“Bez suprotnosti nema napretka. Privlačenje i odbijanje, razum i nagon, ljubav i mržnja, neophodni su ljudskom životu. Iz ovih suprotnosti nastaje ono što religiozni nazivaju Dobro i Zlo. Dobro je pasivno i potčinjava se razumu. Zlo je aktivno i izvire iz nagona …

… Kako znaš da svaka ptica što siječe vazdušni put nije jedan ogroman svijet zanosa, ograničen sa tvojih pet čula?

… Kako sam čuo u paklu, istinito je ono drevno predanje po kojem će svijet nestati u plamenu posle šest hiljada godina; jer je heruvimu sa plamenim mačem naređeno da tada napusti stražu drveta života. A kad to učini, cio svijet će izgorjeti i pokazati se vječnim i svetim, dok se sada pokazuje konačnim i pokvarenim.

Ovo će se ostvariti razvijanjem čulnog uživanja.

Ali najprije se mora napustiti shvatanje da je čovjekovo tijelo odvojeno od njegove duše. To ću ja da uradim, štampanjem paklenskim načinom, sredstvima što razjedaju, a koja su u paklu ugodna i lijekovita, koja rastapaju vidljive površine, otkrivajući beskonačno, dotad skriveno.

Kada bi se vrata percepcije pročistila, čovjeku bi se sve ukazalo onakvim kako jeste, beskonačnim.

Jer čovjek je sebe zatvorio, tako da sve vidi kroz uske otvore svoje pećine.”

WILLIAM BLAKE

Kasnije, u Londonu, Fuseli se sprijateljio s pjesnikom i slikarem Williamom Blakeom (1757 – 1827), čija je ličnost bila još čudnija od njegove. usamljenik i vizionar, Blake je stvarao i objavljivao knjige svojih pjesama s ugraviranim tekstom i rokom bojenim ilustracijama. Mada nikad nije napustio Englesku, raspolagao je zamašnim repertoarom mikelanđelovskih i manirističkih motiva, do kojih je došao preko gravira i Fuselijevog uticaja. On je takođe osjećao ogromno divljenje za srednji vijek i približio se više no ijedan umjetnik romantičar obnovi prerenesansnih oblika (njegove knjige smatrali su potomcima iluminiranih rukopisa). Ti elementi nalaze se na Blakeovoj znamenitoj slici Prauzrok stvari – Bog.

Mišićava figura, radikalno skraćena i stavljena u jedan svjetlosni krug, izvedena je iz manirističkih izvora, dok simboličan šestar potiče od srednjovjekovnih prikazivanja Gospoda kao graditelja svemira. S obzirom na ove uzore očekivali bismo da prauzrok stvari zaista označava svemogućeg Boga, ali u Blakeovoj ezoteirčnoj mitologiji prije će biti da označava moć razuma, koji je pjesnik smatrao krajnje razornim pošto guši viziju i nadahnuće.

Za Blakea je "unutarnje oko" jedino bilo značajno; on nije osjećao nikakvu potrebu da posmatra vidiljivi svijet oko sebe. teško bi bilo zamisliti da postoji veća suprotnost nego što postoji između slike Prauzrok stavri – Bog i slike Predeo od Blakeovog savremenika, Alexandera Cozensa (oko 1717 – 86). Međutim, oba umjetnika bavila su se uglavnom, samo na suprotne načine, nadahnućem.

Mnoge pojave, likovi i djela za svog (često ispunjenog nemirima, potresima mašte i iskustva) života, ostanu jadno neprimećeni, gotovo nevidljivi od onih što drže "kanape života nam tegobnog i slavnog", cenzora, kritičara, stručne javnosti i publike - nekad, medija, autoriteta, jalovih institucija, proste mase - danas. A onda, obično vijek više ili manje, poput dragulja na dnu okena, nađu svoje mjesto. Ispredaju se angedote i legende, pronalaze dokazi i svjedoci, sa samog djela skida se pokrov prašine i zaborava, štampaju se tomovi i tomovi objašnjenja i uticaja ”dotičnog,” u svemu se pronalazi osobeni dar i genijalnost.Tako je sa većinom danas nam poznatih i iole vrijednih umjetnika, naučnika, pronalazača što ih u davno prohujala vremena neka zla kob veže i ne da mira u polju ravnodušnosti.Nepriznati za života, ismijavani i odbačeni, danas imaju status "Stvaralaca" bez čijih djela bi naša stvarnost izgledala još užasnije no što jeste.Jedan od njih je i ...

Vilijam Blejk (William Blake) rođen je 28.11.1757. godine u Londonu kao treće dijete trgovca odjećom i vunenim čarapama. Zbog svoje "vatrene" prirode nije pohađao školu, tako da nije stekao formalno obrazovanje. Osnovna lektira mu je bila Biblija i bez obzira na sva svoja "pitanja" i djelo tokom života, ostao je duboko religiozan, čvrsto vjerujući da sve na svijetu ima duhovnu suštinu. Pošto je pokazivao sklonost za crtanje, sa deset godina upisali su ga u crtačku školu gdje je proveo pet godina. Pošto nije mogao da nastavi obuku kod nekog od tadašnjih poznatih londonskih umetnika, zbog materijalnih (ne)mogućnosti svojih roditelja, otišao je 1772. godine na graverski zanat, koji je trajao sedam godina i od kojeg je cijelog života zarađivao hljeb. Oženio se 1782. godine sa Ketrin Baučer, nepismenom kćeri londonskog baštovana, sa kojom je (kao iskrenim i vjernim pratiocem) proveo ostatak života u dobru i (više) u zlu, neimaštini, siromaštvu koji su ih uglavnom pratili. Djece nisu imali. Blejk je bio blizak još jedino sa svojim bratom Robertom koji je nakon smrti oca (dve godine pošto se Vilijam oženio) živio sa njim i radio nešto više od dve godine, a onda se razbolio i 1782. godine umro u svojoj dvadesetoj godini života. Vilijama će njegova smrt mnogo pogoditi.Tvrdio je da je u trenutku smrti svoga brata Roberta vidjeo njegovu "oslobođenu dušu" koja izlazi iz tijela, krećući se ka nebu pljeskajući

rukama u znak radosti. Do kraja svog života Blejk je govorio da razgovara sa duhom brata ali i sa anđelima i biblijskim ličnostima. Sudeći po njegovom djelu, nemamo razloga da mu ne vjerujemo.

Kao samostalni graver, Blejk je ilustrovao knjige za londonske izdavače. Uporedo sa ovim poslom, slikao je i pisao. Međutim, nije uspjevao da proda svoje slike, jer su se one suštinski razlikovale od onog na šta je tadašnja publika bila navikla, a kritika ih je (jalova i nemaštovita, kao i uvek) sa svoje strane odbacivala kao djelo bolesnog, ludog čovjeka. Takvu sudbinu su imala i njegova književna djela. Tako je Vilijam Blejk, "vizionar i Mesija" do smrti 12.08.1827. godine ostao siromašan ilustrator, nepriznati slikar i pjesnik u kome još dugo posle smrti niko nije prepoznao vrhunskog umjetnika. Na samrtničkoj postelji, radio je na ilustracijama Danteove "Božanske Komedije", koju je trebalo ukrasiti gravurama, ali na našu veliku žalost, Blejk je uspeo da završi samo sedam ploča.

Pored prve zbirke poezije "Pjesničke crtice" iz 1783. godine Blejk je sam svoja djela umnožavao (obično u malom broju primjeraka), gravirao tekstove zajedno sa ilustracijama posebnim postupkom, otiskivao ih i rukom bojio. Tako su sva njegova djela književno-slikarska, vrlo zanimljiva i neobična.

To što je cijeli život proveo u siromaštvu Blejku nije smetalo, jer je u potpunosti bio predan poslu. Njegov svijet je sazdan od mašte i duha i nije imao previše veze sa ljudima. Za njega je umjetnost bila izražavajuća a ne podražavajuća. Ona je predstavljala izražavanje umjetnikovog unutrašnjeg bića, a ne podražavanje prirode. Njegova umjetnost (poezija, slike) odiše ljepotom i istinom, nježnošću i morbidnošću. Biblijski motivi i likovi, kao i bizarne vizije. Njegov svijet mašte za njega je predstavljao realnije i istinitije mesto.1788. godine krenuo je da eksperimentiše sa "svjetlosnom štampom", kombinujući reči i slike na bakarnoj ploči, pošto je taj proces bio veoma skup Blejk se bojao da neće uspijeti da nastavi sa tim, a onda mu se njegov preminuli brat Robert "prikazao" i detaljno mu objasnio novu tehniku. Blejk je sproveo tu ideju u djelo i uspjeo. Krenuo je da koristi tu metodu i štampa kako svoja tako i tuđa djela.

