İnsan Hakları Hukuku Ders Notları E. Su KİÇECİBirinci Hafta

Dersin amacı; insan hakları alanında ne sorunlar yaşandı ve bunların çözümleri neler olabilir? Bunları anlamaktır. Sınav; zamanı yaklaşınca konuşulacak. Test ya da klasik olabilir.

İnsan hakları, insan hakkı nedir? Ötenazi tartışması?

1. Bir insan olmalıdır. Bir kişinin sadece insan olmasından ötürü sahip olduğu haklardır. Sırf/ sadece insan olmaktan doğan haklardır bunlar.

İnsan nedir? Kölelik, 1800lü yıllarda yasaklanmıştır ancak gizli, kaçak yollarla devam edilmiştir. Tarihte bir köle- özgür ayrımı bulunmaktaydı. Köle; eşya gibi alınıp satılma, hakkı olmama vs. Tarihte insan bakıldığında

Köle-özgür Kadın erkek

Ayrımı gözlenmektedir. ** İnsan hakkından bahsedebilmek için karşımızdakini birey olarak kabul etmek gerekiyor. **

2. Mutlak, dokunulmaz, bireysel, vazgeçilmez ve evrensel haklardandır.

Devlet tarafından tanınmış olma önkoşulu yoktur.

3. İnsanın bu haklara sahip olmasının yani bu hakları varlık sebebi devlet tarafından pozitif hukukta tanınmış olması değildir.

Ölü doğan bebek bu hakları kazanamıyor çünkü ölüdür. Ayrıca insandan insan doğar ilkesi geçerlidir.

1. Mutlak Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi; özgürlük başkalarının özgürlüğünün başladığı yerde bitiyor. Mutlak Tüm devletler aynı korumayı sağlamıyor. Örnek olarak araç kullanma, recm verilebilir. O nedenle mutlaklık korunması açısından bir unsurdur. Devlet korumayı sağlamıyorsa hak mücadeleleri ortaya çıkıyor.

Mutlaklığın anlamı, insan hakkının tanınması için ön koşula tabi tutulamamasıdır. Örneğin, ifade özgürlüğümüzü savaş çağrısına, düşmanlığa yönelik kullanırsak devlet bu ifadeler yasaktır, ifade özgürlüğü kapsamında değildir diyebilir. Örneğin, seyahat hakkı, Anayasada diyebilir … suçları …. Yıl hapis cezasıyla cezalandırılır.

Yani mutlaklık sınırlandırılamama anlamında değildir. Tabii ki sınırlandırabilir. Mutlaklıktan kastımız: O kişi de o hakka sahiptir ancak bu hakkı başka bir hakkı ihlal ettiği için sınırlandırılmıştır. ANCAK ÖN KOŞULA TABİ TUTULAMAZ. Yani, şu kadar vergi verenler oy kullanabilir şeklinde bir ön koşul olamaz. Ön koşula tabi tutulamaz ama sınırlandırılabilir.

2. Dokunulmaz Kimse insan bedenine dışarıdan acı çektiremez. İşkence edilemez.

Öncelikle, beden dokunulmazdır. Bu mutlaktır. Sınırlandırılabilir haklar vardır ancak beden dokunulmazlığının hiçbir istisnası yoktur. Açlık grevinde zorla besleme işkence sayılıyor.

3. Bireysel Kişi devlet karşısında birey olarak kabul edilmiyorsa hak mücadelesine giremez.

1215 Magna Carta ilk örneğidir. Krala vergi ödeyen kent soylular sonrasında burjuva oluyorlar. Artık içinde bizim de yer aldığımız parlamentler kurulacak. Orada temsil edileceğiz ve ona göre vergiler konulacak. Parlamentler daha sonra parlamentoya evrilecek. Kent-soylular ticaretle uğraşıyorlar.

1

Devletler kriz döneminde sürekli vergileri arttırıyorlar. Buradan olaylar çıkıyor başta. Hobbes: homo homini lupus, insan insanın kurdudur. İnsan haklarının temelinin para kavgasından oluştuğunu görüyoruz.

1215 ertesi, kentsoylular burjuva sınıfına dönüşecekler. Kentsoylular iyice güçlenecek ve feodal sistem onları mutlu etmemeye başlayacak. Ortaçağda feodal sistemde küçük derebeylikler ve daha güçlü büyük baronlar vardır. Kentsoylular her derebeylikte farklı vergilendirmeye sahipler. Buradaki farklı vergilerden rahatsızlar. Ve derebeylikler aralarındaki güvensiz alanlarda güvenlik sıkıntıları oluyor. Büyük Baronla anlaşalım. (öncesinde keyfi vergi koymayacağını kabul ettirmişlerdir) Ardından anlaşıp onunla feodal sistemi kaldıracaklar. Ortaçağ feodalitesinin yıkılmasında burjuvazinin etkisi vardır. Mutlak monarşi ortaya çıkıyor böylece. Mutlak monarşi zayıflamaya başlıyor ardından. Kral lüks harcamalar yapıyor, bu kayıpları yine burjuvaya yüklemeye çalışıyorlar. Burjuva meşruti monarşilere dönüştürmeye başlayacak devleti. Öncelikle kendi haklarını güvence altına alıyor ardından siyasi hakları talep ediyorlar. Yaşam hakkıma, düşünce hakkıma dokunmayacaksın. devlet yönetiminde söz sahibi olacağım. (sadece vergi verenler) Şeklinde burjuva kendi elinde toplayacak. Avam kamarası, lordlar kamarası ayrımı bu nedenle ortaya çıkmıştır.

Bireysellik, ilk ateşleyen burjuva. 18. Yyda modern insan hakları evrilmeye başlıyor. 1876 Bireysel İnsan Hakları Bildirisi / 1789 Fransız Yurttaş Hakları Bildirisi. Her şey bireysellikle başlıyor.

