw th izk.kukFkk] th izk.kukFkk
nq%[k okVrs] nq%[k okVrs ek÷;k eukyk
rqEgh djk dks.krk mik;a izk.kukFkk
[kja lakxrks izk.kukFkk] th izk.kukFkk
rqEgh T;ksfr‛; ikgkos vkrk
dk; lakxw th izk.kukFkk] th izk.kukFkk
nq%[k okVrs] nq%[k okVrs ek÷;k eukyk-
xaxklkxj @56
jktk % fnok.k vfydMs-
fnok.k % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs rs eyk yodjkr
yodj lakxk-
jktk % vjs fnok.k] vkiY;k uxjkP;k T;ksfr‛;kyk tkÅu lakx dh]
vkiY;k jktkps laiw.kZ thoukps T;ksfr‛; ikgk;ps vkgs- rj
T;ksfr‛; egkjktkyk yodj cksykowu vk.k-
fnok.k % gks; egkjkt-
fnok.k % T;ksfr‛; egkjkt- vgks T;ksfr‛; egkjkt-
T;ksfr‛kh % dks.k vkgs ek÷;k dpsjhleksj-
fnok.k % egkjkt] eh fnok.k vkgks T;ksfr‛; egkjkt- vkeP;k jktkps
laiw.kZ thoukps T;ksfr‛; c?kk;ps vkgs] rj rqEgkyk
cksykfoys-
T;ksfr‛kh % gks; egkjkt- eyk laiw.kZ thoukps T;ksfr‛; c?krk ;srs-
fnok.k % rj ex pyk vkeP;k okMÓkkyk-
T;ksfr‛kh % xk.ks---
dk;a vU;k;a jktkpk dsyk
d’kklkBh usrks okMÓkkyk
fnok.k % xk.ks---
dkgh vU;k;a ukgh dsyk
pkyk T;ksfr‛; ikgk.;kyk-
T;ksfr‛kh % vjs fnok.k] eh ;s.;kl r;kj vkgks- i.k eyk us.;kl dk;
vk.kys\
fnok.k % egkjkt] eh us.;kdfjrk dkghp vk.kys ukgh- i.k jLrk
ljG vkf.k pakxyk vkgs-
T;ksfr‛kh % rj ex pky yodj-
xaxklkxj @57
¼fnok.k o T;kssfr‛kh ekxkZus ykxrks½
T;ksfr‛kh % vjs vjs! fnok.kk- rqus eyk Qlfoys vkgs-
fnok.k % egkjkt Fkakck] eh jLrk pqdyks vkgs] vkf.k R;keqGs vkiyk
ik;kr ik; vMdwu rqEgh iMys vkgs- i.k egkjkt
;kifydMs jLrk vxnh lksik vkgs-
T;ksfr‛kh % rj ex pky yodj-
fnok.k % c?kk egkjkt] vkiY;k jktkpk jktokMk- jktslkgsc rqeP;k
gqdekizek.ks eh T;ksfr‛; egkjktkyk cksykowu vk.kys vkgs-
jktk % rqEghp dk; T;ksfr‛;dkj\
tksfr‛kh % gks; egkjkt] vkEghp T;ksfr‛;dkj vkgks-
jktk % T;ksfr‛; egkjkt] rqEgkl iw.kZ thoukps T;ksfr‛; c?krk ;srs
dk\
tksfr‛kh % gks; egkjkt- vkEgkyk iw.kZ thoukps T;ksfr‛; c?krk ;srs-
ikgw nÓkk rqepk gkr- vjs vjs! egkjkt rqEgkyk /kunzO;kyk
dkghp deh ukgh( ijarq rqeP;k gkrkP;k /kujs‛kkoj rqEgkyk
iq=QG ukgh vkgs egkjkt- i.k vkrk eh iapkx.kkr rqeP;k
thoukps tksfr‛; c?kr vkgks egkjkt-
T;ksfr‛kh % rj ex clk egkjkt- eh T;ksfr‛; ikgrks-
jktk % rj ex yodj ikgk-
T;ksfr‛kh % xk.ks---
ifgys ikua eh ikfgys] ikfgys
jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys
nqljs ikua eh ikfgys] ikfgys
jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys
frljs ikua eh ikfgys] ikfgys
jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys
xaxklkxj @58
pkSFks ikua eh ikfgys] ikfgys
jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys
jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys
jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys
T;ksfr‛kh % egkjkt] eh rqeP;k thoukps ek÷;k iapkx.kkps pkj ikus
ikfgys egkjkt( i.k ;ke/;s dkghgh fnlr ukgh- i.k vkrk
eh ‘ksoVps iku c?khr vkgks egkjkt-
xk.ks---
ikpos ikua eh ikfgys] ikfgys
jktkps Hkfo‛; eyk feGkys
T;ksfr‛kh % egkjkt] rqEgh dkgh dkGth d: udk- rqeps Hkfo‛; eyk
feGkysys vkgs egkjkt-
jktk % T;ksfr‛;dkj egkjkt] rs dls dk; vkgs\ rs eyk yodj
lakxk-
T;ksfr‛kh % egkjkt rqeP;k oa’kkyk iq+=QG vkgs] i.k rs Qkj dBh.k
vkgs-
jktk % rs dlys dBh.k vkgs] rs eyk yodj lakx-
T;ksfr‛kh % egkjkt] rqEgkyk iq=QG gos vkgs rj] rqEgkyk lgk efgus
oukr tkÅu ‘kadjkps ri djkos ykxsy egkjkt-
jktk % dkgh gjdr ukgh egkjkt-
T;kssfr‛kh % rj ex vkeph nf{k.kk nÓkk egkjkt-
jktk % rj ex ?;k egkjkt-
T;ksfr‛kh % xk.ks---
vkEgh tksfr‛; tksfr‛; ikgk.kkj
vkeps [kksVs ukgh gks.kkj
xaxklkxj @59
vkepk /kank rks] /kank rks usewu fnyk
vkeps [kksVs ukgh gks.kkj
jktk % ek>s xaxklkxj jk.kh- eh vkiY;k thoukps laiw.kZ tksfr‛;
cf?krys vkgs- vkiY;k oa’kkyk iq=QG vkgs] ijarq rs Qkj
dBh.k vkgs- eyk lgk efgus ‘kadjkps ri djkos ykxsy-
xaxklkxj % izk.kukFkk] rqEgh iq+=QG vk.k.;klkBh yodj ouh rikyk
tkos-
jktk % xk.ks---
xGÓkkryh jk.kh xGlqjh rksMa] xGlqjh rksMa
gkrkrY;k jk.kh cakxMÓkk QksMa
gkrkrY;k jk.kh cakxMÓkk QksMa
dikGkps jk.kh dqadw x eksMa] dqadw x eksMa
lgk efgus ek>h vk’kk x lksMa
xaxklkxj % izk.kukFkk] eyk nq%[kh d: udk- rqEgh dks.krkgh fopkj u
djrk rikyk tk-
jktk % ek>s xaxklkxj jk.kh] eyk tkosp ykxsy-
xaxklkxj % xk.ks---
nq%[kh d: udk izk.kukFkk] th izk.kukFkk
ijes’oj th] ijes’oj th vkgs ikBhjk[kk
rqEgh tkos vkrk vkuankus izk.kukFkk
iq=QGa vk.kk ‘kks/kwua izk.kukFkk
nq%[kh d: udk izk.kukFkk] th izk.kukFkk
ijes’oj th] ijes’oj vkgs ikBhjk[kk
jktk % ek>s xaxklkxj jk.kh- rw vkiY;k okMÓkkyk okil tk-
jktk % xk.ks---
xaxklkxj @60
,sdk izT;akuks ek>k ueLdkj] ek>k ueLdkj
vktph lHkk eh cana dj.kkja
eh vkta tkrks ouh rikyk] ouh rikyk
‘kadjkyk izlé dj.;kyk] izlé dj.;kyk
‘kadjkyk izlé d:ua] izlé d:ua
iksVh iq=QGa vk.khua ekxwua] vk.khua ekxwua
vkiY;k uxjkyk okila ;sÅua] okila ;sÅua
uarj lok±P;k HksVh ?ksbZua
jktk % fnok.k vfydMa-
fnok.k % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs] rs eyk yodjkr
yodj lakxk\
jktk % vjs fnok.k] vkiY;k f’kik;kyk tkÅu lakx dh] vkiys
jktslkgsc ouh rikyk tkr vkgs- rjh pkj ‘kked.kZ ?kksMs o
R;kyk jFk tqaiwu dpsjh leksj ikBowu ns-