Pisane su glomazne studije o Blejkovoj religioznosti koja nije čisto hrišćanska (ili ono što se smatra pod zapadnohrišćanskom luteranskom religijom), u njoj je najvećim dijelom prisutan Stari Zavet dok Novog gotovo i da nema. To se ogleda i u njegovom djelu. Njegovi proroci, arhanđeli i demoni su likovi Starog Zaveta. Naime, učenje Emanuela Svedenborga je privuklo Blejka, ali onda, uvidjevši Svedenborgovu pretencioznost i samozadovoljnost, Blejk odbacuje njegovo učenje. Inače,

Svedenborg (švedski mistik i vizionar) je bio veoma popularan u Blejkovo doba. U “Vjenčanju Neba i Pakla”, Blejk parodira Svedenborgovo učenje. On tada ima trideset i tri godine, i vjerovatno se na svoj način poistovećuje sa Isusom. Blejkova religija je judeojeretička, bliska bogumilskim sektama iz 12. vijeka. Kod njega su Dobro i Zlo samo dve strane iste duše, dva kraja istog štapa. Osim Biblije, djela antičkih filozofa, mudraca, srednjovjekovnih mistika i okultista, Blejk se inspirisao i djelom Džona Miltona i smatrao ga pravim pjesnikom i vizionarom.

Za njegovog života, čak i pola vijeka poslije, Vilijama Blejka su smatrali ludakom. Iako od savremenika smatran kao čudan i ekscentričan, potonja kritika ga slavi zbog nesvakidašnje ekspresivnosti i kreativnosti, kao i filozofske dimenzije. Neki teoretičari Blejka na osnovu njegovog slikarstva i poezije svrstavaju u epohu romantizma, a drugi među preromantičare. Uprkos uticajima, Blejkovo djelo je jedinstveno i nemoguće ga je klasifikovati.

Jedan od teoretičara okarakterisao je Blejka kao “veliku svjetlost” i “čovjeka nepredvidljivog za prethodnike, nevidljivog za savremenike i nezamijenjivog za potonje generacije”. Danas bez nekih njegovih radova nije moguće zamisliti kako istoriju slikarstva epohe romantizma tako i poezije. Blejkovi stihovi, spisi i slike svjedoče o nesvakidašnjoj originalnosti i genijalnosti. Jedan od likovnih kritičara današnjice proglasio ga je za “daleko najboljeg umjetnika koga je Britanija ikad imala”.

A ovaj svestrani umjetnik i vizionar bio je samouk. Rođen je kao treće od sedmoro dece u porodici jednog “čarapara”. Nije pohađao školu i prva saznanja o svijetu dobio je od majke. Likovno se obrazovao kopirajući Mikelanđela, Rafaela i Direra i crtajući detalje arhitekture i plastike u Vestminsterskoj opatiji. Književnu kulturu je stekao čitajući engleske renesansne pjesnike i savremene predromantike. Njegov pogled na svijet formirao se na proučavanju teozofskih spekulacija i mnogih rasprava o gnosticizmu i druidizmu, a ostvario je originalna djela i kao slikar i kao pjesnik. U lirskim pesmama se možda najviše približio idealnom poimanju smisla i slike.

Osim “Pjesničkih skica”, njegovog prvenca, nijedna od njegovih knjiga nije štampana za njegovog života. Njegovi radovi su u javnost mogli dospijeti samo u malobrojnim primjercima koje je svojeručno izrađivao posebnom tehnikom obojenog bakropisa, koju je sam izumio. Sa bakropisom je počeo da eksperimentiše rano, a tehniku obojenog bakropisa koristio je za štampanje knjiga, grafika, pamfleta i naravno njegove poezije. Tako bi na bakarnim pločama četkama i mastilom ispisivao tekstove svojih pjesama, koristeći kiselinu za “nagrizanje”. Potom je ploče potapao u kiselinu da bi

“pisanje” ostalo reljefno. Tako dobijene bakarne ploče Blejk je otiskivao na papir i bojio vodenim bojama.

Među Blejkovim slikarskim radovima posebno se ističu ilustracije starozavetne “Knjige o Jovu” i Danteove “Božanstvene komedije”. Godine 1826, pred kraj života, dobio je porudžbinu da ilustruje ovo Danteovo delo. Preminuo je naredne godine, ostavljajući veliki broj nedovršenih akvarela. Poznavaoci opusa Vilijama Blejka smatraju da su radovi rađeni za “Božanstvenu komediju” među najvećim dostignućima ovog umjetnika. U velikoj je mjeri uticao na stvaralaštvo Vilijama Batlera Jejtsa, Harta Krejna i Alana Ginzberga.

Biblija kao inspiracija

Još u ranim dječačkim godinama Biblija je ostavila dubok uticaj na Blejka. I kasnije je ona ostala glavna inspiracija ovog umjetnika. Iako je duboko poštovao biblijsko štivo, bio je neprijateljski nastrojen prema anglikanskoj crkvi. U 65. godini Blejk je radio ilustracije za “Knjigu o Jovu”. Raskin je obožavao ove radove i upoređivao ih s Rembrantovim crtežima.

Poetske vizije

Na jednom mjestu napisao je: “Onaj iz koga ne zrači svjetlost nikad neće postati zvijezda”, dok je na drugom rekao: “U svojim Nedrima nosiš svoje Nebo i Zemlju, i sve što posmatraš, mada izgleda Van, to je Unutar, u tvojoj Imaginaciji”. Kao i većina genijalnih ljudi, živjeo je unutar sebe, u svojoj imaginaciji i iz nje crpio kako svoje slikarske vizije i proročke spise tako i duboke misli (”Vidjeti svijet u zrncu pjeska/I nebo u divljem cvijetu/Držati beskonačnost na dlanu/A vječnost u jednom času”).

Anđeo

Po riječima jednog od Blejkovih biografa, na dan smrti veliki umjetnik je predano radio na ilustrovanju Danteove “Božanstvene komedije”. Nije se osjećao dobro, ali je radio i radio. A onda je konačno prestao da radi, okrenuo se ženi, koja je sva u suzama sjedila pored njegovog kreveta, i rekao: “Ostani tako Kejt! Želim da naslikam tvoj portret, zato što si za mene uvek bila anđeo”. Završivši njen portret, Blejk je umro.

Od 1965. godine, kad je izmješten nadgrobni spomenik, zaboravljeno je precizno mjesto gdje su sahranjeni Vilijam Blejk i njegova žena. Tako danas nadgrobni kamen nosi natpis: “Nedaleko odavde počivaju ostaci pjesnika i slikara Vilijama Blejka”.

Vilijam Blejk (1757-1827), engleski graver, pjesnik i slikar, jedan je od najoriginalnijih stvaralaca u istoriji umjetnosti uopšte.

Blejk je gravirao tekstove zajedno sa ilustracijama, posebnom tehnikom do koje je sam došao; zatim ih je otiskivao (umnožavao, u manjem broju primjeraka) i rukom bojio (obezbeđujući time, sa druge strane, svakom pojedinačnom primjerku njegovu osobenost), pokrivajući tako cio postupak sam, od početne zamisli do krajnje realizacije, i izražavajući se istovremeno kroz više medija.

Blejkove su kraće pjesme sažete i jednostavne po formi, a snažne i nabijene značenjem, i to toliko da se o njima može mnogo govoriti, a da se pritom ne dotaknu svi njihovi slojevi koji obuhvataju filozofska, teološka, antropološka, psihološka, etička i druga pitanja, mada se Blejk njima bavio kao cjelinom u okviru svoje jedinstvene vizije, a ne odvojeno.

U svojim dužim pjesničkim djelima, tzv. proročkim knjigama, Blejk je korišćenjem sopstvene mitologije i simbola, predstavljao svoje intuitivne uvide u ljudsku dušu, izražavajući mnogo prije Frojda i Junga, nešto što je dotad bilo sasvim nepoznato i za šta nije postojao adekvatan jezik. Prirodno, odziva tada nije bilo.

Tako se Vilijam Blejk može smatrati stvaraocem 20. vijeka, u kojem je njegovo djelo postalo poznato i u kojem se konačno primilo, našavši pogodnije tle za razvoj, dok je književna i druga javnost počela da sazrjeva za njega shvatajući da ono čini temelj savremenog pogleda na svijet i predstavlja moguće rješenje u jednom rastočenom, raspolućenom, podvojenom , šizofrenom vijeku, na čijim vratima stoje dr Dželik i g. Hajd; vijeku bez čvrstog uporišta, koji neprestano traga za tačkom oslonca, a koja mu svaki put iznova izmiče, ili se, ako ga sačeka, ispostavi da je - u svoj svojoj „slobodi" - jalova, gnjila. Sve se to ogleda i u znatnom uticaju koji je Blejk izvršio na velik broj stvaralaca (poput V. B. Jejtsa, D. H. Lorehsa, Džojsa Kerija, Oldusa Hakslija, Henrija Milera, Lorensa Darela, Alena Ginzberga, da se zadržimo samo na nekim poznatijim imenima, i to samo iz svijeta književnosti, i to samo anglosaksonske, koja su u Blejku videla svog duhovnog oca), a i u činjenici da ga smatraju pretečom Frojda i Junga, kao i nadrealističkog i drugih pokreta i pravaca, kojih je 20. vijek svakako bio pun. U tom vijeku nastao je znatan broj djela o životu i radu Vilijama Blejka, u kojima se obrađuju najrazličitiji aspekti njegove umejtnosti i daju njena najraznovrsnija tumačenja, a uglavnom je svim tim djelima zajedničko polazište da je po određenim svojstvima, kao što su snaga, dubina, univerzalnost, originalnost, Blejkova umetnost bez premca.