4. Vazgeçilmez Kimse kendine doğuştan gelen bu haklardan vazgeçemez.

Köle olayım, oy kullanmayayım, bedenimi kullanın vs. İnsan kendi iradesiyle bile bu haklardan vazgeçemiyor. Burada devletlerin yükümlülüğü ortaya çıkıyor. Kişi kendisi rıza gösterse bile bunu engellemek zorundadır.

5. Evrensel Araç olarak kullanılması insan haklarının vs. Arkaplanda neoliberal sistemin getirileri, küreselleşen dünyayı tek elden yönetme isteği minyatür küçük devletlere bölmek istiyorlar.

Evrensel olduğunu tam anlamıyla söyleyemiyoruz. Evrensellik tartışmaya açılmaz, ancak teoride evrenseldir. Uygulamada ve gerçekte evrenselliği tam anlamıyla göremiyoruz. Koruma açısından devletlerin sağladığı koruma açısından farklılıklar ortaya çıkıyor.

İnsan hakkı tanımı: devlet tarafından pozitif hukukça tanınıp tanınmadığına bakılmaksızın sırf insan olmaktan ötürü doğuştan getirilen mutlak, dokunulmaz, devredilemez, vazgeçilemez, bireysel ve evrensel haklardır.

*Mutlak: Önkoşula tabi tutulamayan, karşılığında ödev/ yükümlülük yüklenemeyen haklardır. Sırf insan olmaktan ötürüdür, devletçe bahşedilmemiştir.

H: Varlığının önkoşula (ödev, yükümlülük) tabi tutulamaması anlamına gelir. Mutlaklık sınırlandırılamamazlık demek değildir. İnsan hakkı sınırlandırılabilir. Ancak meşru yollarla, meşru amaçlarla sınırlandırılabilir. Devlet hukuki olarak, meşru yollarla sınırlandırabilir. Mutlaklık sınırlandırılamamazlık anlamına gelmez.

*Dokunulmaz: Biyolojik olarak insana dokunulmamasından bahsediyoruz. İnsan hakkına sahip olmamızın sebebine dokunulamaz. İnsan etik ve psikolojik bir varlıktır. Düşüncelerimden, inançlarımdan ötürü (kimse kişiyi inançlarından dolayı cezalandıramaz, kimse kişiyi inançlarından dolayı köle yapamaz) dokunulamam. Mutlak hakların sınırlandırılması mümkün değildir. Dokunulmazlık da bu mutlak haklardandır.

H: İnsan bedenine hiçbir şekilde dokunulmamasıdır.

2

*Devredilmez: Kimsenin hakkını onun yerine başkası kullanamaz. Senin yerine kendisini evlendiremez ya da ifade özgürlüğünü senin yerine başkası kullanamaz.

H: Kişinin sadece kendisinin sahip olduğu kullanabildiği haklardır, başkasına devri mümkün değildir.

*Vazgeçilmezlik: Kişi kendi irade ve rızasıyla dahi sahip olduğu haklardan vazgeçemez. (H)

Özel haklarda mülkiyet, çalışma hakkından vazgeçebilirsiniz. Örneğin, iş sözleşmesinde işçim başka bir işverenle çalışamaz maddesi olabilir.

Ama yaşamak istemiyorum, beni köle yapın diyemez.

H: Kişi kendisini köleleştiremez, yaşam hakkından, dokunulmazlığından vazgeçemez.

*Bireysellik: Devletin karşısında birey olarak kabul edildiği için insan hakları tanınmıştır. ‘Refah devleti teorisi’ devlet bizlerin refahını sağlamak zorunda, devleti açıklayan teorilerden birisidir. Okul yap, hastane yap, yol yap vs. Modern devlette silah kullanma, cezalandırma yetkisi devletin tek elindedir. İnsan hakları bireyin ortaya çıkmasıyla ortaya çıkıyor.

H: İnsan hakkı bireye aittir. Bireysellikle birlikte insan hakları mücadeleleri ortaya çıkmıştır. Burjuva mücadelesiyle bireyselliği kazanmıştır.

*Evrensellik: Neoliberalizmin de etkisiyle. 90larda Sovyetler yıkıldı, kapital sistem etki sürmeye başladı. İnsan hakları araç olarak kullanılarak müdahale edildi. İkinci dünya savaşı, vahşi kıyımdan (yahudi) sonra; insan haklarını koruma işinin devletlere bırakılamayacağı anlaşıldı. Birleşmiş Milletler Avrupa Konseyi kurulurken herkes hemfikirdi. Soğuk Savaş sonrası insan haklarının nisbiliği tartışılmaya başlandı. Ekonomik ve siyasi çevrelerde kültürel görecelilik ve insan haklarının nisbiliği tartışmaları 15 yıldır sürmektedir.

H: İnsanın dünyanın her yerinde ve her zaman insan olmasından dolayı herkesin eşit şekilde bu haklara sahip olduğu anlamına gelir. Kültürel görecelilik ve insan haklarının nisbiliği evrenselliği yıpratan akımlardır. İnsan haklarının nisbiliği: sanki koşullu yani şu ırktansan bu hakka sahipsin bu ırktansan şu hakka sahip değilsin gibi.

İKİNCİ HAFTA:

Bir hakkın kazanımı

1. Bir mağduriyet olmalıdır. Fail devlettir.

Talebimizi devlete yapıyoruz. İnsan haklarının ihlalcisi devlettir. (bir mağduriyet olacak, devlet faili olacak)

İhlaller her devlette yaşanıyor. Bunlar münferit ve çok büyük olmadığı sürece bunlar cezalandırılıyor. Devlet bizzat kendisi büyük bir kitleyi mağdur ederse, insanlar biraraya gelmeye başlıyor. Haklar, mücadeleler sonucu elde ediliyor.