¼‘kked.kZ ?kksMk & T;k ?kksMÓkkps ‘kjhj iak<js ‘kqHkz o dku
dkGs vlrs- R;k ?kksMÓkkyk ‘kked.khZ ?kksMs vls Eg.krkr-
‘kked.khZ ?kksMs la[;sus deh vk<Grkr- jkts vkiY;k
rcsY;kr vls ?kksMs Bsor- vls mYys[k yksddFkakr ;srkr-½
fnok.k % gks; egkjkt-
f’kikbZ % egkjkt] rqeP;k gqdekizek.ks eh jFk vk.kyk vkgs- ;kr
clk-
f’kikbZ % xk.ks----
?kksMs tqaihys] tqaihys jFkkyk nksua
jFka ykfoyk ouh ekxkZua
?kksMs pkyrs] pkyrs nqMdh pkya
jFka ykfoyk ouh ekxkZua
xaxklkxj @61
f’kikbZ % egkjkt] ;sFks ‘akdjkps fiaMa fnlr vkgs- bFksp rqEgh ‘kadjkps
ri djk-
jktk % vjs f’kik;k] vkiY;k uxjkyk tkÅu fnok.kkyk lakx dh]
vkiY;k iztsoj pakxY;k rÚgsus y{k Bso-
‘kadjth % vjs] ek÷;k flagklukoj dks.k riLoh jktk clyk vkgs\
vjs jktk] ek>k flagklu Qkj Mksyw ykxyk-
‘kadjth % xk.ks ----
dks.ka jktk rih clyk]
ek>k flagklua Mksyhyk
dk;a deh vlsua jktkyk
Eg.kwu R;kus ek>k /kkok dsyk
ekxwua ?;kos v’kk osGsyk
jktk % ‘kadjk] eyk /kunzO;kyk dkghp deh ukgh- ijarq eyk
iq=QG ukgh Eg.kwu eh rqepk /kkok dsyk-
‘kadjth % egkjkt] rqeP;k oa’kkyk iq=QG ukgh- rjh rqEgh rqeP;k
uxjkyk ijr tkos-
jktk % xk.ks---
iq=klkBh vkgks Hkqdsyk] vkgks Hkqdsyk
Eg.kwu rq>k eh /kkok dsyk
‘akdjth % egkjkt] rqEgkyk iq=izkIrh gksrs] ijarq rs Qkj dBh.k vkgs-
jktk % egkjkt] dlykgh dBh.k vlyk rjh gjdr ukgh-
‘akdjth % nÓkk eyk opu-
jktk % ?;k nsok-
‘akdjth % jktk rqyk iq=QG vkgs- i.k rq÷;k ftokyk dkG vkgs-
jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ vlrkuk rqyk LoxkZr ;kos
ykxsy-
xaxklkxj @62
xk.ks---
iq= vkgs jktk rq÷;k oa’kh
dkGa vkgs rq÷;k thouklh
egkjktk QGa nsrks rq÷;k injkyk
xaxkjk.khyk [kko;kyk
lgk efg.;kpk xHkZ jk.khyk
rqyk tkos ykxsy LoxkZyk
‘akdjth % jktk] gs iq=QG ?ks-
¼jktk ckgsj ;srks- ‘akdjth okil tkrks½
jktk % vjs xqjk[kh-
xqjk[kh % vjs dks.k vkgs\ egkjkt!
¼xqjk[kh egkjktkP;k ik;k iMrks½
jktk % vjs xqjk[kh] rw cSjk vkgs dk;\
xqjk[kh % ukgh egkjkt- eh cSjk ukgh-
jktk % xqjk[kh] ek>k ,d fujksi us’khua dk;\
xqjk[kh % dks.krk\ lakxk yodj-
jktk % vjs xqjk[kh] ek÷;k uxjhyk tkÅu fnok.kkyk lakx dh]
vkiY;k jktkps ri iw.kZ >kys vkgs- rjh f’kik;kP;k gkrkus
nksu ‘kked.kZ ?kksMs o R;kyk ,d jFk tqaiwu yodjkr
yodj ikBowu ns-
xqjk[kh % gks; egkjkt-
jktk % dls lakx’khy\
xqjk[kh % vkiyk jktk lgk Eg’khps rwi ?ksÅu vkyk vkgs- rjh rqyk
nakMhikÏs ?ksÅu yodjkr yodj cykoys-
xaxklkxj @63
jktk % vjs xqjk[kh] rls ukgh- vkiyk jktk lgk efgU;kps ri
d:u vkysyk vkgs- rjh nksu ‘kked.kZ ?kksMs vkf.k R;kyk
,d jFk tqaiwu yodjkr yodj ikBowu ns-
xqjk[kh % gks; egkjkt-
jktk % dls lakx’khy-
xqjk[kh % rlsp] rlsp-
jktk % cja] rqyk tls letrs rls lakx-
xqjk[kh % gks; egkjkt-
¼xqjk[kh uxjhyk okil ;srks½
Xkqjk[kh % fnok.klkgsc] vgks fnok.klkgsc-
fnok.k % dks.k vkgs js ek÷;k dpsjhleksj\
xqjk[kh % eh xqjk[kh vkgks egkjkt-
fnok.k % dk; vkgs xqjk[kh\
xqjk[kh % vkiyk jktk lgk Eg’khps rwi ?ksÅu vkyk- rjh nkaMhikÏs
?ksÅu rqEgkys yodjkr yodj cykor vkgs-
fnok.k % vjs xqjk[kh] rls ulsy- vkiyk jktk lgk efg.;kps ri
d:u vkysyk vlsy] rj nksu ‘kked.kZ ?kksMs vkf.k ,d
jFk ?ksÅu yodjkr yodj cksykfor vkgs-
xqjk[kh % gks;] rlsp fnok.klkgsc-
fnok.k % f’kikbZ vfydMs-
f’kikbZ % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs rs eyk yodjkr
yodj lakxk-
fnok.k % vjs f’kikbZ- vkiY;k jktkps ri iw.kZ >kys vkgs- rjh nksu
‘kked.kZ ?kksMs o R;kyk ,d jFk tqaiwu yodjkr yodj
oukP;k ekxkZus tk-
xaxklkxj @64
f’kikbZ % gks; egkjkt- yodj tkrks-
f’kikbZ % xk.ks----
?kksMs tqaihys] tqaihys jFkkyk nksua
jFka ykoyk ouh ekxkZua
jktk c?kr vlsy]
c?kr vlsy vkiyh okVa
?kksMs pkyrs nqMdh pkya
f’kikbZ % ;kp vj.;kr vlys ikfgts vkiys jktslkgsc-
¼f’kikbZ bdMs frdMs c?krks½
f’kikbZ % rqeP;k gqdekizek.ks jFk vk.kysyk vkgs egkjkt- clk ;k
jFkkr
¼jktk jFkkr clrks½
f’kikbZ % xk.ks---
?kksMs tqaihys] tqaihys jFkkyk nksua
?kksMs pkyrs nqMdh pkya
f’kikbZ % egkjkt] vkysyh vkgs vkiyh uxjh-
jktk % fnok.k vfydMs-
fnok.k % vkKk egkjkt- dk; vkgs rs eyk yodj lakxk-
jktk % vkiY;k uxjhr tkÅu xaxkjk.khyk yodj iapvkjrh ?ksÅu
vkiY;k dpsjhleksj ikBowu ns-
¼fnok.k uxjhr tkrks½
fnok.k % jk.khlkgsc] vkiys jkts riko:u vkysys vkgs- rjh
iapvkjrh ?ksÅu yodjkr yodj cksykfor vkgs-
¼jk.kh iapvkjrh ?ksÅu uxjhr tkrs½
xaxklkxj @65
xaxklkxj % xk.ks---
iapvkjrh dsyh r;kja] dsyh r;kja
pkya fnok.kk yodja] yodja
xaxklkxj % fnok.k] iapvkjrh r;kj dsysyh vkgs- rjh i.k vkrk
uxjkyk yodj py-
xaxklkxj % xk.ks---
iapvkjrh dsyh r;kja] dsyh r;kja
pkya fnok.kk yodja
vkiY;k jktkyk vksokGhua
lgk efg.;kps ri d:ua] ri d:ua
vkiyk jktk x vkyk pkywua
vxksnj R;kps ik;a /kqbZua] ik;a /kqbZua
uarj R;kps rhFkZ ?ksbZua] ?ksbZua
xaxklkxj % izk.kukFkk] rqEgh rikyk xsys vlrk] rqEgh dk; vk.kys rs
ek÷;k vkjrhr Vkdk-
¼jktk vkjrhr QG Vkdrks½
xaxklkxj % xk.ks---
euh d: udk vuekua] th vuekua
QGa [kkrs eh] QGa [kkrs eh vkuankua
QGa fnys vkEgk ‘akdjkua] ‘akdjkua
—ik dsyh vkEgk nsokua] nsokua
euh d: udk vuekua] th vuekua
QGa [kkrs eh] QGa [kkrs eh vkuankua
jktk % xk.ks---
,sda fnok.kk] fnok.kk lakxrks rqyk
xsyks gksrks js] xsyks gksrks js ouh rikyk
xaxklkxj @66