Pod krovom velike porodice, u kući po mjeri engleske srednje klase, nedaleko od londonskog Zlatnog trga,  1757. godine, rođen je Vilijam Blejk (William Blake) – pjesnik, slikar, grafičar.  Blejkov otac, iako zanatlija, primjeti je talenat svog sina, pa ga je u desetoj godini poslao u umjetničku školu, gdje je stekao prvo formalno i, za njegov kasniji rad, veoma vrijedno obrazovanje. Četiri godine zatim, pod mentorskim nadzorom Džejmsa Bazira, Blejk, kao šegrt, uči vještinu graviranja i razvija kako karijeru tako i svoje urođene vještine.  Sedam godina proveo je radeći kao graver, da bi potom počeo da pohađa Kraljevsku akademiju. Tamo ustaje protiv klasicističkih doktrina predsjednika akademije, Sir Džošue Rejnoldsa, a kasnije ih i potpuno odbacuje. Malo je vremena prošlo, a Blejk je već napustio akademiju; ipak, taj period donosi mu poznanstva i uticaje umjetnika Džona Fleksmana i Henrija Fuselija.

Džon Fleksman kasnije pomaže Blejku da objavi prvu štampanu zbirku – ”Pesničke skice“, prilično nevješto izveden tom koji se pojavio 1783. godine. Dalje, Blejk je sam objavljivao skoro sva svoja djela (“Pesme nevinosti“ 1789. godine, “Pesme iskustva“ 1793. godine i “Pesme nevinosti i iskustva – dva suprotna stanja ljudske duše“ zajedničko izdanje prethodne dve zbirke, 1794. godine) na originalan način, procesom u kojem bi njegove pjesme bile ručno gravirane na bakarne table, zajedno sa ilustracijama i dekorativnim sličicama. Table je zatim premazivao mastilom koje je šablonski ocrtavalo kopije, koje je zatim ručno popunjavao bojom. Ovakav skup i zahtjevan metod izrade rezultirao je prilično ograničenom rasprostranjenošću Blejkove poezije tokom njegovog života. Takođe, time je postavio i određene izazove kasnijim proučavaocima njegovog djela – i književnim kritičatrima i istoričarima umjetnosti, od kojih većina smatra da je neophodno baviti se njegovim grafičkim i pisanim djelima istovremeno. Vilijam Blejk, svakako, smatrao ih je nerazdvojivim.

Blejkov politički radikalizam pojačavao se tokom godina koje su prethodile (i vodile ka) Francuskoj Revoluciji.  O Revoluciji, počeo je da piše knjigu od sedam pjesama. Precizan podatak o sudbini tog djela ne postoji; ono je uništeno, a možda nikada ni završeno i šta god da se desilo, samo je jedna od sedam pjesama sačuvana.

Neuobičajene stavove o religiji između ostalog duguje i švedskom filozofu Emanuelu Svedenborgu (1688.-1772.), čiji uticaj je posebno vidljiv u Blejkovom  “Venčanju neba i pakla“. 1790-ih i kasnije promijenio je svoj „poetski glas“ od lirskog u „propovjednički“ i napisao seriju proročkih knjiga, uključujući ”Milton“ i ”Jerusalim“. Povezane Blejkovom ličnom zamršenom mitologijom i simbolima, ove knjige propovijedaju nov revolucionarni, društveni, intelektualni i etički poredak. Nije odobravao

racionalizam prosvjetiteljstva, institucionalizovanu religiju i tradicionalni brak u njegovoj konvencionalnoj i zakonskoj formi (iako je sam bio oženjen). Njegovi savremenici smatrali su ga nekom vrstom ekscentrika, što on zapravo i jeste bio.  “Lebdeći“ između neoklasicizma 18. vijeka i ranih faza romantizma, Blejk ne pripada ni jednoj pjesničkoj školi niti periodu.  Složena simbolika i neskladan ton, lišili su Blejkove pjesme šireg čitalačkog kruga, ali one ipak pokazuju tananost i logičku doslijednost njegovih razmišljanja.  Tek u 20.  vijeku,  pojavom pjesnika simbolizma i nadrealizma koji su ga afirmisali, šira publika odala je priznanje njegovoj dubokoj originalnosti i geniju.

Tokom svog života Blejk je proglašen ”neuspjehom“ i osećao je veliki prezir i uznemirenost zbog apatije javnosti prema njegovom radu i finansijskim tijesnacima u kojima se redovno nalazio.  Kada je postavka njegovih radova koju je sam organizovao doživjela propast 1809. godine, Blejk je potonuo u depresiju i povukao se iz javnosti, te ostao otuđen do kraja svog života.

Pod uticajem kulturne struje tzv. Sturm-und-Dranga, preteče romantizma, koji naglašava osjećajnost, misticizam, okrutnost, primitivizam – sve ono što racionalizam i pozitivizam, „oficijalne“ doktrine prosvjetiteljske Engleske 18. vijeka negiraju.  Žestoko se protivi kosmologiji 18. vijeka, koju personifikuje Njutn, osuđuje Loka i Bekona, atomizam, deizam, prirodne religije...

Blejk je prvi engleski pjesnik koji je stvorio jednu obuhvatnu novu mitologiju koja pokušava da dâ i kosmogoniju i apokalipsu – mitopoetiku - jer se na osnovu lične mitologije gradi poezija, psihologija, filozofija istorije i prirode, političko i moralno viđenje.  U njoj ima elemenata biblijske, miltonovske, klasične, skandinavske i keltske druidske mitologije, ali su simbolika značenja i imena plod Blejkove jedinstvene vizije.

Blejkova vizija sadrži četiri glavne antiteze: imaginaciju i sjećanje u mišljenju, nevinost i iskustvo u religiji, slobodu i tiraniju u društvu, crtež i imitaciju u umjetnosti. One su aspekti glavne antiteze – antiteze života i smrti. Princip života ostvaruje se u imaginaciji, a princip smrti u egu ljudskih bića, koja sreću izjednačavaju sa materijalnim.

Centralna tema je tema čovjekovog pada. Pre pada, ljudska duša je, u vječnosti, uživala u svojoj cjelovitosti. Padom u postojanje, ona je izložena svim oblicima dvojnosti, pa je i sama podijeljena na polove. Jedino što palom čovjeku olakšava život je sjećanje na savršenstvo u vječnosti. Svakom čovjeku je data sposobnost pravog gledanja - vizije,

koja se gubi jer se zapostavlja i ne njeguje. Postoje četiri stepena vizije, a da bi se došlo do najviše, mistične, vizije, potrebno je žrtvovati samoljublje, želju za dobrim sebi a ne drugima.

U Blejkovoj viziji postoje četiri imaginativna stepena življenja – četiri svijeta. Uro – svijet izolovanog pojedinca, narcisoidnih bića; svijet apstrakcije, mrtav svijet matematičke forme. Generation – svijet palog čovjeka, čulnog i materijalnog, pasivne refleksije, gdje um biva izložen utiscima, svijet subjekta i objekta. Zajedno sa Uro čini donji, pali svijet. Sljedeći, viši, stepen, koji svjedoči da imaginacija (aktivni princip; bavi se vizijom, istinitim svijetom, bićem. Efekat ove moći je pojedinačno saznanje, mudrost, živa forma; ona se sažima u jednoj tački i spaja sve kategorije postojanja – ne počiva na prostoru i vremenu. Suprotna njoj je refleksija – pasivna mogućnost koja se bavi onim što se percepira, čulnim svijetom, podvojenošću subjekta i objekta.) nije izgubljena; da Raj postoji, nazvao je Beulah – to je tročlani svijet; sastoji se od onoga koji voli, onog koji je voljen/a/ i njihove zajedničke kreacije u obliku djeteta (otac – majka – djete ); svijet produktivne ljubavi. Najviši mogući stepen postojanja Blejk naziva Eden – on predstavlja jedinstvo stvoritelja i stvorenog, energije i forme,  svijet predočen slikom grada Jerusalima, obasjanog suncem duhovnosti (za razliku od romantičara nema prirode, sela, idile). Vatra je simbol energije, kretanja, života, ali i vatre pakla, koja prži ovozemaljski svijet apstrakcije – oživljujuća vatra imaginacije.