2. Mağduriyetin büyüklüğüne göre kollektif bir hak mücadelesi olmalıdır.

Hak mücadelesi, burjuvanın aristokrasiyle mücadelesi / ve işçi sınıfınun burjuvayla mücadelesi. Bunun nedeni işçi sınıfının 2. Dünya Savaşı sonucu toplu olarak bir yerlerde çalışıyor olmalarıdır. Dağıkken sınıfsal yapı zaten oluşmuyor.

Burjuva – aristokrasi mücadelesi: siyasi haklar ve kişi hakları elde ediliyor

İşçi sınıfı – burjuva mücadelesi: ekonomik, sosyal haklar elde ediliyor.

3

3. Devlet tarafından pozitif hukuk düzenlemesine yansımasıdır.

Yaşam hakkıyla başlayarak tüm haklar bu üç aşamadan geçerek temel insan hakkı halini almıştır. İnsan hakları dinamiktir, her dönemde neye ihtiyaç doğuyorsa ona göre liste genişliyor. Örneğin; sağlıklı çevrede yaşama hakkı vs. kataloğa girmeye başladı.

HAK TASNİFLERİ

1. Negatif statü hakları: Bir müdahalede bulunulduğu anda ortadan kalkarlar. Dokunmama edimi / yükümlülüğü vardır. Ancak sınırsız değillerdir. Devletin edimi burada olumsuz edimdir.

H: Devletin müdahale etmediği sürece benim yararlanabildiğim haklardır. Burada devletin yükümlülüğü olumsuz edimdir.

Dokunulmaması gerekiyor.

Negatif statü hakları:

1. Yaşam hakkı2. Beden bütünlüğü dokunulmazlığı *3. İşkence yasağı *4. Kölelik kulluk *5. Din ve vicdan özgürlüğü *6. Düşünce kanaat özgürlüğü *7. İbadet özgürlüğü8. İfade özgürlüğü9. Mülkiyet hakkı

2, 3, 4, 5, 6 asla sınırlandırılamaz.

2. Aktif statü hakları (siyasi haklar, katılma hakları, kollektif haklar): Burjuva aristokrasiden, soyludan yönetim hakları kazandı. ardından parlamentler istiyorlar ve sonra parlamentolar oluşacak.

Siyasi haklardır aslında:

1. Seçme – seçilme hakkı2. Siyasi parti kurma, üye olma hakkı3. Kamu denetçiliğine başuru hakkı/ idarenin hatalı işleminden dolayı ombudsmana başvurma

hakkı4. Dilekçe hakkı

4

Georg Jellinek

negatif statü hakları

pozitif statü hakları

aktif statü hakları

Referandum hakkı, seçme – seçilme hakkının içerisindedir. ikinci olarak kazanılan haklardır. Burjuva önce vergileri düzene soktu, ardından krala baktı ele avuca gelmiyor. Siyasi hakları elde etti. Yasama organında karar veren, kanunları yapan burjuva olmaya başladı.

3. Pozitif statü hakları (ekonomik, sosyal, kültürel haklar): Bu haklardan yararlanabilmemiz için devletin yükümlülükleri vardır.

Okul yapma, toplu taşıma, konut hakkı (toki mesela) / sosyal devlet nedeniyle oluşturulmuş haklardır. Kişinin bu haklardan yararlanabilmesi için devletin pozitif / olumlu edim yükümlülüğü vardır.

1. Konut hakkı2. Sağlık hakkı3. Eğitim hakkı 4. Çalışma hakkı5. Ücret hakkı6. Dinlenme hakkı7. Sosyal güvenlik hakkı8. Sendika hakkı

Pozitif statü hakları ekonomik, sosyal, kültürel haklardır.

Jellinek eleştirilir, negatif statü haklarına devlet dokunmayacak. Aktif statü hakları için devlet seçim sandığı kuracak. Pozitif statü hakları için devlet para harcar ve bunu anayasaya koyar.

Anayasamızda: XIII. Devletin iktisadi ve sosyal ödevlerinin sınırları (1) Madde 65 – (Değişik: 3/10/2001-4709/22 md.) Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen görevlerini, bu görevlerin amaçlarına uygun öncelikleri gözeterek malî kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine getirir.

Devlet mali yeterliliği ölçüsünde ve önceliklerini dikkate alarak sosyal ve ekonomik hakları yerine getirir.

Tartışma: insan hakları tasnifleri arasında hiyerarşi olabilir mi? Haklardan bir kısmı negatif ve aktif statü haklarından daha az korumayı hak eder mi? Yaygın görüşe göre cevabı: İnsan hakları arasında hiyerarşi kabul edilemez. İnsan hakları bir bütündür. Ekonomik, sosyal haklar sağlanmadığında diğer haklar da zarar görecektir.

2. HAK TASNİFİ: KAREL VASAK TASNİFİ:

Jellinek haklar arasında hiyerarşi oluşturduğunu düşündürttüğü için eleştirilmiştir. Karel Vasak burdadaki hiyerarşiyi eleştirdiğinden dolayı hakları kuşaklara ayırarak tasnif etmiştir.

5

Karel Vasak

1. kuşak haklar

2. kuşak haklar

3. kuşak haklar

Birinci kuşak haklar: Kronolojik olarak ilk elde edilen haklardır. Jellinek nefatif ve aktif statü hakları burada birinci kuşak hakları oluşturuyor. Negatif statü hakları ve aktif statü hakları tarihte öncelikle burjuva tarafından kullanılmıştır. Vergi verme koşulu vardır. Ne kadar vergi ödenirse, oy hakkı o kadar fazladır. (Osmanlıda da görüyoruz oyu vergi veren erkekler kullanıyor) Burada seçme – seçilme hakkının vergi vermeyle doğrudan ilişkisi vardır. Modern insan haklarına geçilince ise herkes eşitti.

İkinci kuşak haklar: Pozisitif statü haklarıdır. İşçi sınıfı ve burjuva mücadelesinden elde edilen haklardır. Sanayi devrimi sonrasında ezilen işçi sınıfının işçi ihtilalleri sonrasında Anayasalara girmiştir. Pozitif statü hakları / ekonomik sosyal haklar. Çalışma, ücret, dinlenme hakkı.