‘akdjkyk js] ‘akdjkyk js izlé dj.;kyk
iksVh iq= js] iq=QGa js ekx.;kyk
‘akdjkyk js] ‘kadjkyk izlé d:ua
iksVh iq= js] iq=QGa vk.kys ekxwua
iq= vkgs js] vkgs ek÷;k oa’kkyk
dkGa vkgs js] vkgs ek÷;k ftokyk
lgk efg.;kpk] efg.;kpk xHkZ jk.khyk
eyk tkos js] tkos ykxsya LoxkZyk
‘akdjkyk js] ‘akdjkyk opua eh fnys
Ukkgh gks.kkj js] gks.kkja Hkz‛V opukys
fnok.k % v’kh nq%[kkph ckreh lakxwu ek>s eu nq%[kh d: udk-
fnok.k % xk.ks---
ckyi.khP;k ek÷;k ferjk] ferjk
dSls tkrk rqEgh LoxkZyk
dSls tkrk rqEgh LoxkZyk
Qkja nq%[k gksrs ek÷;k eukyk
fnok.k % egkjkt] rqEgh LoxkZyk tkrk Eg.krk- ;kps eyk Qkj nq%[k
okVr vkgs-
jktk % vjs fnok.k] eh ‘akdjkyk opu fnys vkgs-
jktk % xk.ks---
vkrk vk.kk nowra ys[kuh] nowra ys[kuh
lksMys loZ /kukoj ik.kh
fnok.k % egkjkt] rqEgh /kukoj ik.kh lksMw udk-
xaxklkxj @67
jktk % xk.ks---
nÙkdi= d:ua nsrks rqyk
iztk jkghua rq÷;k gqdekyk fnok.kk
iztsoja iMsya rq>k nkoa
iztk jkghya rq÷;k gqdqekyk
fnok.k % egkjkt rqEgh eyk nÙkdi= d:u fnys- ijarq ;kP;koj
rqEgh vkiyh lgh nÓkk-
jktk % ek÷;k lghph dkghp xjt ukgh-
jktk % xk.ks---
vgks fcjcyth fcjcyth]
pkyyks LoxkZyk
iztk jkghua rq÷;k gqdqekyk
¼fnok.k vkuankph ckreh dykorhyk lakxrks½
------------vad nqljk lekIr-------------------
xaxklkxj @68
vad frljk
fnok.k % vkrk vkuankph ckreh dykorhyk lakfxryh ikfgts-
deykorh] vxa ;s deykorh-
deykorh % dk; vkgs izk.kukFkk-
fnok.k % rqyk gh vkuankph ckreh dGyh dk;\
deykorh % ukgh izk.kukFkk- eyk dkghp dGys ukgh-
fnok.k % xk.ks---
jktk xsyk ;k LoxkZyk
vkuan >kyk ek÷;k eukyk
deykbZ] ;srks eh ?kkbZ ?kkbZ
/kukP;k yksHkkik;h
vktiklwu /kuh eh >kyks]
>kyks ;k jkT;kpk xa
vkuankus lakHkkG d:]
vki.k ;k iztspk xa
vkuankus jkT; d:]
jktiztk lq[kh d:
deykbZ ;srks eh ?kkbZ ?kkbZ]
/kukP;k yksHkkik;h
deykorh % izk.kukFkk] rqEgkyk vkuan >kyk- ijarq eyk Qkj nq%[k gksr
vkgs-
deykorh % xk.ks---
jkT; dSlsth dSlsth jkT; rqeps
jkT; gks;sth gks;sth xaxkjk.khps
jkT; uksgsth uksgsth rqeP;k ckikps
jkT; gks;sth gks;sth xaxkjk.khps
xaxklkxj @69
lgk efgU;kpk efgU;kpk xHkZ jk.khyk
/kuh gksbZya gksbZya ;k jkT;kyk
jkT; dSlsth dSlsth jkT; rqeps
jkT; gks;sth gks;sth xaxkjk.khps-
fnok.k % deykorh] rw R;k xaxkjk.khpk i{k ?ksÅu cksyw udksl- rw
tj frpk i{k ?ksÅu cksy’khua rj rqyk lq)k okMÓkkckgsj
dk<wu nsbZy- gs jkT; frps ulwu ek>s vkgs-
fnok.k % xk.ks---
,sda jk.kh eh lakxrks rqyk
/kuh >kyks eh jkT;kpk] ek>s jk.kh
xaxklkxja ;k jk.khyk
dk;Mwua nsrks v’kk osGsyk] ek>s jk.kh
deykorh % izk.kukFkk] gs jkT; vkiys ulwu R;k xaxkjk.khps vkgs- dkj.k
vki.k frP;k m‛VÓkk vékoj txyks vkgks-
deykorh % xk.ks ---
dk;Mw uksdkth jk.khckbZyk
ikia ?kMsya rqeP;k gkrkyk
jkT; laiÙkh jk.khckbZph
;koj lÙkk ukghth rqeph
fnok.k % deykorh] rw R;k ikih xaxklkxjpk i{k ?ksÅu cksylhu rj
rqyk lq)k okMÓkkckgsj dk;Mwu nsbZy-
fnok.k % xk.ks---
xaxkjk.khpk i{k ?ksÅua
cksyrsla eksBÓkk fnek[kkua
,dk Hkqôhua rksaMa QksMhua] rksaMa QksMhua
okMÓkkckgsja rqyk dk;<wua nsbZua
xaxklkxj @70
deykorh % vkrk vkiys izk.kukFk vk;dr ukgh- rjh gh gdhdr
vkiY;k jk.khyk dGoyh ikfgts-
deykorh % xk.ks---
vkt m’khj Qkj >kyk] Qkja >kyk
vkrk tkbZu tkbZu /kq.ks /kqokyk
lakxhu vkiY;k ldqyk] ldqyk
jktk ek>k xknhoja vkyk x ckbZ vkyk
xaxklkxj % deykorh] vkti;±r rqyk /kqua /kqU;kdfjrk ;so<k m’khj
gksr uOgrk- vkf.k vkt rqyk dk m’khj >kyk-
deykorh % xaxklkxjckbZ] vkt nq%[kkph ckreh vkysyh vkgs- Eg.kwu
eyk /kqua /kqU;kdjrk m’khj >kyk vkgs- rq>s izk.kukFk LoxkZr
xsys vkf.k ek>s izk.kukFk xknhoj vkys-
xaxklkxj % xk.ks---
ek>k nsojk;k dqBa xsyk oks deykorh
dks.;k dkGkus] dks.;k dkGkus dksifoyk
d’kh Bsoyh eyk ,dVhyk ,dVhyk
dls fu?kwu xsys LoxkZyk LoxkZyk
ek>k nsojk;k dqBa xsyk oks deykorh
dks.;k dkGkus dks.;k dkGkus dksifoyk
[kjs lakxoks deykorh oks deykorh
dqBs xsyk oks dqBs xsyk oks ek>k irh
deykorh % rq>s izk.kukFk LoxkZyk xsys( vkf.k ek>s izk.kukFk xknhoj
vkgs-
xaxklkxj % pyk vkrk gh loZ gdhdr vkiY;k ykMD;k fnok.kkyk
fopkjyh ikfgts- vjs fnok.k] vjs fnok.kk-
xaxklkxj @71
fnok.k % dks.k vkgs ek÷;k dpsjhleksj
xaxklkxj % ehpa vkgs xaxklkxj-
fnok.k % d’kklkBh vkyh ek÷;k dpsjhleksj-
xaxklkxj % ek>s izk.kukFk dqBs xsys vkgs] rs eyk yodjkr yodj
lakx-
fnok.k % rq>s izk.kukFk dqBs xsys rs eyk dkghp ekfgr ukgh-
¼fnok.k xaxkjk.khyk ekjgk.k d:u ckgsj dk<wu nsrks½
xaxklkxj % xk.ks---
Ekk: udks js fnok.kk eyk
dk;a vU;k;a rq>k eh dsyk AA 1 AA
ckGa Eg.kquh rqyk iksflyk
dkGa vkyk js ek÷;k ftokyk AA 2 AA
jkgw nsjs eyk rq÷;k ik;klh
rq÷;k pj.kkph gksbZya nklh AA 3 AA
;sÅ nsjs fnok.kk n;k
eh dk iMrs rq÷;k ik;k AA 4 AA
ekja ek:ua ?ksrs dk thoa
ukgh ;sra js fnok.kk dhoa AA 5 AA
v’kh ikih.ka dk eh >kyh
ygkui.kh ukgh nsokua usyh AA 6 AA
dkgh ‘kjea ukgh js rqyk
pkywua vkyk js ek÷;k vaxkyk AA 7 AA
djrs fouarh gkra tksMquh
eLrda Bsfors rq÷;k pj.kh AA 8 AA
xaxklkxj @72
xaxklkxj % fnok.kk] eh rq÷;k ik;k iMrs-
fnok.k % [kksVsukVs cksyw udk] vkf.k ykM dkgh ykow udk-
fnok.k % xk.ks---
lksMa lksMa x ek>k f’kuxkja] ek>k f’kuxkja
ekxZ oukpk rw x /kja
lksMa lksMa x pksGh yqxMa] pksGh yqxMa
ekxZ oukpk rw x /kja
