1.1.VREDNOVANJE U AKTIVNOJ ULOZI

Pod pojmom vrednovanje u upravljanju razvojem i eksploatacijom putne mreže podrazumijeva se procedura ocjenjivanja i odlučivanja u sistemu osmišljavanja optimalnog razvoja i korištenja putne mreže uključujući i postupke definisanja pokazatelja i kriterijuma relevantnih za ocjenjivanje i odlučivanje.

Vrijednovanje, u formulisanju relevantnih pokazatelja i kriterija neophodnih za argumentovanje odluka u upravljanju razvojem i eksploatacijom putne mreže pruža svoj puni kreativni doprinos u usmjeravnju razvoja i eksploatacije putne mreže ka optimalnom, isključivo ukoliko ima aktivnu ulogu u citiranom procesu. Vrednovanje posmatrano sa aspekta uloge koju objektivno treba da ima u razvoju i eksploataciji putne mreže, kao analitički instrumentarij. Naime umjesto aktivne kreativne uloge vrijednovanju u cjelini, a posebno ekonomskom, često se u praksi dodeljuje pasivna i neobavezna – sporedna, čak i špekulativna uloga.

Neke od vrsta specijalističkih vrijednovanja još nisu ušle u redovnu praksu pa čak nisu ni dovoljno adekvatno prezentirane. Ovo se odnosi na ekološko vrijednovanje a posebno na investiciono vrijednovanje koje praktično treba da predstavlja rezultantu nalaza svih vrsta vrijednovanja, a posebno ekonomskog vrijednovanja.

1.2.OSNOVNE AKTIVNOSTI OD ZNAČAJA ZA RAZVOJ I EKSPLOATACIJU PUTNE MREŽE I VRSTE VREDNOVANJA U IZVRŠENJU ISTIH

Osnovne aktivnosti od bitnijeg značaja za razvoj i eksploataciju putne mreže svrstane su u šest grupa. Za svaku od osnovnih aktivnosti izloženo je na kojoj se planersko – projektantskoj dokumentaciji zasniva, odnosno na kojoj se vrsti vrednovanja zasniva.

Osnovna mjerila pomoću kojih se kroz proceduru vrednovanja utiče da razvoj i eksploatacija putne mreže teku u optimalnom smjeru sastoje se od slijedećih koraka:

• Da odgovor na pitanje POSTOJI li ili NE potreba za poduzimanjem odgovarajućih tehničkih mjera na postojećoj mreži mora biti u funkciji zahtijeva saobraćaja, kao i da nijedan projekat tehničkih mjera ne može biti prihvaćen ukoliko ne zadovoljava zahtjeve saobraćaja.

• Da projektne varijante osim što moraju biti po mjeri zahtijeva saobraćaja moraju u dovoljnoj mjeri UVAŽAVATI i EKOLOŠKE FAKTORE.

• Da se za odgovore DA LI JE ili NE opravdano ulaganje investicija u realizaciju saobraćajno potrebnih i ekološko podobnih projekata, moraju poštovati principi maksimalne ekonomske racionalnosti.

• Da odluke o konkretnom ulaganju investicija u saobraćajno potrebne, ekološki podobne i ekonomski opravdane projekte , moraju biti usklađene sa investicijskim mogućnostima društva.

Za odgovore na prethodno postavljena pitanja razvijene su osnovne vrste vrednovanja:

• Funkcionalno ( tehničko-eksploataciono ) – (FUN)

• Ekološko – (EKL)

• Ekonomsko – (EKN)

• Investicijsko – (INV)

Osim ovih vrsta vrednovanja potrebno je naglasiti da postoji i višekriterijsko vrednovanje koje može zanemariti sve navedene vrste vrednovanja. Međutim, aktivnosti koje su od velikog značaja za razvoj i eksploataciju putne mreže zasnovane su na određenoj vrsti vrednovanja. Te aktivnosti su podijeljene u šest grupa i to:

U red osnovnih aktivnosti u razvoju i eksploataciji putne mreže spadaju:

1. Definisanje i izbor optimalnog plana osnovne putne mreže

Ova aktivnost vrši se kroz Studiju tokova (putnika i robe) i kroz Studiju mreže u okviru regionalnog prostornog plana a argumentacija za odlučivanje odnosi se na primjenu višekriterijumskog vrednovanja.

2. Definisanje i izbor optimalnog koridora putnog pravca

Ova aktivnost vrši se kroz Prethodnu ( Predfisibiliti ) studiju izvodljivosti i kroz izradu Generalnog projekta, a argumentacija za odlučivanje odnosi se na primjenu:

funkcionalnog, ekološkog i ekonomskog vrednovanja

U slučaju da nakon sprovedene tri vrste specijalističkog vrednovanja svih varijantnih koridora, dvije ili više varijante budu približno ravnopravne tada se za utvrđivanje konačnog redoslijeda najbolje plasirane varijante podvrgavaju postupku višekriterijumskog vrednovanja.