Üçüncü kuşak haklar: Yani yeni gelen haklar

1. Kültürel haklar (azınlık hakları, anadilde eğitim vs.)2. Çevre hakkı3. Bilişim hukukundan kaynaklanan haklar4. Dünya kültür mirasının korunması hakkı

ÜÇÜNCÜ HAFTA:

DÖRDÜNCÜ HAFTA: İnsan Hakları Konusunda Fransa’daki Gelişmeler

Fransa’da soyluluk, aristokrasi daha uzun süre devam edebilmiştir. Fransız ihtilaline kadar çok büyük bir hareketlenme göremiyoruz. Aristokrasi devam ediyor.

Fransa’daki insan hakları mücadelesi,

Burjuva yanına halk desteğini alarak soylulara karşı mücadele ediyorlar. Fransada da hemen demokrasi yerleşmiyor. Şu anda 1958 yılı Anayasalarıyla yönetiliyorlar. İngiltere örnedğinde de olduğu gibi 1 ileri 2 geri şeklinde insan hakları mücadelesi ilerliyor. 500 yıllık bir dönemde yerleşmiştir İngiltere’de bildiğiniz üzere.

Fransa 1789 Devrimi, yine ana sorun vergisel sorundur. Sürekli ekonomik yüklenme sonucu meydana geliyor.

Ruhban sınıfı, Aydınlanma Çağı dediğimiz reform – rönesans döneminde zayıflamaya başlıyor.

Ruhban sınıfı -Aydınlanma -Reform Hareketleri

*Soylu-Aristokrat kesim ile Burjuva arasındaki mücadele: sorun ise artan vergi oranlarıdır.

6

fransız toplum yapısı

ruhban sınıfı soylu - aristokrat diğer kesim

burjuva halk

*Aristokrasi, işler tersine döndüğünde yönetime karşı bir tavır sergilemeye başlıyor. Önce bir güçlü kesim vardır. Sonra ekonomi kötüyle gitmeye başladığında yönetim zafiyet gösterir.

*En son ekmeğe de buğdaya da zam gelmiştir. En temel gıdaya kadar vergi konulunca, Burjuva artık Halk desteğini alıyor ve mücadelenin sonucunda:

1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi, Herkesin doğuştan hür ve eşit olduğu 21 maddelik bildiriden bahsediyoruz. Bildirgede ‘negatif statü hakları’ dediğimiz 1. ve 2. kuşak haklar yer alıyor. Öncelikle imtiyazlar ortadan kaldırılıyor. Virginia Haklar Bildirisi’nde de böyledir.

1.MADDESİ: Aristokrasinin reddi.

‘İnsanlar doğuştan hür ve eşittir.’

2.MADDESİ: ‘Özgürlük, mülkiyet, güvenlik, baskıya karşı direnme en temel haklardır.’

Mülkiyethala,

Güvenlikkanunda suç olarak yazılmayan hiçbir şey için suçlanamam. Kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi. Bu benim güvenliğimi, öngörebilmemi sağlıyor. Hukuki istikrar ilkesidir. Acaba birileri bir düzenlemeyle bana bir şey yapabilir mi? diyorsanız bu durumda hukuk devletinde yaşamıyorsunuz demektir. Şüpheye düştüğünüz anda hukuk devleti olmaktan çıkar.

3.MADDESİ: ‘Egemenliğin kaynağı ulustadır.’

Egemenliğin kaynağı halktadır, ulustadır. Devrimin sözü budur. Egemenliğin özü ulustadır cümlesi aristokratik monarşiden demokrasiye geçişi gösterir. İhtilal – devrim

4.MADDESİ: Negatif özgürlüğün tanımıdır. Biz de 194 AY’da aynı Fransız bildirgesindeki özgürlük tanımını kabul etmiştik. ‘Özgürlük başkasına zarar vermeyen her şeyi yapabilme gücüdür. Herkesin hakları, özgürlüğü başkasının haklarının başladığı yerde biter. Bu özgürlüklerin sınırını kanun belirler.’

Her şeyin özü kanun oluyor. Kanun neye izin veriyor ya da neyi yasaklıyorsa kişiler o alanda hareket edebilirler. Fransız devriminde burjuva kazandıcumhuriyete geçildi. Burjuva yanına halkı almıştı. Fransız Devrimi sonrası karşımıza çıkan şey yine sınırlı bir demokrasidir. Genel oy ve eşit oy ilkeleri olmadığı için sınırlı bir demokrasidir.

Fransız Devrimi’nden başarılı bir şekilde çıkan burjuva, vatandaşlık hakkını vergi ödeme koşuluna bağlamıştır. Bu nedenle bahsedilen demokrasi sınırlı bir demokrasidir. Genel ve eşit oy hakkı tanınmamıştır. Amerika ve İngilterede de aynı süreç gözlemlenmiştir. 1789 çağ açıp çağ kapatmıştır. 1789 tarihinden sonra hızlı bir Anayasalaşma süreci meydana geldi. İlk AY 1787 ABD, ardından tüm devletler anayasa yapma sürecine gireceklerdir.

SOSYAL VE EKONOMİK HAKLAR YER ALMAZ. Henüz sanayi devrimi olmadığı için işçi sınıfı daha oluşmamıştır. Bu tarihlerde henüz hiçbir ülkede İng., ABD öyle bir akım yoktur. İspanya dahil değil, hoca İspanyayı atlıyor dahil olmayacak sınavda da.

Şuan hep ülke ülke ayrı ayrı insan hakları mücadelelerinden bahsediyoruz. Tüm dünyayı saran insan hakları mücadelelerinden bahsetmiyoruz. Vestfalya Antlaşmasında 1648, devletlerin eşit olduğu ve birbirlerinin iç işlerine karışamayacakları kabul edilmiştir. Dünya üzerindeki her devlet eşittir. Kimse kimsenin iç işlerine karışamaz.