mr:u Bsoa ek>k f’kuxkja] ek>k f’kuxkja
ekxZ oukpk rw x /kja
xaxklkxj % ek>k f’kuxkj mr:u Bsor ukgh vkf.k ekxZ oukpk /kjr
ukgh- fnok.kk gk f’kuxkj ek÷;k irhus p<oysyk vkgs-
vkf.k rks eh dls dk; mrjo.kkj- ¼f’kuxkj & ’kaxkj½
fnok.k % ek>k f’kuxkj eykp mrjokyk dkghp gjdr ukgh-
f’kikbZ vfydMs-
f’kikbZ % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs rs eyk yodj lakxk-
fnok.k % f’kikbZ] ;k ikih nq‛V xaxklkxj jk.khyk ouke/;s usÅu bps
f’kjNsnu dj- vkf.k rq÷;k ryokjhyk jDrkpk fVGk ykowu
vk.k-
f’kikbZ % gks egkjkt] vkrk yodj tkrks vkf.k yodj ;srks-
f’kikbZ % xk.ks---
pya x usrks] pya x usrks
ouh o/kU;kyk] jktkpk gqdwe rks >kyk
xaxklkxj % vjs f’kik;k] ek÷;k ekgsjph okV- tkbZ eksxjk Qqykph vkgs-
xaxklkxj % xk.ks---
xaxklkxj @73
jkaT;k oktrs dkjdhja dkjdhja
ok?ka flagkP;k xtZuk Qkja xk f’kik;k
iq<s vkgs vj.;a nkVa
eyk lwpra ukgh okVa xk f’kik;k
¼ jakT;k & osGw ½
xaxklkxj % vjs f’kik;k] ek÷;k ekgsjph okV v’kh ulwu tkbZ eksxjk
v’kk Qqykph vkgs-
xaxklkxj % xk.ks---
ek÷;k ekgsjph okV ukgh v’kh] ukgh v’kh
tkbZ eksxjk] tkbZ eksxjk vkgs Qqykph
f’kikbZ % ckbZ] eh rqyk rq÷;k ekgsjkyk usrks Eg.kwu lakfxrys- ijarq eh
rqyk ekj.;kl vk.kys vkgs- rj gks vkrk ej.;kl r;kj-
vkf.k tj dks.;k nsokps uko ?;k;ps vlsy rj yodj ?ks-
vkf.k ej.;kl r;kj gks-
xaxklkxj % xk.ks ---
dks.;k nsokps uko eh ?ksÅ
dks.;k nsokps ik; eh /k:
f’kikbZ % ckbZ] rq>h bPNk dk;P;ke/;s vkgs rs eyk yodj lakx-
xaxklkxj % f’kikbZ] vardkGkP;k osGsl nksu ?kqV ik.kh iktrkr- rj
r’kkpizek.ks eyk lq)k nksu ?kwV ik.kh ikt-
xaxklkxj % xk.ks---
vxksnj eyk ik.kh iktkos] ik.kh iktkos
uarj ek>s f’kja o/kkos
f’kikbZ % ckbZ] ek.klkpk okjk ukgh] ik[kjkpk pkjk ukgh- v’kk nkV
vj.;kr eh rqyk ik.kh dqBwu vk.k.kkj-
xaxklkxj @74
f’kikbZ % xk.ks---
rq>h ;srs eyk ckbZ fdoa
ukgh ?ks.kkja rq>k thoa] ek>s ckbZ
rqyk lksMwu nsrks oukyk
okil tkrks vkiY;k uxjkyk] ek>s ckbZ
xaxklkxj % f’kik;k] rw eyk ouh lksMys- ijarq rq>s jktslkgsc rqyk
ukSdjho:u dk;<wu nsbZu-
f’kikbZ % ckbZ] ek>h ukSdjh lqVyh rjh dkghgh gjdr ukgh-
f’kikbZ % xk.ks---
f’kdkj djhua eh gj.khph] gj.khph
jDra ykohua ryokjh’kh] ek>s ckbZ
rqyk lksMwua nsrks oukyk
okil tkrks vkiY;k uxjkyk] ek>s ckbZ
fnok.k % f’kikbZ] eh lakfxryh dkefxjh ifjiw.kZ dsyh dk;\
f’kikbZ % gks; egkjkt- dkefxjh iw.kZ dsyh-
fnok.k % ok f’kikbZ! Ekk.klkdMs ukSdj vlkok rj vlk vlkok-
f’kikbZ] rqyk dk; c{khl ikfgts rs eyk yodj lakx-
f’kikbZ % eyk QDr ngk ,dj tehu ikfgts-
fnok.k % vjs f’kikbZ] rqyk ngk ,dj tehu ikfgts] rs d’kkdjrk
ikfgts\
f’kikbZ % eyk ikp ,dj tehu edku cak/k.;klkBh ikfgts] vkf.k
ikp ,dj tehu ijlkdMs tk;yk ikfgts-
fnok.k % rqyk ikp ,dj tehu edku cak/k.;kdjrk vkf.k ikp ,dj
tehu ijlkdMs tk.;kdjrk ikfgts-
f’kikbZ % gks; egkjkt-
xaxklkxj @75
fnok.k % rj ?ks gh tehu-
¼fnok.k f’kik;kyk tehu c{khl nsrks½-
¼iq<hy izlax gk in~ekorh uxjhryk vkgs- fnok.k vkf.k
jktk gk in~ekorh uxjhpk letkok½
o<j % rqys ;o<k m’khj dk ykxyk cs- vkcs ek;k ck;dks.ka
l;ikd ukgh d:u nsyk- cs ysdk] rq;k ck;dksys >ksMik
ykxrs ysdk- vkt vki.k dks.kps rjh dke ik;ys ikfgts-
gks ysdk] vki.k dke ikfgys ik;ts- rj ysdk rw gkd ekj
cs- vkcs ysdk rwp gkd ekj-
jktslkgsc- vkcs ysdk rwp gkd ekj uk-
jktslkgsc] vgks jktslkgsc-
fnok.k % rqEgh dks.k vkgs js-
o<j % vkeh ek.kla vkgks-
fnok.k % dk; dke vkgs\
o<j % vkekys dke ik;ts-
fnok.k % rqEgh dks.krs dke djrk-
o<j % vkeh ftrs xkMrks vkua esys dkMrks-
fnok.k % rqeh ftrs xkMrk vkua esys dk<rk- rj ek÷;kiklh dke
ukgh rqeP;klkBh
o<j % ukgh egkjkt] rqeP;k ik;k iMrks- vkekys dke nÓkk-
fnok.k % vjs o<jgks- rqEgh ek÷;k nq:u pkyk- rqEgkyk dke ikfgts
rj nq:u pkyk- iwoZ rs if’pe] mÙkj rs nf{k.k-
o<j % egkjkt] vkEgkyk rls letr ukgh-
fnok.k % rj ex dls letrs-
o<j % mxora] Mksaxja vkf.k :e.ka
xaxklkxj @76
¼mxora & iwoZ- Mksaxja & if’pe- :e.ka & vkSrkyk
vlysyk mHkk nakMk-½
fnok.k % cja] rj ex dke djk-
o<j % vjs eyk Qkj Hkqd ykxyh js-
/kqME;k % vjs rqyk Hkqd ykxyh rj eh ponk xkMÓkk ?ksÅu xsyks
gksrks- rok E;k e’khu vk.kyh-
o<j % vjs rwua dk;ph e’khu vk.kyh-
/kqME;k % vkcs] rqys Hkqd ykxyhua- rj /kj] ?ks Vksi-
o<j % ;k Vksikr dkghp ukgh js-
/kqME;k % vkcs rw /k:u r jk;
o<j % dk gk; cs- elhu vk.kyh elhu vk.kyh ykowu jk;yk-
/kqME;k % vkcs] R;k elhuea/kh is<k gk;s-
o<j % rj eax nsura cs eys-
/kqME;k % vkcs nsrksua-
o<j % cja- dkjs] vki.k vkrk ixkjkys xsyks ik;ts- gks rj] pky-
/kqME;k % xk.ks---
Pkky /kqME;k js
pky /kqME;k js
tkÅ ixkjkyk
Ckkjk oktkpk VkbZe >kyk
ckjk oktkpk VkbZe >kyk-
o<j % fnok.klkgsc] vks fnok.klkgsc-
fnok.k % dks.k vkgs js ek÷;k dpsjhleksj-
o<j % vkeh o<j vkgks fnok.klkgsc-
xaxklkxj @77
fnok.k % d’kkdjrk vkys-
o<j % vkepk ixkj ?;kys vkyks-
fnok.k % dke iw.kZ >kys vkgs dk\
o<j % gks; egkjkt- dke iw.kZ >kys-
fnok.k % rj ex pkyk dke ikgk.;kdfjrk-
o<j % rj ex pkyk-
fnok.k % vjs! rqEgh rj ek÷;kleksj vkys-
o<j % vkeh rqeP;k vkxqnj iksspyks egkjkt-
fnok.k % vjs] i.k eh Vsi foljyks-
o<j % egkjkt] Vsi vkeP;k toG vkgs-
fnok.k % rj ikgw nÓkk-
fnok.k % vjs] gk dks.krk gks; Vsi-
o<j % gk Vsi vkeP;k vkT;kckikiklwu pkyr vkyk vkgs- rqeP;k