Svakom od ovih svijetova odgovara po jedna vječna forma, njegove ženske emanacije i po jedan muški element, koji je podložan promenama i prisutan u istorijskom nizu.

Istoriju svijeta od pada čovjeka predstavlja period od 28 crkava, od kojih su prvih 27 pod vlašću boga-tiranina, a 28. nosi vijesti o apokalipsi. Revolucije su najava apokalipse, kao ispoljavanje energije, volje, pošto sama apokalipsa podrazumjeva aktivan stav prema sebi, a ne iščekivanje. Apokalipsa je kraj ovog i ovakvog svijeta i početak vizije; dvojnost početka i kraja, momenat stizanja do imaginacije. Za Blejka apokalipsa nije slika Strašnog suda, već lični čin samospoznaje – čin kojim je čovjek proglašen za Boga. Nema drugog Boga osim čovjeka koji je sposoban da sagleda jedinstvo svijeta i sebe sa svijetom. Apokalipsa je oslobođena istorijskih atributa, ne dešava se u vremenu – to je trenutak. Oblici apokalipse su: lična spoznaja, čin ujedinjenja u ljubavi i braku, vaskrsenje i iskušenje. Blejkova Apokalipsa ne predstavlja povratak u Raj i ostanak u njemu, već stalno kretanje, kruženje.

Kod Blejka, erotska ljubav, čin ujedinjenja u ljubavi kroz seksualno spajanje, u svijetu nakon pada nosi sliku destrukcije i kvarnosti, ulaženja

u nešto prazno, ograničeno, dok istinska tijelesna ljubav nosi sliku kosmičkog komešanja i prožimanja.

Blejkova mitologija je priča o čovijeku i odnosu čoveka prema svijetu, svom tijelu, drugom; prošlosti i budućnosti.

Vilijam Blejk (1757-1827). Višestruko nadaren umjetnik, Blejk je sam stavarao ilustracije za svoje tekstove, gravirao ih je, bojio, otiskivao, praveći čitavu umjetničku kompoziciju. Njegove kraće pjesme su po formi jednostavne, ali u njima su pokrenuta sva filozofska, teološka, antropološka, psihološka i etička pitanja. U svojim dužim pjesničkim djelima, tzv. proročkim knjigama, Blejk je, korišćenjem sopstvene mitologije i simbola, predstavljao svoje intuitivne uvide u ljudsku dušu, izražavajući, mnogo prije Frojda i Junga, nešto što je dotad bilo sasvim nepoznato i za šta nije postojao adekvatan jezik. Tako se Vilijam Blejk može smatrati stvaraocem 20. vijeka, u kojem je njegovo djelo postalo poznato i u kojem se konačno primilo i izvršilo uticaj na mnoge velike pisce svojim svojstvima, kao što su snaga, dubina, univerzalnost, originalnost.

Izložba u maju 1809. godine bila je održana u radnji Blejkovog brata na Golden Squareu u Sohou i predstavlja jedan od najznačajnijih Blejkovih pokušaja da se javnosti predstavi kao slikar. Blejk je tada izložio šesnaest radova, od kojih je do danas izgubljeno sedam. Izložba nije postigla uspjeh kod kritike (bio je objavljen samo jedan negativan prikaz u novinama), bila je slabo posjećena i umjetnika je dovela u stanje dubokog razočarenja. Ta izložba je, na neki način, bila prekretnica u Blejkovom umjetničkom životu. Posle nje umjetnik se, spoznavši licemjerje umjetničkih krugova, povukao u osamu. Ova izložba na najbolji način prezentuje Blejkovu raznovrsnu upotrebu vodenih boja i tempera, kao i tehniku koju je on nazivao fresko-slikarstvo.

BLEJKOVE SLIKE MRAČNE BUDUĆNOSTI, SREĆOM, IMAJU SVOJU MOĆNU PROTIVTEŽU U JASNOJ, ČISTOJ I NEODOLJIVOJ VIZIJI SLOBODE, KOJA PROŽIMA ČITAVO NJEGOVO STVARALAŠTVO. TA VIZIJA JE, ČINI SE, PONAJVIŠE OPČINILA NJEGOVE SLJEDBENIKE POTKRAJ 20. I NA POČETKU 21. VIJEKA

Svako isticanje osobenosti i neuporedivosti Vilijama Blejka (1757–1827) – priznajmo to odmah na početku još jednog neuspJelog pokušaja – osuđeno je na to da završi kao tužni eufemizam, slabašni nagoveštaj jedne po svemu jedinstvene vizionarske i umJetničke energije koja, reklo bi se, sa vremenom samo dobija na snazi.

Silinu te energije, prirodno, prvi su osetili članovi njegove porodice: otac i majka nisu bili sasvim sigurni kako bi trebalo reagovati na priče malog

Vilijama o tome kako se kroz prozorsko okno pogledao s Bogom oči u oči i o krošnji drveta prepunoj anđela, koju je ugledao u jednoj šetnji poljem, ili o tome kako se u jednoj drugoj šetnji susreo sa starozavjetnim prorokom Ezekiljom koji ga je tom prilikom, izgleda, uzeo za šegrta. I pošto ga batine i druge vaspitne mjere nisu odučile od takvih doživljaja i želje da govori o njima, roditelji su odlučili da mu ostave punu slobodu vrludanja po neodoljivo primamljivim lavirintima koji su se iz dana u dan otvarali u njegovoj svijesti. Umjesto da ide u školu, čitao je intuitivno i halapljivo ono što je osjećao da bi trebalo da čita; tako je preko Biblije i Jakoba Bemea došao i do Emanuela Svedenborga, čija su ga religijska učenja, a posebno demokratična ideja o gotovo potpunom poistovećenju Boga i čovjeka, toliko privukla da je postao njegov vatreni pobornik, potom i pripadnik crkve koju je Svedenborg osnovao u Londonu. Bio je to jedan od prvih otvoreno jeretičkih koraka u njegovom buntovnom životu. Ubrzo će mu i Svedenborg postati pretijesan; ubrzo će shvatiti da ideja slobode, koju je vrlo rano prepoznao kao svoj životni kredo, podrazumjeva odbacivanje svakog, pa i najliberalnijeg unaprijed zadatog misaonog sistema.

"Moram da stvorim vlastiti sistem", zaključio je Blejk, "da ne bih postao rob tuđeg." I počeo je da ga stvara najprije u slikarstvu, tačnije u primjenjenoj umjetnosti gravire koja je, po zamisli njegovih roditelja, trebalo da mu bude osnovni izvor zarade za život. Nije, međutim, bilo tako, zbog toga što je dječak odbijao da svoj vrlo upadljivi likovni talenat potčini sumnjivom ukusu naručilaca njegovih djela koji, opet, nisu bili spremni da svoj novac daju za Blejkove likovne eksperimente, tako različite od tadašnjeg, mahom uštogljenog i nemaštovitog, konvencionalnog slikarstva. Slično će biti i u poeziji, koju će ubrzo početi da piše, vođen ponajprije željom da svijet oko sebe i u sebi objasni samom sebi, pa tek onda drugima.

Tako je već u svojim ranim ”Pesmama nevinosti i iskustva” izgradio koncept nevinosti, ranjive ali neuništive, kao jedne od ključnih ljudskih osobina. U ovim pjesmama, ukratko, Blejk govori o ljudskoj duši, ali i o ljudskom životu uopšte, kao o jedinstvu suprotnosti. Koncepti nevinosti i iskustva pri tom predstavljaju ključne kategorije u kojima su sve te suprotnosti objedinjene, dva polarizovana ali i komplementarna segmenta bića: nevinost znači čistotu, dobrotu, ljepotu, plemenitost – ali i fatalnu ranjivost i bespomoćnost pred nadiranjem iskustva, koje nevinosti oduzima mnoge od njenih najljepših atributa, ali joj daruje snagu i znanje bez kojih nema opstanka. Jedno bez drugog, dakle, ne mogu, ali ne mogu ni jedno s drugim – zbog toga je život takav kakav jeste; zbog toga bi, po Blejku, jedna od ključnih čovjekovih ambicija trebalo da bude usmjerena na nastojanje da sačuva djete u sebi. Divlje djete, ako je

moguće. Iskustvo, dakle, ne mora nužno da podrazumjeva uništenje nevinosti i obesmišljavanje života. To je najočitije u pjesmi “Tigar” , jednoj od najpoznatijih pjesama ikad napisanih na engleskom jeziku, u kojoj je tigar pojava koja istovremeno budi strah i nadu: strah od destruktivne moći koju otijelovljuje, i nadu da bi iz te destrukcije mogao da nikne novi, možda bolji život.