1648 Vestfalya Ant. Her devlet eşit ve bağımsızdır, birbirlerinin iç işlerine karışamaz.

7

Modern devletin oluşumuda dönüm noktasıdır. Uus devletler oluşmaya başlıyor. İnsan hakkı ihlali yapsa bile kimse kimseye karışmıyor. Ama ne zaman 2. Dünya Savaşı işler çığırından çıkıyor. Çünkü sadece kendi ülkesine değil, Hitler o soykırımı diğer ülkelere de saldırarak gerçekleşitiriyor.

Kanun devleti her zaman hukuk devleti anlamına gelmeyebiliyor. Böylece bütün kıtayı saran milliyetçilik akımı çevresinde herkesin kendi devletini kurma fikri ortaya çıkıyor. Çok milletli devletler etkileniyor bu akımdan. 1. Dünya savaşı azınlık hakları/ çok uluslu monarşileri parçalamak için milliyetçilik akımı arkaplanda kullanılmıştır.

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI

azınlık hakları ulusların kendi kaderini tayin hakkı Milletler Cemiyeti

Sonrasında

1926 Köleliğin Her Durumda Ortadan Kaldırılması, sonrasında 1926 tarihli köleliğin yasaklanmasına ilişkin * önemi: ilk kez insan haklarına ilişkin sözleşme uluslararası yapılmış oluyor. Çok sınırlı ve temel bir alanda yapılmış oluyor. Bu tarihe kadar ‘1926’ insan hakları devletlerin iç meselesiyken bundan sonra uluslararası hukuk alanına ilk kez taşınmıştır.

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI 1945 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER KURULACAK.

10 Aralık 1948 Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi (10 Aralık Dünya İnsan Hakları Günüdür.)

Almanya 2. Dünya Savaşı sonrası tamamen yıkıldı sonra kukla devlet tarafından yeniden kuruldu.

Güvenlik Konseyi, oy birliği, 5 güvenlik devleti

Bildirgeye bakalım 30 maddelik, bu bir bildirgedir.Bildirge olduğu için bağlayıcı değildir, bağlayıcılığı yoktur.

Bir bildirgedir. Bağlayıcılığı yoktur. Bildirgede bütün hak kategorileri yer almıştır. Evrensel olarak ihdas edildi. / ilk kez insan haklarının evrenselliğini düzenleyen belgedir. İnsan

hakları alanında jus cogens, tüm devletlerin hem fikir olduğu mutlak, emredici hale gelmiştir. Uluslararası hukukta temel insan hakları belgesi olarak kabul edilir. Bağlayıcı olmasa da insan hakları açısından hukuki belgedir.

Jus cogens: mutlak emredici ilkedir. Örn:: köleliğin yasak olması, işkence yapmanın yasak olması, düşünce özgürlüğünün mutlak olması

2. Dünya Savaşı’nın kazananı Amerika’dır. Avrupa asıl yıkımın yaşandığı yer olduğu için kıtamızda tekrar bunun önüne geçmek için bölgesel ekstra bir koruma da getirmeliyiz denilmiştir. Avrupa Konseyi kuruluyor, daha homojen bir yapıya sahiptir. Birleşmiş Milletler’in çok etkili olmadığını gördükleri için böyle bir yapıya gidiyorlar.

AVRUPA KONSEYİ: Bölgesel bir örgüttür. 1950’de (Roma) imzaya açılacak olan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, 1954’de Türkiye de İHS onayladı bizde de yürürlüğe girdi.2

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi / 1954’de TBMM’de onay kanununu onaylayarak RG’de yayımlanmıştır.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi

8

Bir sözleşmedir. Bölgesel bir metindir. Sözleşme olduğu için bağlayıcıdır. (hazırlık aşamasında başta anlaşmaya varılamıyor) Sözleşmede bütün hak grupları yer almaz. Uluslararası hukukta ilk kez bireyi uluslararası hukukun sujesi haline getirmiştir. Bağlayıcılığı/ Yaptırım gücüne sahip bir Avrupa İnsan Hakları Mahekmesi kurmuştur. İlk defa

insan haklarına özgü bir mahkeme kuruluyor. İnsan hakları içerisinde başka bir mahkeme yoktur.

BEŞİNCİ HAFTA: Bugün daha yakından Birleşmiş Milletler’e (BM) bakacağız.

BM, 1945’de kuruldu, 1948’de İnsan Hakları Bildirgesi yapıldı. İnsan Hakları Bildirgesi, bağlayıcı değildir, içerisinde tüm hak grupları yer alır. Kimse İnsan Hakları Bildirgesi’ni görmezden gelemez. Kendine has özellikleri olduğu için: İlk yapılan uluslararsı – evrensel olmasından dolayıdır.

10 Aralık 1948 Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi (1) BM’in genel özellikli ikiz sözleşmeleri 1966

Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin BM Sözleşmesi (2)Ekonomik – Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin BM Sözleşmesi (3)

BU İKİSİNE ( yani Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin BM Sözleşmesi VE Ekonomik – Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin BM Sözleşmesi ) İnsan Hakları Manzumesi adı verilmektedir.

(1) bir bildirge olmasına karşın uluslararası hukukun genel ilkesidir, emredicidir.

(2) 1. kuşak hakları içerir.

(3) 2. kuşak hakları içerir.

BM ÖRGÜTLENMESİ: 1) GENEL KURUL: BM üyesi her devletin üyelik hakkı vardır. Her üyenin tek bir oy hakkı vardır. Tüm devletler genel kurul üyesidir. Her üyenin bir oy hakkı vardır.

2) BM GÜVENLİK KONSEYİ: Asıl karar organıdır. 15 üye vardır, bunlar: 5 adet daimi ve 10 üyedir. 5 daimi üye: ABD, Çin, Rusya, İngiltere, Fransa’dan oluşuyor. 10 geçici üye ise BM Genel Kurul tarafından 2 yıllık görev süresi için seçiliyor.