gkrkua pqdu] i.k vkeP;k Vsikus dokp pqd.kkj ukgh
fnok.klkgsc-
fnok.k % rj ex pyk ixkjkyk-
o<j % rj pkyk lkgsc-
fnok.k % rj ex rqEgh eyk gs lakxk dh] eksBk dks.k vkgs vkf.k
ygku dks.k vkgs-
o<j % egkjkt eh eksBk vkgs- vjs ukgh js] ehpa eksBk vkgs-
fnok.k % vjs rqEgh d’kkph HkkuxM ykoyh vkgs js-
o<j % egkjkt] rqEghp lakxk dks.k eksBk vkgs-
fnok.k % eyk rj /kqME;kp eksBk fnlr vkgs- vkf.k rw ek= ygku
fnlr vkgs- rj lkrckjkus rw ?ks- vkf.k rw eksBk vkgs rj
xaxklkxj @78
ikousvkB rw ?ks- ckdh iSls jkfgys rs ex dke iw.kZ
>kY;kuarj- rqeps jkfgysys iSls uarj nsÅ- rj ex rqEgh
dkekyk ykxk- eh pkyyks-
o<j % pkyk egkjkt] vkEgh jkfgysys dke iw.kZ djrks-
o<j % xk.ks---
pky /kqME;k js
pky /kqME;k js
pky ekrh Vkd.;kyk
ckjk oktkpk
ckjk oktkpk VkbZe >kyk-
¼brD;kr xaxklkxj ;srs½
o<j % vjs] eyk brD;kr ,d Hkwr fnlrs- vjs rs Hkwr ulsy-
dq.khrjh ckbZ vlsy- rj ex R;k ckbZtoG tkÅu R;k
ckbZyk vkokt ns-
o<j % ckbZ rw dks.k vkgs\
xaxklkxj % ca/kq] eh ,d ouoklh vkgs-
o<j % ckbZ] rw bFks d’kh dk; vkyh rs yodj lakx-
xaxklkxj % ca/kq] eh ;k oukr d’kh dk; vkyh rs eh rqEgkyk lakxrs-
o<j % rj ex lakx ckbZ yodj-
xaxklkxj % xk.ks---
dk; lakxw deZ dgk.kh
vkbZcki ukgh eyk dks.kh
fQjr fQjr vkyh eh ouh
ouoklh vkgs ek>k izk.k ¼izk.kukFk]irh½
fnok.kkus ekja ek:ua] ek:ua
fnys okMÓkkckgsj dk;Mwua-
xaxklkxj @79
o<j % ckbZ] rq>s uko dk; vkgs rs yodj lakx-
xaxklkxj % ca/kq] ek>s uko cschuank vkgs- eyk fnok.kkus ekj ek:u
okMÓkkckgsj dk;<wu fnys] vkf.k f’kik;kP;k Lok/khu d:u
fnys- vkf.k f’kik;kus eyk ouke/;s lksMwu fnys-
o<j % Bhd vkgs cschuank- rw R;kph dkghp dkGth d: udks-
vki.k vkrk dks.kkpsgh xksVÓkkekrhps dke ikfgys ikfgts-
xaxklkxj % gks; ca/kq-
o<j % xk.ks---
cschuank pky d: ‘ksrhpk /kank
vkrk dk< dqank ¼xor½
,pQksj isjyh ;ank
rsFks ok<yk; y;y; dqank
iq<kjh cusy ;ank
vkrk dk< dqank
cschuank pky d: ‘ksrhpk /kank
vkrk dk< dqank
o<j % ckbZ] vkrk vkiY;kyk caknhps dke djk;yk tk;ps vkgs-
rj rw Vksiya ?ks vkf.k dkekyk pky-
o<j % xk.ks ---
?ks iksjh ?ks Vksiya ?ks] ukgh uksdks euw
vkrk izsekua ?ks ckbZ dekZua ?ks
fgaMr fQjr ouke/;s vkyh
rq>h ek>h HksV vkrk vpkud >kyh
vkrk ?ks ckbZ ?ks Vksiya ?ks] ukgh uksdks euw
vkrk izsekua ?ks ckbZ dekZua ?ks
o<j % ckbZ Vksiya ?ks vkf.k yodj dkekyk pky-
xaxklkxj @80
o<j % xk.ks---
pky /kqME;k js] pky /kqME;k js
pky ekrh Vkdk;kyk
lkMs ckjkpk VkbZe >kyk
xaxklkxj % ca/kq] eh vkti;±r vls dke dsys ukgh] vkf.k eyk Hkqd
lq)k Qkj ykxyh vkgs-
o<j % vjs /kqME;k] ckbZyk Hkqd ykxyh vkgs- rj vki.k vkrk
ixkjkyk xsyks ikfgts- vjs /kqME;k ixkjkyk ex tkÅ- ijarq
eh ;ank dkilkP;k xkMÓkk fodY;k rj eh R;k iS’kkua
e’khua vk.kyh] rj eh ckbZyk is<k nsrks-
xaxklkxj % ca/kq] is<k pakxyk vlsy rj ns- vkf.k csdkj vlsy rj nsÅ
uksdks-
o<j % fcydqy pakxyk vkgs ckbZ- rw R;kph dkgh fQdj d:
uksdks-
xaxklkxj % rj ns ca/kq- vjs ca/kq] gk dksBwu vk.kyk is<k- gk rwp [kk-
rqyk eur gksrh pakxyk vlsy rj ns-
o<j % cs] vki.k ixkjkyk xsyks ikfgts- rj ckbZ vkiY;klkscr
?ksryh ikfgts- vjs] vki.k ckbZyk xksVÓkkP;k lkoyh[kkyh
Bsoyh ikfgts ysdk- vkcs ckbZ esyh ysdk- vjs] ckbZ
xksVÓkkP;k lkoyh[kkyh Bsoyh vkgs-
o<j % xk.ks---
pky /kqME;k js] pky /kqME;k js
pky tkÅ ixkjkyk
lkMsckjkpk VkbZe >kyk
¼o<j fnok.klkgscakuk gkd ekjrks½
o<j % fnok.klkgsc] ?kjh vkgs dk\
xaxklkxj @81
fnok.k % dks.k vkgs js ek÷;k okMÓkkleksj
o<j % cs] vkokt nsr vkgs- vkeh ek.kla gkoks th ek.kla
fnok.k % vkgks] i.k rqEgh ek.kla dks.k\
o<j % vkeh o<j vkgks-
fnok.k % rqEgh d’kkdfjrk vkys vkgs js-
o<j % fnok.klkgsc] vkeh ixkjkyk vkyks vkgks- rj vkepk ixkj
nÓkk rqeh\
fnok.k % rj Bhd vkgs- rqEgh iw.kZi.ks dke dsys dk;\
o<j % gks lkgsc] iw.kZ dke dsys-
fnok.k % rj Bhd vkgs- rw ?ks 80 :i;s( vkf.k rw ?ks 83 :i;s-
vkf.k eh vkrk pkyrks-
¼fnok.k tkrks½
o<j % vjs] vki.k ckbZpk ixkj Hkqywu xsyks- rj eax vki.k vkrk
fnok.klkgscakuk gkd ekjyh ikfgts- fnok.klkgsc] vks
fnok.klkgsc-
fnok.k % dk vkgs js o<ja gks
o<j % rqeh vkepk ixkj dsyk- i.k vkeP;k ckbZpk ixkj ukgh
nsyk-
fnok.k % vjs ekxP;k osGsl rqeph cgh.k rqeP;k laxs dkekyk
uOgrh- vkf.k vkt rh dksBwu dkekyk vkyh\
o<j % fnok.klkgsc] vkEgh laØkrhyk xkoyk ikBoyh gksrh- euwu
rh eakxP;k ;sGsl uorh-
fnok.k % rj eax rqeh fryk ikBowu nÓkk- dkj.k frpk ixkj vkeps
jktslkgsc nsrs-
o<j % fnok.klkgsc] tj frP;k lghph xjt vlsy rj vkeh nsrks-
xaxklkxj @82
fnok.k % vjs] rqeP;k lghus ixkj feG.kkj ukgh- rj rqEgh vkiY;kp
cfg.khyk ikBowu nÓkk-
o<j % pky js /kqME;k- vkrk vki.k ckbZyk ikBowu nsÅ-
¼xaxklkxj lkscr Hkk‛k.k½
o<j % ckbZ] rq>k ixkj vkeP;kik’kh fnyk ukgh- T;kpk ixkj
R;kP;kiklh eus ckbZ- rw tk yodj ixkjkys-
xaxklkxj % ca/kq] eh ixkjkyk tk.kkj- ijarq ek÷;k vaxkyk /kM oL=
lq)k ukgh- vkf.k eh ;k QkVD;k diMÓkkus d’kh dk;
ixkjkyk tk.kkj-
o<j % ckbZ] rw R;kph dkghp dkGth d: udks- dkj.k vki.k
ifgysp xjhc vkgks-
xaxklkxj % xk.ks---
diMs ukgh ek÷;k vaxkyk
d’kh tkÅ ca/kq ixkjkyk
xaxklkxj % rj ca/kq] ex eh ixkjkyk tkrs-
o<j % ckbZ] eh lq)k rq÷;k lkscr ;srks-
xaxklkxj % pky ca/kq-
o<j % fnok.klkgsc] ?kjh vkgs dk fnok.klkgsc-