3. Definisanje i izbor optimalne varijante projekta puta ( novogradnja i rekonstrukcija )

Ova aktivnost vrši se kroz Studiju izvodljivosti i kroz izradu Idejnog projekta, a argumentacija za odlučivanje odnosi se na primjenu

funkcionalnog, ekološkog i ekonomskog vrednovanja.

4. Definisanje optimalnog programa održavanja puteva i objekata

Ova aktivnost zasniva se na Studiji realnih varijanti održavanja od kojih se vrši izbor optimalne varijante primjenom više vrsta vrednovanja i to

funkcionalnog(koje obuhvata modele za: ocjenu stanja kolovoza, predviđanja promjene stanja kolovoza u perspektivi u funkciji saobraćaja i standarda održavanja, kao i ocjenu brzina vozila u funkciji stanja kolovoza)

ekonomskog(varijantnih standarda i programa održavanja) investicijskog vrednovanja(u smislu izbora optimalnog standarda i programa

održavanja u slučaju ograničenog ukupnog budžeta za puteve. Izbor optimalnog standarda i programa održavanja zasniva se na optimalnoj raspodjeli raspoloživih sredstava na radove održavanja i sjedne strane i na radove novogradnje i rekonstrukcije s druge strane).

5. Upravljanje saobraćajnim tokovima na mreži

Ova aktivnost zasniva se na praćenju relevantnih pokazatelja saobraćajnih tokova, a argumenti za odlučivanje zasnivaju se na

određenim pokazateljima funkcionalnog vrednovanja.

6. Planiranje investicija u puteve

Planiranje investicija u puteve odnosi se na realizaciju projekta novogradnje i rekonstrukcije, kao i na realizaciju programa održavanja i rehabilitaciju puteva i objekata, a zasniva se na relevantnim pokazateljima ekonomskog vrednovanja, a izbor optimalne kombinacije projekta u koje će se uložiti ograničena finansijska sredstva vrši se postupkom

investicijskog vrednovanja.

2.FUNKCIONALNO VREDNOVANJE U UPRAVLJANJU RAZVOJEM I EKSPLOATACIJOM PUTNE MREŽE

2.1.POJAM, PREDMET I OSNOVNI ZADACI FUNKCIONALNOG VREDNOVANJA

Funkcionalno ili tehničko-eksploataciono vrednovanje predstavlja proceduru ocjenjivanja uslova saobraćaja na putnoj mreži. Funkcionalnom vrednovanju podvrgavaju se postojeća mreža i projektovana rješenja nove mreže tj. poboljšanje postojeće mreže. Pokazatelji Nivoa Usluge (NU) koji se utvrđuju pomoću funkcionalnog vrednovanja mogu biti upotrebljeni u različitim ulogama i to:

A. PRIMARNOJ – AKTIVNOJ ulozi u kojoj se utvrđene vrijednosti osnovni pokazatelja nivoa usluge uspoređuju sa graničnim vrijednostima nivoa usluge. Aktivnom ulogom ostvaruje se osnovni zadatak funkcionalnog vrednovanja a to je ocjena uslova saobraćaja na posmatranoj mreži. Tipične ocjene uslova saobraćaja su:

• Zadovoljavajući

• Podnošljivi

• Ne zadovoljavajući

B. SEKUNDARNOJ –PASIVNOJ ulozi u kojoj se za sve realne mreže samo definišu kvantativne vrijednosti određenih pokazatelje nivoa usluge za dostignuti i perspektivni saobraćaj, koji su neophodni kao ulazne veličine za analizu operativnih troškova, ili za operativno upravljanje saobraćajnih tokovima na mreži. U ove pokazatelje spadaju : brzina osnovnih vrsta vozila i toka, vrijeme putovanja, vrijeme stajanja na signalisanim raskrsnicama i šprelazima željezničke pruge u nivou, ciklične promjene brzine, broj težina saobraćajnih nezgoda.

2.2.PRIMARNA-AKTIVNA ULOGA FUNKCIONALNOG VREDNOVANJA PUTNE MREŽE

Aktivna uloga funkcionalnog vrednovanja putne mreže ima za cilj da izloži osnovne zadatke funkcionalnog vrednovanja postojeće i nove mreže.

2.2.1.FUNKCIONALNO VREDNOVANJE POTOJEĆE MREŽE

Na osnovu analize relevantnih pokazatelja Nivoa Usluge na postojećoj mreži i kompariranjem dobijenih vrijednosti definišu se argumenti na osnovu kojih se:

• pruža konkretan odgovor o sposobnosti postojeće mreže tzv. mreže bez investicija u pogledu udovoljavanja zahtijeva saobraćajnih tokova u prostoru i vremenu, odnosno pruža odgovor na pitanje postoji li potreba za poboljšanjem postojeće mreže.

• prepoznaju glavni uzročnici nezadovoljavajućih uslova saobraćaja na postojećoj mreži

• iniciraju potrebne investicije radi otklanjanja uočenih uzročnika nezadovoljavajućih uslova saobraćaja. U tipične tehničke mjere spadaju: poboljšano održavanje, obnova kolovoza, obnova kolovoza sa ojačanjem, rekonstrukcija i novogradnja dionica i čvorišta. Praktično, tehničke mjere se definišu odgovarajučim projektnim rješenjima u varijantama čime se dolazi do varijantnih mreža sa investiciom među kojima se nalazi i optimalno rješenje.