15/9: İdari kararlar. Diğer önemli kararlarda 5 daimi üyenin hepsinin evet demesi gerekiyor. İdari kararlar dışındaki tüm kararlarda 5 üyenin mutlaka evet demesi gereklidir.

3) VESAYET KONSEYİ: Almanya bütünlüğünü kurunca işini tamamlamıştır. 5 daimi üyenin katılımıyla tamamlanıyor. 5 daimi üyenin birlikteliğiyle bir danışma meclisidir.

4) ULUSLARARSI ADALET DİVANI: Hollanda/ Lahey’de bulunuyor. BM’in tek adli örgütü adalet divanıdır. BM devletler arasındaki uyuşmazlıklara bakar. Yani sadece insan haklarına ilişkin değildir.

5) GENEL SEKRETERLİK: -

9

Birleşmiş Milletler’in Koruma Sistemi Herhangi bir sözleşme olmaksızın sırf BM üyesi olmaktan dolayı devletler uymakla yükümlülerdir.

SÖZLEŞME DIŞI KORUMA SİSTEMİ: Burada BM şartını imzalamış olmak yeterlidir. BM şartını imzalayan her devlet BM’in kararlarına uyma yükümlüğündedir.

Örneğin;

Ekonomik – Sosyal Konsey, ILO (Uluslararası Çalışma Örgütü), Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Unicef Uluslararası Adalet Divanı BM Yüksek İnsan Hakları Komiserliği İnsan Hakları Konseyi (2006)

gibi kararlara uymaları gerekiyor. Sözleşmeye taraf olma zorunluluğu yoktur. Sözleşme ile bağlı olmasa da BM üyesi taraf devletlerin dikkate alması gerekiyor. Uyulmadığında fazla yaptırım göremiyoruz. Daha çok raporlama işi oluyor.

SÖZLEŞMESEL – SÖZLEŞME İÇİ KORUMA SİSTEMİ: Sadece taraf olan devletler için bir bağlayıcılık söz konusudur. Bu koruma kapsamında olabilmek için BM sözleşmelerine üyelerin taraf olması gereklidir.

Genel sözleşmeler:

o Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin BM Sözleşmesi o Ekonomik – Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin BM Sözleşmesi (yani ikiz sözleşmeler)

Özel sözleşmeler: sadece çocukları, engellileri, mültecileri korumak gibi

o Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşmeo Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesio İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı BM

Sözleşmesi

10

BM KORUMA SİSTEMİ

sözleşme dışı koruma sistemi

sözleşmesel - sözleşme içi

koruma sistemi

BM SÖZLEŞMELERİ

genel sözleşmeler

özel sözleşmeler

o Herkesin Zorla Kayıp Edilmeye Karşı Korunmasına İlişkin Uluslararası Sözleşmeo Engelli Bireylerin Hakların İlişkin Sözleşmeo Çocuk Haklarına Dair Sözleşmes

Bu sözleşmeler:

Ayrımcılığa karşıdır. Kadın, engelli birey, çocuk hakları alanlarında pozitif ayrımcılık sağlayan sözleşmelerdir.

Toplumdaki özel durumu olan kişilere dikkatte bulunarak onların imkanlardan eşit şekilde yararlanmasını sağlamak zorundayız.

Devantajların ortadan kaldırılması içinlerdir. Devletlere kota uygulamaları getirilmesi gerekiyor. Özellikle CEDAW kapsamında, diyor ki

meclislerin belirli bir yüzdesinin kadın olması gerekiyor. Baktığımızda Finlandiya, İsveç vs. zorunlu kota uygulaması vardır örneğin adayların %... mutlaka kadın olması gereklidir gibi.

Sözleşme içi korumada her sözleşmede o sözleşmenin uygulanmasını denetleyen bir organ düzenlenmiştir. Sözleşmesel organlar her 1 sözleşme için bir komite kurulmuştur:

(1) ırk ayrımcılığının kaldırılması komitesi(2) insan hakları komitesi (MSHİS)(3) kadınlara karşı ayrımcılığın kaldırılması komitesi(4) işkenceye karşı komite(5) çocuk hakları komitesi(6) ekonomik – sosyal – kültürel haklar komitesi(7) göçmen işleri komitesi(8) engelli kişiler komitesi

BM’İN UYGULAMA METODLARI: 1) PERİYODİK RAPORLAMA SİSTEMİ: İlgili sözleşme organına, üye devlet belirli aralıklarla rapor sunar. İlgili komite rapor üzerinden denetim gerçekleştirir. ANCAK bu komitelerin yaptırım uygulama yetkileri yoktur. Sadece tavsiye görüşünde bulunulabilir.

2) DEVLET BAŞVURUSU: BM üyesi devletlerden üstteki sözleşmelere taraf olan devletler sözleşme hükümlerine uygmayan başka bir devlet hakkında şikayetçi olabilirler.

3) BİREYSEL BAŞVURU SİSTEMİ: Bütün sözleşmelerde bireysel başvuru sistemi kabul edilmemiştir. Burada kişiler BM sözleşmelerinden bazılarında tanınan bireysel başvuru hakkını kullanabilir. Ancak ilgili organın verdiği karar bağlayıcı bir yaptırım kararı değildir. Sadece ihlalin gerçekleşip gerçekleşmediğine karar verir.

BÖLGESEL İNSAN HAKLARI KORUMA SİSTEMLERİ:

1. Avrupa Konseyi (Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi) not: AİHM ararları bağlayıcıdır.

2. Amerikalılararası İnsan Hakları Mahkemesi (AİHS) *kararları bağlayıcı değil3. Afrika İnsan Hakları Mahkemesi (AİHS) *kararları bağlayıcı değil4. Arap Ligi

Not: bunlar uluslarası koruma mekanizmalarıdır.