fnok.k % dks.k vkgs\
o<j % eh gk;s o<j-
fnok.k % rj ex vk.kys dk rw vkiY;k cfg.khyk\
o<j % gks; fnok.klkgsc] vk.kys cfg.khyk-
fnok.k % rj ex fryk vkeP;k jktslkgsckiq<s ikBowu ns-
¼jktkyk o<j gkd ekjrks½
xaxklkxj @83
o<j % jktslkgsc ?kjh vkgs dk\
jktk % dks.k vkgs js ek÷;k okMÓkkleksj-
o<j % jktslkgsc] eh o<j gkoks- eh vkiY;k cfg.khyk ?ksÅu
ixkjklkBh vkyks th-
jktk % rj rw eax ckgsj jkgk( vkf.k rq÷;k cfg.khyk vkr ikBowu
ns-
o<j % jktslkgsc vkEgh nks?ksgh vkre/;s ;srks-
jktk % vjs] rqyk eh ckgsj jkg.;kl lakfxrys vkgs- vkf.k rq÷;k
cfg.khyk vkr cksykoys vkgs- rj eax rq÷;k cfg.khyk
vkr yodj ikBowu ns-
¼xaxklkxj jktk /keZiky lkscr cksyrs½
xaxklkxj % jktslkgsc] nÓkk ek>k ixkj-
jktk % ckbZ] rq>s uko dk; vkgs\
xaxklkxj % jktslkgsc] eh vkti;±r [kjs uko dks.kkykgh lakfxrys ukgh-
ijarq vkt rqEgh {kf=; oa’kkps fnlr vlY;keqGs ek>s uko
[kjs lakxkos ykxrs-
jktk % ckbZ] rj ex rw vkiys [kjsp uko lakx-
xaxklkxj % jktslkgsc] 1½ ek>s [kjs uko xaxklkxj vkgs- 2½ ek÷;k
ofMykps uko nariky vkgs- 3½ vkf.k ek÷;k Hkkokps uko
/keZiky vkgs jktslkgsc-
/keZiky % ckbZ] rksp eh rq>k HkkÅ- rw ;k o<jkP;k laxrhus d’kh
dk; vkyh] rs eyk yodj lakx-
/keZiky % lakx ckbZ] yodj lakx-
xaxklkxj % xk.ks---
dk; lakxw xk ca/kqjk;k
larlsua xsys LoxkZyk
xaxklkxj @84
larlsua xsys LoxkZyk
R;akP;kekxs gk ouokl vkyk
fnok.kkus ekj ek:ua
dsys f’kik;kP;k Lok/khua
f’kik;kyk nÓkk ;sÅua
fnys oukea/kh lksMwua
¼xaxklkxjps /keZiky lkscr Hkk‛k.k½
/keZiky % ckbZ] rw ek>h cgh.k vkgs vfk.k eh rq>k HkkÅ vkgs-
/keZiky % xk.ks---
rw ek>h cgh.ka eh rq>k HkkÅ
v/kkZya jkT; okVwua ?ksÅ
¼‘akdkorh uxjhP;k fnok.kkyk LoIu iMrs½
fnok.k % pyk vkrk vki.k vkiY;k f’kik;kyk gh ckreh fopkjyh
ikfgts- f’kikbZ vfydMs-
f’kikbZ % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs rs eyk yodj lakxk-
fnok.k % xk.ks---
d’kh dsyh f’kik;k c;ekuh js
xaxklkxjyk fnys lksMquh
jk=h eyk liu iMys js
xaxklkxjyk ouh lksfMys
fnok.k % f’kikbZ] rqus ek÷;k’kh /kksdsckth dsyh vkgs- o R;k
ikfi.khyk oukr lksMys- rjh vki.k xksj[kukFkkps lksax ?ksÅu
rikl dsyk ikfgts-
&&&& vad frljk lekIr &&&&
xaxklkxj @85
vad & 4
fnok.k % f’kikbZ] vkrk vki.k xaxkjk.khpk ‘kks/k ykoyk ikfgts-
f’kikbZ % gks;] vki.k xaxkjk.khpk ‘kks/k ykoyk ikfgts-
f’kikbZ % xk.ks---
,sda fnok.kk lakxrks rqyk
xaxklkxja vlsy uxjkyk
xksj[kukFkkps os’k ?ksÅua
xaxklkxja vk.kw ‘kks/kwua
¼fnok.k o f’kikbZ xksj{kukFkkps os‛k ?ksÅu xaxkjk.khpk ‘kks/k djrkr½
fnok.k o nks?kakps xk.ks---
f’kikbZ %
vkEgh tkrhps] tkrhps xksj[kukFka
vkEgh jkgkrks caxkyns’kkra
f’kikbZ %
pkya tkÅ iwoZ fn’ksyk
xaxkjk.khpk ‘kks/k dj.;kyk fnok.kk
fnok.k %
iwoZ fn’kk vkyks fQ:ua
irk ukgh js ;k jk.khpk f’kik;k
irk ukgh js ;k jk.khpk f’kik;k
/kDdk clyk ek÷;k ftokyk
f’kikbZ %
pkya tkÅ if’pe fn’ksyk
xaxkjk.khpk ‘kks/k dj.;kyk fnok.kk
xaxklkxj @86
fnok.k %
if’pe fn’kk vkyks fQ:ua
irk ukgh js ;k jk.khpk f’kik;k
irk ukgh js ;k jk.khpk f’kik;k
/kDdk clyk ek÷;k ftokyk
f’kikbZ %
pkya tkÅ ljG fn’ksyk
xaxkjk.khpk ‘kks/k dj.;kyk fnok.kk
nks?ks %
vkEgh tkrhps] tkrhps xksj[kukFka
vkEgh jkgkrks caxkyns’kkra
¼fnok.k o f’kik;kyk ,d uxjh fnlrs½
¼/keZiky o xksj{kukFk ;akps Hkk‛k.k½
¼/keZiky vkr cksykowu Hkkstukpk dk;ZØe djrks o
uarj xksj{kukFkkauk ,[kknk iksokMk Eg.kk;yk lakxrks½
/keZiky % ckbZ] vxa ckbZ] vkiY;kdMa uoukFkkiSdh nksu xksj[kukFk
vkys vkgs- rjh Hkkstukph r;kjh yodj dj-
Xkksj[kukFk % xk.ks---
larlsua gks; vkepk jktk
xaxklkxj gks; R;kph jk.kh] egkjktk
jktk xsyk ouh rikyk
xaxkjk.khus midkj dsyk] egkjktk
ikia deZ xk bus dsys
iksVa xqjk[;kps vk.kys] egkjktk
xaxklkxj @87
nÓkkos f’kik;kP;k Lok/khua
nÓkkos okMÓkkckgsj dk;Mwua] egkjktk
bZyk BsÅua dks.krs lq[ka
nÓkkos okMÓkkckgsj dk;Mwua] egkjktk
¼ /keZiky jkxkus Eg.krks ½
/keZiky % ckbZ] eh rqyk cgh.k euwu ikslys( ijarq rqus vkiY;k
oa’kkyk Mkx ykoyk vkgs-
/keZiky % xk.ks---
rw uksgs x ek>h cgh.ka] ek>h cgh.ka
dksBwua vkyh rw dSdkMhua
;kp osGsyk tkos fu?kwua] tkos fu?kwua
okMÓkkckgsj nsrks dk;Mwua
xaxklkxj % ca/kq] R;k xksj[kukFkkps ,sdwu rw eyk dk;Mwu nsÅ udks-
xaxklkxj % xk.ks---
ek: uksdks xk ca/kqjk;k
eh dk iMrs rq÷;k ik;k
jkgw ns eyk rq÷;k ik;k’kh
rq÷;k pj.kkph gksbZya nklh
udks ek: lX;k cfg.khyk
ikia ?kMsy rq÷;k gkrkyk
/keZiky % ckbZ] rw ek>h cgh.k ulwu oSjhu vkgs- rqus vkiY;k
jktoa’kkyk Mkx ykoyk vkgs-
/keZiky % xk.ks---
okbZV deZ x rqus dsys
iksVa xqjk[;kps vk.kys] ek>s ckbZ
xaxklkxj @88
xaxklkxj % rks xHkZ xqjk[;kpk ulwu rks rq÷;k HkkVO;kpk vkgs ca/kq-
xaxklkxj % xk.ks---
xHkZ uksgs dks.;k nqlÚ;kpk
xHkZ gks;s rq÷;k HkkVO;kpk] ca/kqjk;k
cksyw uksdks xk fgurhua
rq÷;k ikBph gks;a cgh.ka
ek: uksdks xk ca/kqjk;k
iksVh vkgs xk xHkhZph Nk;k
xaxklkxj % ca/kq] gk xHkZ nqlÚ;kpk ulwu rq÷;k HkkVO;kpk vkgs-
/keZiky % xk.ks---
lksMa lksMa x ek>k f’kuxkja] ek>k f’kuxkja
ekxZ oukpk rw x /kja
lksMa lksMa x pksGh yqxMa] pksGh yqxMa
ekxZ oukpk rw x /kja
mr:ua Bsoa ek>k f’kuxkja] ek>k f’kuxkja
ekxZ oukpk rw x /kja
¼f’kuxkj & ‘kaxkj½
¼/keZiky xk.ks pkyw vlrkuk xaxklkxjpk f’k.kxkj mrjors½