2.2.2.FUNKCIONALNO VREDNOVANJE NOVE MREŽE

Na osnovu analize relevantnih pokazatelja uslova saobraćaja na svim varijantama novog putaili na mrežama sa investicijama:

• vrši se relativno rangiranje projektnih varijanti novog puta ili čvorišta, odnosno varijanti poboljšane mreže,

• pruža se konkretan odgovor da li projektovane varijante novog puta ili čvorišta mogu da udovolje zahtjeve perspektivnog saobraćaja na traženom nivou usluge,

• eliminišu varijante koje ne udovoljavaju perspektivne zahtjeve saobraćaja na traženom nivou usluge i samim tim te varijante se ne uključuju u proces ekonomskog vrednovanja.

2.3. SEKUNDARNOJ – PASIVNOJ ulozi u kojoj se za sve realne mreže samo definišu kvantitativne vrijednosti određeni pokazatelja nivoa usluge, koji su neophodni kao ulazne veličine za analizu operativnih troškova. U ove pokazatelje spadaju:

• Brzina vozila

• Vrijeme putovanja

• Vrijeme stajanja na signalisanim raskrsnicama

• Broj i težina saobraćajnih nezgoda i dr.

Pasivna uloga u izradi Studija izvodljivosti projekata puteva realizuje se kroz:

• definisanje neophodnih pokazatelja kao što su brzina, vrijeme stajanja vozila na signalisanim raskrsnicama, vrijeme putovanja, broj i težina saobraćajnih nezgoda koji su potrebni za analizu troškova eksploatacije motornih vozila, troškova vremena putovanja, troškova saobraćajnih nezgoda, koji bi bili u odgovarajućem vremenskom periodu na postojećoj mreži u uslovima niskog nivoa usluge;

• definisanje neophodnih pokazatelja koji su prethodno navedeni koji su potrebni za analizu troškova eksploatacije motornih vozila, troškova vremena putovanja, troškova saobraćajnih nezgoda, koji bi bili u odgovarajućem vremenskom periodu eksploatacije nove mreže tj. poboljšane postojeće mreže.

Kompariranjem ovih troškova sa odgovarajućim troškovima na mreži bez investicija utvrđuju se ekonomske koristi nove odnosno poboljšane postojeće mreže u svim realnim uslovima.Funkcionalno ili tehničko-eksploataciono vrednovanje pruža argumente za odgovore na pitanja:

1. Da li postoji ili ne sa aspekta saobraćaja potreba za poduzimanjem odgovarajućih tehničkih mjera na mreži i da li projektno rješenje udovoljava definisane zahtjeve saobraćaja u posmatranom vremenskom periodu;

2. Kada postaje potreba za poduzimanjem odgovarajućih tehničkih mjera, kao i po pitanju mogućnosti fazne i etapne realizacije projekta;

2.4.Klasifikacija funkcionalnih dijelova putne mreže s obzirom na uslove saobraćaja

S obzirom na različite uslove saobraćaja, koje omogućavaju pojedini funkcionalni dijelovi putne mreže, za potrebe funkcionalnoig vrednovanja ukupna putna mreža se dijeli na:

• Saobraćajne dionice vangradskih puteva – koje predstavljaju dijelove puta između dva uzastopna čvorišta i služe za udovoljavanje neprekinutih i neometanih saobraćajnih tokova.

• Saobraćajne dionice na području gradskih aglomeracija – koje predstavljaju važne elemente između vangradske putne mreže i mreže gradskih saobraćajnica i služe za udovoljavanje neprekinutih, ali djelimično ometanih saobraćajnih tokova.

Saobraćajna čvorišta u istom nivou – koji predstavljaju prostor ukrštanja dva ili više putnih pravaca u istom nivou i služe za udovoljavanje povremeno prekinutih i ometanih tokova.

• Rampe – koje čine sistem od tri dijela i to:

1. mjesto spoja autoputa i puta rampe

2. put rampe

3. mjesto spoja puta rampe sa sekundarnom mrežom

• Zone preplitanja – koje predstavljaju odsjeke na autoputevima između dvije bliske uzastopne rampe i služe za udovoljavanje neprekinutih, ali djelimično i povremeno ometanih tokova.

2.5.Granične vrijednosti kriterija u aktivnoj ulozi funkcionalnog vrednovanja saobraćajnih dionica

U osnovne kriterije spadaju:

1. Granični stepen iskorištenosti kapaciteta pri mjerodavnom vršnom časovnom protoku izražen kroz odnos tok/kapacitet;

2. Granične vrijednosti prosječne brzine vozila pri mjerodavnom vršnom časovnom protoku;

3.Granična zastupljenost i adekvatna raspoređenost pregledne daljine za bezbijedno preticanje kod dvotračnih puteva za dvosmjerni saobraćaj;

4. Granične vrijednosti broja saobraćajnih nezgoda po 1 km godišnje;

5. Dužina puta;

6. Veličina vremena putovanja.