Na suprotnostima počiva i Blejkov makrokosmos. Taj svijet je u delima ”Venčanje Raja i Pakla”,  “Knjiga o Jurajzenu”,  “Jerusalim” i mnogim drugim (Blejk je pisao gotovo bez prestanka, pod stalnim pritiskom osjećanja da neće uspijeti da pohvata i u stihovima sačuva vizije koje su ga neprekidno opsijedale), naseljen mitskim junacima kao što su despotski vladar Jurajzen – bog agresivnog razuma, tlačiteljskog reda i poretka; anarhični buntovnik Ork, protivnik svakog autoriteta, i premudri stari majstor, prorok po imenu Los. Blejkova je ličnost bila sazdana od ove posljednje dvojice, i to u nevjerovatnoj eruptivnoj kombinaciji koju je većina ljudi iz njegovog okruženja jednostavno vidjela kao ludilo: oni dobronamjerni, smatrali su da je to ludilo zanimljivo i da u njemu možda čak ima nekog metoda; oni manje blagonakloni, a po pravilu moćniji, nalazili su da je riječ o opasnom manijaku koga bi trebalo zatvoriti – pa su to povremeno i činili, za svaki slučaj.

Za Blejkovog života, nažalost, mnogo je više bilo ovih drugih: Vilijam Blejk je umro kao gotovo nepoznat, siromašan slikar koji je onako za sebe pisao i nekakve stihove, pa je kao takav ubrzo bio uredno zaboravljen. Srećom, ne sasvim: Blejkova biografija koju je 1863. godine objavio jedan od njegovih tada već sasvim rijetkih poštovalaca, Aleksander Gilkrist, pokrenula je talas obnovljenog zanimanja za glavnog junaka te priče. Najprije su slikari poznog 19. vijeka u Blejkovoj pobuni protiv akademske jalovosti slikarstva njegovog doba videli zgodno polazište za ogorčen protest protiv ne manje jalove, zvanične viktorijanske umjetnosti.

Njegov angažovani estetizam opčinio je potom Vilijama Batlera Jejtsa, pa onda i Dejvida Herberta Lorensa koji, sasvim slično Blejku, do samog kraja nije uspio da se opredijeli da li želi da bude umjetnik, ili propovjednik i prorok. I što se dublje uranjalo u 20. vijek, postajalo je sve očiglednije koliko su Blejkove proročke vizije – najčešće na nesreću i užas čovječanstva – bile bliske istini. Fizičko i duhovno zagađenje svijeta, pretvaranje čovjeka u zavrtanj jedne zle mašine, besmisleni teror razuma – svi ti i mnogi drugi aspekti Blejkovog poimanja budućnosti neosjetno su se jedan za drugim pretvarali u sadašnjost u kojoj, nažalost, i danas živimo. Te distopijske slike, srećom, imaju svoju moćnu protivtežu u onoj već pominjanoj, jasnoj, čistoj i neodoljivoj viziji slobode, koja prožima čitavo Blejkovo stvaralaštvo i koja je, čini se, ponajviše opčinila njegove

sljedbenike potkraj 20. i na početku 21. vijeka. Ovakva se tvrdnja temelji prije svega na činjenici da je Vilijam Blejk od samog početka posjedovao jasnu i nepokolebljivu svijest o svojoj posebnosti, koja je za njega bila trajno izvorište stvaralačke energije, ali i frustracije. Žudio je za slavom i smatrao da mu ona sasvim prirodno pripada, te se često čudio što tako teško pronalazi publiku koja bi njegova djela prihvatala sa istim oduševljenjem i zanosom sa kojim ih je on stvarao.

Za života najčešće nesposoban da natjera ljude da ga saslušaju, Blejk je tek kada se oslobodio teskobnog zemaljskog obličja postao prorok pred čijim se jurodivim propovjedima ne mogu zatvarati oči i uši.

Namjerna nesposobnost da se razluči stvarno od sanjanog odlika je i Blejkove umjetnosti, koja je u svim svojim aspektima obojena nečim što bi se moglo označiti kao magijski realizam. U njoj sve podsjeća na stvarni svijet, a opet stvara snažan utisak preovladavanja nečeg imaginativnog, izmaštanog, sanjanog. Blejk se bavi dekonstrukcijom tih arhetipova s namjerom da nam pokaže da heroji ponekad moraju biti i zlikovci, da dobro i zlo nije tako lako razdvojiti, život i smrt još manje. Život i smrt su samo dva vida putovanja, tek donekle različita. Slično bi se moglo reći i za "pravog" Vilijama Blejka, koji je čitav život proživeo sa snažnim osjećanjem da pripada nekom drugom svijetu i drugom vremenu.

Iskreno gnušanje nad tekovinama industrijske civilizacije dovelo je Blejka do spoznaje da jedini spas za zabludjelu i sluđenu čovjekovu dušu leži u divljini, neukaljanoj niskim i poganim čovjekovim ambicijama.

A pošto su svi spoljašnji vidovi bjekstva uvek privremeni, jedini bjeg koji istinski ima smisla jeste onaj koji vodi u sigurnost unutrašnjeg svijeta, u sopstvenu imaginaciju, u sopstveni mit. Svoj mitski svijet stvorio je kroz čudnu mješavinu hrišćanskih i paganskih elemenata u kojoj se rađaju Jurajzen i Ork, ideja putovanja, ne toliko kao konkretnog fizičkog čina koliko kao metafizičke svetkovine u kojoj se ostvaruje smisao postojanja, a duša – ako je reč o putovanju u smrt – vraća onom najčistijem obliku postojanja. U vjerovanjima američkih Indijanaca, život je putovanje koje se nastavlja i posle smrti. Blejk je, na sličan način, vjerovao da ne postoje rođenje i smrt kao početak i kraj, već da je ljudska egzistencija neprekidno hodočašće kroz vrijeme, a prema večnosti.

“Budi slobodan kao i kap vode, koja se u pari slobodno penje u neznane visine, i u ledu ponovo pada u neznane dubine. Njen je dom, kao i dom atmosfere, sve dokle zemljin magnetizam dopire, zasto si ti suzio dom svoga zivota? I zgnjecio ga izmedju dva plota, jednog rodjenja i jedne smrti?”

Usudila bih se da Blakea shvatim kao pripadnika “skupine nesvrtsnih”. Stoga, imam slobodu da mu pristupam oslobođena konvencija epohe, aistorijski, bez nužnog ukalupljivanja ili poređenja sa savremenicima. U prilog istoričarima književnosti, kojima je uslovni refleks da autore negdje hronološki svrstaju, ide podatak da je Blake, kao i gotovo svi istaknuti romatičari bio oduševljen idejom revolucije. Međutim, kao je istorija tog doba pokazala da su društvene revolucije jalove, slikar, pjesnik i grafičar se okrenuo interiorizaciji revolucije. Sada, bitiniji je duhovni od fizičkog karaktera, oružje za borbu nisu više puške i eksploziv, već eksplozija imaginacije, uobrazilje, genijalnosti, slobode izaržavanja. Čovjek postaje centar iz kojeg se duh širi i obrazuje pun krug. Čovjek, pojedinac, postaje centar epistemologije. Često umjetnik u centru samoga sebe pronalazi sveti izvor, Boga koji je u čovjeku više nego čovjek sam. Poistovjećivanje božanskog sa ličnim izvorom može se protumačiti kao, romantizmu svojstveno, isticanje ega. No, ako se na tako specifičan i lucidan način, kako je to Blake radio, argument istoričara književnosti dovodi se u piatanje. Blakeov odnos prema Ja je složeniji od egoističnog i pojačanog kulta samoga sebe, nije tu riječ o pozerskom solipsizmu. Blake ne pridaje sebi nikakav povlašćeni polažaj u kosmogoniji koju sam stavara.

Zanimljivo je mišljenje da je Blake već u ranom djetinjstvu pokazivao neke abnormalne sposobnosti, da je imao halucinacije ili vizije. Stoga, nije neobično to što je njegova pojava savremenicima izgledala kao otijelotvoreno ludilo, a u našim savremenicima budila sve veće interesovanje za tog “ludaka”. Posatvljam pitanje: koliko je on zaista bio “lud2, a koliko su te vizije bile zapravo pojačana perceptivna moć imaginativne osobe? O upotrebi opijuma nije potrebno ni govoriti, jer se to nekako samo po sebi podrazumjeva. Blake jeste o svojim djelima govorio da im je prvi i osnovni izvor vizija, ali je isto tako znao da te vizije odvoji od objektivne stavrnosti. Smatrao je da je vizionarstvo sposobnost svakog čovjeka, i da tu duhovnu vještinu treba njegovati i razvijati: meditacijom ili opijumom. Kada bi ovaj savjet bio dosljedno sprovoden, moguće da bismo imali mnoštvo književnih djela pretvorenih u okultističke kosmogonije ili teodiceje. Šta je taj savjet zapravo podrazumjevao? Prije svega, uzdizanje iznad racionalnog mišljenja koje se zasniva na perceptivnim čulima. Nije riječ o materiji kao mižem nivou bivstva, jer oslobađanje od čulnosti je moguće upravo preko čulnog saznavanja, uživanja droge ili seksa, ili putem upadanja u trans. Blake traži slobodno zadovoljenje želja; nekonvecionalan i na ovom poju, on se zalaže za slobodnu tjelesnu ljubav, za ispoljavanje Energije, čiji je nosilac (!) Satana. U ovom aspektu Blakeovog djela ogleda njegova “satanistička doktorina”. Ta čulnost, Energija kojoj teži zapravo je utvrđeno Zlo, kojem se pjesnik ipak okreće, misleći da glorifikacija Zla znači ujedno afirmaciju lične Slobode.