/keZiky % ckbZ] rw ek÷;kleksj dkgh [kksVsukVs cksyw udks- yodj
pkyrh gks-
xaxklkxj % xk.ks---
;sÅ nsjs ca/kq ek>h n;k
eh dk iMrs rq÷;k ik;k
iq<s vkyk xk fnokGh l.ka
HkkÅfctsyk vksokGhua
xaxklkxj @89
Ekkja ek:ua ?ksrs dk thoa
;sra ukgh js ikI;k fdoa
/keZiky % ckbZ] rw ej’khu rjh eyk rq>h dkghp fdo ukgh-
xaxklkxj % xk.ks---
nsok fdrh d: vkjrh vkjrh
ukgh dsyh xk] ukgh dsyh xk vkEgk ejth
/kkoa ikoa xk f’ko’akdjk] f’ko‘akdjk
lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk] osGsyk
lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk] osGsyk
Eg.kwu rq>k eh /kkok dsyk
f’kikbZ % xk.ks---
gkrh ryokja jk.kh xjokja] jk.kh xjokja
jk.khps ckGari.ka dks.ka dj.kkja
xaxklkxj % xk.ks---
/kkoa ikoa xk f’ko’akdjk xk ‘akdjk
lkgÓk Ogkos xk]
lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk
/kkoa ikoa xk f’ko’akdjk f’ko‘akdjk
lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk
Eg.kwu rq>k eh /kkok dsyk
¼brD;kr Hkxoku ‘kadjth ;srkr½
‘akdjth % pyk] vkt vki.k e`R;qyksdkr eu xeu dj.;kdjrk xsyks
ikfgts
‘akdjth % xk.ks---
vkrk tkrks eR;qyksdkra] eR;qyksdkra
e`R;q yksdkaP;k HksVh ?ks.;kla] ?ks.;kla
xaxklkxj @90
¼rso<Ókkr ikcZrk ¼ikoZrh½ ;srs½
ikcZrk % nsok] rqEgh eR;qyksdkr eu xeu dj.;kl tkrk- rjh eh
lq)k rqeP;k lkscr ;srs-
ikcZrk % xk.ks---
nsok ;srs eh] ;srs eh rqeP;k laxrhyk
e`R;q yksdakps] yksdakps dkSrqd ikgk.;kyk
frFks jktkph vkgs xk jk.kh
frFks ‘akdj ikjkcrh
¼ikcZrk o ‘akdjthps Hkk‛k.k½
‘akdjth % ikcZrk] rq>k gê vkgs rj py-
ikcZrk % nsok] ;sFks dks.;krjh fL=ps ckGari.k >kys vkgs- rqEgh bFksp
Fkakck eh yodj ;srs-
¼oukr xaxkjk.khps ckGari.k gksrs½
ikcZrk % ckbZ] gk ?ks rq>k ckG-
¼xaxklkxj ckG oukr BsÅu uxjkyk fHk{kk ekxrs½
xaxklkxj % xk.ks---
ckGa BsÅu vkys ouh] vkys ouh
fHk{kk ok<kuk] fHk{kk ok<kuk ek;cfg.kh
ckGa ek>k rkuk oukra] oukra
ikihua vkyh rqeP;k nkjkra] nkjkra
fgaMra fQjra vkys ouh] vkys ouh
fHk{kk ok<kuk ek;cfg.kh] ek;cfg.kh
/kkoa ikoa xk f’ko’akdjk f’ko‘akdjk
lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk osGsyk
xaxklkxj @91
frua efg.;kpk ckGa rkuk] ckGa rkuk
dSls ikslw eh] dSls ikslw eh ;kyk ouk
oua ykxyk jsÅ Mksaxja
Mksaxja >kya fgjoa xorkGa
jktoa’kkpk ek>k ckGa
ukgh >kys js laiw.kZ ykMa
iksVh vékpk ukgh Fkkjk
nw/ka dqBys iktw ckGk
vkeP;k uf’kch ouokl vkyk
Eg.kwu fQjrks vkEgh oukyk
/kkoa ikoa xk f’ko’akdjk f’ko’kadjk
lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk
¼f’kikbZ o fnok.k f’kdkjhyk tkrkr- rsFks xaxklkxj fnlrs-
fr?kakps Hkk‛k.k½
fnok.k % xaxklkxjjk.kh rq>k ckG ns-
xaxklkxj % fnok.kk] eyk ek:u Vkd( ijarq ek÷;k ckGkyk ek: udks-
eh rq÷;k ik;k iMrs-
¼fnok.k f’kik;kyk lakxrks½
fnok.k % f’kikbZ] gk ckG ?ks vkf.k ;kps f’kjPNsnu d:u uxjkyk
yodj okil ;s-
f’kikbZ % egkjkt] rqeP;k Eg.k.;kizek.ks eh ;kps f’kjPNsnu djrks-
i.k ;k ikikpk okVsdjh dks.k\
xaxklkxj @92
f’kikbZ % xk.ks---
xksjk xksjk xkseVk] vk[kqMlk cak/kk
jktkpk gk ckGa
fnok.kk o/kw udks ;kyk
‘akdkorh ;k uxjhpk
jktkpk gk ckGa
fnok.kk o/kw udks ;kyk
f’kikbZ % fnok.kk] gs rq>s diMs ?ks] eh f’kjPNsnu dj.kkj ukgh-
fnok.k % f’kikbZ] rqyk tj ;k ckGkps f’kjPNsnu djk;ps ulsy rj
eh djrks- rw pkyrk gks- fnok.k ckGkyk Bkj ekjrks-
¼f’kikbZ jkxkus diMs mrjowu fu?kwu tkrks- ‘kadjth
eR;wyksdkr xeu dj.;klkBh ;srkr-½
‘akdjth % pyk] vkrk vki.k eR;qyksdkr xeu dj.;kdjrk xsyks
ikfgts-
ikcZrk % nsok] rqEgh eR;qyksdkr xeu dj.;kdjrk tk.kkj( vkf.k eh
;sFks ,dVh d’kh dk; jkg.kkj- eh lq)k rqeP;k lkscr
;s.kkja
ikcZrk % xk.ks---
nsok ;srs eh] ;srs eh] rqeP;k laxrhyk
e`R;q yksdakps yksdakps dkSrqd ikg.;kyk
ftFks jktkph jktkph vkgs jk.kh
frFks ‘akdj ‘akdj ikjkcrh
ikcZrk % nsok eh lq)k rqeP;k lkscr ;s.kkj-
‘akdjth % ikjcrk] rq>k gêp vkgs rj py-
ikcZrk % nsok bFks dks.;krjh nksu ftokph vkRegR;k >kysyh fnlr
vkgs- rj rqEgh ver iktwu R;akuk ftoar djk-
xaxklkxj @93
ikcZrk % xk.ks---
ikgk dekZph xrh fdrh U;kjh
;k jk.khoja osG d’kh vkyh
dks.;k ikI;kus lksfMys oukyk
o/k djksuh xsys uxjkyk
;akuk iktwua] iktwua ve`ra
;akuk djkos] djkos ftfora
¼‘akdjth ver iktwu xaxklkxj o ckGkyk ftoar djrs½
ikcZrk % ckbZ] rks ckG ns ek÷;ktoG-
‘akdjth % ikcZrk] rks ckG ns ek÷;ktoG- eh R;kyk cG nsrks-
gÓkk ckGkps uko jRuiky Bso ckbZ-
¼xaxklkxj ckGkpk ikG.kk Eg.krs½
ikG.kk
ckGk tks tks js] tks tks js jRuikyk
vkbZ gkyfors gkyfors ikG.kk AA /k` AA
larlsua rq>k firk] xaxklkxja rq>h ekrk
rq>s firk xsys LoxkZyk] R;kP;k ekxs ouokl vkyk A 1A
xkbZua rw ckbZ] ckj’kkyk ;stks
ek÷;k dk ckGkyk x.k rw xkotks AA 2 AA
ekyh xk rw nknk] ckj’kkys ;stks
ek÷;k dk ckGkps rw tkoGa dk<tks AA 3 AA
f’kaih xk rw nknk ckj’kkys ;stks
vakxMa Vksija ek÷;k ckGkys vk.ktks AA 4 AA
lksukj rw nknk] ckj’kkys ;stks
gljh fcanys ek÷;k ckGkys vk.ktks AA 5 AA
xaxklkxj @94
yksgkja rw nknk ckj’kkys ;stks
naMkpk ikG.kk ek÷;k ckGkys vk.ktks AA 6 AA
ckGk ykxw nsjs MksGk] vkbZ gkyfors ikG.kk
ckGk tks tks js jRuikyk AA 7 AA
larlsu rq>k firk] xaxklkxj rq>h ekrk
ckGk ykxw nsjs MksGk] vkbZ gyfors ikG.kk AA 8 AA
f’kik;kyk n;k ;sÅua
fnys ouke/;s lksMwua AA 9 AA
dk; lakxw xk jRuikyk