AİHM: küreseldir

Diğerleri: bölgeseldir.

11

İnsan haklarının korunmasında 1. (asli) sorumluluk devlete aittir. Uluslararası koruma mekanizmaları 2. (ya da tamamlayıcı) niteliktedir.

Asıl yükümlülük devlettedir. Devlet insan haklarını korumakta gönülsüzse bu mekanizmalar da ise yaramıyor. İnsan hakları sorunları önce devletlerin kendi içlerinde halledilmelidir. Ardından uluslararası kanallara başvurulmalıdır.

SON HAFTA:

Avrupa Konseyi

Kuruluş amacı:

insan haklarının korunması demokratik devlet ilkesi

2. WW sonrası en ağır insan hakları ilkelerinin ihlalleri görülüyor. Mutlak demokrasi hayata geçirilmek zorundadır.

47 üye devlet bulunuyor, bunlar Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne de taraftır aynı zamanda. Bu 47 devlet dışındakilere AB Hukukunu getirmeyiz. (?)

Organları:

1. Parlamenterler Meclisi yasama organı gibi düşünülebilir, tekliflerde bulunuyor2. Bakanlar Komitesi icra organıdır3. Genel Sekreterlik

Ön kararlar Parlamenterler Meclisi’nden çıkıyor. Teklifler, ek protokoller hazırlanıyor. Bunlar Parlamenterler Meclisi görevleridir.

Bakanlar Komitesi: icra organıdır. Hem de AİHM kararlarının uygulanmasını sağlıyor. Örneğin; bir devlete tazminat hükmedildiyse.

Parlamanterler Meclisinin kararlarının icrasını sağlar. AİHM kararlarının yürürlüğünü sağlar.

Türkiye 1954 tarihinde uygun bulma kanunuyla AİHS tarafıyız.

AİHS orijinal ismi: İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Korumaya Dair Avrupa Sözleşmesidir.

1950’de imzaya açıldı Roma’da. Türkiye 1954 tarihinde uygun bulma kanunu Resmi Gazete’de yayınlandı. 1954’de yürürlüğe girdi.

Sözleşmenin ilk halinde bireysel başvuru hakkı ihtiyari/ seçimlik bir hak olarak düzenlenmiştir. Türkiye 1987 yılına kadar bu hakka çekince koymuştur. 54-87 arası hak ihlalleri açısından Türkiye aleyhine başvuruda bulunulamamıştır.

Ara dönemde ihlal gerçekleştirilmişse (54-87) ve etkileri hala devam ediyorsa ihlalin, başvurulabilir.

1990 yılındaki sözleşmeye ek protokol değişikliğiyle Avrupa İnsan Hakları Divanı’nın yargılama yetkisini zorunlu olarak kabul etme hükmü getirilmiştir.

BASICALLY: Biz 1987’de çekinceyi kaldırdık ama kaldırmasak da zaten 1990’da bu yükümlülük getirilecekti ve yine yargılama yetkisini zorunlu olarak kabul edecektik.

Şimdi 3’lü ayrımı değerlendireceğiz:

12

11 Nolu Protokol Öncesi/1998 11 Nolu Protol Dönemi/ 1998-2010 14 Nolu Protokol Sonrası Dönem/ Şu an içinde bulunduğumuz dönem yani

11 NOLU PROTOKOL ÖNCESİ DÖNEM: (1998 öncesi)

Tam zamanlı çalışan bir mahkeme yoktur, AİHM tam zamanlı çalışan bir mahkeme değildi. Ad hoc usulü çalışıyordu. Sözleşmenin ilk halinde Bakanlar Komitesi’nin yargı yetkisi vardı.

Bakanlar Komitesi (BK): Bireysel başvurular BK’ne yapılırdı ve BK kabul edilemezlik kararı verirse kesindir. Kabul edilebilir bulursa dosyayı komisyona gönderir.

AİHM bu dönem kendisinden beklenen etkiyi verememiştir. Siyasi bir organa (BK) yargılama yetkisi verilmesi eleştirilmiştir.Eğer komisyon önündeki dava daha önceki içtihatlarla çelişiyorsa ya da yeni bir içtihat oluşturulacaksa divana gönderir. Komisyon kararına taraflar itiraz ederse (?)90’dan sonra bireysel başvuru yukarıda bahsedildiği gibi zorunlu hale getirilmiştir.

11 NOLU PROTOKOL DÖNEMİ: (1998-2010)

Tam zamanlı çalışan bir AİHM yapısına geçilmiştir. Bakanlar Komitesi’nin yargılama yetkisi kaldırıldı, sadece icra organı haline getirildi.

3 yargıçlı komite: İlk incelemeyi yapacak ve

kabul edilemezlik ya da kabul edilebilirlik kararı verecektir. Kabul edilemezlik kararı verirse bu karar kesindir. Kabul edilebilir bulduysa VE içtihatlarla çözülebilecekse esastan karar verilir. Eğer komite içinden çıkamıyorsa, 7 yargıçlı daireye gönderilir. Esas olarak çalışan bu 7 yargıçlı

dairedir. Eğer karışık bir dosyaysa/ Eğer önceki içtihatlarla çelişen bir durum varsa, / bu arada 7 yargıçlı

daire de kendisine gelince önce tekrar inceler kabul edilebilir mi diye, tekrar kabul edilebilir mi inceliyor yani.

7 yargıçlı daire:

kabul edilemez bulabilir ya da

13

AİHM

AİHM DİVANI KOMİSYON BAKANLAR

KOMİTESİ

AİHM

3 YARGIÇLI KOMİTE

7 YARGIÇLI DAİRE

17 YARGIÇLI BÜYÜK DAİRE

kabul edilebilir bulup esastan karara bağlar. 7 yargıçlı dairenin verdiği karara taraflar itiraz ederse, ya da kendisi bizzat re’sen yollamak

isterse bu yolla 17 yargıçlı büyük daireye gider.