Možemo se zaptati kako je moguće sagledati dubinu Blakeovih stihova ako se oslanjamo samo na pojmove kao što su ludilo, halucinacije, i slično, kao što su to mnogi proučavaoci i činili? Nortop Fraj izvanredno uočava da takvi pojmovi nemaju nikakvo kritičko značenje. Jer, ako Blakeova djela imaju unutrašnju koherentnost, njegovo duševno stanje ne bi trebalo da nas zanima. Fraj takođe ističe da cjelokupan Blakov opus moramo posmatrati kao sistem, jer svaka pjesnička misao nužno je shematska. Blake je svojim pjesničkim jezikom stvorio kosmogoniju koja obiluje simboličkim konstrukcijama, putem kojih nastaje jeda “nova mitologija”, pogled na svijet koji ima skoro pa filozofsku težinu. Blake kao da zahtjeva pogled upućen pjesniku koji se izobličava u filozofa; pogled pred kojim ne možemo tek tako sklopiti oči, pogled koji o filozofu ne kazuje ništa ako ga ujedno ne posmatramo i kao pjesnika. Blake je na izvjestan način obnovi prastaru svažu između filozofa i pjesnika. U antici filozof se poziva na razum i vodi borbu protiv pjesnika vidovnjaka i proroka. Blake, u vijeku prosvjećenosti, ukida apsolutni dignitet razumu, na račun proročkog. On u svojoj poeziji otijelovljuje i princip Muza, Dionisa, nadahnuća, i apolonski, dijalektički princip.

Već u svom ranom delu, Poetical Sketches (1783), Blejk je pokazao težnju za mitološko-simboličnim aspektima stvaralaštva. Ove su pesme pisane pod uticajem elizabetinske lirike, Miltona, sa žanr-sličicama godišnjih doba i prirode. Već se u ovom ranom delu, koje kasnije za Blejka znači veliko razočaranje, vide osnovne naznake sposobnosti da se najneposrednija emocija pretvori u simbol, viziju. Kasnije, vizija kod njega dobija karakter epifanije.

U prvom graviranom delu, u jednoj od tzv. Proročkih knjiga, "There is No Natural Religion" (1788) već vidimo uticaj Emanuela Svedenborga, Paracelzusa i Nove Crkve. Naime, svedenborgovci, odstupajući od učenja svog vrhovnog "gurua", osnivaju Crkvu Novog Jerusalima, 1788. godine, u koju je i sam Blejk bio uključen. Načela Nove Crkve uticala su na Blejkove stavove koje izražava u svojoj poeziji. Neka od tih načela su: 

1. Iskupljenje nije sadržano u muci na krstu; 

2. Nakon smrti tela čovek uskrsava kao duhovno telo; 

3. Čuda se ne smeju očekivati, jer donose prisilu i oduzimaju čoveku Slobodnu Volju u duhovnim stvarima... 

Međutim, presudan stav samog Svedenborga, koji obilježava Blakeovu poziju (poetiku) jeste ideja da dokle god o Bogu ne mislimo kao o čovjeku svaki se pojam o njemu gubi. Blake je primio taj novi spiritualizam, dalje ga razvijao. U djelu “nema prirodne religije”, Blake piše:”Ko vidi beskraj u

stvarima vidi Boga, ko vidi samo odnos, vidi sebe. Zato Bog postaje kao mi, da bismo mi postali kao Bog.” simptomatično je da je Blake, povodom speva “Milton”, rekao da mu se sam Milton javio i upozorio ga da seksualna sloboda ne proizlazi iz pada, jer pad nikakva uživanja ne donosi. Sve “Proročke knjige” polemišu sa tradicionalnim hrišćanstvom.

Ovde je možda pravo mesto da naglasim čuvene stihove: Potrebno je pročistiti vrata percepcije, i čoveku će se sve ukazati onako kakvo jeste – beskonačno. Jer čovek sam sebe zatvara sve dok stvari posmatra kroz usku pukotinu svoje pećine. Zadržimo se kratko na sintagmi "čuveni stihovi". Paradoksalno je to što ti stihovi zapravo nisu čuveni svojom zaslugom, još manje zaslugom autora. Blejk nije ni slutio da će jedna istaknuta rečenica iz njegovog malo poznatog dela biti zaslužna za to da on postane idol jednom mladom buntovniku kakav je bio frontmen grupe The Doors. Da, reč je naravno o Džimu Morisonu. Posredstvom O. Hakslija, koji za naziv svog romana uzima deo Blejkovog stiha (The Doors of Perception), Morison se upoznaje sa Blejkom, koji će ostati uvek uticajan. Čak toliko uticajan da bend dobija naziv na osnovu pomenutog stiha. I ne samo to. Mnoge Morisonove pesme otkrivaju direktan uticaj Blejkove poezije. Iluzionistički i opsesivno pisani tekstovi kao da govore da se Morison pridržavao upravo blejkovskog saveta o uživanju. Česta tema seksa, droge, misticizma obojena je "blejkovštinom". 

Morison, poznatiji kao “Kralj guštera”, nije postao to bez razloga. Gušteri zmije, zmajevi i ostala htonska bića, jesu jedan od blejkovskih arhetipova. Naime, vrata (doors) kao i zmije (serpent, snake), jesu možda dva ključna motiva u Blakovoj poeziji. Uzmimo, npr. Jednu nenaslovljenju Blakeovu pjesmu koju nikada nije objavio, već je nađena posthumno u rukopisu. Pjesma počinje stihovima “Isaw a chapel of gold...” Budući da pjesma počinje riječima “Isaw”, sve što se izlaže jeste upravo viđenje lirskog subjekta, čitava pjesma jeste opis subjektivnog gledišta, data kroz lični filter. Sve što je izrečeno pušta se kroz prizmu lirskog ja, prikazane su sliek koje konstituše imaginacija. U tom slučaju imamo opravdanje da tvrdimo da Blake ne vidi doslovnu tu crkvu od zlata, već je riječ o viziji. I druga strofa počinje riječima “I saw...”ali, sada se u centru pažnje ne postavlaj lirsko ja, već izvejsno biće koje gmiže ka crkvi. U originalnom tekstu upoterbljana riječ je serpent, što nije doslovno zmija, već neko biće nižeg reda. Kako je sva Blakeova simbolika ambivalentna, tako ova bića mogu biti i oličena revolučija, energija zla, ali i prosto gmizavci, prašinari. Postoji gradacija tih bića, od crva, preko zmije do zmaja. Biće o kome je ovdje riječ, nazovimo ga zmijom, je muškog roda, i predstavlja pobunjenika. Krećući se ka crkvi, nasrće na vrata. Ikonični znak kod Blakea jesu dveri, prelaz u sve moguće svijetove. Vrata su ujedno i simbol zabrane,

zaključana su, čine želju frustriranom, onemogućavaju slobodu. Zmija ne poštuje zabranu, ona ne poštuje zakone razuma.

O zmijskom aspektu Blakeove pozije govori i pjesma od samo dva katrena, “Bolesna ruža”, koja je ujedno i paradigma koako Blake može biti pogrešno protumačen. Ova pjesma ima izražen narativni karakter. Takođe, ima i fingirani fijalog jer započinje apostrofom, obraćanjem upravo ruži, nepokretnoj i nijemoj stvari, i zato kažemo da je dijalog zapravo pseudodijalog, formalno je monolog. Bolest ruže, konstatovna u prvpm stihu pojačanog je intenziteta jer se stih završava uzvičnikom. Čudnovata pjesma – temporalno je određujemo na nekoliko načoina: ili je prognoza – ružo bolesna si i umrijećeš; ili je središnji dio pjesme rekapitulacija, pa daje uzrok bolesti; ili je upravo scenski prikaz propasti urže. Scenski prikaz na likovnom planu isto je što i sitacija na planu književog izraza. Međutim, situacija u ovoj pjesmi ne pruža uvid u ono što je “tajna mračna ljubav” jednog crva, tako da se pitamo ko je zapravo narator koji izgovara pjesmu. To je neko sveznajuće Ja koje vidi i nevidljivo. Sitacija, sama po sebi, jeste odraz određenog simbola ili alegorije koji komuniciraju sa spektrom značanja prethodno definisaim na planu Blakeove mitologije. Ruža je u pjesmi nosilac tradicionalnog simbola, dok je pojava Crva upliv blejskovske mitologije. Pjesma je često čitana koa puritanska osuda tijelesne ljubavi, međutim za Blakea ljubav i nije ljubav ako nije tijelesna. Zato je ova pjesma puna tame, mračne , oluje, bolesti i destrukcije. U ovoj pjesmi domintna je boja grimizna, koja u Blakeovom sistemu najavljuje novi život, evoluciju.