rq>k tUe ouke/;s >kyk AA 10 AA
fnok.kkus vkMos gksÅua
?ksrys vkiys nks?kakps izk.k AA 11 AA
‘akdj ikjkcrh izlé gksÅua
dsys ftfaora ver iktwua AA 12 AA
‘akdjkus oj rqyk fnyk
Ukkgh ej.ka ;s.kkja ckGk rqyk AA 13 AA
dk;a lakxw xk jRuikyk
larlsua xsys LoxkZyk AA 14 AA
ckGk tks tks js] tks tks js jRuikyk
vkbZ gkyfors gkyfors ikG.kk AA 15 AA
¼jRuiky ckgsj f’kdkj dj.;kdfjrk tkrks] vkf.k
fnok.k ;srks- jRuiky ifjp; nsrks½
jRuiky % vkbZ] eh ckjk o‛kkZpk >kyks- rj vkrk eyk f’kdkj
dj.;kdjrk xsyks ikfgts- vkbZ] eh f’kdkj dj.;kdjrk
xsyks vlrkuk eyk uko fopkjys- eh ekfgr ukgh vls
xaxklkxj @95
EgVys- rj eyk fuikVÓkk EgVys vkbZ- vkbZ] ek>s uko dk;
vkgs rs eyk yodj lakx\
xaxklkxj % xk.ks---
dk;a lakxw xk jRuikyk
larlsua xsys LoxkZyk AA 1 AA
larlsua xsys LoxkZyk
R;akP;k ekxs gk ouokla vkyk AA 2 AA
fnok.kkus ekja ek:ua
fnys okMÓkkckgsj dk;Mwua AA 3 AA
f’kik;kyk n;k ;sÅua
fnys ouke/;s lksMwua AA 4 AA
cgh.k euwu vksG[kys Hkkokua
lakHkkGa dsyk eksBÓkk vkuankua AA 5 AA
xksj[;kps [kksVs ,sdwua
fnys okMÓkkckgsja dk;Mwua AA 6 AA
fnys f’kik;kP;k Lok/khua
f’kik;kyk nÓkk ;sÅua fnys ouke/;s lksMwua AA 7AA
xaxklkxj % ckGk rksp rks nq‛V fnok.k-
jRuiky % xk.ks---
vkrk tkbZua fcjcyP;k okMÓkkyk
mHkk jkghua njokT;kyk AA 1 AA
gkda ekjhua eh R;kyk
mHkk jkghua njokT;kyk AA 2 AA
vjs fnok.kk clyk xknhoj
,da ykra ekjhu rq÷;k Nkrhoj AA 3 AA
xaxklkxj @96
Ekk÷;k fiR;kps jkT; vlwua
cGtczkbZus ?ksrys fgldwua AA 4 AA
v’kh d’kh js MksGÓkkyk /kaqnh] MksGÓkkyk /kqanh
jktkph jk.kh ukgh vksG[kyh AA 5 AA
jRuiky % fnok.kk] ek÷;k fiR;kps jkT; vlwu rqus ek÷;k vkbZyk
ouokl fnyk- vkrk y<.;kl r;kj gks fnok.kk-
jRuiky % xk.ks---
pksêÓkk pksjk gjke[kksjk] gjke[kksjk
rqyk ikBforks ;eiqjk
fnok.k % xk.ks---
xqjk[;kP;k rw js iksjk] rw js iksjk
Hkja gkrke/;s cakxMÓkk
[ksGa iksjhP;k QqxMÓkk
¼jRuiky o xaxkjk.khps Hkk‛k.k½
jRuiky % vkbZ] eh R;k ikih fnok.kkyk Bkj ekjys vkgs- vkf.k gs
jkT; vkrk vkiys >kys- rw ;k xknhoj cl- vkf.k ek÷;k
ekekP;k okMÓkkyk dks.krk ekxZ tkrks rs eyk yodj lakx-
jRuiky % xk.ks---
vkrk tkbZua tkbZua ekekP;k okMÓkkyk
mHkk jkghua njokT;kyk AA 1 AA
vlk dlk js ‘kwjohja ‘kwjohja
vkrk mMorks rq>s f‘kja AA 2 AA
pksêÓkk pksjk gjke[kksjk gjke[kksjk
ykta ukgh rq÷;k ftokyk AA 3 AA
v’kh d’kh js MksGÓkkyk /kqanh] MksGÓkkyk /kqanh
ikBph cgh.ka ukgh vksG[kyh AA 4 AA
xaxklkxj @97
¼jRuikykps ekeklkscr Hkk‛k.k½
jRuiky % ekek] rqus ek÷;k vkbZyk iki ykoys] rj rw lq)k ;q)kl
r;kj gks-
jRuiky % xk.ks---
‘akdjkus eyk oja fnyk oja fnyk
Ukkgh fHkukjaaa ej.kkyk
/keZiky % xk.ks---
xqjk[;kP;k rw js iksjk] rw js iksjk
Hkja gkrke/;s cakxMÓkk
[ksGa iksjhP;k QqxMÓkk
¼/keZiky vkiyh cgh.k xaxkjk.khyk ‘kj.k tkrks½
/keZiky % ckbZ] eh rqyk ‘kj.k vkyks vkgs- rw eyk ej.k nsÅ udks-
/keZiky % xk.ks---
ckbZ vkyks rqyk ‘kj.ka
udks nsÅ eyk ej.ka ek>s ckbZ
,da HkkÅ xk ,da cgh.ka
pksGh yqxMa dks.ka ?ksbZua
¼xaxklkxj o jRuikykps Hkk‛k.k½
xaxklkxj % ckGk] rq>k ekek rqyk ‘kj.k vkyk vkgs- rjh rw R;kyk
ej.k nsÅ udks-
xaxklkxj % xk.ks---
Ekkek vkyk xk rqyk ‘kj.ka
udks ?ksÅ xk R;kpk izk.ka] R;kpk izk.ka AA 1 AA
,d HkkÅ xk ,d cgh.ka
pksGh yqxMa dks.ka ?ksbZua AA 2 AA
iq<s vkyk xk fnokGh l.ka
HkkÅfctsyk vksokGhua AA 3 AA
xaxklkxj @98
/keZiky % ckbZ] ek>h eqyxh yXukyk >kyh vkgs-
jRuiky % xk.ks---
eqyxh ikghua eh ns[k.kh
eyk ‘kksHksy nsojk.kh ek>s ckbZ
jRuiky % vkbZ] eh eqyxh ikfgY;kf’kok; yXu dj.kkj ukgh-
panzlsuk % ckck eqyxk ilar vkgs eyk-
panzlsuk % xk.ks---
eqyxk ilar vkgs eyk
ykxk yXukP;k r;kjhyk] ckckth
jRuiky % ekek] eqyxh ilar vkgs eyk-
jRuiky % xk.ks---
eqyxh ilar vkgs eyk
ykxk yXukP;k r;kjhyk ekekth-
eaxyk‛Vd
vkyh yXu?kVh lehi uojk
gksÅfu;k Ogk ?kjk
xg;ksDrs e/kqidZ iwtua djk
varjiVk rs /kjk
n‛Vkr n‛V o/kq ojk u dfjrk
nks?ks djkoh mHkh
okta=s cgw xycyk u dj.ks
dq;kZr~ lnk eaxye~ ‘kqHk eaxyea lko/kkua
¼jRuikykP;k iRuhpk ifjp;½
fnok.k % xk.ks &
‘akdkorh ;k uxjhpk jktk jRuikya
R;kpk eh prqja fnok.k AA 1 AA
xaxklkxj @99
panzlsuk gks; R;kph jk.kh
frph fdrhZ fopkjk dks.kh] nsok dks.kh AA 2 AA
vkjrh
gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ iksg.;kyk
vksokGw vkEgh lksukekrsyk AA 1 AA
gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ ‘ksxkoyk
vksokGw vkEgh xtkuukyk AA 1 AA
gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ dki’khyk
vksokGw vkEgh ukukthyk AA 3 AA
gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ ok;xkoyk
vksokGw vkEgh y{ehekrsyk AA 4 AA
gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ vktulÚ;kyk
vksokGw vkEgh Hkkstkthyk AA 5 AA
gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ ikjMhyk
vksokGw vkEgh uxkthyk AA 6 AA
gkrh ?ksÅu vkjrh vkyks vYyhiwjyk
vksokGw vkEgh Hkokuh ekrsyk AA 6 AA
gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ iksg.;kyk
vksokGw vkEgh lksukekrsyk AA 7 AA
vkeph >kyh vlsya pqda] rqEgh djkos ekQa
lkgÓk Ogkos vkEgkyk] vkEgk ckydkyk AA 8 AA
&&l&ek&Ir&&
xaxklkxj @100
yksdukVÓkkpk isz{kd gk xkokrhyp vlrks- xkokrhy lxGs L=h&iq:‛k vkf.k
ygku eqys ukVd ikgk;yk ;srkr-