Yani iki yolla 7 yargıçlı daireden 17 yargıçlı büyük daireye gitmiş oluyor. Bunlar:

1. İTİRAZ EDİLEBİLİR.2. DAİRE RE’SEN GÖNDEREBİLİR.

Önemli not: dairede ya da büyük dairede aleyhine başvurulan ülkeden 1 YARGIÇ BULUNACAK.

14 NOLU PROTOKOL SONRASI DÖNEM: (şu an içerisinde olduğumuz dönem):

11 nolu protokolde mahkemenin artan iş yükünü azaltmak için mekanizmalar öngörülmüştü. 47 devlet 47 yargıç demektir. / her devletten bir yargıç gönderiliyor.

Tek yargıç: bireysel başvurular ilk olarak burada inceleniyor. Tek yargıç bu başvuruları

Kabul edilemez bulursa bu karar kesindir. Kabul edilebilir bulursa dosya 3 yargıçlı komiteye gönderilir. Aleyhte başvurulan ilgili devletin yargıcı tek yargıç olamaz.

3 yargıçlı daire: yine kabul edilebilirlik, edilemezlik incelemesi yapar.

Önündeki dosya yerleşik içtihatlarla çözülebiliyorsa karara bağlar.

7 yargıçlı daire: yine kabul edilemezlik incelemesi yapar.

Esastan karar verir. Başvuruların asıl incelenme yeri dairelerdir. Büyük daire istisnaidir. 17 yargıçlı daire: Daire kararı göndermişse (re’sen) ya da daire kararına itiraz edilmişse

görevini yerine getirir. Devlet başvuruları sadece dairelerde incelenecektir. *not

Konuyla ilgili AİHS MADDELERİ:

Madde 27 Tek Yargıcın yetkileri

1. Tek yargıç, 34. maddeye uygun olarak Mahkeme’ye yapılan bir başvurunun kabul edilemez olduğuna veya işlemden kaldırılmasına, eğer böyle bir karar ek inceleme gerekmeksizin alınabilecek ise, karar verebilir.

2. Verilen karar kesindir.

3. Tek yargıç, eğer bir başvurunun kabul edilmez olduğuna veya işlemden kaldırılmasına karar vermez ise, ek inceleme için bunu bir komite ya da Daire’ye gönderir.

14

AİHM

TEK YARGIÇ 3 YARGIÇLI KOMİTE

7 YARGIÇLI DAİRE

17 YARGIÇLI BÜYÜK DAİRE

Madde 28 Komitelerin yetkileri

1. Bir komite, oybirliği ile, 34. maddeye uygun olarak önüne gelen bir bireysel bir başvurunun,

a) kabul edilemez olduğuna veya işlemden kaldırılmasına, eğer böyle bir karar ek inceleme gerekmeksizin alınabilecek ise, karar verebilir; veya

b) davadaki temel sorun, Sözleşme ve Protokollerinin uygulanması veya yorumlanması ile ilgili olup, zaten Mahkeme’nin yerleşik içtihadının konusu ise, davayı kabul edilebilir bulabilir ve aynı zamanda davanın esasına ilişkin karar verebilir.

2. 1. fıkrada belirtilen kabul edilebilirlik kararı ile esasa ilişkin karar kesindir.

3. Uyuşmazlığın tarafı olan Yüksek Sözleşmeci Taraf adına seçilmiş yargıç, eğer komitenin üyesi değilse, komite, usulün her aşamasında, o yargıcı üyelerinden birinin yerine geçmek üzere bünyesine davet edebilir. Bunun için, söz konusu Taraf’ın 1. b) bendinde belirtilen usulün uygulanmasına itiraz etmiş olup olmadığı durumu dahil, ilgili tüm unsurları dikkate alır.

Madde 29 Daire’lerin kabul edilebilirliğe ve esasa ilişkin kararları

1. 27 veya 28. madde uyarınca herhangi bir karar ya da 28. madde çerçevesinde esasa ilişkin herhangi bir karar verilmediği durumlarda, bir Daire 34. maddeye uygun olarak yapılan bireysel başvuruların kabul edilebilirliği ve esası hakkında kararı verir. Kabul edilebilirlik konusundaki karar ayrı olarak da alınabilir.

2. Bir Daire 33. madde uyarınca yapılan devlet başvurularının kabul edilebilirliği ve esası hakkında kararı verir. Mahkeme, istisnai durumlarda aksine karar vermedikçe, kabul edilebilirliğe ilişkin kararlar ayrı olarak alınır.

Madde 30 Büyük Daire lehine dosyadan elçekme

Eğer Daire önünde görülmekte olan dava, Sözleşme ve Protokollerinin yorumu konusunda ciddi bir sorun doğuruyorsa ya da bir sorunun çözümü Mahkeme tarafından daha önceden verilmiş bir karar ile çelişme yaratabilecekse, Daire, daha karar vermemiş olmak kaydıyla, başvurudan elçekerek dosyayı Büyük Daire’ye gönderebilir, meğer ki, taraflardan biri buna itiraz etsin.

Madde 34 Bireysel başvurular

Bu Sözleşme veya protokollerinde tanınan haklarının Yüksek Sözleşmeci Taraflar’dan biri tarafından ihlal edilmesinden dolayı mağdur olduğunu öne süren her gerçek kişi, hükümet dışı kuruluş veya kişi grupları Mahkeme’ye başvurabilir. Yüksek Sözleşmeci Taraflar bu hakkın etkin bir şekilde kullanılmasını hiçbir surette engel olmamayı taahhüt ederler.

Madde 20 Yargıç sayısı

Mahkeme, Yüksek Sözleşmeci Taraflar’ın sayısına eşit sayıda yargıçtan oluşur.

*NOT: AİHS madde 20/ 3 kişi ülke aday listesi gösteriyor. Birini parlamenter meclisi seçiyor. 9 yıl için / max 70 yaşında sona eriyor görevleri.

15