No, nije li stoga logično što se jedan umetnik poput Morisona oduševljavao Blejkovom poezijom? U pesmi "The End", sa prvog albuma The Doors, osim direktnih stihovaRide the snake, postoje još neke implikacije koje ovu pesmu čvrsto vezuju za Blejka. Bez namere da se upuštam u dokazivanje da je Morison poznavao Blejkov mitološki sistem i da je iz njega direktno uzimao inspiraciju za svoju poeziju, želim samo da ukažem na podudarnosti koje mogu biti i slučajne.

Naime, Blejk je stvorio jedan sveobuhvatan mitološki sistem, strukturu sveta koja je bila potpuno suprotna od slike sveta koju je davalo ortodoksno hrišćanstvo. Upravo odstupajući od ortodoksnog hrišćanstva, invertirajući utvrđene vrednosti, Blejk je doslovno naglavačke okrenuo tradicionalni hrišćanski poredak. Blejkov svet ima oblik jajeta. Predstavljen koordinatnim sistemom to bi bilo shematski prikaz prostora i vremena koji obuhvata u sebi nepomirljive suprotnosti. Pojam suprotnost za Blejka ima jako veliki značaj. Rat između suprotnosti je osnovni aktivni princip, i nije cilj izmirenje, već večno kretanje. Dinamizam i aktivizam jesu dve osnovne postavke Blejkovog sistema vrednosti. Nije reč o dualizmu ili manihejstvu,

jer u tom slučaju neminovno bi bilo opredeliti se za jednu od tih suprotnosti. Poenta je upravo u dijalektičkom poimanju stvarnosti. Njegova epistemologija je zasnovana na opozitnim kvalitetima koji čine totalitet. Grafički predstavljen blejkovski koordinatni sistem bi obuhvatao sledeće kategorije:

Na vrhu nalazi se Ulro, svet smrti, u kome vlada Satana. To je bela pustinja apstrakcije opisana terminima geometrije, matematike... to je pustinja bez suštastvenosti, pustinja razuma, granica mraka, redukcija na materiju. To je pravi hrišćanski pakao, onako kako ga shvata pesnik. Uočljivo je to da je kod Blejka pakao smešten gore, na nebo, na mesto koje tradicionalno pripada hrišćanskom Bogu. Dole je Eden u kome vlada Los, izraz stvaralačke mašte, simbol duhovnog sunca. Eden simbolizuje Imaginaciju. Slika Edena je predstavljena vatrenim gradom Jerusalimom, gradom koji blješti imaginacijom. Eden, ili raj ovog puta je ispod površine zemlje, u utrobi zemlje.

Vertikalna shema dovodi nas do pojmova Innocence i Experience. To su, kako ih sam Blejk definiše, dva oprečna stanja ljudske duše. U nevinosti, čovek, odnosno dete, nalazi se u carstvu podsvesnog izvora pesničkog nadahnuća, na području koje se zove Biulah, pastoralni svet određen trostruko – detetom, majkom i ocem. To je stanje Zapada. Na suprotnom, istočnom kraju nalazi se Generation, kao dominacija razuma, iskustva, starosti; predeo blata, zemlje koja unižava čoveka. Nevinost je stanje svesti u kome se potencira radost beslovesnih bića koja nisu zakoračila u svet Iskustva. Insistira se na neznanju, jer sticanje znanja nužno vodi u Iskustvo. Nevinost obeležavaju dve postavke: prvo, vera u to da je svet stvoren za ljudska dobra, i drugo, ignorisanje činjenice da to nije tako. Iskustvo dolazi kada se nevina detinja vizija potisne duboko u podsvest i postane samo melanholičan san o idealnom vrtu koji je čovek nekada posedovao, i u koji se vraća nakon smrti.

Četiri tačke u sistemu predstavljaju blejkovska Četiri prestola Zoa, odnosno Četiri Večna Čovekova Smisla. Žorž Bataj misli da Četiri Zoa nisu originalan Blejkov pronalazak, već da ih je on samo eksplicitno dao u mitološkoj formi. Četiri simbolička lika koja se javljaju su Jurizen, Lavah,Tarmas i Los, i odgovaraju elementima koji konstituišu čoveka - to su osećanje, um, telo i duh. Svaka od njih sadrži i svoju emanaciju. Pojava Losa nije samo stilska figura, pesnik kao da oseća fizičko prisustvo simbola koji zatim ulazi u njega i daje mu sposobnost da imaginira, da vidi večni rad Imaginacije kroz čitav Univerzum. Los je stvaralački princip, oličenje stanja pre pada, oličenje celovitosti a ne pobunjeništva.  Los je, da tako kažemo, veći junak od Orka, predstavnika revolucije. Umetnost nadvladava revoluciju. Ork, sa svoje strane, oseća

večiti Edipov kompleks usmeren prema Losu. Ali, imajmo u vidu da Blejkovo shvatanje umetnosti ne sadrži mnoge stvari koje mi danas smatramo umetnošću, npr. slike Džošue Rejnoldsa. On pod umetnošću podrazumeva stvaralački život čiji je koren u umetnosti, ali i ono što bismo mi mogli nazvati "milosrđem". Svaki ljudski čin je za Blejka i stvaralački i rušilački. Osim toga, Los sadrži u sebi Orka, jer nije samo personifikovana umetnost, već je i duh vremena. Snaga koja "na ruševinama vremena gradi palate za večnost."

Nortop Fraj govori o četiri prestola Zoa, koje u vertikalnoj shemi, kao i u horizontalnoj, grade suprotnosti koje se ne isključuju međusobno, već dopunjuju, i daju sliku potencijala svakog čoveka, i čovečanstva uopšte.

No, vraćam se Morisonu. Sada, kada su poznate osnove Blejkovog sistema, moguće je uočiti paralele na koje ciljam. Stihovi pesme The Endupućuju na jahanje ka zapadu.Ride the highway west, baby... jahanje na zmiji koja vodi  To the lake, the ancient lake, baby...Jezero o kojem govori Morison može biti shvaćeno kao jezero pored kojeg je Blejk živeo, gde je kasnije osnovana tzv. jezerska škola pesnika. Jahanje ka zapadu zapravo je put povratka detinjoj viziji, put natrag ka Biulahu, u stanje u kojem su all the children... insane... Stanje bezbrižnog detinjstva, neopterećenosti i neznanja. Deca i jesu insane, ako pod tim podrazumevamo neobaziranje na stvaran svet, razgovaranje sa zamišljenim prijateljima, neiskvarenost i nevinost. Takva su sva blejkovska deca. Takva su i deca o kojima peva Morison.  The west is the best / Get here, and we'll do the rest - upućuje izazov Morison. Ako odrasli samo uspeju da na trenutak dosegnu stanje Biulaha, oni postaju insane children, upravo kako ih naziva Morison. On jeste živeo život prema blejkovskom savetu "Put razuzdanosti vodi ka palati mudrosti", i zato se nije libio da javno konzumira LSD, alkohol u neograničenim količinama i da gradi donžuanovsku reputaciju.

Deo pesme The End koji je često tumačen kao izraz mržnje prema roditeljima, kao edipovski deo pesme, oličen je u stihovima Father, yes son, I want to kill you / mother... I want to... fuck you... Međutim, ako ove stihove čitamo u blejkovskom ključu vidimo da je izražena ne samo mržnja prema roditeljima, već prema istoku, prema svetu Generation, prema odrastanju i iskustvu, saznanju i odgovornostima. Ako verujemo Morisonovoj priči o nesreći koja se dogodila 1947. dok je sa porodicom putovao kroz pustinju, pri kojoj je gomila Indijanaca "ispustila svoj duh", onda taj događaj možemo uzeti kao prelomnu tačku na kojoj dete postaje odrasli, tačku sa koje se ne može natrag, koja za pesnika postaje primalni krik.

Slika mrtvih Indijanaca urezala se kao duboka brazda u duši deteta, i otuda možda izraženo interesovanje za mitove i religiju Indijanaca i za šamanizam. Takođe je moguće i to da su ustvari ovi mitovi bili izvor za ideju o Kralju Guštera, za jahanje zmije iCelebration of the Lizard, za drevna jezera i pustinje o kojima Morison peva. U tom slučaju, hipoteza o čvrstoj vezi između Blejka i Morisona nije održiva... sloboda je čitalaca da veruju u šta hoće da veruju.

Samo uzgred spomenuću i to da, pomešani kao blenderom, Blejkova poezija i Morisonov šamanizam daju jednu smesu koja se naziva Dead Man. Reč je o filmu Džima Džarmuša, u kojem Džoni Dep igra knjigovođu Vilijama Blejka, a njegov pratilac u filmu je neobični Indijanac po imenu Niko (Nobody). Indijanac je u zabludi da se upoznaje sa znamenitim pesnikom, te je čitav film propraćen citatima iz Blejkove poezije, kao i oduševljenjem Indijanca koji "pesniku" daje da proba pejotl. (Opijum, LSD, pejotl... nezaobilazne stavke gde god je reč o Blejku i Morisonu.) U filmu Dead Man postoji i direktni citat Blejka-Morisona. Reči koje Indijanac Niko izgovara: Some are born to sweet delight, Some are born to the endless night... su reči iz Morisonove pesme, End of the night, a takođe su i Morisonov citat Blejka.

Dead Man je, pre svega, film o prolaznosti i smrti. Fokusiran na put smrti, film je alegorija smrti, prikaz depresivne staze na kojoj je Indijanac vođa. Put smrti, a i film, završava se ritualnom vožnjom čamcem pri kojoj bi Blejk trebalo da prihvati konačnost svog fizičkog života i da shvati da nema ničega što je suštinski mrtvo, jer sve je oduhovljeno. Međutim, Džarmušov junak u poslednjem dijalogu, kada mu Niko kaže da treba da se vrati tamo odakle je potekao, uzvraća replikom: "Gde? U Klivlend?".

Neprihvatanje smrti karakterističan je motiv pesnika okultizma. Za Blejka smrt ne postoji. Ona je samo transpozicija u neko drugačije stanje, koje nije ovozemaljski život. Verovanje u reinkarnaciju je opšte mesto ovih pesnika. Ako čitalac ne želi da se zadrži samo na nemom i zabunjenom divljenju, Blejkova bi dela trebalo čitati u ključu misticizma. Mistici su svi slični međusobno, prevazilaze svaku religiju i karakteristika im je upravo izdizanje iznad čulnog sveta i sjedinjavanje sa izvorom. Mistik iz svake svoje vizije uspeva da otrgne deo transcendentalne istine, i zabeleži je putem neke zemaljske aktivnosti – slikanjem, graviranjem ili pisanjem. Besmisleno je dovoditi u pitanje autoritet vizije koja svakog mistika vodi; vizije imaju karakter epifanije. I Dante je veliki pesnik koji opisuje Mistički put. Ali, dok se Dante kreće u krugu ustaljenih simbola, Blejkovi su simboli usamljeni i ograničeni na njegov mitološki svet. Rekla bih da je Blejkov iskrivljeni pogled na religioznost podjednako tradicionalan kao i Danteova ortodoksa.

Smrt u hrišćanstvu nužno podrazumeva dva entiteta. Dušu i telo. Kod Blejka duh i telo funkcionišu po principu sinestezije. Nema tela, i nema duše. Postoji sjedinjeno bivstvo,Universal Man, Human Form Divine, postoji odricenje od Jastva tj. Selfhood, postoji Proprium. Svi navedeni pojmovi su zapravo Blejkova obeležja Čovekoboga. Ali, ne Isusa Hrista, jer Blejk ne veruje u spasenje putem muke na krstu. Blejkov Bog je Čovek sam, Čovek koji u sebi uspeva da probudi Imaginaciju, Čovek koji je uspeo da interiorizuje Boga. Čovek sa velikim Č. Suština Bogočoveka nije duša ili telo, već Imaginacija, Pesnički genije. Večnost jeste osnovna osobina imaginativne ličnosti koja je sposobna da prevaziđe ograničenja fizičkog sveta, vreme i prostor. Imaginativna ličnost ima predispoziciju za vizije, za ekstazu i umetnost. Stav o imaginativnom i beskonačnom možda je najbolje ilustrovan početnim katrenom iz Znamenja nevinosti:

Izjednačivši pojedinca sa Bogom, Blejk ukida dignitet autoritetu hrišćansta. Ali, to mu nije dovoljno. On nastavlja svoju vrtoglavu igru, stvara mnoštvo mitoloških likova, simbole i alegorije, stvara pervertiranu igru pretvaranja života u mit. Albion (Engleska) je uspavana mitološka figura, utonula u ne-svest (Francuskom revolucijom) i čeka Apokalipsu kako bi se probudila. San kojim Albion spava je nalik smrti. Oživljavajuću funkciju izvršiće revolucionarni heroj, mladić Ork. On je ukleti dečak koji u sebi nosi pakao buntovništva, buđenje čovekove Energije i Želje. (Kada bi ovo bila grčka mitologija Ork bi bio sinonim za Prometeja.) Vrhovna figura Blejkove mitologije je svakakoJurizen (You Reason), bog-geometar, bog-tiranin, karikirani hrišćanski Jehova, večno nasuprot, iznad; on je bog razuma, okrutan i ljubomoran, bog jednostruke vizije, njutnovske, naučničke vizije. Pogledamo li Blejkovu gravuru Jurizena, vidimo ga kako šestarom opisuje krug. Kao i Njutn, on je sluga geometrijskog univerzuma i svet koji on stvara nalazi se u krugu kome je razum centar. Krug funkcioniše kao simbol zatvorenosti u jednostruku viziju, a ideal Bogočoveka se nikako ne nalazi u tom krugu. Ako se Bogočovek i svrstava u neki krug, to bi onda bio krug Losa, stvaralačke mašte, pesništva, kreativnosti.

Navela sam ovde samo nekolicinu Blejkovih arhetipova, a nezaobilazna asocijacija kada se pomene reč arhetip jeste K. G. Jung. Kao pokretač arhetipske kritike Jung se često vraćao Blejku i u njemu nalazio argumente za svoje teze. Recimo, razlika koju Jung uspostavlja između introvertnog i ekstrovertnog pesnika potkrepljena je primerom Blejka; razlika između psihološkog i vizionarskog načina stvaranja (manični i tehnički pesnici) takođe je vezana za Blejka. (Može se samo naslutiti kojem tipu pripada Blejk...) Pa čak i kada piše o kolektivno nesvesnom, Jung nalazi za shodno da demonstrira teoriju na Blejku. Blejkova su dela idealan primer za teoriju o prenosu simboličkih slika koje se javljaju u umetnosti, a potiču iz iskonskih vremana. Značaj arhetipova, u ovom psiho-kontekstu,

zavisio bi od odnosa koji oni grade sa individualnom, (Blejkovom) arhetipskom slikom ili idejom. Umetnik je taj koji arhetipski obrazac prilagođava svojoj ideji. Umetnik ima legitimno pravo da koristi poznate mu i nepoznate, a postojeće mitove, kao i da stvara nove, a da ga zbog toga ne prozovu ludakom.

Genije umire sa onim ko ga ima i ne pojavljuje se više dok se drugi čovek ne rodi sa njim.

Glas Đavola(odlomak)

Sve Biblije ili svete knjige bile su uzroci sledećih zabluda:1. da u čoveku postoje dva posebna načela, a to su telo i duša;2. da nagon, nazvan Zlo, potiče samo od tela, a razum, nazvan Dobro, samo od duše;3. da će Bog zanavek mučiti onoga koji sledi svoje nagone.Ali, istinite su, nasuprot ovima, sledeće tvrdnje:1. čovekovo telo nije odvojeno od njegove duše, jer ono što što se zove telom deo je duše koji ima pet čula, za sada glavnih prolaza duše;2. nagon je jedini život i potiče od tela, a razum je granica ili okvir nagona;3. nagon je večiti zanos.

Poslovice Pakla(odlomak)

U setvi uči, u žetvi podučavaj, u zimu uživaj.Put neumerenosti vodi u dvorac mudrosti.Onaj koji želi, a ne čini, rađa kugu.Budala ne vidi isto drvo koje vidi mudar.Mrtvo se telo za rane ne sveti.Glupost je plašt lupeštva.Stid je plašt ponosa.Zatvori se grade kamenjem zakona, javne kuće ciglama religije.Nagota žene je delo Božije.Radost oplođuje, tuga rađa.Bunar sadrži, izvor preliva.Uvek govori ono što misliš i ništarije će te izbegavati.Očekuj otrov iz ustajale vode.Da drugi nisu budale bili bismo mi.Proklinji stege, blagosiljaj slobode.Preobilje je lepota.Bolje ubiti dete u kolevci nego gajiti želje koje se neće ostvariti.

Sva zdrava hrana se hvata bez mreže ili zamke.(iz Venčanja Neba i Pakla)